InfoHub Logo

Ál - Farabıdiń ımanı taǵylymy Ál - Farabıdiń ımanı taǵylymy Adamzat násilinde Allanyń jamalyna shomylǵan aıtýly tulǵalar barshylyq. Olar jaratylys pen ondaǵy adam balasynyń rólin tolyqqandy túsindirip bergendigi úshin de qarıa tarıhtan kemeńger esimin ıelendi. Osyndaı danyshpannyń biri Turan topyraǵynyń týmasy - Ábýnasyr ál - Farabı. Erte zamandarda jazylǵan arab tarıh - shylary men saıahatshylarynyń eńbekterin tereńinen qarastyrǵan Aqjan Ál - Mashanı Shyǵystyń ekinshi ustazy Ál - Farabıdiń týǵan jeri qazirgi Qazaq eli ekenin bylaı dálel keltirip: «Ál - Farabıdiń týǵan jeri Syrdarıa boıyndaǵy Farab (Otyrar) ekenin dáleldep jazyp, kartaǵa túsirgen – arabtyń ataqty ǵalymgeografy ıbn - Haýkal.

Ol óziniń «Kıtap Masalık ýa mamalık» dep atalatyn geografıalyq eńbeginde Túrkistan aımaǵynyń sıpatyn berip, qalalaryn kartaǵa túsirgen. Ol Otyrardy jazǵanda, kartaǵa túsirgende ádeıi, arnaıy toqtalyp: «Bul jer ataqty ǵulama, asqan fılosof ál - Farabıdiń týǵan jeri», – dep kórsetip ketken. Ibn Haýkal men ál - Farabı birin - biri jaqsy tanyǵan, sol kezdegi Damask shaharynyń bıleýshisi Saıf ad - Daýlanyń saraıynda birge bolǵan» dep jazady. Qazaq ultynyń dúnıetanymy, oı - órisi, ádet - ǵurpy, salt - sanasy shyǵystyń rýhanı álemimen astasyp tutastyq qurady. Qasıetti qazaq dalasy talaı uly ǵulamalardy dúnıege alyp keldi. Qazaq topyraǵynyń kózi ashyq, kókiregi oıaý oıshyl azamattary búkil shyǵys mádenıetin meńgerip, óz shyǵarmalaryn kópke ortaq tilde jaza bildi. Keıingi urpaqtaryna mura etip qaldyrdy. Solardyń biri – túrki áleminiń uly oıshyly, ǵulama ǵalym Ábý Nasyr ál˗Farabı babamyz. Ǵulama oıshyldyń tolyq aty - jóni – Ábý - Nasyr Muhammed Ibı Muhammed ıbn Uzlaǵ ıbn Tarhan Ál - Farabı (870 - 950). 

Ol ǵylym men bilimdegi, adam men álemdegi eń tereń baılanystardy, qasıetterdi, sıpattardy qundylyq retinde órnekteı bilgen. Farabıdiń fılosofıalyq kózqarastarynda basty úsh baǵyt anyq ańǵarylady: ol dúnıeniń máńgiligin moıyndady, tanymnyń bolmysqa táýeldiligin rastady, aqyl - parasat týraly ilimdi saralady. Ol ǵylym men tárbıe ushtassa ǵana rýhanı salaýattylyqqa jol ashylmaq dedi. Minez - qulqyn túzeı almaǵan adamnyń aqıqat ǵylymǵa qoly jetpeıdi dep eskertedi. Ol «Adamnyń kemeldigi nede?» degen suraqqa jaýap izdeıdi.«Balyq sý úshin jaralǵan, qus ushý úshin, al, adam baqyt úshin jaralǵan» deıdi. «Baqytqa qalaı qol jetkizýge bolady?» degen suraqqa «Bilim men minez - qulyq arqyly» deıdi. «Ol bilimniń máni qandaı? Baqytqa aparatyn minez - qulyq qandaı?» degen suraqqa «izgilikti minez - qulyq, rýhanı bilim» deıdi. 

«Oǵan qalaı qol jetkizýge bolady?» degen suraqqa « Oǵan: izdenis, tárbıeleý óneri jáne oqý arqyly jetýge bolady»- dep túıindedi. " Biz jaqsy minez - qulyq pen aqyl - parasatqa ıe bolǵan kezde solardyń arqasynda mindetti túrde baqytqa jetemiz... Bul ekeýi bar kezde bizdiń ózimiz jáne is - áreketterimiz ústem de kemel bolady, osylardyń arqasynda biz shyn máninde qasterli, qaıyrymdy, ınabatty bolamyz". Bul, Farabıdiń adamtanýda ustanǵan negizgi qaǵıdasy. Búgingi bizdiń «jan - jaqty damyǵan jas» dep júrgen uǵymdy, ol, sol zamanda tıanaqtaı bilgen. Ál – Farabı Adam damýyndaǵy basty maqsaty ıntellek - týaldy – rýhanı jetilý arqyly baqytqa jetý dep kórsetedi. “Baqytqa jetý jolyn kórsetý” degen traktatynda: “Baqyt - ol árbir adam umtylatyn maqsat, óıtkeni ol qandaıda bir jetilý bolyp tabylady”. 

Jalpy, ál - Farabı eńbekterinde adamnyń jetilý máselesine erekshe den qoıylǵan. Ekinshi ustaz atanǵan ál - Farabı babamyz da baqyt jolyn silteıtin nárse adam boıyndaǵy aqyl - parasat, másele sol arqyly aqyl - parasatty ádilet pen jaqsylyqqa baǵyttaı bilýde. Jaqsy aqyl - parasattan tamasha áreketter, jaman aqyl - parasattan ońbaǵan áreketter bolady [4], – dep kórseti - ledi. Ál – Farabıdiń pikirinshe, adamnyń jan – jaqty jetilip, baqytqa jetýi úshin jaǵymdy is – áreket, izgi minez, durys aqyl qajet. Adamnyń. jan - jaqty damýyn, ol adam ádebiniń jetilýimen sáıkestendiredi. Adamnyń jan - jaqty damýy, ál – Farabı boıynsha, praktıkalyq aqyldyń mindetine jatady. Praktıkalyq aqyl adam - nyń kámil damýy úshin múmkindik jasaıdy. Ál – Farabıdiń adamnyń jan - jaqty damýy iliminen shyǵatyn túıinder: adam barlyq zattyń ólshemi, ol - basty qundylyq, adam aqyly tabıǵat qubylystaryn tanýdaǵy basty qural, adamzat qoǵamynyń progresine kámil senim, adam damyp kemeldenýi arqyly kórkemdilik, sulýlyq, úılesimdilik uǵymdarynyń keńeıýi. Ál – Farabı úshin jan – jaqty jetilip, kemeldengen adam - óz kúsh – qýatyn adamdardyń ıgiligine jumsaıtyn tulǵa.
 
Ondaı adam aqyl men ádeptilikti, izettilikti úılesimdi toǵystyrady. Farabı eń áýeli ustaz, aǵartýshy, onyń búkil fılosofıalyq, izdenisteri men paıymdaýlary adamdy barynsha kemel - dendirý, damytý maqsatyna arnalǵan. Ol - adamdardy shynaıy baqytqa jetkizý joldaryn tabýdy murat tutady. Osy muratqa jetý úshin ǵulama adamdardy durys tanyp, tárbıeleý jolyn jeke - jeke kórsetedi. Ustazdyń aıtýy boıynsha adam ǵylym, fılosofıa, tárbıe arqyly kemeldikke jetedi. Ol shartty túrde adamdy naǵyz baqytqa, muratqa bastaıtyn negizgi kredosy – adamdar baqyt jolynda ózara kómek, dostyq, beıbitshilik qatynasta ómir súrýi. Ustazdyń pikirinshe, oqý, bilim alý, ǵylym adamy bolý, adamgershilik jáne tárbıe máselelerimen tyǵyz baılanysty. « Tárbıeleý degenimiz – halyqtyń boıyna bilimge negizdelgen etıkalyq izgilikter men ónerlerdi darytý» - deıdi ǵulama.. 

«Balaǵa bilim berý úshin, eń aldymen ony tárbıeleý kerek, tárbıesiz berilgen bilim, adamzattyń qas jaýy» Tárbıe ádisterin durys tańdap alý tulǵany adamgershilikke tárbıeleýdiń kepili. «Adamnyń ıgi qylyqtary men jaqsy áreketterin júzege asyrýǵa kómektesetin jan qasıetteri – izgilikti qasıetter, al adamnyń pasyq ister men ońbaǵan áreketter jasaýyna sebepshi bolatyndary – surqıalyq, kemistik nemese opasyzdyq bolyp shyǵady». Ál Farabı sonaý Erte orta ǵasyrlardyń ózinde adamzat iliminiń molaıyp, aqyl - parasattyń jetilýin, oqý - aǵartýdyń qajettiligin aıtyp, bilim alýdyń mańyzyn atap kórsetken bolatyn. Farabı ıdeıalary onyń 140 - tan astam traktattarynyń arqaýy boldy. Farabı traktattarynyń árqaısysy ózindik bir dúnıe, qaǵıda, teorıa men ádis. Solardyń biri 948 jyly Egıpette jazylǵan «Qaıyrymdy qala turǵyndar - ynyń kózqarastary týraly traktat» bolyp tabylady. Adam kemeldigi nede? Baqytqa qalaı jetýge bolady degen suraqqa álemniń ekinshi ustazy atanǵan Ál - Farabı bilim men is - áreket arqyly jetýge bolatyndyǵyn aıtady. 

Baqytqa jetkizetin barlyq is - áreketter men qyzmet árqashan qaıyrymdy. Áreketshil jannyń maqsaty - ádeıi kózdelgen umtylys bolýǵa tıis. Oǵan iskerlik pen kóregendikti, ıaǵnı dúnıeni taný qabiletin boıyna darytý umtylysy uıytqy bolady. "Adam qaıyrymdylyq, sulýlyq, ıgilik jáne ulylyqty basqa adamdardan emes, óziniń jany men táni arasyndaǵy barlyqtan alsa, ol shynymen de qaıyrymdylyq pen baqytqa qol jetkizedi". Qaıyrymdy jan — aqyl - parasattyń, adam baqyty men baq - dáýletiniń kúreskeri. Qaıyrymdylyq - tabıǵı beıimdiliktiń is - áreketpen ushtasýy, mańyzdy mindet - murat úshin jiger men tabandylyq. Adam ómirin jaı ǵana súrmeı, únemi qaıyrymdylyq jasaýǵa, izgilikke, jaqsylyqqa qaraı umtylýǵa qajettigin eskertedi uly oıshyl, sonymen qatar qoǵamdaǵy eń negizgi rýhanı qundylyqtarǵa « Ózara kómektesýdi» jatqyzady.« Qaıyrymdylyq eki túrli bolady, - deıdi ǵulama: etıkalyq jáne ıntellektýaldyq. Intellektýaldyq – (jannyń) aqyl - parasattyq jaǵyna jatatyn qaıyrymdylyq, máselen, danalyq, parasat, aqyl - oıdyń tapqyrlyǵy men ótkirligi, uǵymtaldyq.
 Etıkalyq qaıyr - ymdylyq – (jannyń) umtylý jaǵyna jatatyn qaıyrym - dylyq, máselen, ustamdylyq, batyldyq, jomarttyq, ádildik. Jaman qylyqtar da osylaısha bólinedi». Bul jerde etıkalyq qaıyrymdy - lyqtardyń naǵyz rýhanı qundylyqtar ekendigin atap ótýge bolady. Sonymen qatar osy qasıetterdiń turaqtanýy úshin kóp ret qaıtalanýy jáne soǵan úırenýi qajet ekendigi aıtylady. Bul adamnyń tulǵa bolyp qalyptasýyndaǵy rýhanı damýdyń roli zor ekendigine qaraı baǵyttaıdy. Farabı birinshi orynǵa shynaıy baqytqa jetýge kepil bolatyn minez - qulyq tárbıesin qoıady. Farabı minez - qulyq tárbıesiniń qural, ádisterin belgileýde Arıstoteldiń adamdaǵy barlyq minez - qulyq, qasıetterdi týa bitken emes, jattyǵý, ádettený mashyqtaný nátıjesi degen qaǵıdany basshylyqqa alyp, ary qaraı damytyp áketedi. Ol adamda jaqsy ádet - minez qalyptastyrýda erik - qaıratyna kóp mán beredi, óıtkeni sezim men rýhanı nápsi men parasat muqtajdyqtary bir - birine qarama - qarsy kelgende sanamen sheshý erikke, ózin - ózi bıleýge tireledi. Mundaı jaqsy nıet, oń ister bara - bara adamnyń daǵdysyna, jaqsy qasıetine aınalyp, ol tárbıeli jaqsy minez - kulyqty bolyp ósedi. Bul aıtylǵandar Farabıdiń "Baqytqa jol silteýinde" bylaı dáıekteledi: "Jaqsy minez - qulyq pen aqyl kúshi - bular adamshylyq qasıetter bolyp tabylady. 

Eger osy ekeýi birdeı bolyp kelse, biz óz boıymyzdan jáne óz áreketterimizden abzaldyq pen kemeldikti tabamyz jáne osy ekeýiniń arqasynda biz izgi ıgilikti jáne qaıyrymdy adam bolamyz, bizdiń ómir beınemiz qaıyrymdy, al minez - qulqymyz maqtaýly bolady. Biz minez - qulyq sapalarynyń abzaly da, ońbaǵany da júre - tura paıda bolady deımiz. Adamda qalyptasqan minez - qulyq bolmasa, onda ol jaqsy nemese jaman minez - qulyqqa tap bolǵanda, qarama - qarsy minez qulyqqa óz erkimen keship ketýi múmkin. Adamnyń belgili bir minez - qulyqqa ıe bolýyna nemese jaqyn juǵysýdyń arqasynda bir minez - qulyqtan basqa bir minez - qulyqqa aýysýyna sebepshi bolatyn nárse - ádet bolady, al ádet dep men belgili bir árekettiń jıi - jıi jáne uzaq ýaqyt qaıtalanýyn aıta - myn. Minez - kulyqtyń qalyptasý joldary ónerdi úırený joldary sıaqty. Mysaly, jazý ónerine sheber jazǵyshqa tán áreketterdi sol adamnyń oryndap mashyqtanýy arqyly jetedi. Basqa ónerlerdiń de kelý joly dál osyndaı... Abzal áreket jóninde de istiń jaıy osylaı sıaqty ol adam jaqsy minez - qulyqqa jetilgenge deıin onyń óziniń tabıǵatyna bitken áleýmetke saı keletin múmkindikterdi iske asyrý qajet. Adamda belgili bir minez - qulyq qalyptasýy úshin osyǵan saı keletin ádetter berik oryn alýlary kerek». Farabı munan basqa júıeli túrde jattyǵý, mashyqtaný, sendirý, eliktirý, úlgi kórsetý t. b. tárbıe jáne ózin - ózi tárbıeleý ádisterin qoldanýdy usynady. 

Praktıkalyq daǵdy, sheberlik - terdi, jaqsy minez - qulyqty darytýda ol tárbıelený - shiniń minezin jáne basqa jaǵdaılardy eskere otyryp eki pedagogıkalyq ádisti - jumsaq jáne qatań ádisti ushtastyrýdy kózdedi. ál - Farabıdiń pedagogıka ǵylymynyń negizin salýshy ekendigin onyń eńbekterinde qarastyrylǵan pedagogıkalyq uǵymdardyń anyqtamalary neǵurlym naqtylaı túsedi. Pedagogıkanyń negizgi uǵymy bolyp tabylatyn oqytý men tárbıege ǵulama mynadaı túsinikteme beredi: «Oqytý adamdar men halyqtarda teorıalyq qaıyrymdylyq darytý bolady, al tárbıe - bilim - bilikke negizdelgen óner arqyly olarǵa etıkalyq qaıyrymdylyq darytý tásili. Oqytý tek sóz arqyly júzege asyrylady, al tárbıe kezinde adamdar men halyqqa bilimge negizdelgen qasıetterden shyǵatyn áreketterdi jasaýdy daǵdyǵa aınaldyrý úıretiledi...». 
Osy anyqtama - lardyń astarly maǵynasy qazirgi pedagogıkadaǵy «oqytý» men «tárbıe» uǵymdaryna berilgen anyqtamalarmen sabaqtasyp, ózara baılanysyp jatqandyǵyn aıqyn ańǵarýǵa bolady. ál - Farabıdiń murasynda pedagogıkanyń negizgi uǵymy bolyp tabylatyn «bilim berý» uǵymy da qarastyrylǵan. «Oqý bastamasy bizderge bolmys bastaýlaryn bilý quraly bolyp tabylady, al olardan shyǵarylatyn qorytyndylar – ǵylymı pánderdi ıgerýdiń bastamasy men quraly» degen ǵulamanyń anyqtamasy qazirgi pedagogıkadaǵy «bilim berý - oqytý nátıjesi, týra maǵynasynda ol oqyp - úıreniletin pán týraly alǵashqy túsiniktiń, uǵymnyń qalyptasýyn bildir - edi» degen anyqtamamen ózara baılanys tabady. Qoǵamdyq sananyń formasy retinde ónerdiń atqaratyn qyzmeti zor. Óner arqyly dúnıeni kórkemdik taný, ómirge estetıkalyq qatynasty qalyptastyrý, jeke tulǵanyń azamattyq jáne rýhanı adam - gershilik qasıetterin tárbıeleýge qol jetkizemiz. Estetıkalyq tárbıe – adamnyń ómirdegi, ónerdegi, tabıǵattaǵy, ásemdikti, asqan sulýlyqty súısinip, sezim arqyly unatý, durys uǵynyp, lázzat alýy. Kórkemdik negiz eńbekti odan saıyn qasıettendiredi, turmysty sándendiredi jáne adamnyń joǵary moraldyq qasıetin qalyptastyrady. Ál - Farabı «Adamnyń minez - qulqyn kemeldendiretin is - áreketter adamnyń tánin kemeldendiretin is - áreketterge uqsaıdy. Tánniń kemeldigi – densaýlyq, densaýlyq bar bolsa, ony saqtaý kerek. Joq bolsa, oǵan jetýge tyrysý kerek. Tándi saýyqtyratyn is - áreketter tek qalypty deńgeıde bolsa ǵana, saýlyqqa jetýge bolady. 

Dál osy sekildi is - áreketter de orta deńgeıde bolsa, solar arqyly jaqsy minez - qulyqqa ıe bolamyz» - deı otyryp, tán sulýlyǵy adamnyń densaýlyǵynda, aqyl, parasat kúshinde jáne adamgershilik sapalarynda ekendigin basa kórsetedi Farabıdiń ilimi boıynsha adamnyń rýhanı bet - perdesi, minezi men júris - turysy qoǵamdyq orta, tárbıe áseri, adamnyń erki aýrý sıaqty kóptegen obektıvtik jáne sýbektıvtik sebepterdiń áserimen qalyptasady, ózgeredi. Farabıdiń pikirinshe, tárbıege kónbeıtin, jóndeýge, úzetýge bolmaıtyn jas bolmaıdy. Tek retin taýyp úıretýden, baýlýdan jalyqpaý kerek." 'Jaman qylyq - ol jan aýrýy. Bul aýrýdy ketirý úshin tán aýrýyn emdeýshi dárigerge uqsaýymyz kerek"- deıdi ǵulama.. Ál - Farabı eńbekterinde patrıottyq tárbıe de nazardan tys qalmaǵan. Farabı -"Baqytqa jetý joly" atty traktatynda jastardy batyrlyq, jomarttyq, qaıyrymdylyq, qanaǵattylyq, sheshendik, t. b. qasıetterdi qalaı tárbıeleý jolyn baıandaıdy. Adamzat tarıhynda urpaqqa tárbıe berýdiń jalpyadamzattyq ıdeıalaryn júzege asyryp, jańa pedagogıkalyq júıeniń qalyptasýynda óz zamanynda Arıstotelden keıingi «Ekinshi ustaz» atanǵan álemge áıgili oıshyl, ǵulama ǵalym, halqymyzǵa bilimniń nárin sepken ulttyń uly kemeńgeri Ábý Nasyr ál - Farabıdiń alatyn orny erekshe. ál - Farabı alǵashqy pedagogıkalyq oı - pikirlerdiń jetistikterin jańǵyrtyp, jetildire bildi. Halyq danalyǵy týǵyzǵan danyshpandyq oı - pikirlerge, shyǵys mádenıetiniń ozyq úlgilerine den qoıa otyryp, óziniń tól pedagogıkalyq tujyrymdamasyn jasady. 

Onyń pedagogıkalyq tujyrymdamasy dıdaktıka men tárbıe teorıasynyń máselelerin birge qamtıtyn irgeli júıe bolyp tabylady. ál - Farabıdiń tálim - tárbıelik ıdeıalary teorıalyq dárejesi jaǵynan kez kelgen pedagogıkalyq ilimge bastapqy negiz bola alady, ásirese onyń kúlli adamzat qaýymdastyǵynyń jıyntyǵy retinde uly qoǵamdy sýretteıtin izgilik tuǵyrnamasy qazirgi pedagogıkanyń jetekshi ıdeıasy bolyp otyr. ál - Farabı jetilgen tulǵany tárbıeleý úshin «Adamǵa eń birinshi bilim emes, tárbıe berý kerek, tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń barlyq ómirine apat ákeledi» degen ustanymdy basty qaǵıda retinde usyndy. Ál - Farabıdiń memlekettik basqarýdyń mehanızmderin jetildirip, bılikti izgilendirý úshin ujymdyq, toptyq basqarýdyń úlgili ıdeıasyn, demokratıalyq ádiletti, aqyldy basshy týraly ıdeıasyn usyndy. Ál - Farabıdiń oıy boıynsha qoǵamnyń jetilgen alǵashqy úlgisi «qala - memleket» bıligi bolyp eseptelindi. 

Ǵulama ǵalym anyqtaǵan adamnyń adamgershilik qundylyqtaryna basymdyq berilýi izgi qoǵamnyń neǵurlym ornyqty sıpattamasy bolyp sanalady, bul qaǵıda qazirgi zamanǵy tanym úshin mańyzdy da ózekti bolyp otyr. Danyshpan bıleýshi beınesinde kórinis tapqan kemel adam ıdeıasy onyń shyńy boldy. Parasatty adam, qaırymdy qala, qaırymdy memleket, aqyldy adam, aqyldy turǵyn, aqyldy qala, baqytty el, baqytty ólke, baqytty aýyl, baqytty meken búgingi tańda qıalı murat emes, dúnıeniń kez kelgen buryshynan tabylatyn ordalar men shaharlar... Mine bul aıtylǵandar, ǵulama babamyzdyń ulaǵatty oılaryn, pedagogıkalyq oı pikirlerin, muralaryn zerdelep zerttegen qazaqstandyq ǵalymdardyń (Q. B. Jaryqbaev, S. Q. Qalıev, A. K. Kób - esov, Á. N. Kósherbaev, K. J. Ibraev, T. Á. Ahmetov, A. Q. Jumabekov. S. A. Uzaqbaeva, A. S. Kabylova, K. J. Qojahıetoıa, t. b.) tujyrymdarynan alynǵan úzindiler. Bulardyń basty ereksheligi belgili talapty qalypqa (Farabıdi ýtopıs, ateıs, deıst, materıalıs - degen sıaqty úkimdermen ) taldanyp óńdelgen tujyrymdar. Keńestik ıdıologıa saltanat qurǵan sol shaqta budan basqa múmkindik te. jol da bolǵan joq. Al, shynaıylyq, tarıhı ádilettik shyndyq qaıda jatyr? Naǵyz parasatty, tolyq, jetilgen adamdar jaýynger ateızmdi de, gylymı materıalızmdi de ustana otyryp, tumshalanǵan sanany saıasatqa baǵyndyrmaı pash ete alady eken. 

Mysaly, Aqjan Jaqsybekuly ál - Mashanı:« Ǵylymı paryzdyń biri de biregeıi de ál - Farabıdi kemeńger ǵalym etken, uly ǵulamalyqqa jetkizgen babanyń ózi tálim alǵan ortasy – ǵylymı ıslamı jol» – dep ıslamda ǵylym men din tutas bir nárse ekendigin dindi aýyzǵa alýdy aqymaqtyq sanaıtyń zamannyń ózinde barshaǵa pash etken... Al, osy shaqta, D. Kenjetaı: «... Farabı barlyq rısalalaryn "Bısmıllah" dep bastaǵan oıshyl. Ol dindar. Ol degdar. Ol moralıst. Ol fılosof. Ol máselege ıslam álemi dep emes, adam álemi dep qarady. Sol arqyly ıslam álemin jańa satyǵa kóterdi. Batys, ıslamnyń órkenıettik álemin moıyndady. Islamnan úırenýge májbúr boldy.», «Farabıdiń ıslam áleminen, onyń din men fılosofıany, ǵylym men dindi, saıasat pen dindi, moral men dindi, adam men dindi, Alla men dindi tujyrymdaýynan kórýge bolady. Eń basty orynda adam jáne onyń sanasy tur. Bul oılar Farabıdiń "Kıtab al mılla" ıaǵnı "Din týraly traktatynda" oryn alǵan. Alla myna álemdi adam úshin jaratqan. Adam birinshi orynda tur. Adamǵa adamdyǵyn esine salatyn, tanym, túsinik, teorıa, shablonǵa qaraǵanda "ustaz adamnyń", "úlgi adamnyń" yqpaly qýatty bolady. 

Mine osy tujyrymǵa saı ol Haziret Muhammad paıǵambardy, adamzattyń tuńǵysh ustazy, "Raıs al aýýal" retinde túsindiredi.»- deıdi. Bul tujyrym, uly babamyz ıslam dinin ǵylymmen egiz dep tanyǵandyǵyn kórsetedi. Ǵylym, bilim, din arasyndaǵy baılanysqa jańasha kózqaras qalyptastyrý sıaqty eńbekterdiń ulttyq rýhty oıatý men qalpyna keltirýge qosar úlesi zor. Ál - Farabı Allanyń qudireti men ulylyǵyn basty orynǵa qoıdy. Jaratqannan kúná - qatelikterden tazartyp, taza aqyldy násip etýin surap kúndiz - túni duǵa qylǵan.«Din kitaby» eńbeginde: mynandaı úzindiler bar: «Ýa, Alla! Pendeńnen nadandyq perdesin sypyryp, pánılik kinárat - tardan pák ete gór. Óziń razy bolatyn is qylýdy násip et! Ýa, Alla! Mártebemdi bıik et! Ár isimniń sońyn qaıyrly qyl! Maqsat - murattarymdy asyl qylyp, iske asyr! Ýa, shyǵystar men batystardyń Iesi! Ýa, Rabbym! Boıyma tektilik pen bekzattyqty ber, paıǵambarlardyń keremetterin kórset, baılardyń baqytyn ber, danyshpandardyń danalyǵyn darytqaısyń, taqýalardyń taqýa - lyǵyn tanyt - qaısyń! Maǵan aqıqatty aq qylyp kórset! Jalǵandy jalǵan etip kórset. Ýa, Alla! Danalyqtyń eń bıik deńgeıine jetkizip, pákızat perishtelerińniń álemine jaqyndat! Osy joldarǵa taldaý jasaı otyryp uly oıshyldyń bar ómiri Alladan ózi tilegen tilegi qabyl boldy ǵoı dep qorytyndyǵa kelýge bolady. 

Sebebi: Ál - Farabıge álemge tanymal uly tulǵa, oıshyl, ǵalym, túrki, ıslam álemi fılosofıasynyń juldyzy, halyqtyń ózi Arıstotelden keıingi adamzattyń ekinshi ustazy degen ataý berdi. Bul tusta uly babamyzdyń ózi de Arıstoteldi asa joǵary baǵalap, ustaz sanaǵan. ál - Farabıdiń «jaman minez - qulyq - bul rýhanı dert, jaqsy minez - qulyq pen aqyl - oı parasaty - adamnyń basty qadir - qasıetteri», «baqyt - árbir adam umtylatyn maqsat», al «ustazdyń minez - qulyq normasy qalypty is - áreket ústinde ǵana qalyptasady», «ol ıntellektiń paıymdaǵysh obektilerin ańǵarady, sulýlyqty sumpaıylyqtan aıyrady, sóıtip, óner men ǵylymǵa ıe bolady» degen ortaq taǵdyrdyń qaǵıdattaryn óz pedagogıkaǵa ornyqtyrdy. Ál - Farabıdiń «Qaıyr - ymdy qalanyń turǵyndarynyń kózqaras - tary» men «Fılosofıanyń dindi qajetsinbeýi» t. b. fılosofıalyq traktat - tarynda sheńber - qala bolmysy jer sharyndaǵy on segiz myńda bir Ǵalamdaǵy tirshiliktiń shaǵyn modeli túrinde alynyp, adamzat balasyn nesibeli baqytqa keneltetin izgilik pen ádilet etip kórsetedi. Igilik, baılyq ataýly - ótkinshi dúnıeniń, pánıdiń ǵana ólshemi, al izgilik baqyt uǵymdary - máńgiliktiń baqılyqtyń joly. İzgilik - ımandylyqtyń sáýlesi. Júreginen ımany taıǵan, nápsisin ynsabyn tyımaǵan jan adamzat balasyna jazmysh ilim - bilimdi, taǵlym tájirıbıeni izgilik jolyna emes, kesirli kesapatqa, teris pıǵylǵa paıdalanýy múmkin, júregin taza ustap, ımanyna kirshik túsirmeı, rýhanı kemeldikke talpynǵan tulǵalar uly jaratýshy deńgeıine jaqyn satyǵa kóterilip, jer betindegi tirshilik syryn baǵamdaı alady. [ «Fılosofıalyq traktattar» Orysshadan aýd. Q. Saǵyndyqov, M. Janǵalı jáne M. Ishmýhammedov.- Almaty: Ǵylym, 1973. - 448 b.] Ál – Farabı óz dáýirindegi atqarǵan eń mańyzdy qyzmeti din men fılosofıa arasyna kópir saldy. 

Onyń oıynsha naǵyz oıshyl fılosof pen paıǵambar arasynda aıyrma - shylyq az. Ál – Farabı dana oıshyldardy, din shyndyǵyn túsindirý máselesinde, paıǵambar dárejesimen teńes - tiredi. Ál - Farabıdiń pikirinshe, eń kemeńger basshy boıynda oıshyldyq qasıeti bar adam. Bul qasıetter Muhammed paıǵambardyń boıynda bolǵan. Sońdyqtan Ál - Farabı Muhammed paıǵambardy «Birinshi basshy» dep eseptegen. Imandylyq qasıetter – ıntellektýaldy ult tárbıeleýdiń, ultjan - dylyq qasıetterdi meńgertýdiń birden - bir negizgi joly. Ál - Farabı dildik tazalyq, adamdarǵa degen qaıyrymdylyq, árbir istegi parasattylyq týraly oılarymen ıslam dinin adamdardyń qarapaıym tirshiligine jaqyndata túsedi.. “Júregi shynaıy senimge toly, pák - minezdi jandar ǵana táńiri mahabbatta laıyqty”. Mundaı tulǵada rýhanı sana óz kemeldigine jetken. Sondyqtan, rýhanı sana arqyly adam tanymynan oryn alǵan táńiri bolmysyn kemeldikke jetken tulǵa ǵana (aqyl - oı kúshimen) tanyp bile alady. Tanymnyń eki formasyna nazar aýdarǵan ál - Farabı, ony ishki jáne syrtqy dep beledi. Jáne sol arqyly rýhanı dúnıeni tarazylaıdy. Ál - Farabı: “Álemdegi zattar men qubylystardy sezim arqyly tanyp bilýge negizdelgen tanym – adam tanymynyń syrtqy negizin túzedi. 

Al tanymnyń ishki bóligin absolútti taza, kıeli rýh kórinis alǵan aqyl - oıdyń qyzmetimen baılanystyramyz” - dep tanymnyń ishki beligine kóbirek men beredi. Ábý Nasr Ál - Farabı: fılosofıa men dindi shendestire qarastyryp, ekeýin bir sanattaǵy sanaly bilim dep tanyp, fılosofıanyń basty ustanymy - dálel, dinniń ózegi senim dep tujyrymdaǵan. Iman, ınabat, adamgershilik, izettilik, izgilik izderiniń qaınar kózi dinı tanymda, dinde jatyr. Din – adamnyń kúnádan tazarý joly, adamdy adamshylyqqa bastaý, tárbıeleý joly. Quran - adam boıynda adamgershilik qasıetterdi darytatyn asyl mura. Ádepti ınabatty, shyndyqty, adaldyqty qasterleıtin qazyna. Qazaqtyń bir aqıqaty dáleldengen bolsa "Quran atsyn"- dep, isti qarǵanýy tegin emes qoı. Qazaq balasy dúnıesi taza, ar - ojdany pák, arly adamdy "Iman júzdi" "Aýzynda allasy, qolynda qurany bar eken dep qurmet tutady. Nemese "Al haıaý shoǵbatýn mın - al - ıman». Arıstotelden keıingi Uly ustaz murasynda adam tárbıesine de qatysty qundy dúnıeler jeterlik. Onyń quzar shyńy - Týran topyraǵyna İZGİLİK PEDAGOGIKASYNYŃ dánin seýip, onyń ǵylymı negizin salyp, praktıkalyq baǵytyn kórsetip bergendigi bolyp tabylady. Osy turǵydan onyń Álemdik Ustaz mártbesine saı tarıhı roli joǵary baǵalanǵany belgili. 

Sondyqtan da, ol oıshyl ǵulama ǵana emes ǵulamalardyń álemdiq ustazy, álemdik abyzy atandy. Ol, ımanıpedagogıka atalatyn pedagogıkalyq ilimniń tólıesi. Ál - Farabı jańa fılosofıalyq túsinikter ornata otyryp solarǵa saı nátıjelerge jetip otyrdy. Bul nátıjelerdiń kórinisin dinde, dinı zańnamalarda, saıasat pen ǵylym salalarynda baıqaı alamyz. Bul engizilgen «jańashyldyqtarda» ál - Farabıdiń fılosof - ıalyq prınsıpteri men fılosofıalyq kózqarastarynyń eń alǵashqy bastaýy retinde din qaralady, árıne din bul jerde erekshe fılosofıalyq ǵylym retinde qaraldy. Din men fılosofıa sonaý sofıster zamanynan beri bir - birine qarsy qarastyrylyp keldi. Sokratqa taǵylǵan aıyptardyń biri onyń dinı qundylyqtardy moıyndamaı, onymen sanaspaýynda edi (ıaǵnı, ol fılosofıany dinnen joǵary qoıdy). Ál - Farabı fılosofıa men áleýmettaný, saıasat, pedagogıka, etıka, dıalektıka jáne saıasat máselelerine qyzyǵýshylyq tanytty. Oıshyldyń ıdeıalary óz zamanynan ozyq boldy. Onyń jumystary áli de ózekti. Ál - Farabı álemdegi barlyq nárseniń 6 deńgeıge bólgen. Olar bir - birine tyǵyz baılanysty ekenin aıtqan. Birinshi kezeń — barlyq nárseniń týýy. Ekinshi kezeń barlyq zattyń paıda bolýy. Úshinshi kezeń Aqyl - oı nemese damyp kele jatqan aqyl. Tórtinshi kezeń — jan.

Besinshi kezeń pishin (forma). Al altynshy - materıa. Bul alty kezeń adam jáne qorshaǵan ortanyń paıda bolýyna áser etken degen fılosofıalyq oı. Osylardy eskersek, ál - Farabıdiń tárbıelik iliminde fılosofıa, pedagogıka, din úsheýi oshaqtyń úsh butyndaı biri - birine ıyq tiresip jymdasyp tur. Jáı ǵana qarasaq ımandylyqqa baýlý qazaq iliminiń tereńdegi tuǵyry tárizdi seziledi. Al. Farabıdiń dáýir deńgeıimen qarasaq Imanıpedagogıka ǵylymyn baǵdarlaı alamyz. Farabı babamyz ımanıpedagogıkanyń tólıesi.

 Sebebi, ál - Farabıdiń tálim - tárbıelik ıdeıalary teorıalyq dárejesi jaǵynan kez kelgen pedagogıkalyq ilimge bastapqy negiz bola alady, ásirese onyń kúlli adamzat qaýymdastyǵynyń jıyntyǵy retinde uly qoǵamdy sýret - teıtin izgilik tuǵyrnamasy qazirgi pedagogıkanyń jetekshi ıdeıasy bolyp otyr. Ál - Farabı óziniń osy tujyrymdaryn ary qaraı ǵyl - ymı jetildire kelip, túrki halyqtarynyń tálim - tárbıesiniń negizi bolǵan úsh túrli ilimniń: birinshi - haýas, haýas salım haýası hamsa zahırıdı (túısik, ishki bes sezim jáne syrtqy, bes sezim), ekinshi - Imanı gúl (úsh súıý), úshinshi – Jáýanmártlik (aqyl, ádilet, raqym) mánin túsindiredi. Farabıdiń pedagogıkalyq áreketi: ÓZİ ǴYLYMI NEGİZİN TUJYRYMDAǴAN, MORALDYQ - ETIKALYQ İLİMİNDE, PARASATTY ADAM (INANI FAZYL) TÝRALY TANYMYNDA JATTY. 
(S. Ǵabbasov) Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy)