Adam quqyǵy, bala quqyǵyn qorǵaýdan bastalady
«Adam quqyǵy, bala quqyǵyn qorǵaýdan bastalady»
Mine, adamnyń shyr etip jerge túsken mınýtynan bastap, ony ómirin, densaýlyǵyn, tynyshtyǵyn qorǵap otyrǵan zań bar. Bul zań 1948 jyly 10 - jeltoqsanda qabyldanǵan. «Adam quqyǵynyń jalpyǵa birdeı deklarasıasy», sonymen qatar 1959 jyly qabyldanǵan «Bala quqyǵy Deklarasıasy», mine osy deklarasıadan keıin 61 el qol qoıǵan 1989 j 20 qarashada «Balalar quqyǵy týraly Konvensıa» qabyldandy. Qazirde buǵan 191 memleket kirgen. Konvensıa degen - arnaýly máseleler jónindegi kelisim shart. Osy Konvensıa negizinde 2002 j tamyzda Qazaqstanda «Balalar quqyǵy týraly» zań qabyldandy. Bul zań 9 - taraý, 53 - bap - tan turady. Osy erejelerdi buljytpaı oryndaý - bizdiń Otanymyz, elimiz, halqymyz aldyndaǵy paryzymyz. Bizdiń ómirdegi keıbir keleńsiz jaǵdaılardyń kóbi bizdiń osy zań talaptaryn, tártip talaptaryn bilmeıtintindigimizden týyndap jatatyn sekildi.
Zań degenimiz qoǵamnyń negizgi tiregi Qoǵam dep otyrǵanymyz - myna bizder. N.Á.Nazarbaev: «Konstıtýsıa - bul da el rámizderiniń biri. Sondyqtan negizgi zańdy eldiń týy, ánurany, eltańbasy sekildi qadirleý, qurmetteý - bizdiń paryzymyz»- degen. Sondyqtan árbir adamnyń zań talabyna baǵynyp, jat qylyqtar, óreskel tártip buzýshylyqqa barmaý, ózine júktelgen mindetti ýaqytyly oryndaýdyń ózin elimizdiń Ata Zańnyń, halyqty qurmetteýi dep bilýimizge bolady. Konstıtýsıa – eldiń barlyq erejeleri jınaqtalǵan memlekettiń negizgi qujaty. Sondyqtan da biz ony Ata zań dep qurmetteımiz. Árbir adam óziniń de, ózge eldiń de zańyna baǵynýǵa mindetti. Ár memlekettiń ózine tán zańy bar.
Quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý úshin balanyń quqyǵy zańmen bekitiledi. Quqyq qorǵaýdy ata - analar, baǵyp - qaǵý jáne qamqorlyqqa alý organdary, sot, prokýror júzege asyrady. Zań balany ozbyrlyqtyń túrlerinen onyń abroıyn tómendetýden, ata - analar tarapynan bolatyn qıanattan qorǵaıdy. QR - da balalardyń múddesi qorǵala otyryp, ondaı ata - analardy ata - analyq quqyqtan jáne balany baǵyp - qaǵýǵa berýden aıyrýǵa baılanysty sharalardy qoldaný zańdyq turǵyda qarastyrylǵan. Bala múliktik quqyqqa da ıe. Ol kóbinese óz ata - analarynyń jáne otbasynyń ózge de músheleriniń kútip baǵýy quqyqtaryna baılanysty bolmaq. Alımentter, zeınetaqy men járdemaqylar ata - ananyń atyna kelip túsedi, alaıda, ol qarjy balany kútip - baǵýǵa, bilim berýge jáne tárbıeleýge jumsalady. Zań balaǵa syıǵa nemese muraǵa alǵan múlikti menshigine alý quqyǵyn beredi, sondaı - aq eńbekpen aınalysa otyryp, óziniń jeke eńbeginiń kiristerin alýǵa, jekelengen páterdiń ıesi bolýǵa, t. b. múmkindik beredi. Balalarǵa qamqorlyq jasaı otyryp, memleket bala týǵan kezde járdemaqy tóleıdi. Kóp balaly otbasylaryn túrli jaǵynan qorǵaýǵa alynǵan.
Bala árqashan bala
Konvensıa - Bala quqyǵynyń álemdik Konstıtýsıasy. Halyqaralyq shart boıynsha bala dep kimdi sanaıdy?
Balalar - bul besik arbadaǵy náreste, bala baqshaǵa asyqqan sábıler, bastaýysh, 5 - 7 synyp oqýshylary sonda da bolsa, 8 synyp oqýshylary keıde ózderin bala dep ataǵany úshin renjıdi. Olar - jetkinshekter, ıaǵnı ózderin eresek sezinedi.
16 - 17 jastaǵy joǵary synyp oqýshylaryn jasóspirim dep ataımyz.
Konvensıanyń birinshi babyn oqyp kóreıik: 18 jasqa tolmaǵan árbir adamzat ıesin bala dep sanaý shartty maqsat. Iaǵnı, 18 jasqa tolmaǵan jasóspirim, jetkinshek te Konvensıada atap kórsetilgen bala quqyǵyn paıdalana alady.
Bala quqyqtary týraly Konvensıaǵa sáıkes, olardyń árqaısysy óziniń daralyǵyn saqtaýǵa quqyly. Daralyqtyń belgisine onyń esimi, tegi, ákesiniń aty jatady. Balaǵa esim ata - anasynyń kelisimi boıynsha beriledi. Ádette, ata - analar óz balalaryna kez kelgen atty oılap qoıa beredi. Degenmen, ondaı tańdaýdyń shegi bar. Balanyń múddesin eskere otyryp, ata - analar óz quqyqtaryn paıdalanyp, balanyń múddesine qarama - qaıshy keletin, aınalasyna kúlki, ne jaǵymsyz jaǵdaı týyndatatyn esimdi tańdamaý kerek. Balanyń ákesiniń aty ulttyq dástúr eskerile otyryp, ákesiniń esimimen jazylady. Máselen, ata - analarynyń qalaýyna qaraı ákesiniń atyna “uly”, “qyzy” sózderi qosylyp jazylýy múmkin. Eger balanyń ákesiniń aty qos attan tursa (máselen Ádilmurat) ata - analarynyń qalaýyna qaraı eki attyń biri balanyń ákesiniń aty bolyp jazylady. Eger ákesiniń aty belgisiz bolsa, sheshesiniń nusqaýymen balanyń ákesi retindegi adamnyń esimi jazylady, al tegi sheshesiniń tegimen kórsetiledi.
Bala quqyqtary týraly halyqaralyq Konvensıadan
● Memleket árbir balanyń aman – saý ósip, jan – jaqty damýyn qamtamasyz etedi;
● Bala ómirge kele salysymen tirkeýge alynady jáne ózine esim men azamattyq alýǵa quqyly;
● Árbir bala óz otbasynda, ata – anasymen birge ómir súrýge quqyly;
● Otbasynda ákesi men anasy óz aldyna derbes ómir súrýmen, balany ata – anasymen ajyratýǵa eshkim quqyqty emes;
● Bala mektepte kináli bolǵanda da ony eshkimniń uryp jazalaýǵa, kemsitip qorlaýǵa quqyǵy joq;
● Bala tynyǵýǵa jáne mádenı demalýǵa quqyly;
● Árbir balanyń oı – pikir, ar - ojdan jáne din erkindigine quqyǵy bar;
● Bala ózi qalaǵan sport túrimen shuǵyldanýǵa quqyly;
● Bala densaýlyǵyn saqtaýǵa, emdelýge quqyly;
● Bala óz oıyn erkin aıtýǵa quqyly.
Konvensıa bala azamattyǵy jaıynda olardyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵap, balalardyń otbasynda ómir súrýin qamtamasyz etý quqyǵyn saqtaýdy memlekettik mindet dep qarastyrǵan.
Deklarasıanyń 26 - babynda jáne Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 30 - babynda kórsetilgendeı:
1. Bastaýysh bilim barshaǵa mindetti al tehnıkalyq jáne kásiptik bilim - kópshiliktiń qoly jeterlikteı bolýy kerek.
2. Bilim berý adamnyń jeke basynyń kemeldenýine, sondaı - aq halyqtar arasyndaǵy ózara túsinistikke dostyqqa yqpal etýi tıis.
3. Ata - analar balalary úshin bilim berý túrin tańdaýǵa quqyqty.
4. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary tegin orta bilim alýǵa mindetti.
- Árbir balanyń jaqsy oqyp, sabaqta ómirge qajetti jańa jáne paıdaly bilimderdi berip otyrýǵa quqyǵy bar. Quqyq - adamnyń mindeti de bolyp tabylady.
- Quqyq adamǵa tek jaqsy, ıgi isterdi jasaý úshin berilgen. Adamǵa zıan keltiretin isterdiń barlyǵyna tyıym salynǵan.
Quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý úshin balanyń quqyǵy zańmen bekitiledi. Quqyq qorǵaýdy ata - analar, baǵyp - qaǵý jáne qamqorlyqqa alý organdary, sot, prokýror júzege asyrady. Zań balany ozbyrlyqtyń túrlerinen onyń abroıyn tómendetýden, ata - analar tarapynan bolatyn qıanattan qorǵaıdy. QR - da balalardyń múddesi qorǵala otyryp, ondaı ata - analardy ata - analyq quqyqtan jáne balany baǵyp - qaǵýǵa berýden aıyrýǵa baılanysty sharalardy qoldaný zańdyq turǵyda qarastyrylǵan. Bala múliktik quqyqqa da ıe. Ol kóbinese óz ata - analarynyń jáne otbasynyń ózge de músheleriniń kútip baǵýy quqyqtaryna baılanysty bolmaq. Alımentter, zeınetaqy men járdemaqylar ata - ananyń atyna kelip túsedi, alaıda, ol qarjy balany kútip - baǵýǵa, bilim berýge jáne tárbıeleýge jumsalady. Zań balaǵa syıǵa nemese muraǵa alǵan múlikti menshigine alý quqyǵyn beredi, sondaı - aq eńbekpen aınalysa otyryp, óziniń jeke eńbeginiń kiristerin alýǵa, jekelengen páterdiń ıesi bolýǵa, t. b. múmkindik beredi. Balalarǵa qamqorlyq jasaı otyryp, memleket bala týǵan kezde járdemaqy tóleıdi. Kóp balaly otbasylaryn túrli jaǵynan qorǵaýǵa alynǵan.
«Bilip júreıik!»
1 - maýsym – halyqaralyq balalardy qorǵaý kúni
20 - qarasha – dúnıejúzilik balalar kúni
10 - jeltoqsan – adam quqyǵy kúni
Mine, adamnyń shyr etip jerge túsken mınýtynan bastap, ony ómirin, densaýlyǵyn, tynyshtyǵyn qorǵap otyrǵan zań bar. Bul zań 1948 jyly 10 - jeltoqsanda qabyldanǵan. «Adam quqyǵynyń jalpyǵa birdeı deklarasıasy», sonymen qatar 1959 jyly qabyldanǵan «Bala quqyǵy Deklarasıasy», mine osy deklarasıadan keıin 61 el qol qoıǵan 1989 j 20 qarashada «Balalar quqyǵy týraly Konvensıa» qabyldandy. Qazirde buǵan 191 memleket kirgen. Konvensıa degen - arnaýly máseleler jónindegi kelisim shart. Osy Konvensıa negizinde 2002 j tamyzda Qazaqstanda «Balalar quqyǵy týraly» zań qabyldandy. Bul zań 9 - taraý, 53 - bap - tan turady. Osy erejelerdi buljytpaı oryndaý - bizdiń Otanymyz, elimiz, halqymyz aldyndaǵy paryzymyz. Bizdiń ómirdegi keıbir keleńsiz jaǵdaılardyń kóbi bizdiń osy zań talaptaryn, tártip talaptaryn bilmeıtintindigimizden týyndap jatatyn sekildi.
Zań degenimiz qoǵamnyń negizgi tiregi Qoǵam dep otyrǵanymyz - myna bizder. N.Á.Nazarbaev: «Konstıtýsıa - bul da el rámizderiniń biri. Sondyqtan negizgi zańdy eldiń týy, ánurany, eltańbasy sekildi qadirleý, qurmetteý - bizdiń paryzymyz»- degen. Sondyqtan árbir adamnyń zań talabyna baǵynyp, jat qylyqtar, óreskel tártip buzýshylyqqa barmaý, ózine júktelgen mindetti ýaqytyly oryndaýdyń ózin elimizdiń Ata Zańnyń, halyqty qurmetteýi dep bilýimizge bolady. Konstıtýsıa – eldiń barlyq erejeleri jınaqtalǵan memlekettiń negizgi qujaty. Sondyqtan da biz ony Ata zań dep qurmetteımiz. Árbir adam óziniń de, ózge eldiń de zańyna baǵynýǵa mindetti. Ár memlekettiń ózine tán zańy bar.
Quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý úshin balanyń quqyǵy zańmen bekitiledi. Quqyq qorǵaýdy ata - analar, baǵyp - qaǵý jáne qamqorlyqqa alý organdary, sot, prokýror júzege asyrady. Zań balany ozbyrlyqtyń túrlerinen onyń abroıyn tómendetýden, ata - analar tarapynan bolatyn qıanattan qorǵaıdy. QR - da balalardyń múddesi qorǵala otyryp, ondaı ata - analardy ata - analyq quqyqtan jáne balany baǵyp - qaǵýǵa berýden aıyrýǵa baılanysty sharalardy qoldaný zańdyq turǵyda qarastyrylǵan. Bala múliktik quqyqqa da ıe. Ol kóbinese óz ata - analarynyń jáne otbasynyń ózge de músheleriniń kútip baǵýy quqyqtaryna baılanysty bolmaq. Alımentter, zeınetaqy men járdemaqylar ata - ananyń atyna kelip túsedi, alaıda, ol qarjy balany kútip - baǵýǵa, bilim berýge jáne tárbıeleýge jumsalady. Zań balaǵa syıǵa nemese muraǵa alǵan múlikti menshigine alý quqyǵyn beredi, sondaı - aq eńbekpen aınalysa otyryp, óziniń jeke eńbeginiń kiristerin alýǵa, jekelengen páterdiń ıesi bolýǵa, t. b. múmkindik beredi. Balalarǵa qamqorlyq jasaı otyryp, memleket bala týǵan kezde járdemaqy tóleıdi. Kóp balaly otbasylaryn túrli jaǵynan qorǵaýǵa alynǵan.
Bala árqashan bala
Konvensıa - Bala quqyǵynyń álemdik Konstıtýsıasy. Halyqaralyq shart boıynsha bala dep kimdi sanaıdy?
Balalar - bul besik arbadaǵy náreste, bala baqshaǵa asyqqan sábıler, bastaýysh, 5 - 7 synyp oqýshylary sonda da bolsa, 8 synyp oqýshylary keıde ózderin bala dep ataǵany úshin renjıdi. Olar - jetkinshekter, ıaǵnı ózderin eresek sezinedi.
16 - 17 jastaǵy joǵary synyp oqýshylaryn jasóspirim dep ataımyz.
Konvensıanyń birinshi babyn oqyp kóreıik: 18 jasqa tolmaǵan árbir adamzat ıesin bala dep sanaý shartty maqsat. Iaǵnı, 18 jasqa tolmaǵan jasóspirim, jetkinshek te Konvensıada atap kórsetilgen bala quqyǵyn paıdalana alady.
Bala quqyqtary týraly Konvensıaǵa sáıkes, olardyń árqaısysy óziniń daralyǵyn saqtaýǵa quqyly. Daralyqtyń belgisine onyń esimi, tegi, ákesiniń aty jatady. Balaǵa esim ata - anasynyń kelisimi boıynsha beriledi. Ádette, ata - analar óz balalaryna kez kelgen atty oılap qoıa beredi. Degenmen, ondaı tańdaýdyń shegi bar. Balanyń múddesin eskere otyryp, ata - analar óz quqyqtaryn paıdalanyp, balanyń múddesine qarama - qaıshy keletin, aınalasyna kúlki, ne jaǵymsyz jaǵdaı týyndatatyn esimdi tańdamaý kerek. Balanyń ákesiniń aty ulttyq dástúr eskerile otyryp, ákesiniń esimimen jazylady. Máselen, ata - analarynyń qalaýyna qaraı ákesiniń atyna “uly”, “qyzy” sózderi qosylyp jazylýy múmkin. Eger balanyń ákesiniń aty qos attan tursa (máselen Ádilmurat) ata - analarynyń qalaýyna qaraı eki attyń biri balanyń ákesiniń aty bolyp jazylady. Eger ákesiniń aty belgisiz bolsa, sheshesiniń nusqaýymen balanyń ákesi retindegi adamnyń esimi jazylady, al tegi sheshesiniń tegimen kórsetiledi.
Bala quqyqtary týraly halyqaralyq Konvensıadan
● Memleket árbir balanyń aman – saý ósip, jan – jaqty damýyn qamtamasyz etedi;
● Bala ómirge kele salysymen tirkeýge alynady jáne ózine esim men azamattyq alýǵa quqyly;
● Árbir bala óz otbasynda, ata – anasymen birge ómir súrýge quqyly;
● Otbasynda ákesi men anasy óz aldyna derbes ómir súrýmen, balany ata – anasymen ajyratýǵa eshkim quqyqty emes;
● Bala mektepte kináli bolǵanda da ony eshkimniń uryp jazalaýǵa, kemsitip qorlaýǵa quqyǵy joq;
● Bala tynyǵýǵa jáne mádenı demalýǵa quqyly;
● Árbir balanyń oı – pikir, ar - ojdan jáne din erkindigine quqyǵy bar;
● Bala ózi qalaǵan sport túrimen shuǵyldanýǵa quqyly;
● Bala densaýlyǵyn saqtaýǵa, emdelýge quqyly;
● Bala óz oıyn erkin aıtýǵa quqyly.
Konvensıa bala azamattyǵy jaıynda olardyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵap, balalardyń otbasynda ómir súrýin qamtamasyz etý quqyǵyn saqtaýdy memlekettik mindet dep qarastyrǵan.
Deklarasıanyń 26 - babynda jáne Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 30 - babynda kórsetilgendeı:
1. Bastaýysh bilim barshaǵa mindetti al tehnıkalyq jáne kásiptik bilim - kópshiliktiń qoly jeterlikteı bolýy kerek.
2. Bilim berý adamnyń jeke basynyń kemeldenýine, sondaı - aq halyqtar arasyndaǵy ózara túsinistikke dostyqqa yqpal etýi tıis.
3. Ata - analar balalary úshin bilim berý túrin tańdaýǵa quqyqty.
4. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary tegin orta bilim alýǵa mindetti.
- Árbir balanyń jaqsy oqyp, sabaqta ómirge qajetti jańa jáne paıdaly bilimderdi berip otyrýǵa quqyǵy bar. Quqyq - adamnyń mindeti de bolyp tabylady.
- Quqyq adamǵa tek jaqsy, ıgi isterdi jasaý úshin berilgen. Adamǵa zıan keltiretin isterdiń barlyǵyna tyıym salynǵan.
Quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý úshin balanyń quqyǵy zańmen bekitiledi. Quqyq qorǵaýdy ata - analar, baǵyp - qaǵý jáne qamqorlyqqa alý organdary, sot, prokýror júzege asyrady. Zań balany ozbyrlyqtyń túrlerinen onyń abroıyn tómendetýden, ata - analar tarapynan bolatyn qıanattan qorǵaıdy. QR - da balalardyń múddesi qorǵala otyryp, ondaı ata - analardy ata - analyq quqyqtan jáne balany baǵyp - qaǵýǵa berýden aıyrýǵa baılanysty sharalardy qoldaný zańdyq turǵyda qarastyrylǵan. Bala múliktik quqyqqa da ıe. Ol kóbinese óz ata - analarynyń jáne otbasynyń ózge de músheleriniń kútip baǵýy quqyqtaryna baılanysty bolmaq. Alımentter, zeınetaqy men járdemaqylar ata - ananyń atyna kelip túsedi, alaıda, ol qarjy balany kútip - baǵýǵa, bilim berýge jáne tárbıeleýge jumsalady. Zań balaǵa syıǵa nemese muraǵa alǵan múlikti menshigine alý quqyǵyn beredi, sondaı - aq eńbekpen aınalysa otyryp, óziniń jeke eńbeginiń kiristerin alýǵa, jekelengen páterdiń ıesi bolýǵa, t. b. múmkindik beredi. Balalarǵa qamqorlyq jasaı otyryp, memleket bala týǵan kezde járdemaqy tóleıdi. Kóp balaly otbasylaryn túrli jaǵynan qorǵaýǵa alynǵan.
«Bilip júreıik!»
1 - maýsym – halyqaralyq balalardy qorǵaý kúni
20 - qarasha – dúnıejúzilik balalar kúni
10 - jeltoqsan – adam quqyǵy kúni
You Might Also Like
