تۇرمىستىق جانە شارۋاشىلىق زاتتاردىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى
قازاق حالقى كيىز ءۇيدى «قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز» دەپ دارىپتەيدى، ويتكەنى ول – مىڭداعان جىلعى باسپاناسى، مادەنيەتى، ماقتانىشى، تابىسى ءارى تاريحي ەسكەرتكىشى. مۇندا اتا-بابامىزدىڭ تۇسىنىك-تۇيسىگى، ۇعىمى، تانىمى، تالعامى، ونەر تاجىريبەسىنىڭ تۇتاس ۇلگىسى، كورىنىسى جاتىر. ءبىر عانا كيىز ۇيدەن ساۋلەت، قۇرىلىس، سۋرەت، قولونەر، مادەنيەت سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قۇرايتىن عاجايىپ تۋىندىنى كورە الاسىز. كيىز ۇيگە بايلانىستى ايتىلاتىن، مادەنيەتىمىزدى بەينەلەيتىن، ءقازىر ۇمىت بولا باستاعان ەتنوگرافيالىق سوزدەر قانشاما دەسەڭىزشى! ولاردىڭ ءبارىن قازىرگى ۇرپاق بىلە بەرمەيدى. كيىز ءۇي قۇرىلىسى اتاۋلارىنان قازاق ءتىلىنىڭ باي قازىناسىن تانىپ-بىلۋگە بولادى. كيىز ءۇي نەگىزىنەن كيىز بەن اعاشتان تۇرادى. ول ماڭىزى مەن كولەمىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى.
1. كيىز ءۇي تۇرلەرى مەن قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرى
وردا – سالتاناتتى، جوعارى مارتەبەلى ادامدار باس قوساتىن، ەلدىك ماسەلە شەشەتىن نەمەسە اسا قۇرمەتتى حان، بي، سۇلتان وتىراتىن ءۇي.مۇنىڭ دا بىرنەشە ءتۇرى بار.
التىن وردا – 30 قاناتتان (كەرەگەدەن) تۇراتىن حاننىڭ ءماجىلىس ورداسى.
التىن ۇزىك – 24 قاناتتان تۇراتىن اسا لاۋازىمدى حان وتباسى تۇراتىن ءۇي.
اق شاڭقان – 18 قانات اق وردا، 12 قانات – ەل باسىلار، باي، بيلەر تۇراتىن كيىز ۇيلەر.
اق الا وردا – 8 قاناتتى داۋلەتتى باي ءۇي.
اق ءۇي – 6 قاناتتى داۋلەتتى ادامدار ءۇيى.
بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي – 4-5 قاناتتى ورتاشالار تۇراتىن قاراپايىم كيىز ءۇي.
قاراشا ءۇي – كەدەي ءۇيى.
وتاۋ – جاس جۇبايلار ءۇيى.
جولىم ءۇي، ابىلايشا، جاپپا – ۋاقىتشا عانا وتىراتىن شاعىن نەمەسە جارتىلاي تىگىلەتىن ۇيلەر.
كۇركە، قوس – اۋىلدا اس ساقتايتىن، دالادا مالشىلار تۇراتىن نەمەسە كەدەيلەر ۇيلەرى.
2. كيىز ءۇيدىڭ قۇرامدى بولىكتەرى
ءۇي قۇرامى – ءۇي سۇيەكتەرى، كيىزدەرى جانە ارقان باۋلارى.
ءۇي سۇيەكتەرى – ءۇيدىڭ اعاشتان تۇراتىن بولشەكتەرى.
كيىزدەرى – كيىزدەن تۇراتىن بولشەكتەرى.
ارقان-باۋلارى نەمەسە باۋ-شۋلارى – قۇر، ارقان، باۋ، جىپتەن تۇراتىن بولىكتەرى.
شاڭىراق – ءۇيدىڭ باس بولىگى. ول بىرنەشە اتاۋدان تۇرادى:
توعىن – شاڭىراقتىڭ دوڭگەلەك شەڭبەرى،
كۇلدىرەۋىش – تۇندىكتى كوتەرىپ تۇراتىن، اعاشتان ءيىپ جاسالعان بولشەك،
كەپىلدىك (كەپىل اعاش) – كۇلدىرەۋىشتەردى بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇراتىن اعاش،
قالامدىق – ۋىقتىڭ قالامى (باسى) كىرىپ تۇراتىن شاڭىراقتاعى ءتورت بۇرىشتى تەسىك.
ۋىق – شاڭىراق پەن كەرەگە ورتاسىن قوساتىن ءيىندى اعاش.
قالامى – ۋىقتىڭ شاڭىراق قالامدىعىنا سۇعىلاتىن ۇشى.
قارى – ۋىقتىڭ يىنىنە دەيىنگى بويى.
ءيىنى – ۋىقتىڭ يىلگەن (بۇگىلگەن) تۇسى.
الاقانى – ۋىقتىڭ كەرەگە باسىنا بەكىتىلەتىن باسى.
ۋىق باۋ – ۋىقتى كەرەگەگە بايلايتىن ءجىپ.
كەرەگە – ءۇي ىرگەسى مەن شەڭبەرىن قۇرايتىن نەگىزگى بولىك.
قانات – جينالعان كەرەگە.
جەلى – كەرەگەنى قۇرايتىن اعاشتار.
ەرىسى – اعاشتاردىڭ كەرەگە قۇرايتىن ۇزىنى.
ساعاناق، بالاشىق – اعاشتاردىڭ قىسقاسى.
ىرۋ – ۋىق پەن كەرەگەگە سالىنعان ويۋلى سىزىقتار.
كوز – كەرەگەنىڭ تور كوزدەرى (تور كوز، جەل كوز).
ازات كوز – كەرەگەنىڭ كوكتەلمەگەن جەرلەرى.
سىقىرلاۋىق – كيىز ءۇيدىڭ اعاشتان جاسالعان جارما ەسىگى.
كيىز ەسىك – سىقىرلاۋىقتىڭ سىرتىنان جابىلاتىن ەسىك.
ماڭدايشا – ەكى بوساعانى جوعارعى جاعىنان ۇستاپ تۇراتىن بەرىك اعاش.
تابالدىرىق – ەكى بوساعانى تومەنگى جاعىنان ۇستاپ تۇراتىن اعاش.
بوساعا – ماڭدايشا مەن تابالدىرىقتى قوساتىن جانە كەرەگە بەكىتىلەتىن اعاش.
باقالاق – سىقىرلاۋىقتى جاپقاندا ماڭدايشادا بەكىتىپ تۇراتىن اينالمالى اعاش تيەك.
تۋىرلىق – وردادا كەرەگە بويىن، شاعىن ۇيلەردە شاڭىراققا دەيىن جاباتىن كيىز.
ۇزىك – وردادا كەرەگە مەن شاڭىراققا دەيىن جاباتىن تۋىرلىق بولىگى.
دودەگە (ۇزىكتى ءۇي) – ءۇي سىرتىندا كەرەگە باسى تۇسىنا كيىزدەن ويۋلاپ جاسالعان اشەكەيلى كيىز.
تۇندىك – شاڭىراق ۇستىنەن جابىلاتىن ءتورتبۇرىشتى كيىز.
تۇندىك باۋ – تۇندىكتى بەلدەۋگە بايلايتىن باۋ.
شي – كيىز ءۇي بولشەگىن، تۇرمىس بۇيىمىن جاسايتىن وسىمدىك.
اق شي – كەرەگە سىرتىنان، كەيدە تۋىرلىق سىرتىنان وراي تارتىلاتىن توقىما شي.
شىم شي – ويۋ-ورنەكتى، ءجۇن ورالعان، تۋىرلىق ىشىنەن تارتىلاتىن شي.
تاڭعىش قۇر – ءۇي تىككەندە كەرەگەلەردى بىر-بىرىنە قوسىپ بايلايتىن تەرمە باۋ.
باسقۇر – كەرەگە باسى تۋىرلىقتى تەسىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءۇي اينالا جۇرگىزىلەتىن (تارتىلاتىن) جالپاق ويۋلى قۇر.
جەلباۋ – ساندىك ءۇشىن شاڭىراققا بايلاناتىن شاشاقتى باۋلار. جەلدى كۇنى ءۇي شايقالماس ءۇشىن وعان سالماق بايلانادى.
بالاقباۋ – كوشكەندە ۋىقتاردى قوسىپ بايلايتىن باۋلار.
اياقباۋ – ۋىققا ساندىك ءۇشىن بايلايتىن ءتۇرلى جىپتەر شوعى.
ەسىكباۋ – كيىز ەسىكتىڭ باۋى.
تاستاما – كيىز ەسىگىن جوعارىدان شاڭىراق ارقىلى ماڭدايشاعا بايلايتىن باۋ.
كەرەگەنىڭ باسى – كەرەگەنىڭ جوعارعى جاعى.
كەرەگەنىڭ اياعى – كەرەگەنىڭ جەرگە تىرەلگەن جاعى.
كەرەگە قاپ – سىرلى كەرەگە قاجالماس ءۇشىن، ءارى كوگىنە سۋ تيمەس ءۇشىن قاپتالعان كيىز.
جەل ارقان – داۋىلدى كۇندەرى ءۇيدى باستىرا تارتاتىن ارقان.
كۇيەۋ قازىق – ءۇي سىرتىندا جەل ارقان بايلاناتىن قازىق.
باقان – شاڭىراق كوتەرەتىن، كيىز ەسىكتى كوتەرىپ قوياتىن، ءبىر جاق باسى اشا ۇزىن اعاش.
جابىق – تۋىرلىقتاردىڭ بىر-بىرىنە ايقاسا جابىلاتىن تۇسى.
بەلدەۋ – جەل تۇرعاندا تۋىرلىق كوتەرىلىپ كەتپەس ءۇشىن ءۇي سىرتىنان ەكى جەردەن تارتىلاتىن ارقان.
باس ارقان – ءۇيدىڭ بارلىق سالماعىن ۇستاپ تۇراتىن، كەرەگە باسىن وراي ماڭدايشاعا بەكىتىلەتىن بەرىك ارقان.
3. ءۇي جاساۋلارى
ءۇي جيھازدارى – ءۇي ىشىندەگى دۇنيە-مۇلىكتەردىڭ جالپى اتاۋى.
ادالباقان – كيىم ىلۋگە ارنالعان اشالى، ويۋ-ورنەكتى اعاش.
اسادال – ىدىس-اياق قوياتىن جاشىك.
ابدىرە –زات، كيىم، بۇيىم سالىپ قوياتىن ۇلكەن ساندىقتىڭ قاراپايىم ءتۇرى.
ساندىق – زات سالاتىن ويۋلى، سىرتى تەمىرمەن قاپتالعان ءۇي مۇلكى.
ساندىققاپ – كوشكەندە قاجالماس ءۇشىن كيىزدەن جاسالعان جۇمساق قاپتاما.
جاعلان – سىرتىن بىلعارىمەن قاپتاعان ساندىق ءتۇرى.
جاشىك – قاقپاقپەن جابىلاتىن ءتورت اياقتى مۇلىك.
قوبديشا – ساندىقتىڭ كىشكەنە ءتۇرى.
جۇكاياق – ساندىق استىنا تۇراتىن ويۋلى ءتورت اياقتى اعاش.
كەبەجە – ورنەكتەلىپ جاسالعان جاشىكتىڭ ءبىر ءتۇرى.
توسەكاعاش – كەرەۋەت.
شابادان – ىشىنە كورپە، جاستىق، كيىم، بۇيىم سالاتىن قالىڭ ماتادان، كيىزدەن ويۋلاپ جاسالعان مۇلىك.
كىلەم – جۇننەن توقىلاتىن بۇيىم.
تۇسكيىز – توقىلعان، جۇننەن باسىلعان نەمەسە ماتادان كەستەلەنگەن كەرەگەگە ىلەتىن كىلەمشە.
تەكەمەت – ءتۇرلى ءتۇستى، ويۋ-ورنەكتى ءتۇر سالىپ، كيىزدەن باسىلاتىن توسەنىش.
الاشا – ورمەكپەن توقىلىپ، قوسىلاتىن كىلەمشە.
شىمىلدىق – ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جاتاردا تۇسىنا ۇستايتىن، اق ماتادان تىگىلگەن پەردە.
كورپە – ىشىنە ءجۇن، ماقتا سالىپ، ماتادان تىگىلگەن جامىلعى.
توسەك كورپە – ادامدار استىنا توسەيتىن كورپە.
كورپەشە – ءبىر ادام وتىراتىن شاعىن كورپە.
سىرماق – كيىزدەن سىرىپ جاسالاتىن تۇسكيىز نەمەسە توسەنىش.
تالدىرما – جۇمساق توسەنىش كيىز.
وت كيىز – وت باسىنا، وشاق قاسىنا توسەلەتىن كەسەك كيىز.
تۋلاق – بوساعا جاققا توسەلەتىن مال تەرىسى.
شىپتا – اس تۇراتىن جەردى قالقالاپ قوياتىن شي.
مامىق – قۇس جۇنىنەن جاسالعان جاتىن توسەنىش.
جاستىق – باسقا جاستايتىن قۇس جۇنىنەن جاسالعان مۇلىك.
جاستىق اعاش – جاستىق استىنا قوياتىن اعاش مۇلىك.
بوستەك – قوزى، توقتى تەرىسىنەن جاسالعان توسەنىش.
كىرسالعىش – جەڭىل بۇيىمداردى سالىپ، كەرەگە باسىنا ىلەتىن، ماتادان اشەكەيلەپ جاساعان بۇيىم.
بوقشا – كىتاپ نەمەسە زات سالاتىن، كيىزدەن نەمەسە قالىڭ ماتادان جاسالعان دوربا.
جۇك – ساندىق ۇستىنە جينالعان توسەك-ورىن.
جۇكجاپقىش – جۇك ۇستىنە جاباتىن كەستەلى جاپقىش.
شاتىر – جاۋىننان، ىستىقتا كۇن كوزىنەن قورعاناتىن جينالمالى باسپانا.
بەسىك – بالانى بولەيتىن قاستەرلى مۇلىك. ونىڭ جاستىق، مامىق، جايالىق، تارتپا، تۇبەك، شۇمەك، بەسىك جاپقىش ت.ب. بولىكتەرى مەن بۇيىمدارى بولادى.
4. كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلاتىن زاتتار
قۇرال-سايماندار – شارۋاشىلىقتا قولدانىلاتىن ەڭبەك قۇرالدارى.
ايىر – ءشوپ ۇيۋگە، جيناۋعا ارنالعان 3-4 ءتىستى اعاش ساپتى تەمىر.
كۇرەك – تەمىردەن جاسالعان اعاش ساپتى كۇرەۋ اسپابى.
توقپاق – قازىق قاعاتىن اعاش قۇرال.
كەرمە – ات بايلايتىن كەرمە ارقان.
كەتپەن – جەر قازاتىن قۇرال.
وراق – ەگىن وراتىن قۇرال.
بەلوراق – ءشوپ، قامىس شاباتىن قۇرال.
اربا – جازدا كولىككە جەگەتىن 2-4 دوڭگەلەكتى تاسىمال قۇرال.
شانا – قىستا كولىككە جەگەتىن تاسىمال قۇرالى.
كۇيمەلى اربا، كۇيمەلى شانا – ادام وتىراتىن جابىق اربا نەمەسە شانا.
ات شانا – جەڭىل جانە ادەمىلەپ جاسالعان شانا.
مالا – ءشوپ، قامىس تاسيتىن شانانىڭ ءبىر ءتۇرى.
قوراپ – شىبىقتان توقىلعان شاناعا سالىپ زات ت.ب. تاسيتىن قۇرال.
موسى – شاينەك ءىلىپ وتقا قوياتىن ءۇش اياقتى مۇلىك.
تەمىروشاق – قازان اساتىن ءۇش اياقتى تەمىر مۇلىك.
جەروشاق – جەردەن قازىلىپ، قازان اساتىن ورىن.
ديىرمەن – ۇن تارتاتىن تاس قۇرال.
ەركەك تاس – ديىرمەننىڭ استىڭعى بەتى.
ۇرعاشى تاس – ديىرمەننىڭ ۇستىڭگى بەتى.
شۇلدىك – ەركەك تاس ورتاسىنداعى كىندىك تەمىر.
باقالاق – ۇرعاشى تاستىڭ كىندىك كىرەتىن اعاش قالاعى.
ءيىناعاش – يىققا سالىپ سۋ تاسيتىن مۇلىك.
كوسەۋ – وت كوسەيتىن تەمىر.
ءشىمشۋىر – شوق ۇستايتىن تەمىر قۇرال.
تۇتقىش – قول كۇيمەس ءۇشىن قازان قۇلاعىن ۇستايتىن كيىز قالتا.
قورجىن – جولاۋشىنىڭ ات ارتىنا بوكتەرەتىن كەرەك-جاراعىن سالاتىن قوس قالتالى بۇيىم.
قانار – ءجۇن سالاتىن ۇلكەن قاپ.
سۇيمەن – مۇز وياتىن قۇرال.
قالجۋىر – ءۇش قارماقتى تەمىر.
شوت – اعاش شاباتىن ءۇي قۇرالى.
شوتاياق – ءشوپ سۋىراتىن قۇرال.
جادى – مالعا قۇراق، سابان، جۇگەرى تۋراپ بەرەتىن قۇرال.
كەلى – تارى تۇيەتىن قۇرال.
كەلساپ – كەلى ىشىندەگى تارىنى تۇيەتىن قۇرال.
ساقار – قۋرايدى ورتەپ الاتىن تۇنبا.
سابىن (كىر سابىن) – ساقارعا مال مايىن ارالاستىرىپ، قايناتىپ جاسايتىن كىر كەتىرگىش قوسىندى.
بۇزاۋشىق – كىشكەنە سابىن
القىندى – سابىننىڭ ابدەن جۇقارعان قالدىعى.
اۋ – بالىق اۋلايتىن قۇرال.
قازا – قامىستان توقىپ، بالىق اۋلايتىن قۇرال.
سۇزەكى – قازاداعى بالىقتى ءسۇزىپ الاتىن توركوز.
قارماق – بالىق اۋلايتىن قۇرال.
جۇتپا – بالىقتى ءتىرى شانشىپ، شورتان اۋلايتىن قارماق.
قايىق – وزەننەن وتۋگە ارنالعان اعاش قۇرال.
قاقپان – اڭ اۋلايتىن تەمىر قۇرال.
تۇزاق – سىمنان نەمەسە قىلدان جاسايتىن اڭشى قۇرالى.
بالتا، تىستەۋىك – تۇرمىس قۇرالدارى.
ينەلىك – اۋ توقيتىن اعاش قۇرال.
كىسەن – ۇرى الماس ءۇشىن ات اياعىنا سالىناتىن قۇلىپتىڭ ءبىر ءتۇرى.
شوشالا – قۇرال-جابدىق قوياتىن ۇيشىك.
ناسىباي توستاعان – ناسىباي ۇگىتەتىن ىدىس.
ۇككىش – ناسىبايدى ۇگىتەتىن شوقپار.
جايناماز – ناماز وقيتىن جايما، توسەنىش.
ءتاسپيق (ءتاشبيىق) – نامازدان كەيىن ءمىناجات ەتەتىن مونشاقتار تىزبەگى.
وقتاۋ – قامىر ىساتىن جۇمىر اعاش.
نانتاقتاي – قامىردى يلەيتىن جانە ونى وقتاۋمەن ىساتىن جالپاق تاقتاي.
ديىرمەن تەرى – ديىرمەن استىنا توسەيتىن توسەنىش.
ەلەۋىش – ۇن ەلەۋگە ارنالعان دوڭگەلەك جيەكتى، تور كوزدى ىدىس.
قايراق – پىشاق، بالتا قايرايتىن تاس.
ءتۇبىتتاراق – ءتۇبىت تۇتەتىن تەمىر ءتىستى اعاش قۇرال.
قاپ، قاپشىق – بۇيىم سالۋعا ارنالعان جۇننەن، قالىڭ ماتادان جاسالعان بۇيىم.
قىرعىش – ىدىس تۇبىندەگى قاسپاقتاردى قىراتىن تەمىر.
سۇيرەتپە – ەكى باسىن ات ارقاسىنا سالىپ، زات سۇيرەتەتىن اعاش قۇرال.
ورىندىق – ادام وتىراتىن وتىرعىش.
ورىندىق – سابا، مەس استىنا قوياتىن ءتورت اياقتى مۇلىك.
وتتىق – وت شىعاراتىن كۇكىرتتى زات.
شاقپاق تاس – بىر-بىرىنە شاعىپ وت شىعاراتىن تاس.
جاڭعىرىق – اعاش شاپقاندا استىنا قوياتىن دوڭبەك.
ىستىك – پىسكەن ەتتى قازاننان تۇيرەپ الاتىن، قاتتى اعاشتان، ارشادان، توبىلعىدان جاسالعان سۇيرىك.
كۇرسى – كىتاپ وقىعاندا استىنا قوياتىن ورىندىق.
سۇلگى – جۋىنعاندا سۇرتىنەتىن تۇكتى ورامال.
ورامال – قولدى، جۋعان ىدىستاردى سۇرتەتىن ماتا.
مايلىق – مايلى، كىر زاتتاردى سۇرتەتىن شۇبەرەك.
الماس – شىنى كەسەتىن قۇرال.
پىشاق – تاماق، زات كەسەتىن اسپاپ.
لوكەت – مال سوياتىن ۇلكەن پىشاق.
باكى – قالتاعا سالىپ جۇرەتىن مۇلىك.
قىن – پىشاق سالىپ جۇرەتىن مۇلىك.
ۇستارا – ساقال-مۇرت، شاش الاتىن وتكىر قۇرال.
سىپىرعىش – ءىرى قۇس قاناتىنان نەمەسە شىلىك، جۋساننان بۋىپ جاسالعان ءۇي سىپىراتىن مۇلىك.
You Might Also Like
-
كارتوپ پەن المانىڭ قالاي وسەتىنىن بىلەمىز. سول سياقتى باسقادا ازىق-تۇلىك ونىمدەرى جينالار الدىندا قانداي بولىپ وسەتىنىن تومەندەگى سۋرەتتەردەن كورۋگە بولادى.
-
جامبىل ساۋلەبەك ۇلى اقىلبايەۆ – ۇلاعاتتى ۇستاز، عاجاپ عالىم، ارداقتى ازامات دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ول كىسىنىڭ ءومىر جولىن سارالاپ وتىرساڭىز، ول – عالىم-فيزيك، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوك...
