InfoHub Logo

(Roman)

İ

Apreldiń orta kezi ǵana edi, soǵan qaramastan Kıshınevte aǵash bitken japyraq jaıdy. Moldavıada dál osyndaı erte mezgilde jaýyp kórmegen nóser júrip ótti de, kóktem eki-úsh kúnde-aq dúr ete tústi. Jańbyr apreldiń onynan on birine qaraǵan túnde bastaldy da, tań atqansha quıdy, kún kúrkirep, najaǵaı oınady, al tańerteń kóktem shyǵa keldi.

Uzyn boıly, sulý ándi, júzine muń uıalaǵan muǵalim jigit Lenın prospektisin boılap kele jatty, ol japyraqtardyń jupar ıisin qushyrlana jutyp: «Maǵan baıyz taptyrmaǵan osy beımezgil najaǵaı ǵoı», — degen oıda edi.

Onyń oń qolynda portfeli, sol qolynda — apelsın salynǵan torshasy bar edi. Ol Pýshkın kóshesine jetken soń svetoforǵa qarap kidirip turǵan jurtty synalan ótip tas jolǵa shyqqanda ǵana ústine tóne kelip qalǵan qara «Volgany» baıqady. Ol sasqanynan ezý tartty, ajalynyń tónip qalǵanyn óz kózimen kórgen soń qaıtsin?

«Dál sol najaǵaı», — dep oılap ta úlgergen joq, basqa jaǵdaıda óz boıynan tabylar-tabylmasy belgisiz ǵalamat bir kúsh qýat bergendeı alǵa qaraı ytqyp ketti. Biraq qaýipten áli qutylyp bolmaǵan edi, taǵy bir jasyl «Volga» tónip qalypty, bir mashınanyń astynan shyǵyp úlgermesten ekinshisine tap boldy.

«Naǵyz túngi najaǵaı oty osy ǵoı!..»

Oqys toqtaǵan mashınalar shıqyly, soǵylǵan temirlerdiń sartyly, qıraǵan áınekterdiń shynyly, mılısıonerdiń ámirli ysqyryǵy kósheni boılaı domalap bara jatqan usaq kartop — bári-bári sapyrylysyp ketti. Kartop shúıkedeı ǵana kempirdiń torshasynan tógilgen edi. Ol jurtpen birge kóshe qıylysynda joldyń ashylýyn kútip turǵan, muǵalim kósheni batyl qıyp óte bergen kezde onyń jastyǵy men aqylyna senip sońynan ergen. Olardyń baǵyna qaraı mashınalardyń tejegishi myqty bolyp shyqty. Bir jamany, aldyńǵy mashınalardy artta kele jatqandar soǵyp, olarǵa sońyndaǵylar soqtyǵysyp jatty. Shoferlar men kóshedegi jurt shýyldasyp, kempir shoqynyp jatty, muǵalim bolsa kósheniń arǵy betine ótip ketipti. Záre-quty qalmaı, óńi appaq shúberekteı bolǵan ol otyratyn jer izdep júr. Anadaı jerde oryndyqtar turǵan-dy, biraq ol artyna qarady da, kóshe qıylysynda jaǵdaıdyń ýshyǵyp bara jatqanyn ańǵardy. Mılısıa qyzmetkerleri mashınalardyń ara qashyqtyǵyn ólshep, jurttan áldenelerdi surap jatty. Ol Kolodez keshesimen taıyp turýdy jón kórdi. Bolgar kóshesine jetken soń taǵy burylyp Sadovaıa kóshesine qaraı — tynyshtyq ıen taza aýanyń qaımaǵy buzylmaǵan birden-bir jerdi betke alyp joǵary órledi.

Kóktemniń jaıma-shýaq kórikti kúni edi. Kógildir aspan móp-móldir ashyq. Kún jazdaǵydaı jyp-jyly. Asfálttyń qalyń qabatyn jaryp esken súıekti kári boz qaraǵannyń butalaryna qonǵan torǵaılar shyqylyqtaıdy, Kostújen tas joly jaǵynan tútin ıisi shyǵady. Shamasy áldebir baqshalardyń birinde ótken jyldan qalǵan japyraqtardy órtep jatqan sıaqty. Jyl saıynǵy kóktem dál osyndaı tútinnen bastalýshy edi, kóktemdi úıinde qarsy alǵanǵa ne jetsin. Sondyqtan bolar, myna tútin ıisi muǵalimniń júregine saǵynysh uıalatty. «Býkovınadaǵy balalar mundaı mezgilde jalań aıaq shaýyp júrýshi edi-aý...»

Ol Sadovaıany tegis kezip shyqty, biraq múlgigen tynyshtyqty tappady da Pýshkın baǵyna keldi. Erte jaýǵan jańbyr týraly oı oǵan maza bermedi, óz ómirindegi keı jaǵdaılardy sarapqa salyp oılanýy qajet edi.

Baq ishinde ony óziniń súıikti orny — Uly Shtefan eskertkishin aınala amfıteatr etip ornalasqan tas oryndyqtar kútip turǵan. Bul eskertkish osydan bir jyl buryn baqtyń túkpirine kóshirilip, tuǵyry aýystyrylǵan, oǵan Karamzınniń «Maıdan dalasynda erjúrek bolǵanymen baqytty bop jarymaǵan ol bolymsyz dúnıeden ulylyq týyndatyp, patshalar men halyqtardy qaıran qaldyrdy» degen sózi jańadan oıyp jazylǵan. Muǵalim zattaryn qasyna qoıyp, alańdaǵy saǵat qońyraýy soqqansha tapjylmaı uzaq otyrdy. Keshe keshke óziniń eski saǵatynyń qulaǵyn buraýdy umytyp ketipti, al kezdesken adamdardan ýaqytty suraýǵa murshasy bolmady. Kezdesken adamnan saǵat qansha bolǵanyn suraý op-ońaı sharýa sekildi, biraq sonyń ózine de ájeptáýir qýat kerek eken, al ondaı qýatty ol óz boıynan taba almady.

Alańdaǵy aranyń astyndaǵy qońyraý bir ret, sodan biraz mezgil ótken soń ekinshi ret soqty, biraq ol odan ýaqytty dál boljaı alǵan joq. Túske deıin áli talaı bar edi. Degenmen, osylaı oıǵa batyp otyrǵanda ýaqyt tez óter dep oılady. Dál sol sátte qońyraý on bir ret soqty. Ol jymıyp, erkin tynys aldy, ýaqyttyń erteligin sezinip, jeńildep qaldy.

«Al endi túngi nóser jańbyr jaıyn oı eleginen ótkizýge bolady».

Ol jaqsy muǵalim edi. Moldavıanyń soltústigindegi shákirtteri tuıyqqa tirele qalǵanda bul olarǵa: «Káne, aqylǵa salyp kóreıik», — deıtin. Biraq onysy «sen shákirtsiń, oılanyp basyńdy qatyryp kór, odan ne shyqqanyn baıqaıyn» degen menmendik emes edi. Joq, ol jaqsy muǵalim, akter, ári sýretshi bolatyn. Sabaq taqyryby kókireginde saırap tursa da túk bilmeıtin jandaı, oqýshylarmen birge atam zamanda quryp ketken áldebir memleketti izdestiretin, shákirtterin tabandylyqqa baýlıtyn. Ras, iske essiz berilip ketkende oı-qıalyn mashına dońǵalaǵynyń astynda bitiretindeı qaýip tónetinin ol kezinde bilmegen edi.

«Sóıtip, sol jańbyr, sondaǵy kúnniń kúrkireýi, sondaǵy najaǵaı» dep órbı bastaǵan oıy úlken ózenge tirelgen úrkek attaı bolyp, taǵy úzilip qaldy.

«Joq, áýeli aptyǵymdy basyp alýym kerek, — dep oılady ol, — kóńil alaquıyn bolyp turǵanda baısaldy oı da kelmes».

Ol ózin ádette jol ústinde, ásirese poezǵa mingende jaıly sezinetin, biraq onyń soltústikke barý úshin minip ketpek bolǵan poezy saǵat beste ǵana júredi. Ras ol keshe-aq kete alar edi. Ádette naýqastan aıyqqan adamdy poezǵa úlgerýi úshin aýrýhanadan tústen keıin shyǵaratyn. Biraq ol shyǵýyp shyqqanmen qonyp qalǵan. Óıtkeni mınıstrlikte, ınstıtýtta jáne Mádenı eskertkishterdi qorǵaý qoǵamynda sharýalary bar bolatyn. Óz soryna qaraı tań atqaly qıalǵa berilip, mashınanyń astyna túsip qala jazdady. Ol áli qalshyldap otyrǵan, sondyqtan mundaı alaburtqan kúıinde memlekettik mekemelerge barýdy jón kórmedi. Onyń qanyna sińgen qasıet syrtqy úılesimdik pen ishki jarastyq edi, mynadaı abdyraǵan kúıde dostarynyń da, dushpandarynyń da aldynda kórine almaıtyn edi.

«Al qazir Býkovınada kún jaıma-shýaq jyly shyǵar...»

Erkekke yńǵaısyzdaý bolǵanymen ol oraıy kelgende kúnge qyzdyrynýdy jaqsy kórýshi edi. Bir ǵajaby kúnniń shýaǵynda maýjyrap uıqy basyp jatqan shaqta onyń kóńiline asa bir qyzyqty oılar men eń durys, dál sheshimder oralatyn. Kıshınevte de kún ashyq, jyly bolyp tur, ol oryndyqta qyzdyrynyp otyr, biraq uıqy basyp maýjyratpaıdy. Adamdary asyǵyp-aptyqqan, tarsyl-dúrsil shý basqan qalaǵa ondaı lázzatty sát qaıdan kelsin. Ondaı raqatqa týǵan jerinde, bylaısha aıtqanda ózińniń shaǵyn otanyńda ǵana bólenýge bolady, biraq onyń shaǵyn otany qaısy ekenin tap basyp aıtý qıyn.

Býkovına áli kúnge deıin onyń túsine kirip, qulpyrǵan tabıǵatymen, jupar aýasymen yntyzar etedi. Biraq ol jerde onyń tek az ǵana ómiri ótti ǵoı, óıtkeni Býkovınadan keıin ol Moldavıanyń soltústigin jersinip ketti. Býkovınada onyń balalyq shaǵy men ata qonysy qalsa, Moldavıanyń soltústiginde shákirtteri, qatyn-balasy, mahabbaty qaldy. Ol onyń alǵashqy mahabbaty edi, al alǵashqy mahabbat qýanyshty bolsa da, muńdy bolsa da qaıtalanbas, qaıta qonbas qusyńdaı ǵoı.

Ol tas oryndyqta otyryp, ár sát ótken saıyn tasqa aınalyp, topastanyp bara jatqanyn sezdi, ondaı kúı oǵan ólimmen teń edi. Sol kúni ol óz ómirinde eń mańyzdy sheshim qabyldaýy tıis, óıtkeni saǵat bestegi poezǵa otyratyny anyq, biraq qaı stansıadan túspek, Petrenydan ba, álde Verejenydan ba, osy jóninde nyq baılamǵa kelýi kerek. Oılasań qyzyq: basqa bir kolhozshylar bul máselege bas qatyrmaıdy da — nemen barý, qaıdan túsý kerek ekenin qas qaqqansha sheshe salady, al mynaý joǵary bilimdi azamat bolsa eki aı boıy bas qatyryp, túk shyǵara almaı keledi.

Petreny — mańyna qos terek ósken, únemi ashyq turatyn kasasy, janǵa jaıly kútý zaly bar kishkentaı stansıa. Ondaǵy kasadan árqashan da barlyq baǵytqa baratyn kez kelgen poezǵa bılet alýǵa bolady. Sol stansıanyń qyzyl kirpishten salynǵan kishkene úıi bar bolatyn. Osyndaı tas qurylysty ol óz ómirinde tuńǵysh osy jerden kórgen. Sol jerden ol ata-anasymen birge jıi-jıi Chernovsyǵa baratyn, sol stansıadan ákesi soǵysqa attanǵan, tap sol stansıadan munyń ózi balań jigit kezinde Kıshınevke oqýǵa ketken. Derevná jaqyn, úsh-aq shaqyrym jerde bolǵandyqtan ba, áıteýir, sheshesi árdáıim sol stansıadan shyǵaryp salatyn. Óz ómirimen bite qaınasqan sheshesi men vokzaldyń sulyq ta surǵylt úıinen áldebir uqsastyq tapqandaı bolatyn. Keıin ózi úshinshi kýrsta oqyp júrgende sheshesi qaıtys boldy, al kóp uzamaı vokzal úıin de qaıtadan salyp, basqa boıaýmen syrlap tastady. Sondyqtan da ol vokzaldan muny ókinishtiń muńdy seziminen ózge eshteńe de kútpeıtin edi.

Verejenynyń mánisi múldem basqa. Appaq etip áktelgen taza vokzal Chernovsy men Kıshınevtiń arasyndaǵy joldyń dál ortasynda ornalasqan. Bir jaǵynda orman, ekinshi jaǵynda qyratty dala jatyr. Aınalasy uzynnan-uzaq salynǵan astyq qoımalary, konservi zavodynyń aǵash jáshikteri saqtalatyn qoımalar, qatarlasa salynǵan úıler jyp-jınaqy. Onyń bul stansıadan jıi ótetini sonsha, ár mekemeniń atyn, býfette ne satylatynyn, stansıadaǵy úsh kezekshiniń túr-túsin jaqsy tanıtyn. Eger sol kezde buǵan bireý osy stansıa Petrenymen teńesedi, tipti odan da jaqsy bolyp ketedi jáne de onyń ózi otyz eki jasynda sol stansıa kesirinen keseldi bolyp, Kıshınevtegi respýblıkalyq aýrýhanaǵa túsedi dese bul tańqalǵan bolar edi. Sóıtse de onyń kóńili solaı qaraı alyp ushyp turdy, biraq onyń búkil rýhanı bolmysy, ar-namysy albyrt kóńildi tusaýlap baqty.

«Átteń onynan on birine qaraǵan túndegi najaǵaı bolmaǵanda ǵoı...»

Jazdaǵydaı shańqıǵan kún kózdi shaǵylystyrady, qońyr salqyn jel esip tur, kúıik ıisi áli de basylǵan joq. Qasynda, tas oryndyqtyń túbinde apelsın toly torsha men ishinde jyly kıim-keshek ázer syıyp turǵan portfel jatyr. Qazir ol ózine-ózi rıza bolmaı otyrǵanda mynaý júkteri de kóńilin qulazytty. Apelsın toly torsha men ishinde kıim-keshek tyqqyshtaǵandyqtan tigisteri sógilip ketkeli turǵan portfeldi arqalap júrý neǵylǵan naqurystyq. Portfelge ol jyly kıimderin salǵan, óıtkeni ol aýrýhanaǵa túsken kezde salqyn mart aıy edi, al apelsındi tańerteń eki saǵat boıy kezekte turyp satyp alǵan-dy. Jemis satyp alamyn degen oıynda da joq bolatyn, aýrýhanadan shyqqan kezde mashınadan apelsın salynǵan jáshikterdi túsirip jatty, ondaıda balasy barlardyń japa-tarmaǵaı kezekke turatyn ádeti ǵoı. Munyń da uly bar edi, kezekke turdy.

«Sálem, joldas!»

Kenet ózi otyrǵan tas oryndyqtyń jiginen qaptap júrgen usaq qońyzdardy kórdi. Jándikter kún sáýlesi túsken tustarǵa qujynap úımelesip jatyr eken. Biraq syrtqa shyqpaıdy, óıtkeni kóktemgi kúnniń shýaǵy jel tımeıtin yqtasynda ǵana jaıly ǵoı. Olar da aqymaq emes sekildi. Horıa quddy bir soltústik Býkovınadan taraǵan týystaryn kórgendeı qýanyp qaldy. Qońyzdardyń qara daqtary bar kirpish sekildi jondary qybyr etpeıdi. Sony ańǵarǵanda ol: «Dúnıedegi alasapyrannyń barlyǵy dalbasa, olardyń adamǵa qajeti de joq, tek kóktemgi mezgilde tógilgen kún nury ǵana kerek-aý. Ár kóktem saıyn qońyzǵa uqsaý kerek, tym suǵanaqtanbaı jylyna bilse, sodan soń tumandy oı da aıqyndalyp sheshimi ózinen-ózi kele beredi», — dep oılady.

«Nesi bar, — dedi ol ózine-ózi, — endeshe kún shýaǵyna jylynaıyq».

Kıshınevti ol birshama jaqsy biletin edi — qalaı degenmen bes jyl turdy ǵoı. Oqyp júrgen kezinde ol kedeı ári uıalshaqtaý bolǵanymen, jastyqtyń aty jastyq emes pe — kóńilderi jarasqan qyz-jigitter ońashalanatyn qala tóńiregindegi qaltarystardy da jaqsy biletin. Torshasy men portfelin alady da, ilbip Komsomol kóline qaraı júrdi. Jol boıy sol túngi jańbyrdy endi qaıtyp eske almaýǵa, kósheden óterde saq bolýǵa bekinip baqty. Aýrýhanadan shyǵarǵanymen onyń densaýlyǵy áli myqty emes edi, erteńgisin kóp júrgendikten be, álde basqa bir sebep boldy ma, áıteýir azdap basy aınalaıyn dedi. Sondyqtan da uzaq júre alǵan joq. Kólge qaraı túsken tas baspaldaqtardan sál árirekte jazǵy oıyn-saýyqqa arnalǵan estrada sahnasy qaraýytady. Salynyp bitip qalǵan kezde qala halqyna tarlyq etetini anyqtalyp, ar jaǵynan on myń adam syıatyn jańa alań jasaldy. Al mynaý sahna nemerelerin tárbıelegen kempirlermen óz taǵdyrlaryna rıza emes jalǵyzbasty jastardyń enshisine qaldy.

Qazir bul jer jyly ári ońasha edi. Ótken kúzdiń qurǵaq japyraqtary aıaq astynda qaýdyrlasa, jańa kóktegen jas japyraqtary joǵarydan sybdyrlaıdy. Kóktem, árıne, sol túngi jańbyrdyń sharapatymen burq ete qaldy, sol bir nóserdiń muny sonsha nege qınaıtyny aqylǵa qonbaı-aq qoıdy. Ol quddy bir ózara arazdasyp qalǵandaı bop bir-birinen alshaq turǵan kóp oryndyqtardyń birine jaıǵasty. Eski bir aǵash jáshik taýyp alyp, batys mánerine sap soǵan aıaǵyn sozyp jiberdi de júzin kúnge tosyp otyrdy. Sosyn endi-endi keletin lázzattyń raqatyna batyp kózin juma bergeni sol edi, kenet áıeldiń qarlyqqan daýsyn estidi.

— Myna oryn bos pa eken?

«Bizdiń lázzatty ómirimiz osy, — dep oılady ol. — La dolchevıta...»

Óz taǵdyrlaryna rıza emes jastardyń osy araǵa tanysý, tabysý úshin keletinin ol umytyp ta ketip edi. Sóıleskisi de, tanysqysy da kelmeı, tek basyn ızeı saldy. Otyrǵan oryndyǵy syqyrlap, sál teńseldi de tyna qaldy.

— Óńińnen óń joq qoı, jap-jas sulý jigittiń de óńi qasha ma eken?

Myna áıel ózin kúlki ǵyp otyr eken dep oılady ol. Jáshikten aıaǵyn jıyp, túzelip otyrdy da áıeldiń júzine qarady. Ernin qyp-qyzyl ǵyp boıaǵan, kóziniń astyn da kók boıaýmen júrgizgen, biraq júzi súıkimdi eken. «Men seni unatyp qaldym, ózimdi-ózim tejeýge dármenim joq», — dep turǵandaı.

— Sonda sulý jas jigit men bolǵanym ba?

— Qudaı-aý, boıyńdy aıtam! Ózińdeı suńǵaq jigit kezdese bermeıdi.

Muǵalim ezý tartty: solaı eken-aý, óz boıynyń bir metr seksen bes santımetr ekeni esinen shyǵyp kete jazdapty. Osy boıy túskir onyń sory bolǵan joq pa edi. Aǵalarynan qalǵan kıim boıyna shaq kelmeı, búkil balalyq shaǵy jalǵyz ǵana kóılek, shalbarmen ótti. Mektepte, daladaǵy jumys basynda, kóshe burylystarynda basy qosylǵan jurt basqa áńgimesi taýsylǵanda munyń soraıǵan boıyn sóz etetin, osy bir erekshe jaratylystyń paıdasy men zıanyn tarazylaıtyn. Ras onyń boıy selo qyzdarynyń aqyl-esin ala qoıǵan joq. Tek óz sheshesi ǵana alǵash ret Kıshınevke shyǵaryp salyp turyp, vokzalda bylaı dep sybyrlaǵan edi:

— Qyzdarǵa senbe. Sulýyna da, suryqsyzyna da, eshqaısysyna senýshi bolma.

— Men qyz aıttyrǵaly bara jatqam joq qoı, oqýǵa baram.

Sheshesi jeńil kúrsinip, ezý tartqan.

— Seniń oqýǵa baratynyńdy bilem ǵoı, biraq qyzdar ne izdep barady...

Rasynda, ol ýnıversıtetke túsken soń birazǵa deıin qıyndyq kórdi. Qala tirligine kóndige almaı, jasqanshaqtanyp, balalyq shaǵyn ańsaýmen boldy. Al qyzdar úıir-úıirimen artynan qalmaı, kózderin súzdi, yntyq hattar jazdy, esh sebebi bolmasa da oǵan bekerden-beker burtıysatyn, joq kinásin keshirgensıtin. Ekinshi kýrstaǵy jaǵdaıy odan beter edi. Qyzdar onyń qyr sońyna túsip aldy, qaıdaǵy joqty aıtyp, ósek-aıań taratty, ebedeısiz qımylyn, qorbańdaǵan júris-turysyn mazaq etti. Bul ashanada áldeqalaı olardyń janyna otyra qalsa, turyp ketetin edi. Keıde tipti, munyń oqýdy tastap, beti aýǵan jaqqa ketkisi kelgen kezderi de boldy.

— Temeki tartasyz ba? — dep surady daýsy qarlyqqan áıel.

— Joq.

— Nege? Naýqassyz ba?

— Joq, naýqas emespin. Jáne sizben suqbattasar ýaqytym da joq. Poezǵa iligýim kerek, sondyqtan, amal qansha, tanyspaı jatyp qoshtasýǵa týra keledi.

— Balalaryńyzdy saǵynǵan ekensiz ǵoı,— dedi áıel kekesin únmen. Muǵalim ornynan turyp, apelsın salynǵan torshasy men portfelin qolyna alyp ún-túnsiz jónine ketti.

Bul da taǵdyrdyń tálkegi ǵoı, oǵan endi jetpegeni ashyna edi. Kóldi aınalyp ótip, taǵy bir bos turǵan jasyl teatrǵa bardy, jel ańyrap, jaǵdaısyz bolsa da bul arada mazasyn alatyn eshkim joq. Eski-qusqy nárseler jatqan sahnaǵa shyqty. Qaýsaǵan qaıyqqa minip, betin kúnge qaratyp otyrdy da sál de bolsa kóńili jaılansyn dep terbetildi. Kún shýaǵyna manaýrap, tap bir Býkovınadaǵydaı raqattana bastaǵan, biraq ol bul jerden de tynyshtyq taba almady. Álgi qarlyqqan áıel daýsy erkektiń jan dúnıesin alasurtýǵa beıim-di. Arsyzdaý daraqy daýys munyń boıyndaǵy alapat sezimdi qaıta oıatty, ol sezim órtin dárigerler eki aıda áreń óshirgen. Endi munyń syzdaǵan júregi qalypty lúpilden jańylyp, toqtaý bermeı ketti. «Átteń, sol túngi kúnniń kúrkireýi bolmaǵanda» degen bir óksikti daýys onyń jan júregin jaryp shyqqandaı boldy. Kenet ol er minez tanytyp bir sát qataıyp turdy da: «Joq, jalǵan, sol túngi kúnniń kúrkireýine deıin de talaı jaǵdaı bolǵan», — dedi ózine-óz. Búgin ǵana shyqqan aýrýhana tósegine qaıta túspes úshin ótken ýaqıǵalardyń barlyǵyn kóńil eleginen ótkizý kerek-ti. Bul aqyldy Horıaǵa profesor Anastıada aıtqan. Moldavandardyń bar qasireti olardyń lap etpe sezimtaldyǵy ekendigin Nıkolaı Hrıstoforovıch onyń sanasyna quıyp-aq bergen. Ol kisi: «Eger moldavan sezim tutatýǵa esh sebep taba almasa óziniń ótkenine oı júgirtip, esinde qalǵandardyń ishinen eń qaıǵyly jaılardy qazyp alady,— degen edi.

— Sonda qaıtpekpiz? — dep suraǵan Horıa aýrýlardy aralap kórip júrgen profesordan. — Tarıhymyzdy umytyp, ótkenimizden bas tartýymyz kerek pe?

— Joq, nege? Tek estelikterdi eksheı bilý kerek: ótken kezdiń kez kelgen beınesi, kez kelgen kórinisi, áýelgi sátte sizdi qanshalyqty tolǵandyrǵanmen, eger birden sezimge berilip ketpeı, aqylǵa salyp tarazylasań, óziniń shynaıy syryn ashady. Aqyl — qolbasshy, al sezim men kóńil kúı onyń jasaǵy. Kez kelgen shabýyldyń aıqyn maqsaty bolýǵa tıis, áıtpese ózara yntymaǵy joq qolbasshy men jasaqtan ne qaıyr. Tek kóńil kúıdiń jetegine erip, taǵy da bir jeńistiń ashshy dámin tatý úshin ǵana shaıqasqannan ne tabasyz?

«Olaı bolsa, — dedi Horıa ózine-ózi, — aqylǵa salyp ekshep kóreıik».

Áıel daýsy onyń janyn jaı taptyrmaı qoıdy, biraq bul qarlyqqan, qulaqqa jaǵymsyz ún emes, jan jaqynnyń lebizi edi.

II

Bunyń taǵdyrynyń jazýy jáne qasireti bolatyn qyz paıda bolǵanda Horıa úshinshi kýrsta oqıtyn. Kúzdiń kúni, olar júzim jınaýdan qaıtqan kezde fransýz tili fakúltetine Belsy tóńireginen kelgen bir keremet sygan qyzy túsipti degen laqap búkil ýnıversıtet kezip ketti. Ondaı perızatty dúnıede eshkim áli kórgen joq dep júrdi jigitter. Kelbetti kelgen qońyrqaı óńdi, qyr muryndy, jińishke uzyn moıny men tip-tik symbatty denesi jarasqan qyzdy táńir mahabbatqa ǵana jaratqandaı deıtin jigitter.

Horıaǵa ol áýelde unaǵan joq. Múmkin «sulý qatynnyń azaby da mol bolady» degen kóne dáýir sharýalarynyń qarapaıym danalyǵyna den qoıyp ádeıi kózine ilmegen shyǵar. Qalaı bolǵanda da áıteýir alǵash kórgen kezde: «Bul sulýdyń mán-jaıyn bilý úshin áýeli ata-anasyn kórý kerek», — dep túıgen. Ýnıversıtetke túskenge deıin dalada qara jumys istep salpy etek bolyp qalatyn derevná qyzdarynyń arasynan mundaı kelisti bitim sırek kezdesedi. «Osyndaı bula qyz ósirgen ata-ana da kóresini kórgen shyǵar-aý», — dep oılady ol. Sóıtkenmen ol qyzdyń til bilimine degen ǵajaıyp qabileti jurtty tań qaldyratyn. Alystaǵy bir túkpirden kelgen, Kıshınevten ózge eshteńe kórmegen qyzdyń fransýz tiline sýdaı aǵyp turǵanyna profesorlar tań-tamasha bolatyn. Jurt ony Jená deıtin edi. Biraq fransýz tiline elitken jigitter ony Janet dep atap ketti.

Ádemi jigitterdi kórgende ol qyzdyń da esi ketetin. Sygandarǵa tán qaraqat kózi ýnıversıtet sylqymdaryna bir qadalmaı ótken emes. Jigitter ony kúnde ońasha kezdesýge shaqyratyn, al ol bolsa eshqaısysynyń máselin qaıyrmaı, ashyq aspan men juldyz sáýlesinen ózge esh jaryq túspeıtin eń qarańǵy jerlerde jigittermen serýen qurýshy edi. Ol ıkemge ońaı kónetin nazdy jan bolatyn, jigitterdiń ishi-baýyryna kirip, eń uıań degenderiniń ózin batyldandyryp jiberetin, biraq jigitterdi ábden emirentip, býyn-býynyn bosatqannan keıin boıyn tez jınaı qoıatyn, balyqtaı jylp etip shyǵyp, qumǵa sińgen sýdaı joq bolatyn, odan keıin ony bastapqy nazdy qalpyna keltirý múmkin emes edi.

Stýdentterdiń birsypyrasy ony perishte sanady, endi bir toby aıtpaǵandaryn aıtyp, ósh alýdyń joldaryn da qarastyryp júrdi, biraq áıteýir tarazynyń eki basy teń edi — oǵan tabynýshylar men kektenýshiler birdeı bolatyn.

Qazir kóktemgi kún nuryna balqyp, qaýsaǵan qaıyq ústinde jasyl teatr sahnasynda teńsele otyryp, alǵashqy kezde sol qyzdy aınalsoqtap bos sendelgen áýmeserlerdiń qatarynda óziniń bolmaǵanyn Horıa raqattana eske aldy. Biraq dál qys ortasynda, qysqy sesıa bite salysymen onyń da kóńiline quıyn túsken kún jetti. Onyń júregine mahabbat oty tústen keıin saǵat tórt kezinde úlken zalda otyrǵan sátte tústi. Sol qurǵyrdyń qashan, qaı jerde lap ete qalǵanyn adamnyń este saqtaýy da aqylsyzdyq-aý, biraq áli esińnen ketpeı júrse, qaıda qashyp qutylmaqsyń? Ras, ol umytyla qoıatyn jaı emes edi, sol kezde bul oqyp júrgen tarıh fakúlteti óziniń eń tuńǵysh, eń iri jeńisin merekelep jatqan.

Respýblıkada Mádenı eskertkishterdi qorǵaý qoǵamyn qurý jóninde sheshim qabyldandy. Ýnıversıtettiń tarıh fakúlteti kóp jyldan beri osy qoǵamdy qurý máselesin kóterip kelgen edi, mine, aqyry qozǵaýsyz jatqan is qolǵa alyndy.

Úlken zalda jarqyraǵan úsh lústra, sahnada býda-býda gúlder jaınap, zalda shashtaryn bastyryp, tap-taza kıingen stýdentter otyrǵan. Kópke deıin tynyshtyq ornady, sosyn sol tynyshtyqty buzyp, sahnaǵa ıne-jipten jańa shyqqan kostúm kıgen Ilarıe Semenovıch Rotarý shyqty. Onyń jurttan buryn sahnaǵa shyǵýy ádilettik edi, óıtkeni eger ýnıversıtette bir adam sol qoǵamnyń ashylýyna aqyryna deıin janyn salyp júgirgen bolsa — ol stýdentterdiń súıikti ustazy, dosent Rotarý bolatyn. Onyń sońynan ergen rektor men basqa da profesorlardyń sál keıindep qalyp, ony zalda otyrǵan dúıim jurtqa oqshaý kórsetýinde de úlken bir parasattylyq bar edi. Ilarıe Semenovıch óziniń tym erkinsińkirep ketkeninen yńǵaısyzdanyp qaldy, biraq ol yńǵaısyzdyqty zor qýanysh basyp ketti. Onyń kóz janarynan baqyt oty ushqyndady, sol sátte kenet stýdentter de oryndarynan dúr kóterildi, óıtkeni olardyń da kózderinen nur ushqyndap, zaldyń ishin shattyq kernedi.

«Qudaı-aý, sodan beri de talaı jyl ótipti-aý...»

Ońtústiktikterge tán qyzý sezim shattyǵy basylyp jurt oryndaryna otyrǵan kezde Ilarıe Semenovıch minbege shyǵyp sóılep ketti. Onyń sózi jatyq, oıy júıeli bop shyǵyp jatty. Alda turǵan mindetterdi naqty túrde baıandaı kelip, árbir tarıhı eskertkishtiń mańyzyn anyqtaǵanda neni eskerý kerektigin jáne bul eskertkishterdiń respýblıkanyń jalpy mádenı ómirinde qandaı oryn alýǵa tıis ekenin qolmen qoıǵandaı etip aıtyp berdi.

— Aıtpaqshy, — dedi de ol jurtqa áldebir kúdikpen kóz júgirtip ótti. Onysy Ilarıe Semenovıchtiń kún ilgeri daıyndap alǵan sóz arnasynan sál-pál aýytqyǵysy kelip, biraq onysyn kóńildegideı bolyp shyǵar-shyqpasyn bilmeı turǵanyn ańǵartar edi. Stýdentter bar yntalarymen qulaq túre qaldy, óıtkeni Ilarıe Semenovıchtiń osyndaı tóteden qosyp aıtqandary qashan da negizgi sózden tartymdyraq bolýshy edi. — Men sizdermen Kaprıan taýyndaǵy Dańǵyra taǵdyry jaıly pikirleskim keledi,— dedi ol.— Uly Shtefan túriktermen soǵysta kúıreı jeńilip kele jatqanda Kaprıan taýyndaǵy Danııldiń esigin qaǵyp, túnep shyǵýǵa ruqsat suraǵany týraly ańyzdy kez kelgen moldavan biledi. Sonda Danııl qaıyrǵan jaýapty qazir kez kelgen oqýshy dálme-dál qaıtalap aıtyp bere alady: «Jeńilgen qolbasshy óz áskeri kúıregen jerde demalýǵa tıis», — depti ol. Sodan keıin Shtefan aman qalǵan áskerin jınap, qaıta soǵysyp jeńip shyqqanyn kim bilmeıdi.

Sóıdedi de, Ilarıe Semenovıch grafınnen jarty stakan sý quıyp alyp, az-azdan urttap ishti. Ony shól alyp bara jatqan joq edi, tek ánsheıin odan ári aıtar oıyn júıelep alý úshin sál úzilis kerek bolǵan soń sóıtti.

— Sóıtse de, — dedi Ilarıe Semenovıch nyǵarlaı sóılep,— álgi sóz Danııl baıǵustyń túbine jetkenin kóp eshkim bile bermeıdi. Arada kóp jyl ótkende Shtefan ań aýlap kele jatyp sol aımaqqa soǵypty. Sonda dushpandary Danııldiń baspanasyn órtep, ózin darǵa asqanyn estip, júregi tas tóbesine shyǵypty. Sol ólkeni túgeldeı óli bir tynyshtyq jaılap alǵan. Qatty tebirengen qolbasy Danııldiń baspanasynyń ornyna Dańǵyra ornatyp, kún saıyn tań atqanda, ymyrt jabylar shaqta Kaprıan taýyndaǵy Dańǵyra qońyraýlaryn soǵyp turý úshin óz jasaǵynan qońyraýshylar taǵaıyndaýǵa ámir bergen.

Árıne, Rotarý jaıdan-jaı stýdentterdiń súıikti adamy bolyp júrgen joq. Ol kóńildegisin jetkize biletin, tipti keıipker kúıine túsip, oqıǵanyń ortasynda júretin. Bul joly da minbeden túspeı, ústindegi ıne-jipten jańa shyqqan kostúmin sheshpeı turyp-aq ol túriktermen soǵysta jeńildi, Danııldiń esigin qaqty, qalǵan áskerin jınap jaýyn jeńip shyqty. Sosyn mańdaı terin appaq oramalymen súrtip turyp, Danııldiń jurtyna Dańǵyra ornatý jóninde ámir berdi, sodan keıin sózin sál ǵana doǵaryp eldiń esin jıǵyzyp aldy da aqyryn bir ókinishti únmen sóılep ketti:

— Munyń bári jurtqa málim, bul — tarıhymyzdyń maqtanyshy, biraq sizder Kaprıan taýyna baryp, sol Dańǵyradan ne qalǵanyn kórińizdershi. Tómengi qabatyn ýly hımıkattar toltyrylǵan qaptar basyp jatyr. Shatyryn jel ushyryp áketken. Aınalasyn buta basyp, qańyrap qalǵan, tús kezinde sol mańdaǵy derevnálardyń balalary qasıetti Dańǵyra dińgekterine sıyr baılaıdy.

Rotarý tyna qaldy da, zaldy óli tynyshtyq basty. Bul bir ókinishti, uıatty jaı edi. Jurt ózderi úshin de, óz tarıhyna nemquraıly qaraǵandyqtary úshin de uıalǵandaı. Ilarıe Semenovıch taǵy da jarty stakan sý quıyp aldy da, ony ernine tıgizip úlgermesten, qatýlana sóılep ketti:

— Sol Dańǵyra mańyndaǵy qyrat baýraıynda, — dedi ol, — dál sol erte kezde irgesi qalanǵan úlken Kaprıana derevnásy shashyrap jatyr. Onyń negizin Dańǵyra qońyraýshylary salǵan degen de sóz bar. Aqylǵa salyp kóreıikshi: ata-babalary júzdegen jyldar boıy tańnyń atysy men kúnniń batysynda qońyraý qaqqan jerge balalar buzaýlaryn qalaı ǵana baılaıtyn bolǵan? Ol jerdiń halqy kedeı de emes, aqylsyz da emes. Ol jerdiń jap-jaqsy orta mektebi, óz ıntellıgensıasy bar. Men bilsem tipti osy ózimizdiń ýnıversıtetimizde sol Kaprıanadan kelip oqyp júrgen bireý bolsa kerek.

Ol kim boldy eken dep jurt oılana bastady. Stýdentter jańǵalaq halyq qoı. Alyp qashpa sóz kóp, aqıqat — bireý ǵana. Ókinishke qaraı sol stýdenttiń túr-túsi qandaı ekenin, qaı kýrsta oqıtynyn eshkim eske túsire almady. Ilarıe Semenovıch jańa qurylǵan qoǵam jumysy máselesine qaıta oralmaq bolyp edi, biraq onyń ejelden qalyptasqan qaısar minezi bul joly da erkine jibergen joq: ol óz esinde qalǵan jaılardy umytpaıtyn. Oı sanasyn jantalastyra jumys istetip pálendeı qajeti joq maǵlumattardy taýyp alatyn.

— Aıtpaqshy ol — stýdentka, qońyrqaı óndi sulý qyz, birinshi kýrsta oqıdy.

— Janet?!

— Iá, ol áne, úshinshi qatarda otyr.

Qyz ornynan atyp turdy, bir sát kózin syǵyraıtty. Sirá, ózin osy aradan taýyp ala qoıar dep oılamaǵan bolý kerek. Ol dosentke suraýly júzben uzaq qarady. Biraq Ilarıe Semenovıch oǵan aıaýshylyq kórsetken joq: tarıh oǵan mynaý áp-ádemi stýdent qyzdan áldeqaıda mańyzdy edi. Jup-juqa tanaýy delbeń qaqty da Janet fransýzsha saıraı jóneldi. Zaldaǵy jurt gý-gý etedi. Sylqymyn qaraı gór! Ana tilin jatyrqap, shetel tilinde sóıleıdi... Jurt ysqyryp, zaldy bastaryna kóterdi, tek dosent Rotarý ǵana sabyr saqtap, fransýz sózderiniń órnekti oralymyna boılaǵysy kelgendeı únsiz turǵan. Janet sózin aıaqtap, ornyna otyrǵan kezde ǵana ún qatty.

— Súıkimdi bıkesh! Tipti men sizdiń sózińizdi túgel túsingen kúnniń ózinde, ol bizge jetkiliksiz bolar. Óıtkeni, biz ekeýmiz baqtyń qarańǵy bir túkpirinde ońasha otyrǵan joqpyz. Osy arada alty júzdeı adam otyr, sondyqtan da sizdiń jaýabyńyzdy, múmkin bolsa, Shtefan men Danııl sóılesken tilde estigimiz keledi.

«Baqtyń qarańǵy túkpirinde» degen taýyp aıtylǵan sóz edi. Zaldaǵylar quptaı gýildesti. Jaraısyń, Rotarý, mundaı jeńiltekterdi erkine jibermeý kerek, áıtpese olar búgin bolmasa erteń ózderiniń ata-analaryn da tanymaı ketedi. Bir ǵajaby osynaý abyr-dabyr Janetke múldem áser etken joq. Ol kenet ornynan turdy da, quddy bir «men sizdi aıaımyn, biraq qaıteıin, satyp alǵan aýrýdyń emi joq» degendeı bop dosentke qarady. Sosyn moldavansha sóılep ketti, bar mánerimen qyzýlana sóıledi. Onyń sózinen keı-keıde orta ǵasyrlyqtarǵa tán oǵash oralymdar da boı kórsetip qalady, biraq olar oryndy estilip jatty. Ol Dańǵyranyń shatyry jyl saıyn jóndeletindigin, bıyl kóktemde ár úıden otyz tıynnan jınap, oǵan sement satyp alynǵanyn, úıdiń irgetasy beriktelgenin aıtty. «Tómengi qabatta eshqandaı ýly hımıkat joq, — dedi ol, — onda tek cheh syrasyna arnalǵan birneshe qaǵaz jáshik jatyr, kóktemde qydyryp shyqqandardan qalǵan jáshikter. Al aınalasyndaǵy butalar óz-ózinen ósken jaq — taý jalańashtanyp qalmas úshin olardy jurt ormannan ákep ekken, óıtpese jerdiń quty qashady ǵoı. Al endi balalar men olardyń buzaýlaryna keletin bolsaq, meniń bilýimshe, bizdiń elimizde balalar qaı jerge sıyr baılaýǵa bolady, qaı jerge bolmaıdy degen arnaýly qaýly bolǵan kúnniń ózinde de ony tyńdaı qoımaıdy ǵoı dep qorqam...»

Sosyn tynyshtyq ornady, teginde bul ózi Shtefan ań aýlap qaıtqan kezdegi tynyshtyqtaı bolar. «Endi qaıter eken» degendeı jurt nazary dosentke aýǵan. Biraz ýaqyt ótken soń Rotarý ezý tartyp kúldi de:

— Eger osy aıtqandaryńyz ras bolsa, fransýzsha sóılep ne qajeti bar edi? — dep surady.

— Áýeli fransýzsha jaýap bergen sebebim — sizdiń bedelińizdi túsirgim kelmedi. Ádette ýnıversıtet oqytýshylary bárin biletin, al stýdentter eshteńe bilmeıtin bolyp sanalady ǵoı.

Zal ishi qozǵalyp ketkendeı boldy. Mynaý bir Kıshınev ýnıversıtetinde buryn-sońdy bolmaǵan oqıǵa edi. Áp-sátte Janettiń mereıi ústem bolyp shyǵa keldi, biraq ol ózi ondaı dáripteýge qumar bolyp turǵan da joq sıaqty keskin baıqatyp ornyna tez otyrdy. Onyń qaraqat kózderi burynǵy ádetinshe zal ishin sharlap, áldebir tolqyn shashtardy izdegendeı boldy. Aıtary joq, Shtefan qart Kaprıan taýyndaǵy qońyraýdy erteli-kesh qaǵyp turý úshin kimderdi jumsaýdy bilgen-aq eken. Jaratylysy mundaı adamdar eshqashan jańylmaıdy, olar oń men solyn, qasiret pen dańqqa bastar joldyń ara jigin ajyrata alady...

Horıa jınalystyń sońyna deıin otyra almady, oǵan onyń ál-dármeni de joq edi. Júregine mahabbat shoǵy tústi. Ómirinde tuńǵysh ret bolǵan mundaı sezim topan sýdaı tasyp, alaýly órtteı jandy. Ekeýi kezdeısoq jaqyn otyryp qalǵan. Janettiń tý syrtynda otyryp, jınalys bastalǵannan-aq jaı taba almaǵan, óıtkeni qyzdyń shashynan, búkil tula boıynan alhorynyń jupar ıisi ańqyp turdy. Sol bir ǵajaıyp ıis onyń basyn aınaldyryp, esinen aıyrdy. Janet pen dosent sóz talastyryp jatqanda óziniń osydan bir jyl buryn Kaprıan taýyndaǵy qudaı jolyn ustanǵan sopy áıelderi kóp derevnáda bolǵany esine tústi. Onda da alhorynyń jupar ıisi ańqyp turǵan. Ár úıdiń aýlasynan, ár buryshtan, ár terezeniń túbinen ýyljyǵan alhory kózge túsetin. Endi, mine, bir sáttiń ishinde alhorynyń jupar ıisi óz taǵdyryna aınaldy. «Armanym osy bolar» dep oılady ol ishteı.

İİİ

Al Komsomol kóliniń aınalasy qapyryq bolyp ketti. Kól mańynyń oıpańdyǵynan ba, tús áletinde kún shaqyraıyp, órtep bara jatty, Horıa qara terge tústi. Ón boıynan ál ketip, ómirinde estip kórmegen teńiz shýyly qulaǵyn shyńyldatty. Ol qaltasynan dári taýyp aldy da tiliniń astyna saldy, qaıyqtan turyp, sahnanyń túkpirindegi kóleńkeleý jerge baryp otyrdy. Sóıtse de qapyryq tynysyn taryltyp bara jatty, tezirek keń jerge — taza aýaǵa shyǵý kerek. Portfelin bir qolyna, apelsın toly torshasyn ekinshi qolyna ustap, tóbeshiktiń ar jaǵynan shatyry ǵana kórinip turǵan aýyl sharýashylyq ınstıtýtynyń sary úıine tóteleı tartty. Sol arada troleıbýstardyń aqyrǵy aıaldamasy bar bolatyn, sonyń birine otyryp kúsh jıyp almasa, álsiregen aıaǵy ony vokzalǵa jetkize qoıýy ekitalaı.

Saǵat eki jarymda qalanyń ortalyǵyndaǵy Moldavan teatrynyń qasynan tústi. Poezdyń kelýine áli biraz ýaqyt bar bolǵandyqtan bir jerge kirip ózek jalǵap alǵysy keldi. Tamaqqa tábeti shappaǵanmen «as adamnyń arqaýy» degendi ustandy. «Moldavan» restorany jabyq eken. Al «Dnestr» kafesinde jıyrma shaqty adam kezekte tur. Onsha kóp emes, shydaýǵa bolar edi. Biraq esik aldynda ilýli turǵan mázirde kórsetilgen taǵamdardyń jartysynan kóbi syzylyp qalypty. «Molochnaıa» kafesiniń sanıtarlyq kúni bolyp shyqty. Qysqasy Lenın, Bolgar kósheleriniń qıylysyndaǵy «Altyn sobyq» kafesinen basqa barar jer qalǵan joq. Onda da birtalaı adam kezekte tur eken, ári mázirde kórsetilgen taǵam attarynyń birazynyń tusyna qaryndashpen túsiniksiz belgiler qoıylypty. Biraq júgeri botqasynyń ıisi tábetin ashyp jiberdi. Ol kezekti kúter-kútpesin bilmeı eki oıly bop turǵanda, kıim ilgishtegi kezekshi áıel moınyn sozyp:

— Qasynda eshkimi joq jalǵyz adam bar ma? — dep surady. Joly bolǵanda odan basqalardyń bári ekeý, úsheý bolyp kelipti, jalǵyz adam ózi ǵana. Sabaq aıtýǵa tilek bildirgen oqýshydaı qol kóterip, Horıa kezeksiz baryp sheshindi. Ol buryshtaǵy stolǵa otyrdy, onda jaryq dúnıeni jańa ǵana kórgendeı qýanyshtary qoıyndaryna syımaǵan eki kúlegesh qyz otyr eken.

«Átteń, apreldiń onynan on birine qaraǵan túndegi sol bir najaǵaı bolmasa, qandaı tamasha bolar edi!»

Qyzdar ishek-sileleri qata kúlip, bir-birine qushaqtaı qulap otyrǵanda abaısyz buǵan aıaqtaryn tıgizip ap, qyzara keshirim surady. Olar balmuzdaqtaryn áldeqashan jep, tátti sýlaryn iship, eseptesip qoıǵan. Soǵan qarap Horıa olardyń ketpeı otyrǵanyna ózim sebep bolǵan shyǵarmyn degen oıǵa da kelip qalyp edi. Sosyn óz oıynan ózi uıaldy. Netken aqylsyzdyq! Buryn artynan qalmaıtyn qyzdardyń birine qulamaǵan kóńili endi myna eki erketotaıǵa qulap otyr. Jo-joq. Eki aıdan beri profesor Anestıade emdep júrgen onyń jarymjan júregi buryn tek sol bir er balalarsha shash qoıǵan qaratory qyzdy ǵana oılap syzdaıtyn. Endi sál aıyqqan júrek sol qyz dep qaıta soǵa bastady. Osy azaptyń bári sol úlken zalda bastalyp edi-aý.

Sol oqıǵadan biraz ýaqyt ótkennen keıin Janet ekeýiniń arasynda hıkaıa bastaldy. Biraq ony pálendeı hıkaıa deı qoıý da qıyn edi. Janetti ýnıversıtettiń uzyn dálizinde kenet kezdestirgende ol eriksiz kúlimsiregendeı bolyp óńi ózgerip ketti. Al qyraǵy qyz kózi ol ózgeristi tez ańǵara qoıdy. Keıin kezdeskende qyz óńi ózgerip jaınap sala beretin. Biraq onysy salǵan jerden ashyq ańǵarylmaı, biraz júrip uǵysa bastaǵan soń sezilgen. Jigit qyzdyń júzin kóre almaǵanmen til qatqan kezde áldebir qubylysyn ańǵaratyn. Odan keıin kezdesken saıyn bul ıilip iltıpat kórsetetin, onysyna Janet kózin badyraıtyp tańdana qaraıtyn. Sirá, bul qylyqty ol fransýz tilimen qosa Parıj qyzdarynan qabyldasa kerek. Oǵan Horıa renjip qap, kelesi kezdeskende onsha qýanysh raıyn tanyta qoımaıtyn. Onysyn Janet tipti kózge ilmegendeı bop júre berdi. Al kezdeskende kóbine ekeýi eki jaqqa qarap júretin. Olary jaı, tabıǵı qaras bolsa bir sári-aý, qasaqana, ádeıi sóıtse qaıtersiń.

Dál osyndaı bolymsyz ókpe-naz, bir-birine astarly oımen kóz tastaý, únsiz burtıysý ádetine Kıshınev jastary úıir keledi. Ondaı sezim sharpysýlary jaýynnan keıin qaptaı ketetin sańyraýqulaqtaı joq jerden shyǵa keledi de, shytyrman bir oqıǵany bastan keshkendeı, adamdar áýre-sarsańǵa túsip, jan azabyn shegip jatqany. Kóbine ol ókpe-nazdyń aıaǵy esh jaqsylyqqa aparmaıdy, ondaıda jastar tipti tabyspaq turmaq tanyspaı jatyp-aq óz jaılaryna ketedi. Biraq sol jastar arasyndaǵy shyrǵalańnyń jalǵasyp baryp, úlken oqıǵalarǵa aparyp soqtyratyn kezderi de bolady. Sondaı jaı bulardyń da bastarynan ótti. Biraz ýaqyttan soń aralarynyń sýynyp ketkenine ekeýi de ókine bastady. Biraq jigit ókine júrip, nege ekeni belgisiz, qaıta tabysýymyzdyń bir yńǵaıyn qyzdyń ózi tabar dep dámelendi. Ekeýiniń sezimin dánekerlep turǵan názik jipti úzgen qyzdyń ózi edi, sony qaıta jalǵaýshy da ózi bolýy kerek boldy. Qalaı degenmen mundaıdy kóp kórgen belgili Janet qoı, bul oǵan sóz emes edi. Al jigit bul iske jarty jylyn sarp etse de, túk shyǵara almas edi ǵoı. Beker obaly ne, aralary sýysqaly beri bul qyzǵa birtalaı hat jazdy, biraq sıasy keppeı jatyp, jyrtyp tastady. Ol hattardyń arasynda mándileri de ketken shyǵar. Bir haty áli kúnge deıin kóńilinen ketpeıdi. Osyndaı bir jalǵyzsyrap jany japa shekkende, sol hatty nege saqtamaǵanyna ókinedi. Onda aıtylǵan móldir, jalyndy sózder endi qaıtyp munyń jan-júregin jaryp shyǵa ma, joq pa? Kim bilsin...

Etjeńdi daıashy áıel ystyq júgeri botqasyn ákeldi. Ol asqa birden aýyz salǵan joq. Tabaqty jaqynyraq tartyp qoıdy da, sál eńkeıip, júgeri unynyń burqyraǵan ıisin ıiskep, óziniń balalyq shaǵyn, týǵan jerin esine aldy. Taıaýda bir jerden «burshaq — bolgarlardyń túrik ezgisine tózýine járdemdesipti» degendi oqyǵany esine tústi. Sosyn: «Eger ár halyqta bir ajyramas dos-jaryndaı dám bolatyny ras bolsa — moldavannyń sondaı asy júgeri botqasy ǵoı, — dep oılady. — Biz ózimizdiń baý-baqshamyzdy, júzimdigimizdi maqtap jer-kókke syımaımyz, jerimizdi almanyń astynda qaldyryp, sharappen sýǵarýdy arman etemiz, biraq halyqtyń basyna qıyn-qystaý kún týǵan zamandarda bizdiń ata-babamyzdyń janyn alyp qalǵan bir sapty aıaq sharap nemese bir jáshik alma emes, jaryqtyq osy júgeri botqasy ǵoı».

Qazir ony Moldavıada tamaq qurly kórmeıtin boldy, jeýge qorlanady. Adam toıynǵan soń qudaıyn umytyp ketedi degen osy ǵoı. Horıa balalyq shaǵyn eske túsirip, Býkovına kórinisin kóz aldyna keltirý úshin júgeri botqasynyń ıisin qushyrlana ıiskedi. Qyrsyqqanda bolymsyz ǵana botqa tez sýyp qaldy, Býkovına kórinisi ǵaıyp boldy. Onyń kóz aldynda endi tek Kıshınev ýnıversıteti qyzdarynyń ǵana elesi qaldy, olardyń arasynda ásirese ózgege uqsamaıtyn sulý Janet sezimin arbaı berip edi.

Olardyń arasy sýynǵannan keıin biraz ótken soń, onyń ǵashyqtyq oty alǵash tutanǵan sol ýnıversıtet zalynda jergilikti kınostýdıa shyǵarǵan bir nashar fılm kórsetildi. Ony eshkim kórgisi kelmedi. Qaladaǵy gazetter qansha maqtasa da, halyq kınoteatrlarǵa barmaı júrgen. Sosyn stýdentterge ákep kórsetti. Zal úlken, biraq adam az jınaldy. Sondyqtan kórýshilerge shashyrap otyryńdar desti, ondaǵysy prorektor kelip qaraı "qalsa, zal tolyp otyr eken degen uǵym týsyn degendik edi. Ekranda isi de, sózi de jasandy adamdar týraly ómirge janasymsyz birdeńeler kórsetilip jatty. Horıa tyjyrynyp otyrǵan, óıtkeni mynaý fılm onyń ulttyq ar-namysyn aıaqqa basqandaı boldy. Ol ár fılm búkil dúnıe júzine taraıdy dep uǵynatyn, sondyqtan erteń-búrsigúni álem halqy is-áreketiniń bári jasandy beıshara moldavandardy kóretin boldy-aý dep kúıindi. Ol osyndaı fılmderdiń zıany týraly ishteı áldekimmen talasa bastap edi, dál sol mezette qasyndaǵy bos oryndyqqa bireý kelip otyrdy. Onyń kim ekenin qarap kórmeı jatyp-aq denesi dir ete qaldy. Ýyljyǵan alhorynyń jupar ıisi ańqyp ketti, bul qaıta tabysýdyń nyshany edi. Sodan keıin-aq jergilikti kınostýdıanyń nashar dúnıesi oǵan unaı da bastady.

Janet óziniń ádemi basyn munyń ıyǵyna qoıdy. Áldebir qýanysh kernep, jigittiń jan dúnıesi alaı-dúleı boldy.

— Tyńdashy...

Quddy bir ekeýi kishkentaıynan birge ósip, birge oqyǵandaı-aq Janet muny ózimsinip erkin sóıledi, al shynynda bular bir-birin jastaıynan bilmeıtin edi. Múmkin qatelesetin shyǵar. Bálkı erjúrek býkovınalyqtar ertede Kaprıan taýynda qońyraýshy bolyp qyzmet etken bolar. Dańǵyrany ornatqan da solar bolmasyn? Álde Janettiń ata-babasy baǵzy bir zamanda emen bóshke alý úshin Býkovınaǵa baryp, Horıa babalarymen tamyr-tanys bolǵan shyǵar. Endeshe ejelden bergi tanystar bir-birin nesine jatyrqaıdy. Qalaı bolǵanda da ol qyzdyń sybyrlaǵanyń uıyp tyńdaı berdi. Jigit kún kózimen qulpyrǵan alhory baǵynyń ishinde otyrǵandaı halde edi, al Janet áldenelerdi jaılap sybyrlap aıtyp jatty. Kenet zaldaǵylar dý kúldi. Kúletindeı ne bop qaldy eken dep qyz ekranǵa nazar aýdardy.

— Kelesi jeksenbide qolyń bos pa?

— Jaısha ma?

— Kaprıanǵa baryp qaıtaıyq.

— Qaıda? Qaıda?

Zaldaǵylar taǵy kúlgen soń, Janet ekranǵa qaıta qarady.

— Kelesi jeksenbide bizdiń elde meıram bolady. Baraıyq, jańǵaq pen júzim shyrynyna toıyp qaıtamyz.

— Ashyǵany tabyla ma?

— Tabamyz.

— Oıyn-saýyq bola ma?

— Oıyn-saýyqsyz meıram bolýshy ma edi?

Moldavıa derevnálarynda qońyr kúzde mundaı meıramdardy ótkizý dástúrge aınalǵan. Ár derevnányń meıramy ár jeksenbide ótkiziledi. Óıtkeni áýelde bul jergilikti shirkeýlerdiń tól meıramy bolǵan, al shirkeýler ár túrli áýlıelerdiń quzyryna arnalyp shyǵarylǵan ǵoı. Ýaqyt óte kele meıramnyń dinı máni joıyldy. Endi mundaı meıramdar jańa dástúr, jańa mánge ıe bola bastady. Eń bastysy onyń kúzgi jıyn-terin aıaqtalǵannan keıin jáne de ár jeksenbide ótkiziletindigi edi. Mundaıda kórshi derevnálardyń halqy bir-biriniń meıramyna baryp qýanysh bólisetin.

Kúzde stýdentterdiń qaı-qaısysy da sondaı meıramdardy tamashalaý úshin eki-úsh kúnge úılerine ketip qalatyn. Ádette áldi-aýqattylar dostaryn qonaq etetin. Biraq jigit jigitti, qyz qyzdy shaqyrýshy edi. Tek úılený máselesi sheshilgen jaǵdaıda ǵana qyz ben jigit bir-birin qonaqqa ertip baratyn. Al mynaý bolsa tanysyp úlgermeı jatyp-aq... Teginde bul Janetten mundaı qylyqtan basqa ne kútersiń?

— Onda taıaqqa jyǵylyp júrmeımin be?

Qyz sál bógelip qaldy, óıtkeni ekrandaǵylar súıisip, súıisip emes-aý, mal qusap birin-biri eminip ólip qapty, tipti qaraýǵa kóz uıalarlyq. Shamasy fılmniń rejıseri osylaı súıisýdi ózinshe tapqyrlyq dep eseptese kerek. Bul kórinis adamnyń dińkesin qurtyp, ekrannan ketpeı qoıdy. Janet shydaı almaı kózin taıdyryp áketti. Sosyn bir mınýttaı únsiz otyrdy da:

— Qoryqpaı-aq qoı, bizdiń jigitter senen iri emes, — dedi.

Horıanyń qýanyshy qoınyna syımady, biraq ádep úshin ustamdylyqpen jaýap berý kerek edi. Sonyń yńǵaıyn taba almaı otyrǵanda, qyz taǵy da burymymen munyń moınyn qytyqtady da:

— Senbi kúni saǵat bestegi poezǵa kel — bıletti ózim alyp qoıam, — dedi.

IV

Kafe ishi tez kúńgirt tartyp ketti de, daıashylar úlken lústrany jaqty. Qalanyń ústin tutasqan qap-qara bult basty, jańbyr quıyp ketkeli turǵandaı edi. Biraq azdap qar jaýdy. Osy apreldiń aýa raıy-aı, aýmaly-tókpeli birdeńe. Tańerteń jyp-jyly shýaqty kóktem, tipti jaz shyǵyp ketkendeı edi. Endi qaıtadan mart boldy, mart ta emes-aý — oktábr sıaqty, alda áli qyraýly qys bar dep oılady ol.

Kúlegesh qyzdar áldeqashan ketip qalǵan. Ol ne iship, ne jegenin de bilgen joq, áıteýir aldyndaǵy tabaǵy bosap qapty. Tyrtıǵan ıýbka kıgen orta jastaǵy etjeńdi daıashy áıel zal ishinde baıaý ǵana qybyrlap júr, áldeqalaı oqys qımyldaı qalsa ústindegi tyrsıyp turǵan kıimi qaqyrap sógilip ketetin sıaqty. Óziniń kóńili kóterińki, áldebir súıikti áýenin yńyldap aıtyp, erkek ataýlyǵa janaryn qadap tur. Horıanyń esep aıyryńyz degen ótinishine «sál sabyr etińiz» dep qylmyńdady. Bos turǵan eki oryndyqty «bul oryn bos emes» degendeı ústeldiń ústine tóńkerip qoıdy. Sosyn oraıyn taýyp muǵalimniń qasyna kelip otyrdy da, onyń ıyǵyna tósin tireı:

— Jora, meni sonsha nege qınaısyń? — dep sybyrlady.

Horıa ezý tartty. (Bul netken tálkek edi, óziniń júregi aýyryp, valıdol iship otyrsa, bul qaǵynǵan qatyndar súıkenýin qoımaıdy!)

— Meniń atym Jora emes, Horıa.

— Oı, qudaı-aı, báribir emes pe. Horasy ne, Jorasy ne, aıyrmasy bir-aq árip. — Ol kúrsinip, jigitti kózimen arbady. — Meni nege qınaısyń deımin. Shydamym bitti ǵoı ábden.

Birtalaı ýaqyttan beri kire beriste kezekte turǵan óktemdeý bir erkek jurtty kıip-jara kirip keldi de, daıashynyń oıynyn bóldi.

— Myna oryn bos pa? — dep surady.

— Bos emes, azamat. Oryndyqtyń jıýly turǵanyn kórmeısiz be?

— Basymdy qatyrmańyzshy. Qaraı gór, qart adam jarty saǵat kezekte turady, al bul qylmyń qaǵyp otyr.

— Siz meni aıtyp tursyz ba? Uıat bar ma ózińizde? Eki jyl kórmegen týǵan baýyrymmen sóıleseıin dep...

— Pah, baýyrdy tapqan ekensiń!

Horıa ezý tartty da, ústelge kúmis bir somdyq tastady. Áıel ony qaltasyna salyp aldy da jyly peıil bildire:

— Búgin kelesiń be? Kel, biz saǵat onda jabamyz, — dedi.

— Bilmeımin.

— Erkiń bilsin. Degenmen kel, búgin men bospyn.

Sońǵy sózin ol Horıa portfeli men torshasyn kótepip, kafeden shyǵyp bara jatqanda artynan daýystap aıtty. Daýsy syńǵyrlap, kózimen iship-jep qala berdi. Osy bir kórinisti kafeniń ishi-syrtyndaǵy halyqtyń bári kórgendeı boldy Horıaǵa. Ol quddy bir ádepsiz is istegendeı jer bolyp, uıalyp, osy ala-topalań dúnıeden tez qutylǵysy kelgendeı alǵashqy kezikken troleıbýsqa otyra saldy. Ókinishke oraı, troleıbýs vokzalǵa qaraı tómen júrmeı, Lenın prospektisinen burylyp, joǵary tartty. Horıa endi qaıttim dep oılanyp, artqy esikten shyǵam ba, álde aldyńǵy esikten shyǵam ba dep eki udaı bop turǵanda, troleıbýs Sadovaıa kóshesine jetip te úlgerdi. Ol túsken soń jan-jaǵyna qarady da ezý tartty: dál qarsy aldynda zırat qaqpasy kórinip tur edi.

Bir kezde ol osy araǵa kelýdi unatatyn. Ol jyldary ýnıversıtette oqıtyn selo jastary úshin Sadovaıa kóshesindegi zırat basqa jerlerdegideı úreıli emes edi. Qalada baqtardyń azdyǵynan ba, álde barlyq joǵary oqý oryndaryndaǵylardyń osy araǵa úıirsektiginen be, nemese zırattyń óz ásemdigi, óz romantıkasy bar ma, áıteýir, stýdentter bul jerdi jaqsy kóretin. Osy jasyl jelekke oranǵan typ-tynysh, orys knázdarynyń mármárdan soǵylǵan eskertkishteriniń arasynda bir-birimen tanysyp, armandaryn aıtatyn, sabaqqa daıyndalatyn, súıisetin. Jastyq shaǵy esine tústi me, álde bar tirlikti qaıta bastaý tilegi jetektedi me, nemese bir kezde Janet ekeýi otyrǵan oryndyq baýrap tartty ma, ol kósheni qıyp ótip, bıik qaqpa arqyly keshegi bozbala kezindegi ómirge endi. Sonadaıdan kóringen bir oryndyq kózine ottaı basyldy. Olar bul oryndyqty bir jaǵynda Bessarabıa gýbernatorynyń eskertkish tasy, ekinshi jaǵynda qalyń qaraqat aǵashy ósip turǵandyqtan tańdap alǵan. Qalyń aǵash pen qara mármár ekeýine de unaıtyn. Óziń kózge túspeısiń, ózgelerdi alaqandaǵydaı kórip otyrasyń. Onyń ústine taıaý jerde úlken grek jańǵaq aǵashy ósip turǵan. Ol kúıeý jigit pen qalyńdyqtyń ortaq atasyndaı edi. Qazir ol aǵash jalǵyzsyrap tur. Áli japyraq jaımaǵan, jupar ıisi adamdy raqatqa batyratyn ǵajaıyp japyraqtarynyń kókteýine áli talaı ýaqyt bar. Sóıtse de ata qýaty qaıtpaı, sol berik qalpynda tiri tur edi. Ol tiri turǵanda Horıa da, onyń ómir jolynda baqyt bolyp jolyqqan qaratory qyz da tiri bolmaq.

Sol senbi kúni ol bir aılyq stıpendıasyna satyp alǵan lavsan shalbaryn útiktep, joldas-joralarynyń táýir kıimderin surap kıip, júgire basyp vokzalǵa jetken. Perrondy úsh aınaldy, qaltarys-buryshtardy tintip shyqty, sóıtse de Janetti taba almady. Poezd kelip, jurt oǵan otyra bastady, qyz áli joq. Sosyn «ol meni saıqymazaq eteıin degen eken ǵoı» dep oılaı bastap edi. Sol sátte top arasynan shashyn shashtarazdan ásemdetip shyqqan sylqym qyz shyǵa keldi.

— Al, kettik pe?

— Eger úlgersek.

Vagonnyń ishi syrtyna shyǵady. Jolaýshylardyń kóbi — tańerteń taıaý mańdaǵy selolardan bazarǵa kelgender. Endi olar ákelgen jemisterin satyp, ony-muny, usaq-túıek alyp qaıtyp barady. Sonyń ózi Horıaǵa unap tur. Júrginshilerdiń sóz saptaýlaryna, kózqarastaryna, ár qımyldaryna qarap otyryp bul óz jerlesterin, óz týystaryn jazbaı tanydy. Osy kórinis ony bir tebirenisti kúıge túsirip, áldebir qýanysh tolqynyna súńgitkendeı boldy. Tek Janet kóńilsizdene qaldy. Kıshınevten uzaǵan saıyn ol uıań, jasqanshaq bola bastady.

Kolhozshylar ádeıi qaıtar jolǵa alyp qalǵan sharaptaryn iship, bir-birine bazardaǵy kórgen-bilgenderin aıtyp ázildesip, qarq-qarq kúlisip keledi. Jaratylysynda kóńildi jurt bir-birlerinen ónerlerin asyra túsip, aqyry kórkemóner teatrynyń artıserine aınaldy. Sony kórip turyp Horıa: «Qudaı-aý! Osy bizdiń kınorejısserler búkil eldi aralap, tek kózderin ǵana tóńkerip buzaýsha emip súıisýdi ǵana biletin qatyp-semip qalǵan qylyqsyzdar úshin qyrqysyp talasyp jatady. Kóz aldynda júrgen myna týma artıserdi, tabıǵı sújetti nege kórmeıdi eken solar!»—dep oılady.

Osy kóńildi top túgelimen Ýngenydan túsip, qańyraǵan bos vagonda ekeýi ǵana qaldy. Aıaq asty ońasha qalý ekeýin de bir túrli yńǵaısyz jaǵdaıǵa túsirgendeı boldy. Shyntýaıtynda olar bir-birin jete bilmeıtin. Sondyqtan da ózderinen ózderi uıalyp qymsyna berdi. Ońashaǵa áli et úırete qoıǵan joq edi, ekeýin ázer dánekerlep turǵan názik jip kez kelgen sátte úzilip ketýi múmkin, olaı bolǵanda eki jartyny bútindeý bul dúnıede esh pendeniń qolynan kelmes edi.

Janet sharshap, qajyp otyrǵandaı bolyp kórinedi. Sony baıqaǵan Horıa:

— Sharshasań kóz ilindirip tynyǵyp al, tek áıteýir qaı stansıadan túsetinimizdi aıtsań bolǵany, — dedi.

Qyz jymıyp qoıdy. Býkovınalyqtar toqý ónerine jetik qoı, jipterin úzbeıdi.

— Adastyryp áketedi dep qorqasyń ba?

— Meni adastyryp áketý qıyn shyǵar, óıtkeni men bul jaqtyń oı-shuqyryn kóz jumyp taba alamyn.

— Oǵan qaıdan jetik bop júrsiń?

— Stýdent shaqtaǵy bilmekke qushtarlyq. Birinshi, ekinshi kýrstardan keıin osy jaqty aralaǵanbyz, fólklor jınap, aqsha tapqanbyz. Dalada, derevnálarǵa kire beriste turǵan aǵash eskertkishterdi sýretke túsirgenbiz. Neshe alýan dúnıe kórdik deseńshi.

— Al bizdiń Kaprıanadaǵy eskertkishterdi kórgen joqsyń ba?

— Nege kórmeıin. Men olardy sýretke de túsirip alǵam. Qaıtyp oralǵan soń kórsetemin.

Janet kenet basyn buryp áketti. Onyń qaraqat kózderinen balaǵa tán áldebir ókinish ushqyny renish taby baıqalyp qaldy. Onyń uǵymynda óz derevnásynan ásem dúnıe joq edi, sony kórsetip Horıany tańyrqatpaq oıy bolsa kerek. Al ol bolsa bárin kórip, bilgen bolyp shyqty... Janet áreń degende kóńilin basyp:

— O joly da seni men sıaqty esýas qyz shaqyryp pa edi? — dep surady.

— Joq, onda bizdi Ilarıe Semenovıch ertip barǵan. Ol qońyraý qaǵýshylardyń esimderi jazylǵan kitapty izdep júrgen. Ógiz terisinen jasalǵan sol kitapta onyń babalary bastan keshken eń úlken oqıǵa jazylypty. Ony izdep tabýǵa jalǵyz óziniń shamasy jetpeıtindikten bizdi erte barǵan.

Qyzdyń júzi qaıtadan nurlana bastady.

— Sonymen qalaı, taptyńdar ma?

— Qaıdaǵy tapqan! Ion ataı men Fresyna ájeıdiń arasynda úsh kún sabyldyq. Túk taba almaı qur qol qaıttyq.

Kóńili ornyqqan soń qyz áldebir jumbaqty keıippen jymıyp qoıdy. Ýaqa emes, Kaprıana qupıasy áli ózine ǵana aıan, jasyryn qazynasyndaı edi, sol syrdy ashýǵa asyqqan joq.

Qyzdyń ishke birdeńe búgip otyrǵany jigitke unamady.

Syrdy ashýǵa úmittenip, sýyrtpaqtap syr tartpaq boldy:

— Tegi sol kitaptyń bary ras pa eken?

— Árıne bar.

— Óziń ony kórdiń be?

— Men be? Altynshy klasta oqyp júrgen kezimde ol peshtiń artyndaǵy qoqystyń ishinde jatatyn.

— Peshtiń arty ystyq qoı, teriden jasalǵan kitap qýrap ketpeı me?

— Joq, ol talaı qoldan ótken kitap, ony esh jaý almaıdy.

— Sosyn ol kitap qaıda qurydy?

Janet jabyrqańqy, del-sal kúıde otyryp, jaıbaraqat qana:

— Kim bilipti, — deı saldy.

Ol bul sózderdi áldebir ókinishti únmen aıtty. Onysy Horıalar osy kóne dúnıe jylnamasyn izdep derevnálardy kezip júrgende jurttan estigen lebizge uqsas edi. Qazir de osy bir «kim biliptiniń» astarynda kitaptyń qaı jerde ekenin biletindik jatqanyn sezdi. Kenet ony alyp-ushpa sezim bılep ketti, taǵy bir baq synap kórgisi keldi: múmkin sol kitap óz qolyna túsip qalar?

Onda munyń dańqqa bólengeni, onda dısertasıanyń óz-ózinen qorǵalǵany!

Ol Janettiń qasyna taıap otyrdy. Biraq qyz áldeqaıda qarap otyr edi. Janetten esh qaıyr bolmaıtynyn sezdi. Sol kitap soǵystan keıin de Dańǵyranyń astyńǵy bólmesindegi arnaýly ústelde jatty ǵoı, kez kelgen júrginshi, tipti bala-shaǵa ony qolyna alyp oqyp, kerekti jerin kóshirip ala alatyn edi-aý!

Qasynda shyraǵdan men ishine dán toltyrylǵan tostaǵan turýshy edi. Áldebir kempir kelip shyraǵdandy jaǵatyn, tostaǵannyń qasyna tıyn tastap, osy dúnıelerdi kıeli sanap taǵzym etetin. Sodan keıin uzaq ýaqyt eki-úsh kúnge deıin eshkim kelmeıdi. Tek jel ǵana kári aǵashtardy syqyrlatyp, qońyraýdy baıaý zyńyldatyp turatyn.

Keıin bir selolyq sovettiń qyzmetkeri sol «jún-jurqany» paraqtap kórgisi keldi. Biraq ózi taýǵa shyǵýǵa erinip, kitapty alyp kel dep adam jiberdi. Shamasy, ol kitapty jıhaz retinde úıinde alyp qalsa kerek. Sosyn aýdannan kelgen áldebir qyzmetker alyp ketti. Sol kitap úsh jyl sapar shekti. Birde selsovette, birde aýdanda, birde Kıshınevte boldy.

Kaprıana halqy tolqydy. Olar delegasıa qurdy, sharýalar astanaǵa kelip, kitapty qaıtyp alyp burynǵy ornyna qoıdy. Taǵy da bir bastyqsymaq taýǵa shyǵýǵa erinip, kitapty ákel dep kisi jiberdi.

Osy áýre-sarsań bes-alty jylǵa sozyldy. Sharýalar kitaptyń artynan júgirýden yǵyr boldy. Búkil derevná halqy Kaprıanalyqtardyń ejelden beri bilimdi ekenin belgili bir dárejede dáleldeıtin osy kónetoz jazbany qasıet tutýshy edi. Sondyqtan olar ony qasynda turǵan shyraǵdanmen, ishinde dán bar tostaǵanymen qosa tyǵyp tastady. Sóıtip kóneniń kózindeı bolǵan shejire kitap sapary osylaı aıaqtaldy. Bul kitapty múmkin eshkim esine de almas pa edi, kim bilsin? Biraq dál sol jyldary bir jas tarıhshy dısertasıasynda sol kitapqa júgingen eken. Sodan keıin-aq tarıhshylarda degbir qalmaı, Kaprıanaǵa jylda keletin boldy. Olar ol kitapty jasyryn túrde de, ashyq júrip te, jalǵyz da, toptanyp júrip te izdedi.

Kolhozshylardyń jalpy jınalysynda akademıa prezıdentiniń ózi sóılep, ol kitaptyń ǵylymı mańyzyn túsindirip berdi, ony tapqan adamǵa orasan mol syılyq beriletindigin habarlady.

Jurt onyń sózin uıyp tyńdady, qoshtap bas shulǵysty, beriletin syılyqtyń moldyǵyna qaıran qalysyp, oǵan ne satyp alýǵa bolatynyna deıin sóz etisti. Al sol kitap qaıda dep jeme-jemge kelgende sol baıaǵy «kim bilipti» degen belgili jaýap berildi.

— Bizdiń derevná unady ma? — dep surady Janet kenetten.

Jigit ıe derin bilmeı qaldy: qyz aıaq asty onyń dál jandy jerine tıip edi.

— Iá, unady.

— Janyńyzǵa jaqqan ne qudiret ekenin bilýge bolar ma eken?

— Bir qyz meni baýrap aldy. Qara torynyń ádemisi. Álde segizinshi, álde toǵyzynshy klasta oqıtyn.

Janet oılanyp qaldy.

— Ol kezde o qyzdyń sizge unaı qoıýy múmkin emes. Óıtkeni shashy uzyn, aqyly qysqa kezi bolatyn.

— Soǵan qaramastan qulap tústim ǵoı.

— Unatqanyńyzǵa bolaıyn. Qyzdyń ózi kelip, meıramǵa shaqyrǵansha jer qozǵalsa da qozǵalmastaı bolyp otyryp alǵanyń ba unatqanyń!

— Men áldeqashan-aq emeýrin bildirer em ǵoı, biraq... qalaı aıtsam eken.

— Erkekshe aıt.

«Túý, soqqan!» — dep oılady ol ishteı, sosyn:

— Baqtalastarym tym kóp boldy ǵoı, — dedi.

— Eger sol baqtalastar bolmaǵanda, sen osy kúnge deıin shalbaryńnyń qyrtysyn jaza almaı júrer ediń. Júr endi, kelesi stansıadan túsemiz.

Tún jyp-jyly edi, alysta qaraýytyp kóringen jotalarǵa sútteı jaryq aı asylyp tur.

Olar Verejeny dep atalatyn appaq ádemi stansıadan túsin qaldy. Bul Odessadan Chernovısyǵa deıingi uzaq joldyń boıyndaǵy áktelgen jalǵyz ǵana stansıa edi. Ol poezdan túsken bette tipti:

— Bul jaqta sonsha ák kóp pe? — dep tańyrqaı surady. Qyz qupıa bir syr ańǵartqandaı bop:

— Bizde kóp emes ne bar deısiń, — dep jigittiń qulaǵyna sybyrlady.

Horıa kúlip jiberdi. Qyz qylyǵynan balaǵa tán alyp ushpa sotqarlyq ańǵarylyp edi. Árıne, bul Janet degenińiz ózi bir qudiret dese de bolarlyqtaı ǵoı. Búkil Ýnıversıtet pen Kıshınevtiń teń jartysy biletin qyzyǵy Verejenydaı stansıa sóz be! Tún ortasynan aýǵan osy beımezgil shaqta olardy sarǵaıa kútken et jaqyndaryndaı birqaýym jurt qarsy aldy. Vokzal janyndaǵy alańda adamdarǵa lyqa tolǵan jalǵyz júk mashınasynan bularǵa da oryn tabyldy. Shofer Janetke bola burys jolmen júrýge de kóndi, al Janettiń tanystary bolsa jandary qalmaı: «Baratyn jerleriń jol aıyryǵynan onsha alys emes, tıip tur», — dep elpektesti. Olar jolda birge týyp, birge ósken jandardaı biriniń qushaǵyna biri kirip kóńildi kele jatty. On bes shaqyrymdaı jer júrgen soń olardy aıdaladaǵy bir tóbeniń ústinen túsirip ketti. Sol eki ortada aı bult arasyna jasyrynyp, aınala tegis qarańǵylyq qushaǵyna endi. Tek tizilgen beton baǵandar ǵana, birde júzimdiktiń qıa betkeılerine súńgip joq bop ketip, birde tereń ańǵarlardan qyltıa kórinip, aǵarańdap turdy.

Mashına ketkennen keıin olar jotanyń ústinde uzaq turyp qaldy. Óıtkeni álgi bir qyldyryqtaı sezim jibi endi-endi úzilip keterdeı bop taǵy da shıryqty. Áıteýir, bir jaqsy jeri olardyń tula boılarynda baǵzy bir zamandaǵy qaısar sharýa rýhy bar edi.

Denelerin tańǵy salqyn qamasa da olar áldeneni kútkendeı jup jazbaı tura berdi. Eger dúnıedeginiń bári ótedi, ózgeredi degen sóz ras bolsa, bulardyń da ómirinde ózgeshe qubylys bolýy tıis qoı. Tek, áıteýir, sony taǵat saqtap kúte bilý kerek.

Sóıtip turǵanda, bulardyń kózi qarańǵylyqqa úırendi me, álde tań aǵaryp atyp qaldy ma, áıteýir, túngi qarańǵylyqtan júzip shyǵyp jan-jaqqa taraǵan júzimdikterdiń qatary anyq kórine bastady. Butalardyń qaraýytqan japyraqtary baıaý ǵana sybdyrlaıdy. Qarańǵydaǵy japyraq sybdyry qandaı syrly, qanshalyqty janǵa jaıly edi deseńizshi.

Tań araıy alys jyra-jylǵamen, qupıaly buralań soqpaqtarmen taıap kele jatty. Bul quddy bir myńdaǵan jyldar boıy óz qasıetin saqtap atyp kelgen tańnyń bul joly da sol qupıaly qalpynda qalýy tıis ekenin ańǵartqandaı. Al qyz ben jigit bolsa, jan dúnıeleri tolqyp, beımálim bolashaqtyń kıeli úıine kirgendeı tyrp etpesten qatar tura berdi.

Ata-babalarymyzdyń kıeli mekeni, ákelerimizdiń, keıingi urpaqtarymyzdyń qasıetti jeri ǵoı bul. Óziniń alaqandaı aıaly otanyń aıaq basqan saıyn adamnyń jan dúnıesin tebirentetin sezimdi taǵy qalaı dep jetkize alarsyń... Tup-tunyq tańǵy salqyn aýa, tynyshtyq, tún balasy qalǵyp shyǵatyn jotalar, muń men qýanysh, mynaý shet-shegi joq sulý dúnıege tamsana tabynǵan sezim, sol sulýlyqqa tabynbaqqa talpynǵan kóńil qalaýy, sosyn ózińniń sol pák sezimińniń raqatyna batyp, uzaq ómir súrsem degen tátti arman— bári-bári astasyp jan dúnıeńdi astan-kesteń etedi...

Ýaqyt ótip jatty, al olar sol jotanyń ústinde qybyr etpeı áli tur. Jan-jaqtarynan alynbas qamal sıaqty bop júzimdikter antalaı bastady. Ekeýi tyrp etpeıdi — qyz qolynda sýmka, jigit qarynda plash, áldebir ǵajaıyp jaıdy kútkendeı tura berdi. Biraq eshqandaı ǵajaıyp oqıǵa bolǵan joq, sóıtip turǵandarynda kún shyqty.

Jotalardyń shyǵys jaq adyry qyzyl araı tarta bastady, saı ústinde býaldyr saǵym oınady. Kenet Janet estiler-estilmesten:

— Nege ekenin qaıdam, maǵan áıteýir bala kezimde onebir jotanyń arjaǵynda ǵajaıyp bir selo bar, onda meniń bolashaq kúıeýim eshteńeden alańsyz ósip jatqandaı bop seziletin... — dedi. Sosyn daýys yrǵaǵyn ózgertip, — Soltústik Býkovına sol jaqta ma? — dep surady.

— Jalpy, sol jaqta.

— Onda neǵyp sostıyp tursyń... «Qaıyrly tań, Jená» dep súı meni.

Bul sózdi aıtqanda qyzdyń úni dirildep shyqty. Jigit onyń batyldyǵy men ashyqtyǵyna tańyrqaı turyp aqyryn ǵana:

— Qaıyrly tań, Jená, — dedi de qyzdy qushyp súıdi.

Aıdalada turǵandyqtan ba, álde mynaý móldir tańǵy shyqtyń bir áseri boldy ma, onyń súıisinde yńǵaısyzdaný, biraq ózderin qorshaǵan tylsym dúnıedeı taza móldirlik bar edi.

— Al endi kettik. Búgin talaı qýanyshqa kenelemiz, búgin bizde meıram bolady ǵoı. Tek áıteýir endi qaıtyp álgi ógiz terisinen jasalǵan jún-jurqany sóz ete kórme. Ol jaıynda sóz qozǵaǵandardy bizdiń aǵaıyndar unatpaıdy.

— Degenmen ózderiń ol jaıynda sóz etpeısińder me?

Qyz mundaı suraqty kútpegendeı jigitke uzaq qarady.

Sosyn aqyryn ǵana:

— Joq, sóz etpeımiz, — dedi.

— Eshqashanda ma?

— Áıteýir meniń kózimshe eshkim eshqashan sóz etken emes.

— Onda aıtqanyń bolsyn.

Keıin, ýaqyt ótken saıyn ol sol jotany, sol tańdy jıi-jıi esine alyp: «Keıde bir eleýsiz jaıdyń ózi adam ómirin kúrt ózgertip jiberedi eken-aý», — dep oıǵa batatyn...

Eger olarǵa jol-jónekeı bir mashına kezigip, qyzdyń esiginiń aldyna deıin aparyp salsa, sondaǵy qudiretti raqat tynyshtyq álemi qupıaly kúıinde qala berer me edi, kim bilsin! Ekeýiniń odan arǵy ǵumyr joly qaı arnamen aǵatynyn kim bilgen!

Ol ekeýi tek jalǵyz Janetke ǵana aıan soqpaqpen birde tómen quldılap, birde joǵary órmelep kele jatty. Qyz alda, jigit artta. Horıa Janettiń kóılek ishinen tebingen sulý balǵyn denesine kóz salýǵa ımenip aıaq astyndaǵy soqpaqtan bas kótermeı keledi. Ol denege ishi jurttyń ý-shýyna toly ýnıversıtettiń dálizderinde emin-erkin yntyǵa qaraýǵa bolatyn. Al mynaý eshkim joq ıen dalada ondaı lázzatqa batyl jeter emes.

— Senderdiń myna ańǵarlaryń adam daýsyna jaýap qata ma, qalaı?

— Bári emes. Sen ne, jańǵyryqty jaqsy kóresiń be?

— Ol da bir qyzyq qoı... Bala kezde sıyr baǵyp júrip jańǵyryqty qyzyqtaıtyn edik.

— Men de ańǵarlardy shamdandyrýdy unatam. Kel, onda saıdyń ishimen júreıik. Jol biraz burys bolǵanmen ol jaqtaǵy ańǵardyń jańǵyryǵy keremet.

Olar bir raqat sezimge bólenip, jeńil júrip keledi. Bıik jotalar tań aldynda qalǵyp ketken kóne dáýirdiń haıýanattary sıaqty, jan-jaqtan antalap kórine bastady, al mynaý ańǵardaǵy álsiz munar solardyń demi tárizdi edi. Jan dúnıeni qobaljytar osy bir raqat shaqta qyz ben jigit daýsy jarysyp, alysqa, batys jaqtaǵy bir ańǵarlarǵa sińip joǵalyp ketip jatty. Sosyn olar soqpaq jolǵa túsip taǵy ilgeri júrdi, taǵy bir eńis, taǵy bir tóskeı.

— Sen sharshaǵan joqsyń ba? — dep surady qyz.

Jigit kúlip jiberdi.

— Mynaý ǵajap sulýlyqtan qalaı ǵana sharsharsyń!..

Qyz kúrsindi.

— Sharshaǵanda qandaı! Osy shanshylǵan tik jotalarǵa kúnde shyǵyp, qaıta túsip kórshi. Buǵan aıaqtyń aıaǵy ǵana shydar...

— Aıaqtyń myqty bolǵanyna ne jetsin. Dalada da, kemede de, tipti qalada da sharshap talmaıtyn aıaq kerek. Jalpy japondardyń aıtýyna qaraǵanda, adam kún saıyn...

Ol sózin kilt úzdi, óıtkeni oılamaǵan jerden on jaqtaǵy jotanyń ústinen Uly Shtefannyń kóne, biraq áli de ádemi Dańǵyrasy boı kórsetip edi. Júregi qobaljyp ketti, qansha degenmen tórt júz jyldy bastan ótkergen kóne kóz dúnıe ǵoı bul. Qyz ben jigit sol qasıetti eskertkishke taıaq tastamdaı ǵana taıaý jerde turǵan-dy. Biraq Horıa sol jotanyń betkeıinen derevnány kóre almady da:

— Al, Kaprıana qaıda? — dep surady.

— Ol áne, tómende jatyr.

Eki jotanyń arasynda juqaltań aqshyl tuman qalqyp tur. Onyń astyńǵy jaǵynda betkeıge órmelete salynǵan eki-úsh úı úıirinen bólingendeı bop oqshaý kózge tústi. Sondyqtan alǵashynda bul arada derevná emes, eki-úsh-aq úı turǵandaı bop kórindi. «Mundaı kórinis bizdiń Býkovınada kezdese bermeıdi», — dep oılady Horıa. Kenet onyń jan dúnıesin osynaý ásemdikti tek ózine ǵana kórsetip turǵan mynaý derevnáǵa degen ystyq sezim bılep ketti. Ol bir qolymen Janetti eptep qana qushaǵyna tartty, biraq qyzǵa anaý shetkeri turǵan eki úı bulardyń ersi qylyǵyna aıyp taǵatyndaı bolyp kórindi de ol jigit qushaǵynan sýsyp shyǵyp ketti.

Olar sońǵy jotadan júgire basyp tústi. Soqpaq jol tym buralań ári taıǵaq edi. Tań aldynda sirkirep jańbyr jaýǵan, tipti jańbyr da emes-aý, meıram qurmetine júrip ótken shańbasar dersiń. Shetki úılerdiń tusyna jetkende jol taý qabaǵymen qıalaı tartyldy da bulardyń bir jaǵynda dýaldar, qaqpalar, úıler jarysa júrdi de, ekinshi jaǵynda — aıaq astynda shatyrlar men murjalar qalyp jatty. Butalar kezigip, ıtter arsyldaı úrdi. Bul jaı derevná emes, tutas bir jumbaq dúnıedeı edi. Janyńda odaqtasyń bolǵanmen olar seni qalaı qabyl alaryn kim bilsin. Tipti Janettiń ózi de áldeneden qobaljı bastady.

Olar derevnáǵa kirgende kenet basynda ýmajdalǵan qalpaǵy bar bir eńgezerdeı bozbala butanyń arasynan shyǵa kep:

— Hende hoh! Qolyńdy kóter, — dep aıqaı saldy.

Bul kezdesýge qýanǵannan Janettiń júzi jaınap sala berdi.

— Sımıonel, kókten tústiń be, qalqam-aý?

Bala kúlip jiberdi de, quddy bir óziniń oınaqy minezinen qysylǵandaı jótkirinip qoıdy. Sosyn kúlkisin áreń basyp, montansyp turyp:

— Áldebir qonaqtar kelip, týystarynyń úıin taba almaı júrer dep em, senderdiń aldaryńnan dál shyǵyppyn, — dedi.

Janet onyń arqasynan qaqty.

— Ony oılaǵanyń — jaraǵanyń. Mine, maǵan da qonaq erip keledi, ol bizdiń úıdi bilmeıdi, biraq ony men ózim ertip aparam ǵoı. Sen oǵan ókpelemeıtin shyǵarsyń?

— Nege ókpeleıin. Sen, qalaı ózi... — Ol taǵy da shıqyldaı kúldi de jótkirinip aldy. — Turmysqa shyqqan joqsyń ba?

— Joq áli. Al óziń úılendiń be?

— Úılengem joq, biraq soǵan qam jasap júrmin.

— Qudaı óz teńińe qosa kórsin.

— Seniń de baǵyń ashylsyn.

Balań jigit sony aıtty da, tez ǵaıyp boldy, óıtkeni ony taǵy da kúlki qysyp, býlyqtyryp bara jatyr edi.

Bular ári qaraı júrip ketti, Janet jaılap qana Sımıoneldiń jaı-japsaryn aıtyp keledi. Onyń sheshesi bir dindárdyń jalshylyǵynda bopty. Álgi balany sol jerde taýyp, sol jerge tastap, ózi áldeqaıda joq bop ketken. Bala óz betimen ósip, qojasyna qyzmet etedi. Keıin, qyryq tórtinshi jyly álgi qojaıyn Rýmynıaǵa ketýge jınalady da, bar jıǵan-tergenin balaǵa qaldyrmaq bolypty. Biraq Sımıonel eshteńe de almaǵan. Sol baıaǵy sheshesi ózin tapqan lashyqta turyp keledi. Dindárdiń úıin áldeqashan buzyp, ornyna kooperasıa ornatqanmen, munyń lashyǵyn qozǵaǵan joq. Sımıonel áli kúnge deıin sol úıde turyp, tún balasy kooperasıany kúzetip shyǵady. Ózi bir jaqsy jigit, biraq jaratylysyndaǵy bir kemshiligi — óz kúlkisine ózi býlyǵady da júredi. Jaratylysy sol, jeńiltek, qyljaqbas.

Áıtpese áldeqashan úılenetin edi.

Biraz júrgen soń jol da, aınala da tegistelip, joldyń eki jaǵyndaǵy úıler birdeı bop qatarlana bastady. Kenet bir dýaldyń ishinen áıel daýsy estildi:

— Jená, meniń úıimdi attap ótkeniń uıat emes pe? Ápkeń emes pe edim, meıramǵa men seniń shesheńnen kem daıyndaldy deısiń be?

Derevná halqy mýzyka oınaı bastady, qısyq kóshelerdiń burysh-buryshynan qonaqtar minip kelgen mashınalar kórindi. Jyl boıy taǵatsyzdana kútken derevná ómiriniń dúbirli meıramy bastaldy. Ápkesiniń kóńilin aýlaǵysy kelgen Janet soqpaq joldan buryla berip Horıaǵa:

— İshpeýge tyrys. Mundaǵy kez kelgen úıde sharap degeniń asyp tógilip jatyr, quıǵanyn ishe berseń esińdi jınaı almaı qalasyń, — dep sybyrlady.

— Sonda qalaı, túk tatpaýym kerek pe? — dedi jigit tań qalyp.

Qyz sál úndemeı qaldy da, tátesiniń qorasyna kire bergende jigitke júzin burmaı:

— Seniń búgin saý bolǵanyńdy qalaımyn, kúni boıy saǵan qarap súısingim keledi, al mas adam qaı sezimińdi oıatyp jarytpaq, — dedi.

— Sen ókinbeısiń. İship alǵanda men saý kezimdegiden de súıkimdi bolyp ketem.

— Tez qubyla qalatyndardy sýqanym súımeıdi.

Olar tabaldyryqtan attar-attamastan-aq ot basynyń jarastyǵy, pisirilgen tamaqtyń hosh ıisi birden muryndaryna keldi. Úı ishi jyly, jaıly edi. Sol raqatty sezingende, qudaı uryp, jigittiń uıqysy keldi. Ol qyzdyń týystarymen tanysyp, ázildesip kóńildi otyrdy, sharap ishti. Biraq sóıtkenmen de ony uıqy basa berdi. Aqyry ońasha bir bólmedegi dıvannyń ústinen bir-aq shyqty. Janynda «men mundalap» jumsaq qus jastyq jatyr. Aıaq kıimin sheship jatty da ústine ala kórpe jamyldy. Kózi ilinip bara jatyp, Janettiń ápkesiniń daýsyn estidi:

— Tıeıin dep júrgeniń osy ma?

Janettiń jaýaby estilmedi, sirá, ol jaı bas shulǵyp qana qoısa kerek. Sálden keıin qyz tátesiniń:

— Boıshań, kelisti jigit eken, bizdiń selodan buǵan teń keler eshkim joq shyǵar, — dep ústemelete aıtqan sózderi estildi.

Odan keıingi sózderin estı almaı uıqtap ketti. Ol oıanǵanda tús bop qalǵan eken, mýzykanttar ónerge basyp, aýlada áldebir jigitter men qyzdar syqylyqtaıdy. Ol oıanǵan sátte-aq Janet kirip keldi, álde bul onyń aıaq dybyrynan oıanǵan shyǵar. Qyz ústine basqa kóılek kıipti, jupar ıisi ańqyp tur. Sirá, úıine baryp kelgen sıaqty.

— Qalaı, jaman tús kórgen joqsyń ba?

Jigit kúlimsiredi. Janet jan dúnıeni eltiterdeı keremet sulý bop kórindi. Uıqym ashylsyn dep jýyndy. Qyz onyń kıimin útiktep berdi. Rızashylyǵyn bildirip jigit ony súımek bolyp edi, onysynan esh nárse shyqpady. Bólmege qyzdyń ápkesi kirdi.

— Qarashy, Jená, — dedi ol tańyrqap, — myna jigit uıqtap turǵansha taǵy biraz ósken sıaqty.

— Múmkin, — dedi Jená kúlimsirep. — Adam uıyqtaǵan kezinde de ósedi eken ǵoı.

— Olaı bolsa sen ony endi uıyqtata kórme, áıtpese keıin oǵan boıyń jetpeı júrer.

Olar tar dálizden ótti de buralań kóshelermen júrip baryp úlken kóshege shyqty. Sosyn Moldavıada «hram» dep atalatyn atyshýly saýyq-saıran bastaldy. Ony egjeı-tegjeıli sıpattaýǵa til jetpeıdi. Ár úı muntazdaı taza, qonaqjaı, ár úıde qonaqtar ádemi tostardy aǵyl-tegil aqtara aıtyp, sharap iship dýmandatyp jatyr. Al eger áldebir úıde qonaq joq bola qalsa, olar jańa ǵana osy aradan taraǵan nemese endi-endi saý etip kirip keledi dep uǵa ber. Mundaı dýmannan qashyp qutylý múmkin emes. Óıtkeni sen kim bolsań da, qaıdan kelseń de meıramdaǵy ústel basynda ózińdi laıyqty ustaı bilýiń — sharap iship, án salýyń kerek, áıtpese seniń de, shyqqan tegińniń de quny kók tıyn. Sosyn taǵy kóńilińde ne júrgenin sol ortada aqtaryp salýǵa tıissiń, al eger esh syryń joq bolsa betińnen jarylqasyn — eshteńe buıyrmaǵan jannan esh suraý joq.

V

— Áı, uzyntura, bylaı tur káne!

Horıa burylyp qarap edi, osyny qalaı qulatsaq eken degendeı bop eki jumysshy Bessarabıa general-gýbernatorynyń eskertkishin aınala qarap júr eken. Tústeri sýyq, qatýly. Áýelde oıy on saqqa bólinip turyp, olardyń bul qylyǵyn túsine almaı, Horıa jumysshylarǵa jaltaqtap qaraǵyshtaı berip edi. Endi ǵana uǵyp:

— Denderiń saý ma ózi? Bul gýbernatordyń zıraty ǵoı, onyń úıine uly adamdar da kelip turǵan, — dedi.

— Bizge báribir, — dedi eptep ishińkirep, sózsheń bolyp alǵan bir jumysshy. — Gýbernator bolmaq túgil din basynyń ózi bolsyn... Jospar boıynsha zırat qıratylady. Joba bar.

— Sóıtse de bul tarıhı eskertkish qoı! —dedi Horıa alǵan betinen qaıtpaı.

— Ol seniń týysyń ba edi? — dep kekete surady ekinshi jumysshy.

— Qaıdaǵy týys bolsyn ol maǵan.

— Onda nesine óńeshińdi jyrtyp tursyń?

Bul mynalarǵa eki kúndik jumys bolar dep oılap edi Horıa, biraq mármár tastyń túbindegi orasan zor úıindi kóterilip, eskertkish shaıqala bastaǵanyn kórip tań qaldy. Sosyn ol oılamaǵan jerden:

— Jańǵaq aǵashyn da qurtasyzdar ma?—dep surady.

— Joq... Onymen jol salýshylar áýrelene bersin...

— Olardyń buǵan ne qatysy bar?

— Bul aramen troleıbýs júredi, sen óziń gazet oqymaısyń ba, nemene? Kostújenyǵa deıingi joldy túzep jatyr. Gazet oqý kerek, túrlerińe qarasa báriń oqymysty sıaqtysyńdar, al gazetti qolǵa da almaısyńdar...

Horıa ony-munysyn aldy da kóńili qulazyp qaqpaǵa qaraı bet aldy. Mine, Janet ekeýiniń ómirin toǵystyrǵan taǵy bir ystyq meken kóńilden ǵaıyp bop artta qalyp barady, al bul ǵumyrda ol ekeýiniń ońasha syrlasyp raqat sezimge bólenip otyrǵan qımas jerleri tym az edi-aý.

Ol qalaı da kóńilin ornyqtyrý úshin vokzalǵa deıin jaıaý barýdy jón kórdi. Bir kezde Botapıkadan nemese Raýshan ańǵarynan ótip, zırattan vokzalǵa deıin aparatyn joldy bilýshi edi. Bul joly aýyr —tizeden batpaq bolsa da sonymen júrdi. Sál tership yń-dyń bolǵan basyn aıyqtyrmaq. Únemi júreksinip, keıin sheshermin deıtin túıindi máseleni oı eleginen ótkizbek boldy. Raýshan ańǵarynan jupar ıis ańqydy. Neniń ıisi deısiz ǵoı. Árıne, Raýshannyń hosh ıisi emes, oǵan áli tym erteleý bolatyn, alhory da emes, ol bul mańda ósip kórgen joq, ol ańqyp shyqqan kóktem lebi edi. Alasapyran, astań-kesteń qala kóktemi emes, oıǵa shomǵan tup-tunyq dala kókteminiń maıda qońyr lebi esti. Syldyrap, jol jaǵalap bulaq aǵyp jatyr. Bir burylysta qaǵazdan jasalǵan keme qaıyrlap qapty. Dármeni joq jazǵannyń kórgen kúni osy da.

Horıa ony «tutqynnan» bosatyp jibergen soń, aýyr oıdan sál de bolsa jeńildep qaldy. Áldebir balaǵa bul jarqyn bolashaq nyshanyndaı bop kóriner, bálkı rasynda solaı shyǵar...

«Átteń sol apreldiń bas kezindegi jańbyr bolmasa ǵoı, ómirde esh ókinishim bolmas edi-aý...»

Tas úıdiń ashyq turǵan terezesinen mýzyka úni estildi. Radıodan halyq bıi «Batýtýdy» berip jatyr eken. Sony estigende onyń esine baıaǵy meıramda da mýzykanttar dál osy «Batýtýdy» oınaǵany tústi. Jalpy sondaǵy Kaprıana mýzykanttary naǵyz ónerpazdar edi. Olar selonyń ortalyǵynan ózderi jasaǵan sahnada quıqyljyta áýezdetken. Júz shamaly bıshiler juby baıaý aqqan ózen ıirimindeı bop, orasan úlken sheńber quryp shyǵa kelgende, halyq jan-jaqtan qyzyǵa qarap edi. Sol shaqta bıshilerdiń shańy býdaqtaı kóterilip búkil ańǵar ústinde kúmisteı jarqyrap, qalyqtap turdy. Sosyn mýzykanttar ábden sharshap mańdaı teri tamǵan mys aspaptaryn tizelerine túsirgen kezde, kaprıandyqtar bir-birine taǵzym etip, syı-qurmet kórsete bastady. «Júrińiz, júrińiz, siz bizdiń úıden áli dám tatqan joqsyz, ótinip suraımyz, bir staqannan artyq zorlamaımyz». Sóıtip, olar on, on bes juptan top-top bop kete bastady. Kenet bir burylysta jer astynan shyqqandaı kóńildi bireý tap bola ketti de, bulardyń bárin jaqsy kóretinin aıtyp, «eger bizdiń úıge soǵyp, turmysymdy kóre ketpeseńder ózime ózim pyshaq salyp ólemin» dep jabysty. Túsi ıgi adam sonshalyq ótinip turǵan soń kóńildi top bas suǵyp shyǵýǵa kelisti. Biraq onyń úıine jetkizbeı symbatty bir áıel eki balasymen birge qaqpasyn ashyp shyǵa keldi de qonaqtardy jup-jubymen ustap alyp úıine jetekteı jóneldi, dastarqan basyna otyrǵyzyp, bal tatyǵan sharap quıyp berdi. Sonyń birinde de esh til qatqan joq, shyndyǵynda ol arada sózdiń ne qajeti bolsyn.

Janet ekeýi sol jeksenbide qansha úıde saýyq-saıran qurǵanyn dál aıta qoıý qıyn. Tek áıteýir, ata-anasymen tanysý úshin Janettiń úıine barǵany esinde qalypty. Sheshesi bas aýrýynan azap shegip, qabaǵy ashylmaıtyn shúıkedeı áıel de, ákesi uzyn boıly, kóp sózge joq, istegen jumysyn ǵana biletin ári erkek adammen shúıirkelesýge únemi úıir turatyn shal eken. Olar tatý-tátti ómir súrgen, keıde tipti Janet olardyń qyzy emes, nemeresindeı bolyp kórinetin, óıtkeni ata-anasy tym kónekóz eskiniń adamdary edi de qyzy ottaı janǵan qazirginiń jasy bolatyn.

Ol qyzdyń úıine ekinshi ret kirgende kóp jastyń ortasyna tústi. Janet óz atynan ǵana emes, «biz» dep sóılep, jurtqa iship-jep otyrýdy ótingende Horıa qatty qysyldy. «Biz qatty ótinemiz, ishpeseńiz renjip qalamyz», — dep edi Janet. Onysy ekeýiniń otasyp, qoǵamnyń bir uıasy bolǵanyn ańǵartqandaı boldy. Bul jaı Horıanyń janyna jaqqanymen tula boıyn bir túrli úreı bılep otyrdy, óıtkeni munyń arty op-ońaı oıynǵa aınalyp ketýi múmkin ǵoı, al ol bolsa shynaıy sezimin oıynshyq etýdi tilemeıtin.

Sonan soń fransýz tiliniń muǵalimi Haret Vasılevıch esinde qalypty. Ol Janet ekeýin áldebir toptan bólip alyp, úıine ertip aparǵan. Haret Vasılevıch bir kezde Parıjde oqypty. Qazir jalǵyz basty bop turyp jatsa da úıiniń ishin muntazdaı taza ustaıdy eken. Shaǵyn jumys bólmesi fransýz tilindegi kitaptardan aıaq alyp júrgisiz.

Ol Janetti óte jaqsy kórýshi edi. Bul qyz onyń eń tańdaýly shákirti, maqtanyshy bolatyn. Muǵalim Janetke fransýz tilinde sóılep, Janet Horıanyń kóńiline kelmes úshin únemi moldavansha jaýap berip otyrdy. Biraq aqyry bul jaı muǵalimniń kóńiline keldi.

Keshke taman mýzykanttar tynyǵýǵa ketkende, Horıa bir sholaq kóshede jalǵyz qaldy. Ol endi ne istesem eken dep oılanyp turǵanda Odessanyń polıtehnıkalyq ınstıtýtynda oqıtyn jergilikti bir jigit motosıklmen jetip keldi de, artyna mingestirip ap, daladaǵy baqtar men júzimdikterdi kórsetýge áketti. Zadynda ol ekeýi tanys emes edi, biraq bireýi aýyl adamy, ekinshisi qonaq, aınala tegis meıram bop jatyr, sondyqtan tanystyqtyń ne qajeti bar.

Horıa baqtardy da, júzimdikterdi de tańerteń kórgem dep aıtýǵa yńǵaısyzdanyp edi, sonysy durys bolǵan eken. Óıtkeni qazir, tús aýǵan shaqta sol kórgen jotalar da, ańǵarlar da múldem basqasha qulpyrypty. Jemisi jınalyp alynǵan júzimdikterde tań shapaǵyndaı qyzyl sary tústi japyraqtar tógilip tur, baqtar birde uzynnan uzaq sozylyp, birde kóldeneń kólbeı tartylyp kóz arbaıdy. Tereń ańǵardaǵy tuman seıilipti, endi alystaǵyny ajyratýǵa bolady. Tipti bes-alty shaqyrym jerdegi surǵylt tóbede jaıylyp júrgen jalǵyz-jarym qoı da anyq kórinedi.

Kórshi derevnádaǵy jurt jumys istep júr — shamasy olardyń meıramy ne ótip ketken, ne merzimi bola qoıǵan joq sıaqty. Jel birde sup-sýyq yzǵarymen tula boıdy titirkentip, birde batyp bara jatqan kúnniń jylýyn úıirip tur. Mynaý keń dalaǵa shyqqanda sharaptan zyńyldaǵan bas aınalyp, jastyq kóńil áldeqaıda alyp ushyp barady. Jeńil motosıkl dala soqpaǵynan burylyp, sartap bolǵan jaıylymmen júrip bardy da eski taqtaıdan turǵyzylǵan qoı qorasynyń qasyna toqtaı qaldy. Búkil derevná halqy saýyq-saıran quryp jatqanda, ózi qoıdan shyǵa almaı qor bolyp turǵan jalǵyzilikti Kaprıana qoıshysy bulardy týǵan baýyrlaryndaı qarsy aldy. Ol da meıramǵa ázirlenip, qonaq keler dep kútip otyr eken — sharabyn da, jańǵaǵyn da, jas irimshigin de daıyndap qoıypty. Onyń qýanǵany sonsha, bulardy kózine jas ala turyp shyǵaryp saldy. Sodan kóp ýaqyt ótkende Horıa shaldyń sol kóz jasynda basqadaı da mán bar ekenin estip bildi. Motosıkldi jigit sol qoıshynyń nemeresi eken. Ol atasynyń úıine jaıdan jaı bara salmapty, onyń áke-sheshesi shalmen qyrǵı qabaq bolǵandyqtan, bul sapary tatýlasýdyń nyshanyndaı edi.

Keshkisin jastar mádenıet úıinde saýyq keshin ótkizdi. Túngi saǵat ekige deıin Janettiń ásemdep túıgen shashy bılep júrgen jastardy tamsandyrýmen boldy. Ol osyndaı ortany alǵash kórgen bozbalalardy túgel tıtyqtatty. Áıelder válsi oınalǵanda ol bıge úılený toıy erteń-búrsigúni bolaıyn dep turǵan atastyrylýly jigitterdi ǵana shaqyrdy. Ony osy meıramǵa áldeqalaı tap bolǵan eki teńizshi jigit birinen-biri qaǵyp alyp, kezek-kezek bıledi. Sonyń bárin kórip bir buryshta buıyǵyp otyrǵan Horıa: «Osy jaqqa kelmeı-aq qoıǵanym jón bolatyn edi ǵoı», — dep oılaı bastady.

Saýyq keshi aıaqtalýǵa jaqyn qalǵan edi, kóńil bulty tutasa tústi. Ár sát ótken saıyn Janet jaǵdaıdy ýshyqtyra berdi.

Jigitter aınalasyna oqty kózben qarap, birin-biri syrtqa shyǵyp sóılesýge shaqyrysa bastady. Áldekimder birneshe ret shamdy óshirip tastap, úıdiń ishin tas qarańǵy etti, sonyń bárine de Janettiń kóńili basylǵan joq, oǵan Varfolomeıdiń qyrǵyn túni, órt, zeńbirek gúrsili kerek sıaqty. Aqyry bireý saǵat túngi ekige taıaǵanda áldeneni tars etkizip, shamdy sóndirdi. Horıanyń samaıyn jibekteı maıda shash taǵy da qytyqtady. Ýyljyǵan alhorynyń jupar ıisi murnyn jardy. Sosyn qyz sybyrlap qana:

— Sen jalǵyz óziń bizdiń úıdi taba alasyń ba? — dep surady.

— Qaıtedi?

— Sen jalǵyz óziń júre ber, men sońyńnan qýyp jetem. Tek joldan shyǵyp ketip júrme, adasyp ketesiń.

Janet, shamasy, qaqpadan emes, basqa bir jerden shyqqan bolý kerek, tipti terezeden túsýi múmkin. Óıtkeni Horıa úıiniń esik aldyna jetkende qyz qarsy aldynan shyǵa keldi. Denesi qaltyrap jigittiń ıyǵyna súıene berdi de, sharshaǵan bir muńdy únmen:

— Áreń qutyldym, bári shetinen esýas eken, — dedi. Qaqpany ashpas buryn ol jigittiń jeńinen tartyp qaldy da, saýsaǵyn ernine tıgizdi. Onysy «budan arǵysyn eshkimge sezdirmeıik» degendi ańǵartqandaı edi. Olar jalǵyz aıaq jolmen júrip keldi de tabaldyryqqa jetpeı toqtady. Sosyn Janet odan ári basqa jolǵa túsip baqqa qaraı bettedi. Aýlany baqtan bólip turǵan taǵy bir qaqpa kezikti, odan ári aǵashtar, tańqýraı butalary. Sodan soń eń túkpirde, jynys arasynda álde jazǵy kúrke, álde saraı, álde jaı ǵana jabyndy qalqa ma, bir shaǵyn ǵana baspana tur eken. Áıteýir ne de bolsa esigi bar. Janet esikti ashyp edi, ol uzaq syqyrlady. Qyz ádepkide shoshynǵandaı bolǵanmen asa qoryqqan joq, qaıta sol syqyrdyń ózi oǵan jiger bitirgendeı boldy. Ol jigitti eliktire ertip qarańǵy bólmege kirdi. Júzim salynǵan ydystar, ishindegi ezilgen jemis ashyp, ıisi burqyrap shyǵa bastaǵan bóshke, bir buryshta alhory toltyrylǵan eki ydys qarańǵylyqta jyltyrap kórindi. Alhory ıisi basqa jemisterdiń ıisinen erekshe ańqyp tur edi.

Qyz aqyryn ǵana, tipti sybyrlap ta emes, tek demimen ǵana sóılegendeı bop:

— Saǵan bul jer unaı ma? — dedi.

Qyzdyń sol lebizi jigitti qamshylap jibergendeı boldy. Ol da osy bir qupıa tátti sátten aırylyp qalmaıyn degendeı bop tym aqyryn sybyrlap jaýap berdi.

— Jumbaq qoı.

— Bul meniń eń jaqsy kóretin bólmem.

Qyz buryshqa baryp eki iri alhoryny tańdap aldy da bireýin jigitke usyndy. Olardyń qazir alhory jeıtin dármenderi joq, biraq aýyz tımeýge de bolmaıtyn edi. Olar qoldaryna bir-bir alhory ustap, ýyljyp pisken jemistiń qupıa táńirine tabynǵandaı, bir-birine áldebir sert beriskendeı bop turyp qaldy. Olardyń jan dúnıesin qońyr kúzdiń tynyshtyǵy terbedi, aınalada japyraǵynan jutaǵan baq sybdyrlaıdy, kúzdiń qara sýyǵy osynaý syrly bólmede azynap tur. Sondyqtan da ýyljyǵan alhorynyń túsi men ıisi burynǵydan da ǵajaıyp, baıandy bop kórindi.

Janet aıaq astynan asaý minez tanytty. Qushaqtaıyn degen jigitti jolatpaı qoıdy. Aqyry teris aınaldy da áldekimge shaǵynǵandaı bop:

— O, qudaı-aı, osy alhory túbi meni aqylymnan aıyrar, — dedi.

Horıa temeki tutatyp turyp bir buryshta jastyq pen bylǵary qaptama jatqanyn kózi shalyp qaldy — osy arada áldebireý uıyqtaǵan, áldebireý endi jatpaq bolǵan sıaqty. Janettiń aıaq astynan birdeńe shyǵarýǵa áýes ekenin biletin ol:

— Biz ońasha turmyz ba? — dep surady.

Qyz áldeqaıda qarap turyp, sharshaǵan bir muńdy únmen:

— Joq. Bizdiń qasymyzda alhory toltyrylǵan eki ydys jatyr, — dep jaýap berdi.

Jigit osy keshte ony osymen neshinshi ret qushaqtap aımalaǵysy keldi. Onsyz meıramnyń, jastyq shaqtyń jarastyǵy bola ma? Bul joly qyz, eptep yńǵaıǵa kóneıin dedi. Jigit ony qushaqtap, súıdi. Qyz onyń súıicine esh emeýrin bildirgen joq, tek biraz ýaqyt ótken soń ǵana jańa ashylǵan bóshkedegi sharaptan aýyz tıip kórgen dám aıyrýshyǵa uqsap:

— Joq! — dedi.

Jigittiń tula boıy titirkenip qaldy.

— Ne joq?

— Sen súıise de bilmeısiń, múldem bilmeısiń. Qazir men saǵan qalaı súıisý kerek ekenin kórseteıin.

Jigit qyzdan bıik edi, sondyqtan Janet aıaǵynyń ushymen kóterilip, jumsaq alaqanymen jigittiń eki ıyǵyn sıpaı ótip, aqyryn ǵana jabysa qaldy. Onyń jumsaq ta názik qoly, tósi, beti jaqyndasýdyń tutas bir ǵalamat qımylyn sezdirgen edi. Ol jigitti birese nazdana tildep, birese keshirip, birde joǵaltyp ap, artynan qaıta tabysyp jatty. Ol ony jabaıy ańnyń óz jemtigin azaptap qýǵanyndaı aqyryn ǵana uzaq qýǵynǵa saldy. Jigit onyń erkine birjola máńgilikke berilip edi, biraq oǵan ol da az bop kórindi, ol endi jigittiń búkil jan sezimin, tynys-demin arbaı bastady. Horıa oǵan jan dúnıesimen berilip sezim dámin qyz erninde qaldyrdy da, selt etkendeı boldy, óıtkeni bir azap bitip, ekinshi azap bastalǵan edi.

Aǵyl-tegil quıyla salǵan baqyt shárbatynan esi ketken jigit qyzdy tósekke kóterip aparyp baýyryna basty da eń aıaýly asylyna umsyndy. Biraq Janet ózimen ózi bop qala berdi. Bul onyń jaqsy kóretin sporttyq jattyǵýyndaı edi, sondyqtan ol taǵy bir ret oınap lázzat alýdan bas tarta qoıǵan joq. Aqyry erkinen aırylyp bara jatqan sátte jigittiń qushaǵynan sýsyp shyǵyp, esik aldynda qatty entige turyp:

— Áne jerde bylǵary qaptama men jastyq bar. Jatyp uıyqta,— dedi. Sosyn shyǵyp ketti. Ol buǵan «jaqsy jatyp, jaıly tur» degen joq, Kıshınevke qashan, qalaı qaıtatyndaryn da aıtpady, sondyqtan bul ony «tań atqansha taǵy bir keler» dep oılady.

Aıaq kıimin sheship jatyp qaldy, temeki tartty, derevnádaǵy túngi saýyq-saıran dúbirin uzaq tyńdady, jemisi alynǵan butaqtardyń jel ótindegi yzyńyna qulaq túrdi. Ol kóz ilmeı qyzdy kútip jatty, uzaq kútti. Sosyn úıden shyǵa almaǵan ǵoı dep oılady. Shamasy ata-anasy birdeńeni sezgen bolýy kerek, al sheshesiniń qolyna bir tússe odan bosap shyǵa qoıýy qıyn.

Ol eski tósekte jaılanyp, sozylyńqyrap jatty da qalǵyp ketti. Kózin ashsa, qasynda ish kóılegimen ǵana ıyǵyna oramal jamyla salǵan Janet tur eken.

Jigit ushyp turdy da qushaǵyn keń ashyp, qyzdy baýyryna tartty. Biraq Janet judyryǵymen jigittiń keýdesin tirep qoıyp:

— Toqtaı turshy, meniń saǵan suraǵym bar edi... Sen ne, meni súıesiń be?

— Súıemin.

Qyz túnniń syrly yzyńyna qulaq túrip tyna qaldy, bálkı, álgi bir «súıem» degen sózdi óz jan dúnıesiniń qaı qaltarysyna tyǵyp qoısam eken dep oılanyp qalǵan shyǵar, óıtkeni ol ózi tym qysqa, biraq adam ómirindegi tym mándi sóz edi.

Sol sátte jigit odan:

— Al sen maǵan ǵumyr boıy janyńmen de, tánińmen de pák, taza bolasyń ba? — dep surady.

— Dámesiniń zoryn qara! — dedi qyz. Sosyn sál muńaıyńqyrap otyryp: — Bizdiń kezimizde jan-tánimmen adal bolam dep kim ýáde bere alady deısiń?! Biri bolmasa ekinshisi buzylady, — dedi de kúrsinip, ezý tartty.— Men saǵan biraz azap shektiremin. Óıtkeni men eptep esýastaýmyn.

Jigit qatty tebirenip ketti, ol osynaý ýyljyǵan alhory ıisine eltip, esinen aıryla bastap edi. Sosyn ol da kúlimsiredi.

— Ýaqa emes, bárimiz de eptep esersoqpyz ǵoı.

— Eger meniń shyn syrymdy uqqan bolsań...

Onyń jigit tósine tiregen qoly bosap ketti, ıyǵyn jaýyp turǵan oramal sýsyp jerge tústi. Ol jigittiń qushaǵyna jabysa enip, álsiz bir názik daýyspen:

— Úıde eshkim joq, biraq men seni úıge shaqyrmaımyn. İshi jaısyz sýyq. Alhory ıisi múldem sezilmeıdi, alhorysyz mahabbattyń ne sáni bar... — dedi.

Ol jigit erkine tartynshaqtamaı jalǵan sertsiz, ishteı kúdiktenbesten ońaı berildi. Biraq ol áli taza qyz edi, Horıa ómirinde alǵash kezikken qyz bolatyn. Buǵan deıin bul jigit áıel jynystymen jaqyndasyp kórgen emes, tek áıteýir «osylaı bolatyn shyǵar» dep qana jobalaıtyn. Múmkin álde sharshaǵandyq nemese mynaý tosyn jaǵdaı áser etken shyǵar. Áıteýir qalaı dese de ol tań aldynda qara ter bop jatty. Qasynda uıqtap jatqan Janet baıaý ǵana tynys alady. Sondaı sulý, sondaı pák jan edi. Tań aldynda jigit te uıqtap ketti. Biraq qyz tez oıanyp ony qaıta turǵyzdy:

— Búgin seniń emtıhanyń bar emes pe?

— Bar.

— Onda tez jınal, áıtpese poezdan qalyp qoıasyń. Men keshki poezben baram.

Sosyn ol úıine júgirip bardy da, eski bir portfelin taýyp alyp, onyń ishin ár túrli taǵam, bir shısha júzim shyrynyn, túndegi eki alhoryny saldy. Jigitten qaıtar jolǵa aqshasynyń bar-joǵyn surap bilip aldy da ústine qolyna ilikken kıimderin ile salyp, jańa túsken jas kelinshekterdiń ádetinshe baqtar men júzimdikterdiń arasyndaǵy soqpaq jolmen ápkesiniń úıine deıin shyǵaryp saldy. Jigit betkeıdi órlep bara jatqanda ol jarty saǵattaı sharbaq dýaldyń qasynda qol bulǵap tura berdi.

Tańǵy tuman búkil derevnány da, shetki úılerdi de, qyzdy da tumshalap kórsetpeı tur edi. Tek qatardaǵy jotada uly Shtefannyń jumbaq syrly kóne Dańǵyrasynyń nobaıy qaraýytyp, asqaq kórinip turdy.

VI

Horıa Kıshınev vokzalynyń baspaldaqtarymen" kóterilip kele jatqanda dıktor, «Odessa-CHernovsy poezy keshigip keledi» dep habarlady. Qansha keshigetinin aıtqan joq, sonyń ózine bul ájeptáýir qýanyp qaldy. Qazirgi adamdardy ámanda arandatatyn asyǵý degennen ol qorqýshy edi. Asyǵýdan jurt mardymdy eshteńe tapqan emes, al óz ómiriniń eń basty derlik máselesin shesheıin dep júrgen Horıa úshin asyǵys — apatpen teń bolatyn.

Onyń ústine ol qatty sharshap, aıaǵyn áreń súırep kele jatqan. Botanıka arqyly júrý qashan da qıyn edi, al qazirgideı jerdiń mıy shyqqan laısań kóktemde onyń dińkelegeni sonsha, qol-aıaǵy shoıyndaı zilbatpan bop ketti. Eger dál qazir perronda Odessa-CHernovsy poezy turǵan bolsa, munyń oǵan minip kete qoıýy ekitalaı edi. Júrginshige de belgili bir dárejede kóńil ornyqtylyǵy, alańsyzdyq qajet. Eger olardyń biri joq bolsa, qaıdan baryp urynbaq...

Kútý zalynda otyratyn bir de bir bos oryn qalmapty. Árqashanǵy asyǵystyq, aıǵaı-shý, abyr-sabyr osy úı ishinde bolyp jatady.

Eń jamany kógergen kenere ıisi qolqany atyp turatyn. Vokzal oıpań jerde turǵandyqtan jyl saıyn uzaq jaýatyn nóser jańbyrdan soń onyń ishine sý qaptap ketetin. Sonda da Horıa kóńilsizdikke salynbady. Qaıta ol vokzaldyń osy qarakóleńkeligin, tynys taryltar aýasyn unatýshy edi. Stýdenttik shaqtaǵy qıyn kezderde bir túnep shyǵatyn jer izdegende osy vokzalǵa kelip panalaıtyn.

Ol osy eki qatarly úıdiń uńǵyl-shuńǵylyn bes saýsaǵyndaı biletin. Sondyqtan áskerı adamdarǵa arnalǵan ekinshi qabattaǵy zaldan esh qınalmaı-aq jaıly oryn taýyp aldy.

Ony-munysyn qoıyp jaılanyp otyrǵanmen júregi aını berdi. Sosyn býfetke baryp mıneraldy sý alyp ishti de, aýyr demalyp jan-jaǵyna qarady. İshteı ózine-ózi: «Jeter. Ony oılaǵandy qoı endi, ótkendi oılaı berme», — dedi.

Basqalar op-ońaı esińnen adastyryp jatqanda óz-ózińnen jyndanyp qaıtesiń. Qaıta kerisinshe sabańa túsip antalaǵan ottyń jolyn bógeý kerek.

Jańa ǵana aýrýhanadan aıyǵyp shyqqan adamnyń basy meń-zeń bop, tynysy tarylǵany qaıran qalarlyq jaı ǵoı. Eger tap qazir vokzaldyń dárigerlik bólmesine baryp, osydan eki aı buryn «jedel járdem» shaqyryp muny aýrýhanaǵa jóneltken qyzǵa jolyqsa ol taǵyda «jedel járdem» shaqyrar edi-aý dep oılady Horıa. Ol joly tolyq kelgen aqsary orys qyzy kezekshi bolatyn. Ol munyń qan qysymyn ólshep, ókpesin, júrek soǵysyn tyńdap «jedel járdemge» telefon soqqan. Sosyn:

— Siz ne, poezda kele jatyp qysylyp qaldyńyz ba? — dep suraǵan.

— Joq, úıden shyqpaı jatyp-aq kóńil hoshym buzylǵan.

— Syrqattanyp júrip, jolǵa nege shyqtyńyz?

— Ómirde degbirińdi alatyn jaılar bola beredi ǵoı.

— Iá, bolatyny ras, — dedi qyz maquldaǵandaı, biraq biraz ýaqyt ótken soń munyń qasynda bar-joǵyn elemegendeı daýystap: — Bul moldavandar netken qyzyq halyq edi, óz densaýlyqtaryna qandaı nemquraılylyqpen qaraıdy deseńshi, — dedi...

«Átteń sol apreldiń bas kezindegi túngi daýyl soqpaǵanda ǵoı, batyrlardykindeı densaýlyqtyń da, mahabbattyń da, mekteptiń de esh qajeti bolmas edi...»

Segiz, on mınýttaı, shamamen mekteptegi sabaq arasyndaǵy úzilistiń merzimindeı ǵana ol kózin jumyp, janyn jegideı jegen ýaıymyn oılamaı otyrdy da kóńili qaıta buzyldy. Aqyl adamnyń qasıeti ǵana emes, qasireti de. Jigit kóńiliniń qaıta qobaljýyna Kıshınev vokzalynyń aıǵaı-uıǵaıy men qolqany atqan ıisi túrtki bolǵan shyǵar. Jambasqa batqan qatty oryndyqta otyrý qaıbir qýanysh deısiń. Sol bir ótken stýdenttik shaqta, osy araǵa kóz shyrymyn alýǵa kelip júrgen kezderde dál osynaý oryndyqtarǵa jantaıatyn, biraq onda onyń júregi qabynbaıtyn, bar keleshegi alda edi. Sondyqtan da ol: «Ýaqa emes, qazir maǵan bul qaladan jumsaq tósenish pen basqa jastanar qus jastyq buıyrmaı-aq qoısyn, ýaqyty kelgende bul qala meni óz aıasyna alady. Kıshınev qalasa da, qalamasa da onyń bir aýlasynda meniń balalarym oınaıdy, onyń kóshelerinde áıelimniń ókshesi tyq-tyq basyp júredi jáne myńdaǵan terezeler ishinen meniń bólmemniń de shamy jarqyraıdy», — dep oılaıtyn. Sol oı onyń taqyldaǵan qatty oryndyqta ótkergen túnderin qysqartýshy edi. Al qazir sondaǵy tátti úmitinen ushqyn da qalǵan joq, óıtkeni, ókinishke oraı, Kıshınev oǵan qushaq jaıa qoımady, onyń ózin de, áıelin de, balasyn da qabyl almady. Eń bolmasa bul qala áýel basta-aq: «Joq, qymbatty dostym, sen ekeýmiz syıysa almaımyz, sondyqtan jónsiz úmitten ózińdi-óziń jubatpa», —dep ashyp aıtqany durys edi.

Joq, Kıshınev oǵan kópke deıin qaıyrymdylyq kórsetti. Oǵan alańdar men kóp qabatty úılerdiń aýlasy ǵana emes, eski buralań joldar men qarańǵy buryshtar da saıa boldy. Sondyqtan keıde ol osynyń bárimen máńgilikke bite qaınasyp ketkendeı sezinýshi edi. Tek Janet qana, tipti onyń ózi de emes, qaraqat kózderi bar qubylysqa senimsizdikten shoshyna qaraıtyn. Bálkı ol kezde bul jas, aqylsyz bolǵan shyǵar, múmkin erkekterdiń sezimtaldyǵy áıelderge qaraǵanda tómen bolar, óıtkeni aqyl tarazysyna salyp kórse sol kezdiń ózinde-aq ol ekeýiniń jarasyp jaraspaıtynyn ańǵarýǵa bolatyn edi.

Sol meıramnan keıin Kaprıanadan ol ózin úılengen adam sanap oraldy. «Dúnıe qadirin úılengende bilersiń» dep jastardyń qulaǵyna quıyp otyratyn kóptegen kónekóz qarıalardyń aqyly munyń esine túsip, bar zeıinin bılep aldy, sóıtip ol nekelespeı jatyp-aq ot basynyń qamyn oılaı bastaǵan...

Endi ol alǵashqy bir aýyr synnan ótýi kerek edi. Óz ómiriniń baǵdaryn tanytar dıplom qorǵaıtyn ýaqyt taıap qaldy. Ýnıversıtet negizinen selo mektepterine muǵalim daıarlap shyǵaratyn. Sondyqtan qalada úı-kúıi joq stýdentterdiń selolyq mektepterdiń birine jiberiletini kúmánsiz bolatyn. Al olardyń kóbi muǵalim bolǵysy kelmeıtin. Horıa tarıhshy ǵalym bolýdy armandap, ekinshi kýrstan bastap gazetterge shaǵyn maqalalar jaza bastady.

Janet bolsa ekeýiniń alǵash tanysqan kúninen beri aq qoılardy baqqysy joq ekenin aıtyp keledi. Muǵalimderdi ol aq qoılardyń baqtashysy dep ataıtyn. Olardyń selolyq mektebinde eski taqta bar edi, ony qara túske boıap qoıǵanmen boıaý birkelki túspeı, tolqyndanyp, bujyr-bujyr bop kepken. Olardyń muǵalimderiniń jazýy marjandaı tizilgen ádemi bolǵanmen taqtanyń tegis betine túspegendikten qısaıyp jazylatyn. Sondaıda osy bir buıyǵy ǵana kári áıel myńǵyrǵan aq qoılar otaryn baǵyp júrgendeı bolyp kórinýshi edi. Al ondaı is, Janettiń paıymdaýynsha, áıelge qol emes.

Basynda Horıa quralaqan emes edi. Ýııversıtette ájeptáýir bedeli boldy. Bir-eki ret tarıhshy-stýdentterdiń sımpozıýmyna da baryp qaıtqan.

Ýnıversıtettiń ǵylymı jazbalarynda «Moldavıa derevnálaryndaǵy aǵash músinderdiń tulǵalary men jasalý dástúrleri» degen shaǵyn eńbegi de basyldy. Maqalany aıamaı týrap qysqartqanymen onda áıteýir bir oı tujyrymdary qalǵan.

Jyl saıyn zerdeli stýdentterdiń eki-úsheýi ýnıversıtet aspırantýrasynda qaldyrylatyn. Horıa sodan úmittenip júrýshi edi. Birinshi kýrsty bitirgennen keıin aspırantýrada qaldyramyz dep tipti kafedra basshylarynyń ózderi ýáde bergendeı boldy. Keıin kúdiktenýshiler tabylyp, áldekimderdiń yqylasyna ilikken basqa talaptylar shyǵa bastady. Qashanǵy daǵdy sol emes pe! Onyń ekinshi kýrstaǵy jaǵdaıy aýmaly-tókpeli edi, tórtinshi kýrstan soń eshkim onyń kózinshe aspırantýra týraly sóz etpeıtin boldy. Osynaý ala kóńil etken jyldarda onyń qolyn dosjarlyq beıilmep qysyp, unjyrǵańdy túsirme dep, aqyl aıtqan jalǵyz ǵana sol baıaǵy Ilarıe Semenovıch Rotarý edi.

Ol tek oralymdy sóılep, talǵammen kıim kıetindikten ǵana ýnıversıtet qaýymynyń iltıpatyna iligip júrgen joq-tyn. Jaratylysynda eshqandaı jasandylyq joq, shynaıy jan bolatyn. Al sonaý qaıdaǵy bir qıandaǵy Býkovınadan kelgen stýdent sol jasandylyǵy joq shynaıylyqtan úmittenbegende basqa neden úmittensin. Sondyqtan da Kaprıanadan oralǵan soń Horıanyń «turmystyq qam-qareketimdi sol kisige qalaı sezdirsem eken» dep oılana bastaǵanynda tańdanarlyq eshteńe joq edi. Ol eki apta boıy sol oıǵa alǵan isiniń oraıyn taba almaı bas qatyrdy. Al ol kezde Ilarıe Semenovıch eshteńege alan bolmaı, ýnıversıtette jaırań qaǵyp júre berdi. Orta boıly, dembelsheń kelgen, ári kúshti, ári epti ol tek derevná ómirine jaralǵan jandaı edi. Otyzǵa jańa kelgenine qaramastan ol jer jyrtyp tuqym sebýdiń, balyq aýlap, at taǵalaýdyń, baltashy bolýdyń, pesh qalaýdyń, jemis qaqtaýdyń bar qupıasyn biletin.

Keshki serýenge shyǵyp qalanyń ortalyq kóshesinde mańǵazdanyp júrgende ústine kıetin tyshqan tústes kúzdik paltosyn kórshi áıelden surap alǵan mashınamen onyń ózi tigip alypty degen buralqy sóz taratqan tili ýyttylar da tabyldy. Onyń áleýetti qoldary eptilik pen kúshtilikti qajet etetin jumysqa suranyp turatyn. Sóıtkenmen taǵdyrdyń jazýy basqasha boldy. Ol Moskvada aspırantýrany bitirip, dısertasıa qorǵap kelgennen keıin orta ǵasyrlar tarıhynan sabaq bere bastady.

Biraq ol oqytýshylyq qyzmetke de óz uǵymyn ala keldi. Bir kezde Kıshınevtiń joǵary oqý oryndary kezekti qabyldaýǵa talapty jastardy iriktep alý úshin selolarǵa óz ókilderin jiberetin. Ondaı saparǵa tarıh fakúltetinen kóbinese Rotarý shyǵyp júrdi. Eki-úsh aptanyń ishinde-aq ol tolyp jatqan orta mektepterdi aralap qaıtýshy edi. Onyń kishkene ári dóńgelek qara kózi oqýshylardyń boıynda buǵyp jatqan qabiletti rentgen sıaqty tap basatyn. Olardy ol óziniń túr-kelbetimen, qysqa qoıylǵan kekil shashymen baýrap alatyn. Balalar oǵan salǵan jerden-aq qulaı senetip de keıin ókinbeıtin. Aıtpaqshy, Horıanyń ózi de ýnıversıtetke sol kisiniń sózine eltip kelgen edi. Ol ushqyshtar mektebine túspek bolyp, medısınalyq komısıadan ótip te qoıǵan. Biraq dál sol emtıhan bastalar kezde Rotarý keldi de ony ońasha alyp shyǵyp: «Ótken ǵasyrda Býkovınada ómir súrgen aqyn Holban ata-babań ba, álde jaı famılıasy uqsas adam ba?» — dep surady. Horıa: «Ekeýi de emes», — dep jaýap berdi de óziniń nege olaı oılaıtynyn túsindirdi. Ilarıe Semenovıch onyń oı tujyrymyn maquldaǵan joq, biraq «seniń logıkań tarıhshyǵa tán eken» dep tarıh fakúltetine túsýge keńes berdi. Horıa ol kezde óziniń bolymsyz da bolsa talanty bar dep oılamaıtyn, sondyqtan Rotarýdyń osy bir sóziniń ózi-aq oǵan demeý bolǵandaı. Sol úshin ǵana ol oǵan ǵumyr boıy qaryzdar bop óterlikteı edi.

Ras, keıin Horıa ýnıversıtetke túsken soń Ilarıe Semenovıch ony umytyp ketti de, jarty jyl boıy kezdesken saıyn oǵan «osyny qaı jerde kórdim» degendeı oılana qarap júrdi. Rotarýdyń bir qasıeti — stýdenttermen ońaı juǵysyp, tez til tabysyp ketýshi edi. Onyń tabıǵatyna óz jerlesterinen daryǵan áldebir bilgirlik sezimi stýdentterdiń qaısysyn ishke tartý, qaısysynan boıyn aýlaq salý kerektigin, kimnen syr búgip, kimge bar shynyn aqtarýǵa bolatynyn sezdirip turatyn-dy.

Jarty jyl ótken soń. Rotarý Horıany esine túsirdi. Ol ony joq jerden taýyp aldy. Osynsha ýaqyt kózge ilmeı kelgenine ózin kinály sanap, endi onyń taǵdyryna belsene aralasty. Jataqhanadan oryn alyp berdi. Horıa aqshaǵa zárý bolyp qalǵan kezde gazetterdiń bireýi oǵan áıteýir bir qaıratker jaıly maqala jazýdy tapsyratyn jáne de Horıanyń ondaı maqalany ensıklopedıadan kóshiretini de eshkimge qupıa emes edi. Oqta-tekte ózi akademıanyń kitaphana qorynan alǵan kitaptardy bir-eki kún kóz júgirtip shyǵýǵa berip júretin-di.

Stýdentterdiń ishin kúıdirip qasyna Horıany ertip alǵan Rotarý Pýshkın baǵynda seıil quratyn. Ras, ekeýiniń dostyǵy Horıa oılaǵandaı rıasyz bolǵan joq. Rotarý bul stýdentti ózgelerde kezdese bermeıtin bir ǵana qasıeti úshin jaqsy kórýshi edi — Horıanyń sózinen únemi tyń ıdeıalar esip turatyn. Qalaı ǵana qaıran qalmassyń — bilimi de onsha tereń emes, tipti oqyǵandaryn da kóńildegideı ıgerip kete qoıǵan joq, soǵan qaramaı onyń sanasyndaǵy áldebir mehanızm tyń oılardy toǵytyp shyǵara bastap edi. Ol týmysynan súrleý jolmen júrýge jaralmaǵan jan bolatyn. Sondyqtan orta ǵasyrlyq bir oqıǵany óz sózimen baıandaı otyryp, kenet sol oqıǵany óziniń jeke kózqarasymen órnektep ketetin, sodan baryp áldeqaıdan erekshe bir tańǵajaıyp oılar týyndap jatatyn.

Ilarıe Semenovıch sol bir sony oılardan lap etip tutanyp, aǵyl-tegil aqtaryla jónelýshi edi. Shákirtiniń birde-bir oıyn eshqashan paıdalanbasa da, áıteýir osy stýdentpen ár suqbattasýdan marqaıyp, kóńili ósip qalatyn. Ondaı shaqta dereý doktorlyq dısertasıasyn qolǵa alyp, ony qashan jazyp bitkenshe otyrǵan ornynan turǵysy kelmeıtin.

Horıanyń bolashaǵy oǵan beseneden belgili edi, biraq jigittiń kúndelikti sabaqqa da ýaqyt tabýyn oılap ári jónsiz kúdikpen kúpti bolmasyn dep, bir oraıy kelgende oǵan:

— Meniń ýnıversıtettegi bedelim jurt oılaǵandaı onsha myqty emes, sóıtkenmen talapty stýdentti aspırantýrada qaldyrý qolymnan keledi ǵoı dep oılaımyn. Seniń aspırantýrada qalǵyń keledi ǵoı, solaı ma? — dedi.

— Solaı.

— Olaı bolsa is túıini soǵan kelip tirelgen kezde, sen meni qınalmaı-aq taýyp alarsyń dep oılaımyn.

— Taýyp alam.

Osy bir qysqa da naqty jaýapqa Ilarıe Semenovıch eptep yńǵaısyzdanyp qaldy. Óıtkeni ol óziniń týǵan derevnásynan mıras etip ala kelgen jaqsy qasıetteriniń arasynda bir laıyqsyz jaı — sarańdyq bar edi. Oqytýshynyń qaısybir stýdentke yqylasy aýǵany — belgili dárejede materıaldyq ıgilik, oqytýshynyń stýdentpen dos-jar bolǵany — tutas bir baılyq, al aınymastaı bop ýáde berý — tup-týra qazynanyń ózi ekenin ol jaqsy túsinetin. Sondyqtan ýáde bere salyp, sol sátte-aq ókingeni onyń bar qubylysynan baıqalyp qaldy. Sony ańǵarǵan namysqoı Horıa eshqashan da, eshbir jaǵdaıda da ondaı jarylqaýdy qajet etpespin dep oılady ishteı. Biraq ómirdiń óz zańy bar, ol jeke bastyń jaı-japsarymen sanasa bermeıdi. Mine, aqyry ol Kaprıanadan qaıtyp oralǵan soń Ilarıe Semenovıchke jaltaqtap qaraı beretin boldy. Birde ol onymen dálizde kezdesip qaldy, Rotarý bir jaqqa asyǵyp bara jatyr edi, Horıanyń kes-kestep kele jatqanyn kórip, oǵan «troleıbýsqa deıin shyǵaryp sal» dedi. Jol-jónekeı Horıa oǵan qysqa ǵana qaıyryp istiń mán-jaıyn aıtyp berdi, tek qyz esimi men derevná atyn ǵana ataǵan joq. Rotarý mundaı iste qatty izet saqtaýshy edi. Ol tek:

— Munyń jaı jelik emes pe? — dep qana surady.

— Ataı kórmeńiz.

— Kúte turýǵa bolmaı ma?

— Bolmaıdy.

Nege ekeni belgisiz, bul jańalyq dosentti qatty oılantty. Shamasy, ol osy bir súıikti shákirtiniń bolashaǵyn basqasha joramaldap júrse kerek, ol tipti Horıany Moskvaǵa aspırantýraǵa jibermek bop júrýi de múmkin. Álde óziniń ýnıversıtettegi jaǵdaıy onsha emes shyǵar, bálkı, ol óz ómirin, óziniń qalaı úılengenin oılady ma eken? Áıteýir qalaı bolǵanda da úsh troleıbýsty ótkizip jiberip, oılanǵanmen bir baılamǵa kele almady.

— Bul istiń aýyr-jeńilin salmaqtaý úshin biraz kún oılanýym kerek. Oǵan deıin kúte alasyń ba?

Horıa ezý tartty.

— Árıne, kútpegende qaıda baram.

— Al onda saý bol, eshteńege alań bolma.

Arada bir apta ótken soń ol Horıany respýblıkalyq kitaphananyń vestıbúlinde kezdestirdi de ony ózi kúnara qaıyqqa minýge baratyn Komsomol kóline ertip apardy. Ol ádette tórt kisilik úlken qaıyq alyp, bulshyq etterin shıryqtyrý úshin eki saǵattaı eskek esetin, áıtpese tún balasy kóz ile almaımyn deıtin ol. Bul oǵan asa mańyzdy, saltanatty is sıaqty bolyp seziletin, sondyqtan eki saǵat boıy Horıa eskegimdi suraıdy-aý dep mazasy ketti. Biraq ol jaıdy túsinýge Horıanyń aqyly jeterlik edi. Bul joly da eskekti ábden qumarynan shyqqansha esip raqattanyp qalǵan Ilarıe Semenovıch shákirtin kólge túse beristegi tóbeshiktiń ústine salynǵan jazdyq restoranǵa shaqyrdy. Bir shyny sharap pen eki káýep aldyrdy, sol kezde bir jaı esine túsip:

— Aıtpaqshy, mádenı eskertkishterdi qorǵaý qoǵamy qurylaıyn dep jatyr, — dedi.

— Ol baıaǵyda qurylǵan joq pa edi?

— Joq, ol qurǵaq sóz bolatyn, endi sheshim qabyldandy.

— Olaı bolsa, sizdi quttyqtap qoıaıyn.

— Sen meni emes, men seni quttyqtaýym kerek.

— Meniń ne qatysym bar?

— Bylaı ǵoı, shtat boıynsha onda úsh adam isteýi kerek eken. Onyń bastyǵy jóninde bas qatyrmaı-aq qoısaq ta bolady. Ol týraly bizben eshkim aqyldaspaıdy. Onyń hatshysy bekitilip te qoıypty. Degenmen onda ınspektorlyq qyzmet bar eken, eger seniń is-tirligiń túzelip, jumys isteýińe múmkindik týa qalsa, odan artyq oryndy...

— Ne dep tursyz? Oǵan meni kim alady?

— Bastyq alady.

— Biraq kim bastyq bolatyny áli belgisiz ǵoı.

— Ol orynǵa meniń taǵaıyndalyp qalýym da múmkin.

Horıa qyzaryp ketti de ustazyna alǵysyn jaýdyrmaq bop ushyp turdy, biraq Ilarıe Semenovıch qabaǵyn túıe qaldy.

— Aptyqpaı tura-tur, ońaı jatqan eshteńe joq. Birinshiden, ol orynǵa menen basqa eki adam usynylǵan. Ekinshiden, oryn bóletin komısıany kóndirý kerek. Biz ony iliktirgen kúnde mılısıa taǵy bar. Sen bolsań qalaǵa tirkelmegensiń, biraq men bir mılısıa qyzmetkeriniń balasy bıyl ýnıversıtetke túskeli júr degen sóz estidim, demek ol jaǵyn da retteýge bolady. Al endi páter máselesine keletin bolsaq, odan esh úmit joq ekenin osy bastan aıtyp qoıaıyn. Meniń ózim de jaısyz páterde turam, aınalanyń shýynan-aq qajyp bittim. Sondyqtan keıin óziń ókinip júrmeseń degenim ǵoı...

Beker obaly ne — ol aıtqan sózinde turatyn adam edi. Qoǵamnyń bastyǵy bolyp bekigen soń kóp uzamaı-aq ol Horıany ınspektor etip taǵaıyndaý jónindegi buıryqqa qol qoıdy. Qoǵamnyń ornalasýyna ınkýbatordan (tolyp jatqan mekeme ornalasatyn eki qabatty qosalqy úıdi kıshınevtikter osylaı ataıtyn) bólingen eki bólmeni Ilarıe Semenovıch bylaı bóldi: bireýine ózi hatshysy ekeýi jaıǵasty, dálizge shyǵatyn jeke esigi bar bólmeni (dál birinshi bólme sıaqty) ınspektorǵa berdi. Inspektorǵa jeke bólmeniń qajeti ne dep qıqańdaǵan hatshyǵa ol: «Horıa otyratyn jerde materıaldar, ár túrli úlgiler, is qaǵazdary, kitaphana bolady, qysqasyn aıtqanda ol bir tozaq. Ondaı alasapyran jerde bastyq pen hatshy qaıtyp otyra almaq»,— dep jaýap berdi. Sóıtip, hatshynyń kóńilin jaılandyrdy da, kúzetshige úsh som berip, serippeli matras pen onyń aǵash qorabyn taptyryp aldy. Sóıtip, áne-mine degenshe-aq Horıa jeke bólmege jaıǵasyp aldy. Qajet bolǵanda bul bólme onyń baspanasy da edi.

Memlekettik emtıhandardy tapsyrǵannan keıin ol Janetpen nekelesti. Eki ret toı jasady. Onyń biri Býkovınada, ekinshisi Kaprıanada ótti. Jazda Karpatqa baryp, ábden dińkelegenshe taý kezdi, kúz túskende Kıshınevke qaıtyp keldi. Olar páter jaldamady, óıtkeni artylyp jatqan aqshalary da, úıge degen asa zárýlikteri de joq edi. Janet jataqhanada turyp jatty, al Horıa bolsa sapar shegip, el kezip ketetin. Ol ótken jazda fotoaparat satyp alǵan, Polıtehnıka ınstıtýtynda oqıtyn jerles dosynan ár alýan kóne qurylystar jobasyn jasaýdy úırendi. Jáne de qalada kóp turaqtamaıtyn.

Ókinishke oraı, ol óziniń jaza basqanyn tym kesh túsindi. Óz mekemesinde sózjumbaq sheship, typ-tynysh qana otyrýdyń nemese qoǵam hatshysy Balsatý joldasqa avtomashına bólshekterin taýyp berip til tabysýdyń, respýblıka astanasynan ózine, semásyna birtindep jyly oryn taba berýdiń ornyna jaıaý sabylyp, keıde ary ótken, beri ótken mashınaǵa jarmasyp aýyl-aımaqty kezip ańyz-ertegiler terdi, kóne dúnıeden qalǵan qońyraýlardy sýretke túsirip, nobaıyn syzdy, bul qońyraýlar ǵasyrlar boıy qalqıyp kep, endi ınspektor Horıa ómirden óz ornyn tapqanǵa deıingi bir-eki jyl shydaı turmaı kúırep qalatyndaı kórindi oǵan.

Ol qoǵam hatshysymen áýel bastan-aq jarasa almady. Ekeýiniń tabıǵaty eki bólek bolatyn. Horıa sózqumar, ázil-ospaqshyl jan bolsa, únemi túnerip qabaǵy jabyǵyńqy júretin alasa oıly Balsatý ne uıqysy qanbaǵan, ne artyq uıqtap qoıǵan keıip tanytatyn. Horıa alǵashqy komandırovkadan kelgen bette onyń ákelgen dúnıelerinen kóz almaı, qatarynan birneshe kún uzaq zerttegen ol:

— I-á-á... — dep kóńili tolmaǵandaı bir syńaı ańǵartty.

Onyń sol yqylassyz lebizi úsh-aq adamy bar kishkene mekemede áldebir senimsizdik pen kóńil kirbińin týǵyzdy. Sondyqtan da Horıa ákelgen dúnıelerdi buryn kórip, durys eken dep qoıǵan Ilarıe Semenovıch olardy qaıta shuqshıa qarap shyǵýǵa májbúr boldy. Shamasy, ol dúnıege óz hatshysynyń kózqarasynan basqasha qaraıtyn bolsa kerek. Horıa el aralap ketken kezde uzaq pikir talastyryp, qatty-qatty sózge kelisip qalǵan sıaqty. Óıtkeni Ilarıe Semenovıch birte-birte odan sýyna bastady, tipti olar kezdesken kúnniń ózinde de, bir-birine kózderiniń astymen qaraıtyn boldy.

Al Horıa bolsa sory qaınap, sonyń birin de ańǵarǵan joq. Ol ózge dúnıeni umytyp respýblıkanyń shartarabyn kezýmen júrdi. Jıǵan-tergenin toltyra salǵan shamadanyn arqalap avtobýstan vokzalǵa, vokzaldan qaıtadan avtobýsqa sabylýmen boldy. Sóıtkenmen ol ár joly kelgen saıyn kollektıv ishindegi shıelenis údeı túsetin. Aqyry shydamdary taýsylyp, endi odan ári bir jerde jumys isteý múmkin bolmaı qalǵan kezde koǵam hatshysyn áldeqaıda shaqyrtyp, áldebir jaılardy uǵyndyrsa kerek, sodan soń ol «sen tımeseń, men tımenge» kóshti. Bir kúni tańerteń ol Horıaǵa: «Men úshin sport magazınine baryp kezekke tur», — dep ótindi. Onda «Moskvıchke» arnalǵan jelqaǵar shyny túsken eken.

Horıanyń qoly bos emes edi. Jumys bastan asyp jatqanyn aıtty da terezeniń aldyna kelip, hatshynyń aýlada turǵan mashınasyna kóz júgirtip:

— Jelqaǵar shynyny qaıtesiz, anaý zavodtan shyqqany búp-bútin tur ǵoı, — dedi.

Balsatý eshteńe degen joq, tek kektengendeı bop myrs etti de qoıdy. Onysy «endi ekeýmiz bitispeske kettik» degendi ańǵartqandaı edi. Sodan keıingi jerde Horıa qaı jaqty kezip, qandaılyq dúnıe ákelse de, laıyqty baǵasyn ala almaı, zaıa ketken eńbekteı, sol jıǵan-tergenderi ózine soqqy bop tıip jatatyn.

Ilarıe Semenovıch óz dosyn uzaq ýaqyt qatty qorǵady. Biraq onyń da júıkesi juqara bastap edi. Aqyry bastyqtyń ózi Horıanyń jumysyna degen kózqarasyn birte-birte ózgerte bastady. Eger Ilarıe Semenovıch shákirtiniń alǵashqy saparynan keıin qatty rıza bolǵandyqtan ony áldebir toıǵa ertip barǵan bolsa, keıin ınspektordyń ákelgen dúnıeleri barǵan saıyn qundy bola bastaǵanyna qaramastan ol maqtaý sózge sarańdana berdi. Keıde keıbir órnekterdiń shynaıylyǵyna kúmán keltiretindi shyǵardy. Sodan soń barǵan saıyn tuıyqtanyp, oń qabaǵyn bermeı júrdi.

Keıin tipti Horıanyń sony materıaldaryn qaraýdy qoıdy. Komandırovkaǵa shyǵý jónindegi buıryqqa qol qoımas buryn: «Inspektor ol aýdanǵa nege barady, nege basqa jaqqa barmaıdy, onsyz da jınalǵan dúnıelerdi qoıatyn jer tappaı jatqanda taǵy da aptyǵyp jolǵa shyǵýdyń ne qajeti bar», — dep uzaq daýlasatyn boldy. Keıbir kezde óz mekemesine bas suqpaı da qoıatyn. Horıa jaısyzdana bastady, ol ózin hatshynyń jutyp qoıatynyn sezdi de áldeqaıda ketkisi keldi. Biraq qaıda barmaq. Bir kúni keshki saǵat segiz shamasynda, oı shyrmaýynda otyrǵan kezde Ilarıe Semenovıch kirip keldi. Burynǵy ádetinshe aınalasyna qarap aldy da oılanyp turyp 28 ıýn kóshesimen serýendep qaıtaıyq dep usynys jasady. Onyń denesi aýyrlaı bastap edi, sondyqtan tym et alyp ketpeý úshin kún saıyn eki saǵattaı jaıaý júrip qaıtatyn, nege ekeni belgisiz osy 28 ıýn kóshesimen boı jazýdy unatatyn.

Qońyr kúzdiń bas kezi edi, aıaq astynda jańa túsken japyraqtardyń sybdyry estilip, aınaladan alma men júzimniń sóliniń ıisi ańqyp turdy. Olar kóshe boılap uzaq júrdi, sosyn Sadovaıa kóshesine jetken soń burylyp tómen qaraı bet aldy. Horıa osy uzaq ta únsiz serýen kezinde Ilarıe Semenovıchten kóp jaıdy ańǵardy.

— Hatshy ekeýiń neǵyp kelise almadyńdar? — dep surady aqyry Rotarý.

— Men kezekke turyp, oǵan basy artyq jelqaǵar shyny ápergim kelmedi.

— Nege?

— Dinge kúpirshilik bolady.

— Sonda seniń diniń ne dep ýaǵyzdaıdy.

— Árkim kezekke ózi úshin ózi turýy kerek delingen onda.

— Naqurys, — dedi Ilarıe Semenovıch. — Sen biletin dindi men de bilem. Biraq men profesor týǵan kúnin toılaǵanda qap ta arqalaǵam, onyń as bólmesinde otyryp taýyqtyń júnin de julǵam.

— Onda bizdiń tabıǵatymyzdyń ár túrli bolǵany... Men taýyqtyń júnin múldem jula almaımyn.

— Másele ekeýmizdiń ár túrli adam ekendigimizde emes, búgin túnde mılısıadan adam kelip, bizdiń keńsege bireýlerdiń túneıtin-túnemeıtinin tekseretinin maǵan qulaqqaǵys etti.

Osy bir sátte Ilarıe Semenovıch tym músápir bop kórindi. Horıa kenet óz qasynan qarny toq, qaıǵysy joq derevná toǵysharyn kórgendeı boldy. Tek jaqsy turmys quryp ústine jyltyraq kıse, kún saıyn qaıyqpen serýendep, tynysh qana leksıasyn oqyp júre berse bolǵany — ol toǵysharǵa basqa dúnıe kúl bolmasa bul bolsyn. Horıa óz ustazynan áldeqaıda bıik turatyn jaǵdaıǵa kezigem dep eshqashan oılamaǵan edi. Endi, mine, óziniń sol aıanyshty da asqaq qalpynda ezý tartyp turyp:

— Olaı bolsa, amal qansha, aq qoılardy baǵýǵa baramyz da, — dedi.

Ilarıe Semenovıch mundaı kúrt qubylysty kútpegen, sondyqtan tula boıy dir ete qaldy.

— Qaıdaǵy qoıdy aıtasyń?

Horıa bul sózdiń mánin uzaq túsindirdi. Biraq ol kóńilge qonymsyz ǵyp aıtty ma, álde Ilarıe Semenovıch basqa bir jaıdy oılap kele jatty ma? Áıteýir únsiz toqtady da:

— Endi meniń qolymnan bar keletini — seniń qalaǵan jerińe joldama alyp berý. Sen qazir ol jerdi ataı alasyń ba? — dep sybyrlady.

— Erteń aıtsam kesh bola ma?

— Kesh bolady.

— Onda Kaprıanaǵa barsam ba dep oılaımyn.

— Jaqsy. Biletin jerim ǵoı, jazyp almaı-aq qoıaıyn.

Osy aradan bir kóshe jer júrse troleıbýstyń aıaldamasy kezdesetin edi jáne buryn Horıa ony árdaıym soǵan deıin shyǵaryp salatyn. Nege ekeni belgisiz qazir ol sol ádetti umytyp bıik qaraǵan túbinde turyp qoshtasty. Rotarý tez júrip kósheniń arǵy betine ótip ketti. Sol sátte Býkovınanyń túlegi jetim qozydaı bop jalǵyzsyrap, jan dúnıesi qulazyp jarty saǵattaı ýaqyt sham ilingen baǵanǵa súıenip turyp qaldy. Ary-beri ótken jurt ony mas eken dep oılady. Sosyn kenet boıyn jıyp aldy. Mekemesine kelip, qara kostúmin kıdi de saǵat túngi on bop qalǵanyna qaramaı ýnıversıtettiń qyzdar jatatyn jataqhanasyna tartty.

Sol kúngi keshti Janet ekeýi kóńildi ótkizdi. Bar qalǵan aqshalaryn jınap «Moldova» qonaq úıiniń restoranyna bardy. Bir shısha «Negrý de Pýrkar» iship, jaqsylap tamaqtandy. Túngi saǵat ekige deıin bılep kóńil kóterdi, sosyn qalǵyp-múlgip otyrǵan kezekshi ókimge on som ustatyp jeke bir bólmeniń kiltin aldy, tań atqansha ekeýi de kirpik ilmeı, aımalasýmen boldy.

Sol yntyǵystan, sol súıisýden olardyń shynaıy erli-zaıyptylyq ómiri bastalǵan edi. Janet syrttan oqıtyn boldy, Horıa derevnáǵa joldama aldy. Sóıtip, ekeýi birneshe kúnnen soń qaladan shyǵyp jol tartty.

VII

Vokzaldyń ishinde aýa jetpeı tynys tarylyp bara jatty. Shamasy, kún jaýardyń aldyndaǵy qapyryq sıaqty. Sol sátte ol «Apreldiń bas kezinde de osyndaı bolady eken-aý. Apreldiń basynda jańbyr jaýýy júz jylda bir qaıtalanatyn shyǵar. Átteń, sonda mezgilsiz jańbyr jaýyp, kún kúrkirep, tań atqansha aspanda najaǵaı oınamaǵanda esh ókinish bolmas edi-aý...» — dep oılady.

Ol vokzaldyń qatty oryndyǵynda otyryp adam taǵdyrynyń qatparlaryn oısha sholyp shyqty. Qalyń oı ústinde otyryp dıktor habarlandyrýynyń «...bes mınýtten keıin júredi» degen sońǵy jaǵyn ǵana ustap qaldy. Jalma-jan ony-munysyn jıyp aldy da, birinshi qabatqa tústi. Terezeden syrtqa qarap edi, perronda Odessa-CHernovsy poezy tur eken. Ol osy poezǵa minýi kerek, dıktordyń aıtýynsha poezd qazir júrýi tıis. Ol bılet alaıyn dep kasaǵa umtyldy, biraq onda bes-alty adam kezekte tur eken. Sosyn ol poezd júrgeli turǵandyqtan bıletti kezeksiz alýǵa bolady ǵoı dep oılady da kasaǵa bir búıirmen jaqyndap kep:

— Tezirek bir bılet berińizshi, — dep ótindi.

— Qaıda? — dep suraǵan áıel daýsy estildi terezeden.

— Neni qaıda deısiz?

— Bıletti qaıda almaq edińiz?

— Á, siz bıletti aıtasyz ba...

Kezekte turǵandardyń bireýi shydaı almaı, yza bop ketti.

— Ne degen esersoq ózi.

Al shynynda ol áli óziniń qaıda baratynyn anyq bilmeıtin edi. Býkovınaǵa qaıtyp bara ma, álde Verejenydan túsip qala ma? Ol jaǵyn sheshken joq bolatyn. Sondyqtan qaltasynan aqsha izdegen bop keıin shegindi. Myrs etip ezý tartty da: «Shynynda syrttan qaraǵan janǵa esersoq adam sıaqty bop kórinetinim ras qoı», — dep oılady. Sosyn kóńili qulazyp, eńsesi tústi de ony-munysyn alyp perronǵa qaraı tartty.

Emen ormanynyń raqat bir juparyna talaı ret bólegen, alhory ıisi ańqyǵan mekenge jetkizetin óziniń qımas dosyndaı úırenshikti kóligi — Odessa-CHernovsy poezy pyshyldap, alys jolǵa shyǵýǵa ázir tur edi. Al ol bolsa áli esh toqtamǵa kele alǵan joq. Eki aı boıy aýrýhanada jatqanda: «Qaıda barǵanym jón?» — dep oılanýmen bolǵan, sosyn taǵy bir kún Kıshınevta qydyryp júrip sol oımen bas qatyrdy, biraq esh baılamǵa kele almady. Endi mine, qolyna tyńqaıa toltyrylǵan portfel men usaq apelsınge toly tor ustap ersi bir keıipte tur. Óńi qashyp, tership, poezǵa minip jatqan jurttan kóz almaı súlesoq kúıde turyp qaldy. Sóıtip turyp ol aqyl tek mıdyń belgili bir kletkalarynyń ózinen-ózi jumys isteýi ǵana emes, aqyl degen mıdyń ári jumysy, ári sol jumystyń taldaýy, ári sol taldaýdyń negizinde sheshim qabyldaý ekenin uqty. Basqasha aıtqanda, aqyldy bolý degen — bar jaıdy jaqsy túsinip qoıý ǵana emes, sonymen birge túsine turyp áreket etý ekenin uqty.

Aqyldyń qasıeti jóninde oı tolǵaǵan kezde ókpe tusynda turǵan vagonnyń jolserigine kózi tústi. Óte symbatty, ádemi óńdi áıel eken. Denesi tolyq, aıaǵynyń kókpeńbek kúre tamyrlary bileýlenip ketken, biraq bet pishini ǵajaıyp sulý. «Qarapaıym sharýa adamynyń beınesin jasaý úshin ıtalán kınojuldyzdary osy keıipke enetin shyǵar», — dep oılady Horıa. Sosyn ol fılmdi osyndaı kórinisten sátti bastap ketýge bolar edi. dep te oılady. Poezd toqtap tur, perronda portfel, apelsın ustaǵan adam kórinedi, sálden soń poezd jyljı bastaıdy, al álgi adam sol ornynda qala beredi. Ol sóıtip álgi fılmniń sújetin oılap turǵanda vagondardyń tirkegishteri syqyrlaı bastady, dóńgelekter bir orynda qozǵalyp, quddy bir muz ústinde jyljyp bara jatqandaı Horıanyń eki birdeı shaǵyn otany ornalasqan, alǵashqy mahabbaty oıanǵan, qaıǵy-qasireti qalǵan soltústik jaqqa qaraı bet aldy.

Kenet onyń qulaǵyna bir daýys shalyndy. Sulý jolserik áıel munyń tusynan ótip bara jatqanda óz vagonynyń tabaldyryǵynda turyp, daýystap birdeńe degendeı boldy. Horıa onyń kimge aıqaılap bara jatqanyn bilmek bolyp jan-jaǵyna burylyp edi, perronda ózge eshkim qalmapty. Soǵan qaraǵanda áıel munyń ózine aıqaılaǵan sıaqty.

— Nemene?!

Ol tez esin jıyp, júgin qolyna aldy. Jolserik áıel onyń bıletsiz adam ekenin dál ańǵarǵan edi. Mundaı jaǵdaı ár stansıada kezdesetin-di — poezd qozǵala bastaǵanda jolserikter ne keshikken, ne bılet alýǵa úlgermegen, jolaýshylardy nemese bıletke aqshalary jetińkiremeı qalǵan stýdentterdi otyrǵyzyp alyp ketetin. Vagondar baıaý jyljyp ótip jatty. Álgi hor qyzyna uqsas sulý áıel Horıadan kóz aıyrar emes. Onyń kóz qubylysynan ári analyq qamqorlyq, ári «osy jigit úlgere almaı ma eken» degendeı qorqynysh, ári «qap, qolǵa túseıin dep turǵan tıyn-teben buıyrmaıtyn boldy-aý» degen ókinish ańǵarylǵandaı.

— Bolsańshy?! —dep qaldy álgi áıel dem bergendeı.

Jigit endi oılanǵan joq. Áıel turǵan vagondy qýalaı júgirip baryp, tutqaǵa jarmasty da qarǵyp shyqty. Óz eptiligine ishteı qaıran qaldy. Sosyn tambýrǵa kirip áıel esigin japqansha kútip turdy. Aýyr dem alady. Bir sátte-aq op-ońaı alqynyp qalǵanyna qysylyp teris aınalyp ketti.

Jolserik áıel sol eki ortada esikti jaýyp úlgerdi de tutqany súrtken bylǵanysh shúberekti bir buryshqa tyǵa salyp, Horıanyń bar-joǵyn elemegendeı, onyń dál qasynan vagonǵa qaraı óte berdi.

Poezd ekpin aldy. Óziniń jol júrip bara jatqanyn, endi qaıta túsip qala almaıtynyn sezgennen keıin Horıa ony-munysyn kóterip vagonǵa kirdi de terezeniń aldynan bir bos oryn taýyp aldy. Sol jerde otyrǵan áıelderge óziniń júgin qaraı turyńyzdar dep tapsyryp qaltasynan shyrtyldaǵan úsh somdyqty taýyp alyp sulý jolserik áıel otyrǵan kýpege keldi. Oraıly sátti kútip sál turdy da aınalasynda bógde eshkim qalmaǵan kezde áıelge aqsha usyndy. Áıel onyń úsh somdyǵyna uzaq úńildi, sosyn jigittiń ózine qarady, aqyry óziniń baıaý shyǵatyn áýezdi únin ándetkendeı sozyp:

— Az ǵoı, — dedi.

Jigit qysylyp qaldy. Aqshasyn oń qolymen ustap turyp, sol qolymen qaltalaryn sharlady, ol taǵy biraz aqsha qosyp bermek edi, biraq qansha qosýdyń oraıyn taba almady.

— Men endi, bilmeımin... Qansha kerek edi? — dep surady.

— Men aqshalap almaımyn.

— hm... Onda ne qajet.

— Mahabbat.

Jigit ezý tartty, áıel renjigendeı boldy. Onyń sulý júzine qyzyl tańbalar oınap shyǵa keldi, burynǵydan da nurlandyryp jiberdi.

— Siz meniń sózimdi teris túsindińiz. Men tósekke tartaıyn dep otyrǵam joq. Sizderdiń osy qylyqtaryńyz-aq jalyqtyryp bitti. Qasymda qımas dosym, týǵan baýyrym qusap jarasyp otyratyn erkekpen syr aqtarysqym keledi. Ol meniń aq-qaramdy ajyratyp berse eken deımin. «Onyń saǵan ne qajeti bar?» dep surasańyz, men sizge: «Qajeti bolmasa aıtar ma em» dep jaýap berem. Men qatyndardyń shaıpaý sózderinen, ósek-aıańynan, urys-kerisinen ábden yǵyr boldym. Erkekterdiń olardan aqyldyraq ekenin bilem ǵoı. Meniń atam ájemnen zerdelirek, al ákem sheshemnen qýyraq bolatyn. Ulym da ósip keledi, ol áli on jasqa tola qoımasa da erteń bolmasa, búrsigúni turmysqa shyǵaıyn dep boıjetip otyrǵan qyzdarymnan estileý.

Horıa taǵy da ezý tartyp kúldi. Óıtkeni myna áıeldiń jańaǵy aıtqan tilegin óteýge ózinen ótken ebedeısiz jandy taba qoıý qıyn edi. Óz ómirin shyrǵalańǵa salǵan adamnyń erkine taǵdyr tizginin ustata salý kim kóringenniń qolynan kele bermeıdi. Munyń taǵy da ezý tartyp kúlgenine áıel bul joly renjigen joq. Qaıta onyń jymıa kúlgeni oǵan unaı tústi de:

— Perronda neǵyp ári-sári bop turdyń? — dep surady.

— Tamaǵyma kesek keptelip qalǵandaı bolyp otyrmyn.

— Qysylmaı aıta berińiz, sizderdiń olaı deıtinderińiz jaı sóz ǵoı. Oıymyzdaǵyny ashyp aıta almaıtyn, myna biz... Nege júdeýsiz?

— Aýrýhananyń tamaǵy úıdiń dámine jetýshi me edi.

— Solaı eken-aý, men álginde sizdi aýrýhanadan shyqqan adam shyǵar degen oıǵa da kelip qalǵam...

Ol jigitti aıap ketti. Ony vagonnyń túkpirine ertip bardy da alaqanymen bos oryndy sart etkizip, jurt estisin degendeı daýystap:

— Sizdiń ornyńyz osy, — dedi.

Onysy keıin ol orynǵa eshkim talaspasyn degeni edi. Kelesi bir aıaldamadan ótkennen keıin ol munyń qasynan ótip bara jatyp:

— Tósek-oryndy Ýngenyden ótken soń alasyz, — dedi taǵy da daýystap.

Jigit onyń qaıyrymdylyǵyna qatty rıza bolyp:

— Raqmet, — dep alǵysyn aıtty.

Áıel onyń alǵys sózin estimegendeı ári qaraı júre berdi, biraq Horıa onyń kirpikteri áldeneden dir ete túskenin baıqap qaldy da: «Buǵan da meniń suńǵaqtyǵym unaǵany ma?»—dep oılady. Sosyn ishteı: «Qudaı-aı, munyń da maǵan kóńili aýyp júrmese eken, oǵan endi tóze alam ba. Osy hıkaıanyń bir shegi bolýy kerek qoı», — dep jalbaryndy.

Syrtta jańbyr sirkirep tur. Dala, orman, ańǵarlardy ylǵaldy sarǵysh tuman tumshalaı bastady. Jigittiń qan qysymy kóterilip, júregi qysyla berdi, basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketti. Tereze áıneginen tamshy sorǵalaıdy, dál álgi apreldiń onynan on birine qaraǵan túndegi tamshylardaı. Onyń jan dúnıesi taǵy da astan-kesteń bolyp, júregi loblydy. Múmkin Kıshınev vokzalynyń qapas aýasyn kóp jutyp qoıdy ma, álde poezǵa qarǵyp mingen kezde qatty tolqydy ma, nemese ótken jaılar eske túsip, onyń aýrýhanada jatqanda azappen jıǵan bar dármenin sharpyp ótti me? Kim bilgen! Osydan birneshe saǵat qana buryn aýrýhana qaqpasynan kóńil kúıi kóterińki shyqqan muǵalimniń endi poezben soltústiktegi shaǵyn otanyna qan-sólsiz kúıde ketip bara jatqany — taǵdyrdyń netken tálkegi edi. Onyń tipti jylaǵysy da kep ketti. Aýrýhanadan áreń degende jazylyp shyǵyp, ózińdi jan azabyna salǵan sol bastapqy jaıǵa qaıta oralý — netken essizdik, netken naqurystyq deseńshi.

Solaıy solaı ǵoı. Endeshe óz bolmysyn, óz ómirin qalaı paıymdaýy kerek, óz qareketiniń durysy men burysyn qaıtip anyqtamaq. Ózi baryp túsetin zaýaldy stansıadan qalaı ǵana túrshikpes. Sonyń bári de aýyr, azapty jaı, solar eske túskende ózegiń órtenip-aq ketedi. Biraq ózine-ózi berik bolýy kerek, kibirtiktemeı sol tozaqtan tup-týra basyp ótýi tıis, qysqasy ol neǵurlym batylyraq bolsa onyń syrqat júregi solǵurlym tez aıyqpaq. Óıtkeni ejelgi ellınder aıtqandaı, adamdy óz basynan ótken burynǵy jaılardy qaıta eske túsirý qabiletinen aıyrsa ómirde ne qasıet qalmaq.

VIII

Olar sol joly da Kıshınevten osy poezben, dál osyndaı jańbyrly, suryqsyz, sýyq kúni ketip edi. Ekeýi oryndarynda teńselip, shamadandary men býynshaq-túıinshekterin, bar jıǵan-tergenderin qaraı otyryp, qaıdaǵy joqty áńgime etken. Máselen, olar jemistiń túsimin sóz qyldy, sol jyly sharap qyshqyl bola ma, joq pa dep ózara bal ashysty, kúzdik egic jaıyn qozǵady. Sol áńgimeniń bárine terezeden kóringen dúnıeler arqaý bolǵan-dy. Olar osynyń bárin táptishteı sóz etkenmen júrekterin mysyq tyrnap jatqandaı edi. Sebebi olar óz tirlikterin áýel bastan-aq tym-aq jaqsy jobalaǵan, biraq odan eshqandaı raqat tapqan joq qoı!

Taǵdyrdyń o da bir jábiri edi. Óıtkeni alǵashqy komandırovkadan keıin-aq Horıanyń dısertasıa nobaıy kórine bastaǵan, al Janetti polıtehnıka ınstıtýtyna fransýz tilinen sabaq berýge shaqyrǵan, oǵan tipti mınıstrlikten de oryn tabylyp qalǵan. Sonyń bári aıaqasty oıran boldy. Endigi mynaý baý-baqsha, júzimdikter men egis jaıly aıtylǵan sóz tek sol ókinish tabyn ańǵartar qysyr áńgime ǵana edi.

Qas qylǵandaı nóser jańbyr basylmaı qoıdy. Jalpy osyndaı jańbyrdyń Horıa ómirine áldebir qatysy bar sıaqty, ol oǵan árdaıym qyrsyqtyń nyshanyndaı bop kórinetin. Sol joly da kún ashylmaı qoıǵan, tún ortasynda ekeýi Verejeny stansıasynan túsken kezde de jańbyr quıyp turǵan-dy. Janettiń ákesi arbamen kelipti, óıtkeni jol laısań batpaq bolǵandyqtan mashınamen júrý múmkin emes edi. Olar sý sabannyń ústinde jyrtyq brezentke búrkenip, jol júrip kele jatty. Tań atqansha uzaq júrdi. Ábden tıtyqtaǵan attar derevnáǵa arbany áreń súırep jetken edi. Betkeıdegi úılerdiń dymqyl shatyrynan baıaý qalyqtap tútin shyǵyp jatyr, jurttyń bári jyly úılerinen shyqqylary joq. Júrginshiler ótip bara jatqanda terezelerde aqyryn jelbirep turǵan perdelerdi ǵana kórdi. Aqyry olar óz aýlalaryna da kelip kirdi. Ǵumyry basynyń saqınasy ustap júretin qabaǵy jabyq qaıyn enesi qarsy aldy. Jyp-jyly úı ishinde jańa pisken nan ıisi shyǵady. Olar jaıǵasyp otyrǵan soń áıgili taýyq sorpasy — zame de genne alǵa tartyldy. Mundaı dámdi asty olar kópten beri ishken joq edi. Dastarqan jınalǵan soń uıqy qysqan jolaýshylar qısaıa-qısaıa ketisti. Ábden jolsoqty bolyp sharshaǵandyqtan olar keshke deıin uıyqtady. Eger fransýz tiliniń muǵalimi Haret Vasılevıchtiń gúrildegen jýan daýsy shyqpaǵanda olar tań atqansha bas kótermeı uıyqtaı beretin edi.

— Men ol ekeýin qonaqqa shaqyra keldim, — dedi ol Janettiń ákesine esik aldynda aıaǵyn súrtip jatyp.

Olar muǵalimniń úıinde tún ortasyna deıin otyrdy. Ádette qabaq ashpaı mańǵazdanyp, ózin-ózi joǵary ustaıtyn Haret Vasılevıch kúrt ózgerip, aqjarqyn, sezimtal kúıge endi. Jas jubaılardyń qandaılyq qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵanyn jaqsy túsinip, asqan bir shynaıy sypaıylyqpen kómektesýge jan salǵany sonsha, myna ekeýi tipti ózderinen ózderi uıalyp qysylyp qaldy. Sol keshte qozǵaǵan áńgimeniń barysy, qaıǵyrmańdar, eńseleriń túspesin degendeı edi. Onyń basty maqsaty — ıntellıgenttiń, naǵyz ıntellıgenttiń derevnáda da ómir súre alatyndyǵyn jáne oı dúnıesi, ıdeıa dúnıesi eshbir toqyramaıtynyn ómir tájirıbesi arqyly dáleldeý edi. Janet óziniń eń súıikti shákirti ekenin jáne sondaı jaqsy kóretin izbasarymen qatar ómir súrýden artyq ustaz úshin baqyt bolmaıtynyn emeýrinmen sezdirýge tyrysty. Eń aqyry ol ózi osyndaǵy mektepte oqý isiniń meńgerýshisi bolyp turǵanda bul ekeýiniń bar muqtajyn oryndaıtyndyǵyn, qansha saǵat sabaq bergileri kelse de, múmkindik týǵyzatynyn, kollektıv arasynda bedelsiz bolmaıtynyn aıtqysy keldi.

— Tek qudaı úshin, — dep jalbaryndy ol, — áıteýir óz betterińmen dırektorǵa bara kórmeńder, kelmeı jatyp, bizdiń sharýamyzǵa bas suqpańdar. Maǵan bir-eki kún mursat berseńder boldy, bárin ózim retteımin.

Olar eki qumyra sharap iship, úı ıesiniń ózi pisirgen dámi aýyzdan ketpes úıme tabaq sarmale (kapýsta japyraǵyna oralǵan et) jedi. Sóıtip jaryq dúnıedeginiń bárine rıza bolysyp úılerine qaıtpaq boldy. Olar ketip bara jatyr edi, tipti esik aldyna baryp ta qalǵan. Dál sol kezde Janet kenetten ózin kishkentaı shákirt sezindi, sol kishkentaı shákirt ustazyna muńyn shaqpaq boldy. Onyń daýsy býlyǵyp shyǵyp, kózinen jas móldiredi:

— Sizge aıtýǵa ońaı ǵoı, Haret Vasılevıch. Siz osy derevná men Parıjden basqa jerdi kórgen joqsyz, al biz Kıshınevte qansha jyl turdyq deseńizshi...

— Nemene? — dep gúr ete tústi Haret Vasılevıch.— Sen maǵan Kıshınevtyń jaıyn túsindirmeksiń be?

Qorlanǵandaı óńi kúreńitip ashýlanǵan ol jas jubaılardy dastarqanǵa qaıta otyrǵyzdy. Taǵy bir qumyra sharap pen tabaq toly jemis ákeldi. Jazý stolynyń sýyrmasyn, kitap teksheleriniń qupıa qoımalaryn aqtaryp júrip, sarǵysh tartqan bir paraq qaǵaz taýyp aldy da bulardyń aldyna ákep qoıdy. Ol — Haret Vasılevıchti áldebir alańnyń qasyndaǵy úıge ornalastyrý jónindegi Kıshınev qalalyq sovetiniń qaýlysy edi. Muǵalim sony kórsetip otyryp:

— Armán kóshesindegi qyryq besinshi úı, — dep qysqa qaıyrdy.

Janet tańqalǵannan aýzyn ashyp qalypty.

— Sonda qalaı?.. Siz Kıshınevte turǵansyz ba?

— Bir jyldaı turdym. Óz bólmem, dıvan, stol, eki oryndyǵym boldy. Jumysym da jaqsy edi. Tarıh jáne til-ádebıet ınstıtýtynda kishi ǵylymı qyzmetker bop istedim. Moldavan tiliniń qaıdan shyqqanyna arnalǵan ǵylymı konferensıa ashylǵanǵa deıin bar jaǵdaıym jaqsy boldy. Eki túrli tujyrym talqylandy.

Horıa jymıa kúldi de:

— Siz, shamasy, soryńyzǵa qaraı, jańsaq tujyrymdy jaqtaǵansyz ǵoı, — dedi.

— Men eshkimdi jaqtaǵam joq, tipti aýzymdy ashpaı, bir buryshta jurttyń sózin tyńdap, óz jaıymmen otyra berdim. Úsh kúnge sozylǵan konferensıadan keıin men ol aradan jyn soqqandaı bolyp shyqtym. Úıge keldim de páterimniń kiltin úı basqarmasyna tapsyrdym. Stol, oryndyqtarymdy aýla sypyrýshyǵa tartý ettim, sosyn kıim-keshegimdi jınap alyp jónime kettim. Mine, sodan bergi jıyrma jyl boıy baqytty ómir súrip kelemin.

— Sonda siz mektep programmasynyń shytyrmanynda adasyp júrgenińizge baqyttysyz ba? — dep surady Janet.

— Men óz jumysyma rızamyn, — dedi Haret Vasılevıch odan ári daýlasýǵa jol bergisi kelmegendeı kesimdi únmen. — Odan men materıaldyq jaǵynan da, moraldyq turǵydan da qanaǵat tabam. Biraq men baqytty basqa isten taptym. Ol jaıdy bul derevnáda áli eshkim bilmeıdi, sóıtkenmen senderden jasyrmaı-aq qoıaıyn. Men kóp ýaqyttan beri «shejireshilerimizdiń eńbekterindegi jańa sózder» degen kitap jazyp júrmin. Óıtkeni men naǵyz ǵalym óz eńbegi josparda bekitilip, memleket oǵan belgili bir ıgilikter bosata bastaǵanda ǵana jumys istep qoımaıdy dep esepteımin. Ǵalymdardyń tvorchestvolyq eńbegi adam rýhynyń damý qajettiligi retinde ǵylymı ataqtardyń paıda bolýynan kóp buryn, tipti aqshanyń shyǵýynan da erte kezde bastaý alǵan...

Jas jubaılar tún ortasy aýǵannan soń qaıtty. Olardyń aldynda káresin shammen jolǵa jaryq túsirip Haret Vasılevıch kele jatty. Jańbyr basylypty, biraq aspandy áli de tutasqan bult tumshalap tur. Ras, keıde qarańǵylyq seıilgendeı bop, qyrqalardyń jotasy kózge shalynady. Solardyń birinde áli eshkim jarytyp esh derek jaza qoımaǵan jumbaq syrly kóne Dańǵyra tur. Soǵan kózi túskende Horıa: «Eger jalǵyz ózi taý basynda tórt júz jyl turǵan bolsa, Janet ekeýi asa bir shytyrmanǵa tap bolmaı-aq adam ómiriniń taǵy bir qysqa dáýirin ótkerer», — dep oılady.

Kelesi kúni Horıa, nege ekeni belgisiz, tósekten ózgeshe bir kóńil kúımen túregeldi. Býfetke baryp temeki alam dep (temekisi shynynda da taýsylǵan edi) syrtqa shyqty. Biraq qaıtyp kele jatqanda mektepke soǵa ketkisi keldi. Qaıdaǵy qaıyrymdy bireý jarylqaıdy dep qol qýsyryp otyra berý erkekke tipti kelispeıtin jaı edi. Onyń qaltasynda joldamasy bar bolatyn, taǵdyr ony mektepte kóp jyl jumys isteýge qosqan eken, endeshe nesine úıkúshik bolmaq.

Ol esik aldynda aıaǵyn súrtip jatqanda úlken úzilistiń aıaqtalǵanyn ańǵartyp qońyraý shyldyrlady. Dálizder tez bosap, klastardyń ishindegi shý basyla qaldy. Ol muǵalimder bólmesine kirip edi, onda eshkim joq eken, tek temeki tútini ǵana qalyqtap tur. Dırektordyń kabınetinen áldebir aıaq dybysy estildi. Esiginde eptep sańylaý qalypty. Horıa esikti jaılap qana jartylaı ashty. Onyń kózine en aldymen túskeni qymbat kostúm kıgen adamnyń jalpaq jaýyryny boldy. Dırektor aýzy ashyq kitap shkafynyń aldynda Horıaǵa syrtyn berip tur edi. Ol japadan-jalǵyz turyp bir shyny sharapty tartyp jiberdi de raqattana tamsanyp, áldenemen aýzynyń dámin aldy. Horıa yńǵaısyzdanyp qaldy. Túk sezbegendeı bolýy kerek pe? Biraq ol osynyń bárin óz kózimen kórdi ǵoı. Ol aqyryn jótkirinip, esik qaqty. Dırektor oǵan syrtyn berip turǵan boıy bir sát tyna qaldy. Sosyn osy bólmeniń ıesi ekenin ańǵartqandaı bop, aspaı-saspaı shkafty japty, sodan keıin ǵana baryp ne bop qaldy degen keıippen artyna burylyp qarady.

— Ruqsat pa eken?

— Á, eskertkishter qamqory! Jaqsy keldińiz. Kirińiz.

Ol ekeýi burynnan tanys edi, bir saýyq keshinde birge bolǵan. Dırektor Horıanyń oılanyp jatýyna mursat bermedi. Ony óz stolynyń janyna otyrǵyzdy da, shkaftyń aýzyn qaıta ashty. Ensıklopedıanyń otyz segizinshi tomyn bylaı syrǵytyp qoıyp, ar jaǵynan bir shısha konák aldy. Ózi men qonaq ekeýine eki rúmka quıdy. Tuzdalǵan almadan asa bir eptilikpen eki tilim kesip aldy. Ol dál osyndaı jaǵdaıǵa arnaıy ázirlengen dám edi.

— Siz tuzdalǵan almany jaqsy kóresiz be? — dep surady Horıa.

— Konáktan soń bul taptyrmaıtyn dám.

— Jańa pisken alma she?

— O ne degeniń! Ol múldem jaramaıdy. Jańa pisken almany sál qyshqyltym tartqan kezde ǵana qýyrylǵan jańǵaqqa qosyp sharaptan soń jeýge bolady, onda da qazirgi shaqta emes, kúzde, al kóktemge salym... Al saý bolaıyq!

Horıa onymen qolyndaǵysyn soǵystyrdy da, iship jiberdi. Ol, árıne, muǵalimder men dırektordyń arasynda qaqtyǵys bolyp júrgenin jáne de osy eki maıdan arasyndaǵy jalǵyz elshi — oqý isiniń meńgerýshisi Haret Vasılevıch ekenin biletin. Ol sonymen birge dırektormen qosylyp konák ishken soń sonyń jaǵynda bolatynyn da bildi. Nelikten ol buǵan táýekel etti? Onyń dırektormen dos bolǵysy keldi me? Ol áli tanyspaǵan dostaryna opasyzdyq jasamaq boldy ma?

«Onymen birge ishetin sebebim — ol maǵan unaıdy»,— dedi ol aqyry ózine-ózi.

«Sonda saǵan onyń nesi unaıdy? — dep surady ol taǵy da ózinen-ózi. — Jańa pisken alma men tuzdalǵan alma jaıly aıtqan tujyrymy ma?».

«Nesi bar jaqsy kostúm kıgen qol-aıaǵy balǵadaı jigit. Konági jaqsy, aýyz tushytar dám jónindegi talǵamyn aıtsańshy».

Olar taǵy bir-birden qaǵyp tastady, aýyzdarynyń dámin aldy, sosyn sıgaretin shyǵaryp, ekeýi qosylyp temeki tartty. Al arada bir kún ótken soń dırektor Horıa men Janetti oqýshylarǵa tanystyrdy. Horıa óziniń mańdaıyna bitken jalǵyz kók kostúmin, al Janet jańa ǵana modaǵa ene bastaǵan jersı koftasyn kıip kelgen. Olar balalarǵa unady, biraq muǵalimder olardy elemeýge tyrysyp baqty. Sabaqtan keıin dırektor jańa pedagogtardy kollektıvke tanystyrmaq bop muǵalimder bólmesine kelip edi, biraq olardy tanystyratyn eshkim tabylmady. Birneshe adam shahmat taqtasynyń qasynda úımelesip qalypty. Bir buryshta áıelder sheteldik jańa etikti aıaqtaryna kezek-kezek kıip kórýde.

— Men sizderge jańa kelgen muǵalimderdi... — dedi dırektor, biraq onyń sózinen keıin de shahmat oınap otyrǵandar moıyn burmaı oıyndaryn jalǵastyra berdi, aıaqtaryna etik kıip ólshegender kezek tártibin saqtap, odan ári ólshep kóre berdi. Al bular bolsa úsheýi sostıyp, bólmeniń ortasynda ári-sári bop turyp qaldy. Sol bir qolaısyz jaıdy jýyp-shaımaq bolǵan dırektor sypaıylyqpen Janettiń qolynan súıdi.

Janet sol arada-aq jylap jiberdi, jol boıy, úıge jetkenshe jylady. Al úıde olardy óńi kúreńitip, qatty abyrjyǵan Haret Vasılevıch kútip otyr edi.

— Oı, aqymaqtar, búldirdińder-aý! Olar senderdi tútip jeıdi! Olar bes dırektordyń basyn jutqan, al muǵalim degenderiń bir qaqqannan qalmaıdy!

Horıa aspaı-saspaı sheshindi de stoldyń qasyna baryp otyrdy. Sol sátte-aq onyń aldyndaǵy stoldyń ústine sharap pen dám qoıyldy. Sosyn ol kenet ózin úı ıesi sezindi de jymıyp qoıdy. Sol kúlkiniń ózimen-aq onyń «eshkimnen de, eshteńeden de qoryqpaımyn» degendeı.

— Tórletińiz, Haret Vasılevıch, dastarqanǵa kelińiz. Ýaqa emes, ýaqyty jetkende olardyń ózderi-aq bizge qol usynar, biraq biz olardyń qolyn ala qoıar ma ekenbiz...

— Eshqashanda!—dep aıqaılady Janet yzaǵa býlyǵyp.

— Ony keıin kóre jatarmyz, — dedi Horıa sózin eki ushty etip. Sol sátte Haret Vasılevıch «myna jigit bir kórgendegideı anaý-mynaý emes eken» dep oılady.

Olar stol basyna jınaldy, stakandarǵa ǵajaıyp qyzǵylt sharap quıyldy. Sosyn osy bir júzim shyryny qudiretiniń ózi-aq áńgime arqaýyn ózgertýge májbúr etti. Bul dúnıede Kaprıan orta mektebinen ózge de qyzyqty orta tolyp jatqan joq pa!..

Sodan keıin ol kúndelikti tirlik qamyna kirisip ketti. Osy bir Býkovına jigitiniń tula boıynda tunyp jatqan kúsh-qýat, súıkimdilik pen ádeptilik qaıran qaldyrarlyqtaı edi. Mekteptegi shıelenis pen talas-tartys birazǵa deıin basylyp ta qaldy. Ol jurttyń sózin uıyp tyńdaı da, óz aıtqanyn ótkize de biletin, dos-jarandy tez taýyp, áıelderge qoshemet sóz de aıta alatyn. Erkekter bas qosyp, qandaılyq bir qupıa áreket jasasa da olardy qoldaı biletin, qajetti jerinde jıylǵan ortany oıyn-saýyqqa bóleıtin qaljyńbas ta edi. Oqý jylynyń aıaq kezinde ol muǵalimdermen aırylmas dos bolyp aldy. Biraq onyń esesine dırektordyń ózi oǵan sýyq qaraıtyn boldy. Bir joly Horıa taǵy da oıda joqta dırektordyń esigin ashyp qalǵanda Nıkolaı Tımofeevıchtiń japadan-jalǵyz rúmkany tóńkerip tastaǵaly turǵanyn kórdi. Bul jolǵy qabyldaý múldem basqasha boldy. Dırektor áýeli ishetinin iship aldy, sosyn tuzdalǵan alma tiligin asyqpaı uzaq shaınap jedi. Odan keıin ensıklopedıanyń otyz segizinshi tomyn ornyna qoıdy da temeki tartty. Sodan soń ǵana ózin-ózi zorlaǵandaı bolyp: — Qulaǵym sizde, — dedi.

Onysy tatý-tátti dáýrenimiz ótken, endi arpalys bastaldy degendi ańǵartqandaı edi. «Olaı bolsa sharap iship, qyshqyltym tartqan alma jeımiz de, — dep oılady Horıa. — Qalaı bolǵanda da jurttyń bári konákpen áýestene almaıdy ǵoı».

İH

Áldebireý temir sıaqty birdeńemen taqtaıdy tyqyldatyp, munyń tap qulaǵynyń túbinen aıqaılady:

— Azamat, sizge aıtyp turmyn!

Horıa kózin uzaq ýqalap súrtip, burylyp qarady.

— Ne bop qaldy?

— Bıletińiz.

— Qaıdaǵy bılet?

— Siz meniń basymdy qatyrmańyz...

Horıa qalaı qutylsam eken degen oımen maýjyrap otyrǵan kúıi kózin jypylyqtata berdi. Sol kezde oǵan ara túspek bolyp sulý endi, tolyq deneli jolserik áıel dálizde júgire basyp kele jatyr eken.

— Onyń bıleti poezd bastyǵynda, ózi aýrýhanadan shyǵypty, jaıly vagonǵa aýyssam deıdi. Jańa ony ózińizge aıtyp em ǵoı...

Bılet tekserýshi renjı sóıledi:

— Eń bolmasa jaıly orynǵa aýystyrǵansha shydaı turýyna bolatyn edi ǵoı. Bıletsiz kele jatqany oıynda joq — uıqtap otyr.

— Syrqat adam dep turmyn ǵoı...

Bılet tekserýshi jónine ketti, Horıa jolserikke taǵy da «raqmetin» aıtty, biraq anaý burylyp ta qaraǵan joq. Buǵan sol syrt berip turǵan kúıi qaramaı ketti. Búıtken kúni qursyn da, áıteýir bir qyrsyqqa tap bolady da júredi. Qaltasynda aqshasy bola turyp, nege bılet satyp almady, nege adam qusap jol júrmedi? Sodan keıin ol uıyqtaı almady. Jolserik áıeldi renjitip aldym-aý degen mazasyz oı onyń kózin ilindirmedi. Sosyn portfelinde jatqan eski gazetke onshaqty apelsın orap aldy da kezekshiler bólmesine qaraı bettedi.

— Siz aqyldy balam bar dep edińiz ǵoı.

— Iá bar. Ony qaıtesiz?

— Mynany sol balańyz ben qyzdaryńyzǵa aparyp berińizshi.

Áıel óńi nur jaınap ketti. Másele apelsınde emes edi, másele onyń bala-shaǵasyn myna jigittiń este saqtaǵanynda bolatyn.

— Beıilińizge raqmet.

Horıa óz ornyna qaıtyp kelgen soń jantaımaı-aq otyrǵan kúıi qalǵyp alǵysy keldi. Óıtkeni Ýngeny jaqyn qalyp edi, biraq kózi ilinbedi. Kaprıan mektebiniń dırektory kóz aldyna kelip, qoıqańdap júrip alsa, uıqtap kórshi. Ol sý jańa báteńkeniń tabanǵa batqan shegesindeı, tamaqqa turyp qalǵan balyq qyltanaǵyndaı bop janyn jegideı jedi, onyń tilin taýyp jumsartý nemese oǵan kóńil bólmeı qoıý múmkin emes edi. Ol meıli jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, qaıyrymdy álde qatygez bolsyn — báribir, áıteýir ózimen eseptesýge, áıteýir ózin eriksiz eske alýǵa májbúr etetin. Sondyqtan da onymen osy jaryq dúnıede bir ómir súrýge týra keletinin oılaý kerek edi.

Dırektordyń aty-jóni Nıkolaı Trofımovıch Balta bolatyn jáne ózi erekshe bir qyzyq adam edi. Ol iske baıaý, sózge sarań, aıtqanynan qaıtpaıtyn jan retinde tanylǵan-dy. Jurt ony aýdandaǵy tańdaýly dırektorlardyń biri dep esepteıtin.

Nıkolaı Trofımovıch Baltanyń bar armany júrgen jerin tap-tuınaqtaı ustaý. Ol qurylys jumysyna qatty qumar bolatyn. Sondyqtan da ózi dırektor bolyp turǵan mekteptiń aınalasynda tas, aǵash, jańǵaq, sement salynǵan qapshyqtar jatatyn. Osy óńirdegi qurylysshylardyń bárin tanıtyn, kimniń qolynan ne keletinin jete bilip, olarmen op-ońaı tabysa biletin. Qurylysshylar da ol tapsyrǵan jumysty yqylaspen isteıtin. Teginde onyń sondaı qabiletin eskergendikten de aýdan qaısybir segiz jyldyq mektepti úlkeıtip orta mektepke aınaldyrý jóninde sheshim qabyldaı qalǵanda oǵan dırektor etip ylǵı Nıkolaı Trofımovıchti taǵaıyndaıtyn bolsa kerek. «Sóz emes, meńgerip ketedi. Qarjy bólip aqsha mol bolsa, qısynyn taýyp, qurylysty júrgizedi»,— dep esepteıtin. Sonymen Balta jańa qyzmetti qabaq shytpaı qabyl alyp, jańa mekenine kóship baratyn. Sosyn kóp uzamaı-aq mektep aýlasyna, quddy bir sıqyrdyń kúshimen kelgendeı bolyp, tas, sement, taqtaı degenderiń úıilip qalatyn. Onyń bárin qaıdan taýyp ala qoıatynyn bir qudaıdan basqa jan bilmeıdi. Jáne ol ózine qajetti, jaramdy degen dúnıelerdi ǵana alatyn, jaman taqtaı, jaramsyz tas, kóńil tolmas jumystardy kórgisi de, kózine ilgisi de kelmeıtin.

Jasyratyny joq, ondaı sharýa oǵan ońaı soqpaıtyn edi. Ol eńbekke etteri úırenip ketken kóp balaly kolhozshylarmen birge tań qylań bere tósekten turatyn. Onyń kógildir «Volgasy» erteden qara keshke deıin tynym tappaıtyn. Shege, aǵash jelimin taýyp ákep, júktiń tıelip, túsirilýin baqylap júretin. Osyndaı alasapyran jumysty atqara júrip, oqýshylarǵa kollektıvtendirý isiniń moldavan poezıasynda beınelenýi týraly aıtyp berý úshin kúnine eki saǵat ýaqytty qaıdan tabatynyna qaıran qalasyń. Ras ol óziniń tynymsyz tirligine eshqashan renjimeıtin. Qaıta, kerisinshe, oǵan dán rıza bolatyn, óıtkeni mektep salyp júrip, ol ózine de shaǵyndaý jap-jaqsy úı turǵyzyp alýshy edi. Al taǵy da jańa jumysqa aýysqanda úıin satyp jiberip, basqa derevnádan alǵan jerine meken-jaı sala bastaıtyn.

Ol ózine arnalǵan úılerdiń bárin de bir jobamen salǵyzatyn. Tórt bólme, eki veranda, tas podval jáne óziniń «Volgasyna» arnalǵan garaj bolatyn. Áıeli tis jaryp sóılemeıtin beınetqor, dál ózi sıaqty myǵym deneli, etjeńdi jan edi. Úı tazalyǵy men dámdi as dese onyń esi ketetin. Esh jerde jumys istemeıtindikten úıin muntazdaı ǵyp ustap, erteden keshke deıin tamaq pisirýdiń áýresimen júretin. Sondyqtan da jergilikti bastyqtar men aýdanǵan keletin dókeıler «dırektordyń úıine qashan barsań da ne iship, ne jeımin demeısiń, dastarqany berekeli» dep aýyzdarynan tastamaıtyn.

Nıkolaı Trofımovıchtiń úı jabdyqtary da bir-birimen úndes, úıles bolatyn. Mebeli búgingi kún talǵamyna sál kelińkiremegenmen talaı jylǵa tótep bergen myqty dúnıe edi. Ony ózi oqý mınıstrliginde ınspektor bolyp istep júrgen kezinde arnaıy tapsyryp jasattyryp alǵan. Sodan beri qaıda barsa da tastamaı alyp júredi. Úı ıeleri ásirese ózderiniń eki kisilik keń tósekterin maqtan etetin. Ol soǵystan keıingi alǵashqy jyldardaǵy Moldavıa mebel óneriniń ǵajaıyp dúnıesindeı áser qaldyratyn. Ony olar qonaqtaryna eskiniń kıeli eskertkishi retinde kórsetetin edi. Jańa úıge kelgennen keıin mahabbatynyń oıanatynyn jáne kóldeneń kezikken áıelge emes, óziniń zańdy zaıybyna degen mahabbat otynyń qaıta mazdap janatynyn, ondaı kezeńdi óz ómiriniń eń bir raqatty shaǵy ekenin Nıkolaı Trofımovıch jasyrmaıtyn.

Sonyń bárine qaramaı, jurt ony unatpaýshy edi. Mekteptiń muǵalimderi, oqýshylary, balalardyń ata-analary — bári de jaqtyrmaıtyn. Ol basqarǵan mektepte talas-tartys, urys-keris ómiri bir taýsylmaıtyn daý-damaı jurttyń bárin yǵyr qylatyn. Sóıtip ne bul olardy, ne olar muny tútip jeýge shaq qalǵanda, Nıkolaı Trofımovıch basqa jerge aýystyryla qoıatyn. Jaqsylyq pa, álde jamandyq pa, áıteýir aýdan basshylary sol qyrqysýdy bir pálege uryndyrýǵa jetkizbeıtin. Kezekti bir segiz jyldyqty orta mektepke aınaldyryp, Nıkolaı Trofımovıchti soǵan aýystyra qoıatyn. Sosyn aýdandyq mekemedegiler: «Ol nege osy esh jerge syımaıdy, munyń mánisi ne?!», — dep bas qatyryp jatatyn.

Esh ortaǵa syımaıtyn sebebi — Nıkolaı Trofımovıch mektepterdi súımeıtin. Ol muǵalimderdi de oqýshylardy da jaqtyrmaıtyn, sabaq berý degenniń ózin jek kóretin. Eshteńege qulqy soqpaıtyn sebebi eshqandaı eshteńeniń mánin jarytyp bile almaǵandyǵynan bolsa kerek. Onyń eshqandaı júıeli bilimi joq edi. Kerek deseńiz ol óziniń bilimdiligimen dandaısıtyn adamdardy ıttiń etinen jek kóretin. Eshkim onyń qashan, qandaı oqý bitirgenin de bilmeıtin. Áıteýir soǵysqa deıin onyń selolyq jeti jyldyq mektepti bitirgeni anyq edi. Ony bitirgen soń pedagogıka tehnıkýmynyń syrttan oqıtyn bólimine tústi. Sodan soń-aq qysqy, jazǵy sesıalar álegi, emtıhandardy kúnilgeri nemese ýaqytyn ótkizip baryp tapsyrý qıqymeti Nıkolaı Trofımovıchti júnjitip jiberdi. Ol birde eki jyldyq emtıhanyn jınap bir-aq tapsyratyn, endi birde onyń basqa bir tehnıkýmǵa aýysyp ketkenin kóresiń, sosyn oǵan da turaqtamaı burynǵy oqýyna qaıta kelip júretin. Aqyry ol soǵystan keıin pedagogıka ınstıtýtynyń stýdenti bolyp aldy, biraq mańdaıyna jazyp qoıǵandaı, taǵy da syrttan oqydy, óıtkeni jumysbasty edi — Oqý mınıstrliginde ınspektor bop isteıtin. Basqa sózben aıtqanda respýblıkany aralap, laıyqty bilimi joq bolsa da, mektepterdegi oqytý isin tekserip júrdi.

Onyń Kıshınevten ne sebepti ketkenin eshkim bilmeıdi. Biraq ol astanaǵa «Volgasymen» tynym tappaı baryp turatyn. Ony Kıshınevte ótkizilip jatatyn kýrs, semınar, jınalys ataýlydan qaldyrmaı shaqyryp turýshy edi. Astanadaǵy tıisti ýaqytyn ótkerip, májilis, jıyndarda estigenderiniń birin qaldyrmaı jazyp alyp qaıtatyn. Úıine kelgen soń qalada túrtip alǵandaryn qalyń kitapshaǵa kóshirgen soń ǵana arqasy keńigendeı bolyp raqattanǵanmen kóńil-kúı qubylysynan «endigi ómirimdi qaladaǵy bir jaıly páterde ótkizsem-aý» degendi ańǵarýǵa bolar edi.

Ol bas qatyryp jatpaı, ózinen-ózi oıdaǵydaı oryndala salar jumysty jaqsy kóretin. Sondyqtan da mekteptegi oqý degen onyń uǵymynda Oqý mınıstrliginiń alqasy bekitken oqýlyqtardy daýystap oqyp, túgin qaldyrmaı jattap alý bolatyn. Eger muǵalim sabaq ústinde óz oıyn kóńilge qonymdy ete túsý úshin oqýlyqta joq mysaldarǵa júginse Nıkolaı Trofımovıch qatty kúdiktenip, sol keltirilgen mysaldardyń qaı kitaptyń qaı taraýynan, qaı betinen alynǵanyn jazyp berýdi talap etetin. Ol tipti egjeı-tegjeıli túsinik qaǵaz alǵannan keıin de muǵalim men onyń sabaǵyn tyńdaǵan oqýshylarǵa degen óziniń ókinish sezimin jasyra almaıtyn edi.

Soryna qaraı Horıa oqyǵany kóp adam edi, sondyqtan ol óz sabaǵyna Kaprıana aımaǵynda joq aýqymdy derekterdi arqaý etetin. Dırektor mektep muǵalimderin qaıran qaldyryp, kópke deıin oǵan qyńq degen joq. Jaratylysy mundaı muǵalimmen istes bolyp kórgen joq bolatyn, sondyqtan ol onyń bolmysyn uzaq zerttedi. Nıkolaı Trofımovıch eki jaq kúshiniń ara salmaǵyn óte bir sezimtaldyqpen ańǵara bilýshi edi. Sol sezimtaldyǵy oǵan jańa muǵalimdi qalpaqpen uryp alýǵa bolmaıtyndyǵyn ańǵartty.

Eki-úsh jyldaı ol odan boıyn aýlaq salyp, astyrtyn baqylaýmen júrdi. Balta ony óz úıine eshqashan shaqyrmaıtyn, onyń úıine ózi de bas suǵa qoımaıtyn. Tipti olardyń balasynyń shildehanasyna da barǵan joq. Biraq Horıa men onyń áıeli shaqyrylǵan jıyndardan eshqashan qalmaýshy edi. Ondaıda ol dastarqan basynyń jarastyǵyn keltirip kóńildi otyratyn, basynan asyra ishpeı, bıdiń raqatyn kórýdeı-aq kóretin-di. Ol ásirese Janetpen bıleýdi unatýshy edi.

Sabaq ústinde baryn salyp, dırektorǵa óziniń bilimdar muǵalim ekenin kórsetip baǵatyn edi, al anaý bolsa odan ári oılanyp, artyn kútip júre beretin-di. Nege ekenin kim bilsin? Múmkin ol áýeli jas muǵalimdi ábden shyrǵalańǵa túsirip alyp, sosyn tas tóbeden urǵandaı etkisi kelgen shyǵar. Horıanyń jaza basqandaryn tizip búkil Respýblıka jurtshylyǵyna masqara etkisi kelip júrýi de yqtımal ǵoı. Onyń osy oılaǵany bola qalsa, dırektordyń murty maılanyp shyǵary haq edi. «Kúltýra gazetinde Horıa Holbannyń «Moldavıa mádenı eskertkishteri» degen kitap jazyp júrgendigi jaıly habar basylǵan bolatyn. Osyndaı taqyrypta kitap jazý jóninde oǵan Kıshınevten áldeqashan usynys túsken edi. Ol bul iske tym zor mańyz berdi, tolyp jatqan derekter jınap, uzaq-uzaq túnder boıy oı shyrǵalańyna batty, sebebi tarıhı eńbekter keıde durys, keıde burys turǵyda jazylatyny belgili ǵoı.

Qalaı bolǵanmen de Horıanyń basyna da aýyr kúnder týdy. Onyń ókinishti jaılary qystyń bas kezinde, ózi jetekshilik etetin segizinshi klasta, tarıh sabaǵy bolyp jatqanda bastaldy. Dekabr aıy týǵanmen de aýa raıy asa jaısyz bolatyn. Jańbyrdan kóz ashylmaı qoıdy. Tań atqannan qas qaraıǵanǵa deıin nóser quıyp turatyn. Túni boıy da iri-iri tamshylar shatyrlar men terezelerdi, júrginshilerdiń sulyqtaryn syrt-syrt uryp, tań qylań bere qaıta quıyn beretin. Jol laısań bolǵandyqtan jurt bastaýysh klastarda oqıtyn balalaryn salt atpen ákelip júrdi. Selony tumaý jaılady. Ol ózi adamnyń dene qyzýy kóterilmese de aıaǵyn áreń alyp júretin kádimgi azıalyq tumaý edi.

Kolhozdyń da jaǵdaıy qıyn bolatyn. Qant qyzylshasyn túgel jınap ala almady, onyń ústine júz gektardaı júgeri de túgeldeı jınalmaı qaldy. Kúz yljyrap sozylyp, al jumys degen bastan asyp jatty, sondyqtan sýyqqa tózimdi júgerini qysta jınap alamyz dep keıinge qaldyra bergen. Ondaǵy esep durys-aq edi, biraq qys tússe de jańbyr basylmaı qoıdy. Júgeri sobyǵynda turyp shirip barady, biraq qoldan keler qaıran joq. Al kún bolsa ashylar emes, quıyp tur. Bir kún jaýa ma, álde apta, aı boıy, nemese tipti ómir baqı qoımaı jaýa bere me? Kim bilsin?!

Jıyrma tórt oqýshy — on alty bala men segiz qyz — tarıh sabaǵynda qalǵyp-múlgip otyrǵan. Olar keshe de, burnaǵy kúni de dál osyndaı beı-jaı kúıde edi, erteń de sóıtedi. Bireýleri tumaýdan jańa ǵana aıyqqan, basqalaryn tumaý endi-endi aınaldyra bastaǵan. Sharshap, óńderi qashqan, óıtkeni olar kúzde birese mektep bolyp kolhozǵa kómektesip, birese úıdegi ata-analaryna qolqabys qyp, jumys aýyrtpalyǵyn kóteredi. Sabaqqa da onsha zeıin qoımaı tymyraıyp otyratyn. Oń men solyn áli ajyrata qoımaǵan jetkinshek jastar edi. Dalada shirip jatqan júgeri áli de olardyń oıyn alań etetin, al muǵalim bolsa olarǵa qaıdaǵy bir Fransýz revolúsıasy týraly áldenelerdi aıtady. Horıanyń óz úı ishi de tegis tumaýratqannan ba, álde mektep ishin kezgen syzdyń salqynynan ba, nemese mynaý qat-qabat kelgen jańbyr men tumaý, shirip jatqan júz gektar júgeri mezi etti me, áıteýir óziniń keı-keıdegi ádetine basty. Jan dúnıesi býyrqanyp, ustamdylyqty da, jaıdarylyqty da, óziniń mindetterin de bir-aq sátte sypyryp tastap quddy bir aryndaǵan at sıaqty beti aýǵan jaqqa tike tartty.

— Balalar, sender jalpy tarıh degendi qalaı túsinesińder?

Art jaqta otyrǵan bir bala bazardaǵy saýdagerlerdiń ádetinshe:

— Bes qoıasyz ba?

— Qoıamyn.

— Toqsandyq baǵam bes bola ma?

Klastaǵylar qozǵalaqtap ketti. Balalar sybyrlasa bastady. Bilim joly — aýyr jol, toqsandyq baǵań op-ońaı bes bola qalsa qandaı jaqsy bolar edi. Oqýlyqtyń betteri sybdyrlap, partalar syqyrlaı bastady. Olar qysylmasyn degendeı muǵalim teris aınalyp ketti de ekinshi qabattyń terezesinen syrttaǵy bir qubylysqa qaraǵan bolyp týra berdi. Myna qyzyqty qara — jańbyrdyń jaýyp turǵany tipten baıqalmaıdy. Tek anaý mektep qorasynyń ashyq qalǵan esiginen kórinetin qarańǵy qýysqa qaraǵanda ǵana jańbyrdyń maıda tamshylary sirkirep turǵanyn ańǵarýǵa bolady.

Ol tamshylar aýada qalqyp turyp aldy. Tek kóziń talǵansha uzaq tesile qaraǵanda jer betine búrke túsip jatqany kórinedi.

— Káne?

Aldyn ala topshylaǵanyndaı-aq onyń bul oıynan jaqsy eshteńe shyqpady. Tarıh bizge kómektesetin pán... Joq, olaı emes. Tarıh adamnyń kóńil kózin ashatyn ilim... Joq, bul da dál emes. Tarıh ilimniń adamzatqa asa qajet salasy, onyń kómegimen sovet adamy... Joq, bylaı deý kerek — tarıhtyń arqasynda biz, ıaǵnı halyq, ıaǵnı búkil adamzat qoǵamy... Sodan árige bara almaı, balalardyń qarýy muqalyp, taýlary jyǵyldy. Onyń súıikti segizinshi klasynyń bar jetken jeri osy ǵana edi. Balalar kináli jandardaı tyna qaldy. Olar munyń osynshalyq qıyn ekenin bilmepti. Al muǵalim bolsa mektep klasynyń ashyq qalǵan esiginen kórinetin qarańǵy qýystan kóz almaı, maıda tamshylardyń qalaı búrkip turǵanyn taǵy da bir kórgisi kelgendeı bop tura berdi. Biraq oǵan endi onyń kózi úırengen edi, sosyn ol bir kúrsinip aldy da baıaý ǵana sóz bastady.

— Tarıh degenimiz, súıkimdi meniń balalarym men qyzdarym, ómirdiń túý bastan osy qazirgi kúnge deıin qalaı órbigeninen syr shertetin ǵylym, uly ǵylym. Al ómir degenimiz ne? Ol sizder men biz, anaý syrtta jaýyp turǵan jańbyr, dalada sýsińdi bolyp qalǵan júz gektar júgeri, ózimizdiń osynaý eki qabatty mektebimiz, taý basyndaǵy kóne Dańǵyra. Tek uly ımperıalardyń ǵana emes, sonymen birge árbir tirshilik ıesiniń, tipti jansyz nárselerdin de óz tarıhy bar. Máselen, osy klastaǵy myna úsh terezeni alaıyq—bulardyń aǵash jaqtaýlary bar, áınekteri de, shegeleri de qazirgi materıaldyq mádenıetimizge jetý jolyndaǵy uly jańalyq bolyp edi ǵoı. Júzdegen urpaqtar qarańǵy qapasta azap shegip, jylý izdedi. Kóptegen ǵalamat aqyl ıeleri kúndiz úıge jaryq túsetin, biraq sýyq kirmeıtindeı jaıly jaǵdaı jasaý úshin qanshama bas qatyrdy deseńdershi.

Bálkı, senderdiń úılerińniń artyndaǵy qoqysta tot basyp jatqan eski balta 1907 jylǵy sharýalar kóterilisiniń kýágeri bolǵan shyǵar, kim bilsin? Múmkin ol otyn jaǵýdan qalyp, azat tirlik pen bir úzim nan úshin aıqasqa shyqqan sharýalar qolynda jarq-jurq etip oınaǵan da bolar. Bálkı, Marıa Moskalýdyń týystary arasynda halyqtyń atynan sóz sóılegen qoıshy shal da bolǵan shyǵar. Múmkin qazir jurt aıaq súrtý úshin esik aldyna tósep qoıatyn dıirmen taspen ájeleriń soǵystan keıingi qıynshylyq jyldarynda júgeri dánin untaqtaǵan shyǵar. Eger sol dıirmen tas, sol júgeri dáni bolmasa, sender osy jaryq dúnıege kelip, búgin osy arada, myna partalarda otyrar ma edińder, kim bilsin!

Mektep qorasynyń ashyq qalǵan esiginen qarańǵylyqqa kóz salǵan Horıa baıaý únmen tebirene sóıledi. Óziniń jan dúnıesin bılep alǵan osynaý zor shabytqa onyń ózi de tań qaldy. Oılaǵan jerden shyǵatyn kókeıge qonymdy sózderdi ádemi qıýlastyryp, odan ózi jan azyǵyn alǵandaı bolyp turdy. Sózin aragidik úzip, óz biliminiń, óz shabytynyń qansha jerge jetetinin baǵdarlaıdy. Biraq beıneli sóz oramdary men mándi oı arnasy tutasyp, aǵylyp kele berdi. Ol óz shákirtteriniń júzin kórgen joq, biraq klass ishinde ornaǵan tynyshtyq pen birqydyrý ýaqytqa deıin eshbir partanyń syqyrlamaǵanyna qarap, olar bunyń sózin qalaı tyńdap otyrǵanyn ańǵardy.

— Bizdiń aınalamyzdaǵy zattar oı tolǵaı almaıdy, sondyqtan da olar óz tarıhyn bilmeıdi, bilýge talap ta qylmaıdy. Al adam she, adam óz tarıhyn bilý kerek pe?

— Kerek, — dedi balalar bir daýystan.

Sodan keıin ol mektep qorasynyń esigin jaıyna qaldyrdy da shákirtterine júzin burdy.

— Iá, adam óz tarıhyn bilýi kerek, óıtkeni ol — taýsylmas ómir aǵysyna arqaý bolar tutas tizbektiń bir býyny. Al ol tizbektegi saqınalar jeke-jeke bólip alyp qyzyqtaý úshin emes, qaltqysyz qyzmet atqarý úshin jasalǵan. Búgingi dáýirde ákeńniń nemese ata-babańnyń aıtqan ósıetterimen ǵana ómir súre almaısyń, sondyqtan da adam óz tarıhyn bilýi kerek. Kitaptar, mádenı eskertkishterdi, óz halqyń men basqa halyqtardyń ótkenin bilgen jón. Tarıh senderge ómirde ne qymbat, ne arzanqol ekenin aıyrýlaryńa múmkindik berip, neni murat qylyp, neni mansuq etýdi úıretedi. Eger Azıa tumaýy jandaryńdy qınasa, eger sender qant qyzylshasyn jınaýdan tıtyqtaǵan bolsańdar, kóńil kúıleriń bolmaı júrse, onda biraz kúnge fransýz býrjýazıalyq revolúsıasyn jyly jaýyp qoıa turaıyq ta, óz úı ishimizdiń, óz Otanymyzdyń, týyp-ósken jerimizdiń tarıhyn bilip alaıyq.

Osy kezde art jaqta otyrǵan alasa boıly Marıa Moskalý ornynan turdy. Ol qyzdy bul ishteı ázildep Kartoshka dep ataıtyn. Onyń súıkimdi kógildir kózderinen tańyrqaǵan sezim ap-aıqyn ushqyndap tur edi.

Muǵalim partalardyń arasymen qyzdyń qasyna baryp, onyń basynan sıpady, onysy shákirtterine bata bergen ertedegi danalardyń qylyǵyna uqsap ketti de oǵan ózi de qaıran qaldy. Yńǵaısyzdanyp qalǵan Marıa ornyna otyrdy, al muǵalim óziniń bastapqy turǵan jerine qaıtyp bardy da taǵy da syrttaǵy ashyq qalǵan esikke kóz júgirtti — tegi ol esik oǵan shabyt berip turǵandaı edi.

— Aınalaıyn, Marıa qalqam... Másele Kaprıananyń Moldavıadaǵy eń kóne memleketterdiń biri ekendiginde ǵana emes. Myna taýdyń basynda bir kezde el-jurtynan jyraq qalǵan Danııl degen adam kúndiz-túni qudaıǵa qulshylyq etip ǵumyr keshken eken. Uly Shtefan Val Albe túbinde jaýynan jeńilip qaıtyp kele jatqanda túnep shyǵýǵa odan ruqsat surapty. Óıtkeni tún bolyp ketken shaq edi, ári jaraqaty janyna batyp kele jatyr eken. Danııl oǵan esigin ashpaı: «Jeńilis tapqan qolbasshy tynyshtyqty óz áskeri tas-talqan bolǵan urys dalasynan izdeýi kerek», — depti. Jurt kózi tirisinde áýlıe sanap aıaǵyna bas uratyn qaharynan qan tamǵan ámirshige batyly jetip osyndaı sóz aıtý úshin qandaılyq júrektilik kerek ekenin sender qazir túsinesińder me, joq pa, bilmeımin. Shtefan shaıqas dalasyna qaıta baryp jeńip shyǵypty. Al Danııldiń taǵdyry ne boldy deısińder ǵoı? Bir shapqynshylyq kezinde álde túrikter, álde qyrym tatarlary qylyshtap ketken. Sirá, olar da odan jol suraǵan bolsa kerek, al baıǵus qańǵybastyń tili ýdaı ashshy ekenin jańa baıqadyńdar. Sóıtip, onyń lashyǵy qańyrap bos qaldy... Arada kóp jyl ótken soń ań aýlap júrgen Shtefan sol jerge taǵy da soǵypty. Iesiz qalǵan lashyqty kórgende denesi qaltyrap ketken, jurt oǵan Danııldyń ne sumdyqqa ushyraǵanyn aıtqanda jylap jiberipti. Sol arada ol taýdyń basyna Dańǵyra salyp, oǵan eń erjúrek, sózge júırik soldattardan qońyraý qaǵýshylar taǵaıyndaý týraly buıryq beripti. Qońyraýshylarǵa qazynadan jalaqy berip turǵan. Júzdegen jyldar boıy sol Dańǵyrada jaýyngerleri qyzmet etip kelgen. Tipti osy Kaprıana selosyn da qyzmeti aıaqtalǵan soń úılenip, osy mańda ornyǵyp qalǵan sol qońyraýshylar salǵan degen sóz bar. Senderdiń babalaryń bul tarıhty egjeı-tegjeıli bilmeýleri de múmkin. Biraq olardyń barlyq qońyraýshylardyń esimderi jazylǵan, ógiz terisinen jasalǵan kitapty qasıetti dúnıe sanaýy jáne kempirlerdiń álgi Dańǵyraǵa baryp anda-sanda shyraq jaǵyp ketetini — ózderiniń qaharmandyq tarıhyna, uzaq sonarly ómir jolynyń ón boıynda ǵumyr keshken adamdarǵa degen sheksiz iltıpat sezimi ekeni aqıqat.

Árıne muǵalimniń aıtqandarynyń kóbisin balalar onsyz da biletin, biraq sonyń bári tarıh dep atalatyny olardyń oıyna da kelmegen edi.

Dál sol kúni jıyrma tórt oqýshy tarıh páni muǵaliminiń osy bir ǵajaıyp tartymdy áńgimesin úı-úıdiń bárine taratty. Sony estigende jurt beımaza jańbyrdyń tolastamaı turǵanyna, ózderiniń tumaýratyp júrgenderine, dalada júgeriniń sýsińdi bolyp jatqanyna qaramaı rýhtanyp, bir kóterilip qaldy. Sanadan óship, umyt bolyp bara jatqan eski ańyz kenet qaıta jańǵyrdy. Endigi kezde kók tıyndyq quny qalmaı bara jatqan kóne mura kenet qazirgi kúnniń qazynasyna aınalǵandaı boldy. Óıtkeni shyndyǵynda adam degen óziniń shyqqan tegin, burynǵy ótken-ketkenin bilýi kerek qoı. Sosyn jańbyry túskir jurttyń berekesin alyp, tumaý jaılap jatsa da áldebireý Dańǵyraǵa baryp biraz is tyndyrypty. Ol cheh syrasy salynǵan qaǵaz jáshikterdi syrtqa shyǵaryp tastaǵan, tómengi qabattyń edenin jýyp, qaýsap turǵan ústeldiń ústine eski dastarqan tósegen, ol ústelde bir kezde ógiz terisinen jasalǵan kitap jatatyn edi. Endi sol ústelge dál burynǵysyndaı ishine bıdaı salynǵan qysh tostaǵan qoıyldy, onyń qasynda magazınnen satyp alynǵan shyraq janyp turdy.

Sol aq shyraqtan muǵalimniń ómirdegi eń aýyr kezeńi bastaldy. Sonyń erteńinde-aq Nıkolaı Trofımovıch mekteptegilerdiń bári estisin degendeı qatty daýystap Horıadan Danııl jónindegi shatpaqty qaıdan taýyp alyp júrgenin aıtyp túsinik qaǵaz jazyp berýdi talap etti. Dırektordyń nadandyǵyna yza bolǵan Horıa túsinik qaǵaz jazbaıtyndyǵyn, al eger dırektor óz ólkesiniń tarıhyn bilgisi keletin bolsa, ony óziniń kelesi sabaǵyna shyn yqylasymen kirgizetinin aıtty. Dırektor sol bette syrtqa shyǵyp, mashınasyna mindi de aýdanǵa tartty. Búgin-erteń aýdannan Kaprıanaǵa komısıa kelip, osy bir shekten shyqqan jaıdy tekseretini túske deıin-aq belgili bolyp qalyp edi. Dırektordyń kóńili oǵan da kónshigen joq. Úıine qaıtyp kelip keshki tamaǵyn iship aldy da tún ishinde Kıshınevke júrip ketti. Erteńinde keshke deıin shashy uıpa-tuıpa bolyp, óńi buzylyp barmaǵan jeri qalmady. Onyń sózine qaraǵanda topan sý qaptap kele jatyr, jáne sol sumdyqqa tosqaýyl jasaıtyn tek dırektordyń ózi ǵana eken degendeı áser týatyn edi.

Ol Kıshınevten Oqý mınıstrliginiń komısıasyn ertip keldi. Sóıtip birneshe kún boıy sol isti talqylaý bastaldy. Úsh adamnan qurylǵan komısıa dırektordyń kabınetinde tergeý júrgizdi. Muǵalimder, oqýshylar, ata-analar shaqyryldy. Horıany kópke deıin qasaqana shaqyrmaı qoıdy. Nesin aıtasyń, dırektordyń mereıi ósip-aq qaldy, óıtkeni bul is ony tarıhı jeńiske jetkizetindeı edi. Horıa da ony odan beter asqaqtata túskisi kelgendeı, bir túrli muńǵa batyp, arylmas bir pálege ushyraǵan adamdaı bop júrdi. Árıne, bul jaıdyń áseri bolmaı qalǵan joq. Máseleniń túıini sheshilýge tıisti bolǵan pedsovette dırektordyń kópirgeni sonsha, tipti komısıa músheleri de tyjyrynyp qaldy. Ol óziniń muǵalimder bólmesinen estigenderin túrtip júrgen bir býda qaǵazyn úıinen alyp keldi. Azamattyq belsendiligi jetimsiz degen muǵalimderdiń isin, aýyl arasynyń byqsyq ósek-aıańyn túk qaldyrmaı jazyp otyrypty. Pedsovette sonyń bárin oqyp berdi de aqyr sońynda bultartpas dálel retinde ózi ádeıi baryp alyp kelgen shyraq tuqyly men ishine bıdaı salynǵan qysh tostaǵandy komısıanyń aldyna qoıdy.

— Bıdaıdy nege ákeldińiz? — dep surady komısıanyń bir múshesi.

— Bul iske onyń da qatysy bar ǵoı.

— Sonda qandaı qatysy bar?

— Ótkenge tabynýdyń aıǵaǵy bul.

Mektep oqý isiniń meńgerýshisi Haret Vasılevıch kúbirlep qana:

— Surqıa, — dep edi. Biraq onyń sózin jurttyń bári estidi.

Komısıa odan túsinik berýdi talap etti. Haret Vasılevıch júzi kúreńitip ornynan túregeldi de, nannyń qasıeti jónindegi óziniń ǵalamat tolǵaýyn bastap ketti. Shyndyǵynda da nan ótkenimiz ben bolashaǵymyzdyń sımvoly eken. Derevná turǵyndary áli kúnge deıin jerge túsken nandy qolyna alyp, shańyn úrlep tazalaıdy, súıedi, onda turǵan eshqandaı dindárlyq joq, ol dıhan eńbegine kirshiksiz taza kóńilmen tabynýdyń nyshany. Sharýalar jańa jylda basqa bireýdiń úıine kelgende áli kúnge deıin baıaǵynyń eginshileriniń ádetine salyp bir ýys bıdaı shashady. Bul ólkeniń halqy úshin odan artyq jańa jyldyq tilek bolmaq emes. Sondyqtan da balalardy eske túsirý úshin Dańǵyraǵa bıdaı salynǵan tostaǵan aparǵan kempir jas urpaqqa tálim-tárbıe berýde búkil mektep qaýymynyń qolynan kelmeı júrgen is atqardy.

— Al shyraqty qaıtpeksiz? — dep bedireıdi dırektor.

— Shyraqty ol jerge siz ózińiz aparǵansyz.

— Bul jala! Men sizdi jaýapqa tartam.

— Tarta almaısyz. Onda magazınniń satýshysyna baryp surap kórelik: shyraq satyp alǵan jalǵyz siz ǵana... Kempirler ondaı magazınniń shyraqtaryn qasıet tutpaıdy, taza balaýyzdan ózderi jasap alady...

Balta abyrjyp jan-jaǵyna qaraı berdi — ol shynynda da jıi-jıi shyraq satyp alatyn, osydan bir juma buryn taǵy da satyp alǵan. Áńgimeniń bulaı bet alýy ári-sári ǵyp tyǵyryqqa tiredi. Shyndyǵynda osynyń bári qısynsyz jaı edi, ne dep jaýap bererin bilmedi, ólip ketse de aıtarǵa túk sóz joq.

Kelesi kúni ashyp eshteńe aıtpastan komısıa qaıtyp ketti. Dırektorǵa ásirese qatty batqany — Horıany muǵalimdikten bosatpaǵany edi. Áýelgi kezde ol ekeýiniń bir mektepte jumys isteýi aqylǵa syımas jaı sıaqty bolyp kórinetin, biraq ýaqyt óte berdi. Taǵy da sol burynǵydaı sabaq bastalarda júz kórisip, taǵy da pedsovette bas qosatyn boldy. Bir joly ol sálemdesedi, sen jaýap qatpaısyń, kelesi joly sen amandasasyń— ol da úndemeı óte shyǵady. Sóıtip ýaqyt óte berdi. Eger apreldiń bas kezindegi sol bir beımezgil, sup-sýyq surqaı jańbyr jaýmaǵanda álgi ıt-yrǵyljyńnyń bári basylyp, kóńil shirkin jaı tabar edi-aý!..

X

— Shaı ishesiz be?

— Ne, ne deısiz?

Perishtenikindeı qara kirpikter dir ete qaldy. «Qasynda men turǵanda mynanyń qaıdaǵy kóldeneń birdeńelerdi oılaýyn qara».

— Shaı deımin...

Jigit jolserik áıelge jylyushyrap jymıa ezý tartty. Sosyn osy qazir ǵana ózi ortasynan áreń arylyp shyqqan bylyq dúnıeniń bar batpaǵyn, sumdyq laısańyn súrtip tastaǵysy kelgendeı bop betin sıpady. Eger ókinishsiz ómir súrgiń kelse, qıyndyqtan qoryqpaýyń kerek. Al áıelder bul jaıdy túsinbeıdi. Olar kóbinese qazirgisin ǵana oılaıdy, ótkendi eske túsirýge zaýyqtary soǵa bermeıdi, túsingen kúnde de onyń tereń mánisine zer salmaı usaq-túıek birdeńelerin «osynyń ne qajeti boldy eken» degendeı qulyqsyz oıǵa alady.

— Joq, shaıyńyzǵa raqmet, odan da jatyp uıyqtasam ba deımin.

— Tósek-oryn áne, daıyn tur ǵoı! Áldeqashan ákep qoıǵam, ádeıi sizge bola sý da qaınatyp qoıdym...

Qaljyrap, sharshap, aýrýdan basy zeńip, buralqy oılar qajytqan jigit aıaq kıimin sheshe bastady. Ol báteńkesiniń baýyn sheship bolǵansha qarap turǵan áıel:

— Shaıdy beker ishpedińiz, mańdaıyńyz jadyrap, kóńilińiz ornyǵyp qalatyn edi. Shaıdy balmen ishken tipten jaqsy. Keıde men de birdeńege shıryǵyp, kóńilim ala quıyn bolady, sodan qaıtyp sabama túse almaı qoıam. Tań atyp qalǵandyqtan kóz ilip alǵyń keledi. Áıteýir birdeńemen kóńil ornyqtyrý úshin shaı qaınatam da, bir qasyq balmen...

— Al jaraıdy, ákelińizshi.

Bul olardyń qanyna ǵasyrlar boıy sińip qalǵan ǵadet edi, erkektiń babyn tapqan kezdegi áıeldiń qýanyshynda shek bolar ma. Jolserik áıel bir staqan shaı ákeldi, Horıa ony iship aldy da, bosaǵan staqannyń qasyna jıyrma tıyn qoıyp, jatyp qaldy. Áıel qaıtyp kelip, jıyrma tıyndy aldy da, onyń ornyna on bes tıyn tastap:

— Qaıyrly tún, — dedi.

— Raqmet.

Tósek-orny jaıly edi, shynynda da shaı onyń kóńilin ornyqtyrdy, maýjyratyp uıqy aınaldyra bastady. Jo-joq, uıqyny qoıa turý kerek, endi bir ǵana eń aýyr, eń azapty taraý qaldy. Óz ómiriniń mánin jan dúnıesimen seziný úshin sol kúni ol orasan zor is istegen edi. Shyndyqtyń ashshy-tushshysynan taısalmaı, ǵalamat bir ustamdylyqpen ótken ómir jolynyń buralań soqpaqtarymen alǵa tarta bergen.

Sol kúni tań atysymen-aq onyń bas aýrýy ustady. Ol ondaı kúnderi kóńil hoshynan múldem aırylyp qalýshy edi, sondyqtan da mektepke tunjyrap, ashýly keldi. Sabaq ústinde klass jýrnalyn paraqtap otyrǵanda eki bettiń arasynan aq jáne qyzyl jipten tigilgen tamasha bir-eki jemistiń sýretin kórdi. Marttyń bas kezi edi, bul kezde qyzdar jigitterge osy aı atymen Mardıshor dep atalatyn syı tartatyn-dy. Bir kezde oǵan kóptegen mardıshor syılaıtuǵyn, keıin ony qyzdar umytyp ketken edi. Endi mine, bul dúnıede áli de jany izgi qyzdar bar ekenin sezindi. Biraq basy bar bolǵyr áli aýyryp otyrǵan. Sosyn ol óz mardıshoryn sol turǵan ornynda qaldyryp, jýrnal betterin ári qaraı asha berdi. Sol kezde ol fransýz býrjýazıalyq revolúsıasy týraly jańa derekterdi qaı oqýshydan surasam eken degen oıda otyrǵan edi.

Klass ishinde kópke deıin jym-jyrt tynyshtyq ornady. Sosyn áldebireýdiń partasy syqyrlady, muǵalim basyn kótermeı-aq artqy qatardan Marıa Moskalýdyń túregelgenin sezdi. Alǵashynda ol «Marıa sabaq aıtqysy kelip turǵan shyǵar»,— dep oılady da, artynan onyń baǵasy onsyz da jaqsy ekeni esine túsip qaıran qaldy. Sosyn taǵy da «komsomol jasyna tolǵandyqtan belsendi bola bastaǵan shyǵar» dep oılady. Olar qazir komsomolǵa ótetin jasqa jetip, kún sanap emes, saǵat saıyn eseıip kele jatyr edi.

Klass ishi áli de tym-tyrys. Muǵalim jýrnaldyń toltyrylǵan betterin aqtaryp bolyp, endi bir tuńǵıyq oıǵa batyp, bos paraqtardy aýdarystyryp otyrǵan, al Marıa buryshta únsiz tur. Horıa jaýap bergeli turǵan qyzǵa da ońaı tımeıtin, basqa oqýshylardy da qyzyqtyryp baýrap alatyn qandaı suraq bersem eken dep oılanyp qaldy. Ol sóıtip oılanyp otyrǵanda kenet Marıanyń ózi sóılep ketti. Ol júrek tolqýynan dirildegen názik daýyspen:

— Dańǵyrany nege buzady? — dep surady.

Sony aıtty da, ornyna otyra ketti. Onyń súıkimdi dóńgelek júzinen kip-kishkentaı jas tamshylary syrǵyp túse bastady. Basqa balalar áli qybyr etpeı otyr. Bári muǵalimge qadala qarap qalypty. Sony baıqaǵan Horıa qazirgi basty másele Dańǵyra emes ekenin uqty. Qazirgi eń mańyzdy nárse onyń óz jan qubylysy bolmaq. Oqýshylar muǵalimniń qatty kúızelisin tuńǵysh ret kórip otyr, olar munyń bar bolmysyn jete sezingileri keledi. Sondyqtan da osy balalardyń ómirge er minezdi nemese jasqanshaq, ez bolyp attanatyny muǵalimniń tap qazirgi ónegesine baılanysty edi. Aqyry muǵalim Bastıadaǵy tóńkeristi aıtyp beretin oqýshyny tapty. Ol áıel esimdi Anastasıa degen boıkúıezdeý bala edi. Horıa ony taqtaǵa shaqyryp, tapsyrma berdi, bala murnyn tartyp oılanyp turǵanda muǵalim ornynan turyp terezeniń aldyna bardy. Kún ashyqta taý tutas kórinip, ondaǵy neken-saıaq ósken butaǵa deıingi bar nárse túgel kózge shalynatyn. Biraq ol kúni aınalany ylǵaldy tuman basyp turǵan. Taýdaǵy Dańǵyranyń dál qasynan adamdardyń qaraýytqan beıneleri ǵana kórinedi, taǵy bir mashına turǵan sıaqty, biraq onda dál ne bop jatqanyn ańǵarý qıyn edi.

Sabaqty aıaqtap, balalardy taratyp jibergennen keıin, olar uzańqyrasyn dep ol biraz turyp qaldy. Júregi syzdaǵandaı. Tómengi qabatqa túsip, aýlaǵa shyqty. Tónip kele jatqan qaýip bulty jan dúnıesine jaı taptyrmaı qoıdy. Eger qolbasshy bolsa dabyl qaǵyp jaýyngerlerin sapqa turǵyzar edi. Eger er jetken bes-alty uly bolsa, attaryn atap jar salar edi, olar munyń qasynan tabylyp, áke kúıinishine ortaq bolmas pa! Eger ol osy ǵasyrdyń bas kezindegi qarańǵy sharýa bolsa qolyna asha alyp, anaý taý basyndaǵy Dańǵyra jaqqa júgirer edi-aý. Biraq amal qansha, ol qazirgi kúnniń bilimdi salaýatty azamaty bolatyn. Sondyqtan da amaly quryp, aıaǵyn ilbı basyp, kezdesken kempir-keshekke izetpen sálem bere taýǵa bettedi. Taýǵa bıiktep shyqqan saıyn onyń túısik-túsinigi bar shyndyqty ashyq-aıqyn sezine bastady.

Kenet ol ózin ana qýlar aldap soǵyp, aqymaq etti-aý, saıqymazaq boldym-aý dep oılady. Nege ekeni belgisiz, oǵan álgi kelip ketken komısıadan basqa Kıshınevte taǵy da komısıa qurylǵandaı bop kórindi. Sol ekinshi komısıa Kaprıanaǵa kelip, muǵalimdermen kezdesýdi qajet dep tappaǵan. Onyń músheleri salǵan jerden dırektor jaqqa shyǵyp, sonyń sózin sóılegen. Bul jaqta bular aıtys-tartys sharpýyn basyp, kóńilderi jaı taýyp jatqanda ol jaqta eki komısıa bas qosyp, talasqa túsken. Ol aıtysta qaladan shyqqysy kelmegen komısıa ústem bolyp, aqyry, mine, dırektordy asqaqtatyp qoıdy.

Horıa taýǵa aqyryn shyǵyp kele jatsa da demige berdi. Onyń ómirde jek kóretininiń bári qazir bir beınege, bir ǵana jeke adamnyń tula boıyna jınalyp zyǵyrdanyn qaınatty, judyryǵyna qorǵasyn quıylǵandaı áleýetti bolyp ketti. Qalaı da adam óz namysyn ózi qorǵaýy kerek. Eger seniń betińe bireý túkirip jiberse, sol túkirikti kórsetip mılısıaǵa shaǵym aıtar bolsań, onda seniń ózińniń de, ata-tegińniń de qadir-qasıeti bolmaǵany. Ol sol tujyrymǵa kelgen soń, ózine-ózi rıza bolyp, tipti kerek deseńiz, ózin baqytty sanap, taý basyna kóterile berdi. Ol ana adamnyń ómirden ne tileıtinin bilip jáne óz basynyń ómirden ne qalaıtynyn birjola aıqyndaý úshin kele jatyr edi. Barǵan saıyn asyǵa tústi, óıtkeni ishte buǵyp jatqan áldebir daýys muny keketip kele jatqan, mazaq etip: «Bar bolǵyr, seniń ashý-yzań qazir-aq basylyp qalady. Sen tym aqyldy, tym kórgendi, tym bilimdi jansyń. Sen shaıqasýǵa joq adamsyń. Seniń qolyńnan bar keletini — óz jeńilisterińdi aqylǵa salyp aıtyp berý ǵana», — dep turǵandaı edi.

Oıy on saqqa júgirip, kóńili alaquıyn bolyp, uzaq júrdi. Aqyry Dańǵyraǵa jetkende alǵash kórgen adamy Janet boldy. Ol jaqtaý taqtaılardyń ústinde sýyq jelden titirenip, búrisip otyr eken. Horıa odan:

— Janet, sen bul araǵa nege keldiń? — dep surady.

Janet sharshańqy keıippen ıyǵyn qomdady.

— Jaı, ánsheıin, aǵash kóshetterin áketýge kómekteseıin dep keldim. Sen úıde joq bolǵan soń, ákem meni ertip keldi.

Sál árirekte, arǵy betkeıde qaıyn atasy dalada saz balshyqta ósip kútýsiz qalǵan jabaıy butalardy qazyp alyp jatyr eken. Onyń qazyp áýre bolarlyq eshteńesi joq edi. Otyrǵyzylǵan jeri tastaq bolǵandyqtan, jas butalardyń tamyry juqa topyraqqa boı jasyra almaı, syrtqa shyǵyp jatqan. Horıa atasynyń áýreshiligine qatty qaıran qalyp:

— Bul jabaıy butalardy qaıteıin dep júrsiz? Mekteptiń ar jaǵynda myna meniń boıymdaı jas taldar ósip tur ǵoı.

Qaıyn atasy eńkeıgen boıyn jazdy da, aqyryn ezý tartyp jymıa kúldi. Ol óziniń bilimdi kúıeý balasyn qatty syılaıtyndyqtan onymen sóz talastyrǵysy kelmep edi, biraq qazir óz kóńilinde jatqanyn aıtpasqa sharasy joq.

— Ol aıtqan kóshetterińnen jaqsy aǵash óspeıdi, — dedi ol jumsaq únmen.

— Nege?

— Olar qunarly jerge ǵana ósip jaman úırenip ketken. Al mynalar tyrbıyp turǵanmen tastaq jer men shóleıtte de óse beredi, eger bulardy qunarly jerge aparyp otyrǵyzsa, tamyryn tereńge jaıyp, esip-órbip ketedi, bular adamnan uzaq jasaıdy, jylda jemis beredi.

«Bizdiń sorymyz osy ǵoı, — dep oılady Horıa. — Biz osyndaıdyń bárin jaqsy túsinemiz, al anaý Balta degen eshteńeniń mánisin bilmeı júrip-aq tynym tappaı árekettenip baǵady. Ol sondaı áreketterime kóbirek ýaqyt jetsin degendikten de kún saıyn erte turady».

Janet áli sol taqtaıdyń ústinde otyrǵan, soǵan taǵy kózi túskende Horıa: «Bul jańa taqtaılardy taýdyń basyna kim ákep júr eken?» — dep oılady. Sosyn áıeliniń qasyna kelip qatar otyrdy da jan-jaǵyna kóz júgirtti. Dańǵyranyń aınalasynda tórt adam jumys istep júr eken. Eki jumysshy taqtaı tilip jatyr eken, al dırektordyń ózi sol tilingen taqtaılardy bir jaqqa tasyp júr. Dańǵyranyń ar jaǵynda balǵa dybysy estiledi. Horıanyń jan dúnıesi zilbatpan qursaýdan arylǵandaı bop, jeńildep sala berdi. Óıtkeni analar qıratyp jatqan joq, qaıta olar osynaý kóne eskertkishti jańa taqtaımen jamap-jasqap, bútindep jatyr edi. Biraq onda Janet nege muńaıyp otyr, dırektor nege taqtaılardy jantalasa tasyp júr? Ol ornynan turyp Dańǵyrany bir aınalyp ótti, sonda ǵana mán-jaıǵa qanyqty. Olar esik-terezeni, qońyraýlardyń qýystaryn bitep, bekitip jatyr eken. Endi budan bylaı taýdaǵy Dańǵyra bar qasıetinen aırylyp, qalpaǵy bar orasan úlken peshke uqsap qalqıyp turmaq. Kolhozdyń qurylys brıgadasynan kelgen baltashylar kúni buryn kesip-pishilgen mólsherge salyp ún-túnsiz taqtaı tilip jatyr, al Sımıonel ózine osynshalyq jaýapty is tapsyrǵanyna máz bolyp, óz kúlkisine ózi shashalyp shege qaǵyp júr.

— Sen nemenege jetisip máz bolasyń, Sımıonel?

— Nesi bar,— dedi anaý aýzyndaǵy shegeni qolyna alyp,— aqsha taýyp júrmin.

— Sonda saǵan qansha beredi?

— Tap-taza bes som. Bir saǵatta bitsem boldy — dereý tóleıdi. Bir saǵatta bes som!

Sımıoneldiń qýanyshy qoınyna syımaı tur edi.

Al dırektor sazaryp syr berer emes. Ústine jumys kıimin kıip alǵan ol baltashylar tilgen taqtaılardy Sımıonelge jetkizip berip, olardy qaǵýǵa kómektesedi. Sony kórgende ony qanshalyqty jek kórse de Horıa: «Qurylys jumysyn qalaı jaqsy uıymdastyrady, sumyraı! Men onyń ornynda bolsam, taqtaıdy qaıdan tabarymdy, baltashylarǵa, Sımıonelge qansha som tóleý kerek ekenin bilmes em, al ol biledi, qolynan kelmeıtini joq»,— dep oılady da, ornynan turyp solardyń qasyna bardy.

— Bul eskertkishti búldirýge kim pravo berdi?

Janet óńi qashyp turdy da kúıeýin qýyp jetip qoltyqtaı aldy. Onyń ebedeısiz súıenip turǵany sondaı, eger Horıa kilt burylsa, Janettiń ushyp ketýi de múmkin edi. Dırektor eshteme estimegendeı bolyp, jumysyn isteı berdi. Sımıonel bes somnyń qamyn oılap, qoly-qolyna juqpaı shege qaǵyp jatyr, tek baltashylar ǵana taqtaıdy tilýdi qoıa qoıdy. Endigi jumys isteý-istemeýdiń bıligi Horıanyń qolynda turǵandaı-aq olar oǵan únsiz qarap qalypty. Horıa jańaǵy aıtylǵan sózdiń olarǵa qatysy joq ekenin ańǵartqysy kelip edi, biraq onyń oraıyn taba almady, tipti bolmaǵan soń qınala turyp:

— Táńir jar bolsyn, — dedi.

Meselderi qaıtyp qalǵan baltashylar esh jaýap qatpaı bir-birine qarady da, aralaryn zyńyldatyp qaıtadan iske kiristi. Aranyń sol zyńyly, balǵanyń dúrs-dúrs qaǵysy dırektordy masattandyryp jiberdi. Onyń qýanyshqa kenelgeni sonsha, tipti sol sátte-aq Horıanyń bar aıybyn umytyp, ony jańa kórgendeı óte bir dostyq lebizben ún qatty:

— Á, sálem, sálem! Mine, bizge naǵyz kerek adamnyń ózi de keldi, endi sálden soń Sımıoneldiń boıy jetpeı qalaıyn dep tur. Al sen, qudaıǵa shúkir, myna boıyńmen kolhozdan órt sóndiretin saty ákelgenshe jumys isteı alasyń. Jarlyq keshe keshkisin berilse de, áli kúıbeńderi bitpeıdi.

— Meniń boıymda sharýańyz bolmasyn. Ata-anam meni mundaı iske laıyq kórmegen.

— Ómirde ata-ananyń oılaǵany bola bermeıdi... Máselen, meniń ákem polkovnık bolǵanymdy armandaıtyn, al men bolsam, áli kúnge deıin qatardaǵy jaı adam bop júrmin.

— Jaı adammyn dep kólgirsýshilerdiń syry belgili ǵoı, olar zań qorǵaıtyn eskertkishterdi búldiredi, sóıte turyp qatardaǵy jaı adam bolǵylary keledi... Ne isteıin dep jatyrsyzdar?

— Jóndeıik dep jatyrmyz.

— Osyndaı da jóndeý bola ma eken? Esik-terezelerin taqtaımen bitep jatyrsyzdar ǵoı. Munyń mádenı eskertkishterdi qurtýdan ne aıyrmashylyǵy bar?

Balta qarqyldap kúldi.

— Sen óziń ómirińde jóndeý jumysynyń qalaı jasalatynyn kórdiń be? Árıne, esik-terezesin, qýys-qýystaryn bitemese bolmaıdy.

— Al odan soń, odan keıin ne isteısizder?

— Aıttym ǵoı, jóndeımiz.

— Sonda oǵan qashan kirisesizder?

— Esep-qısap jasalyp qarjy bólingen soń... Seniń oıyńsha jóndeý jumysy op-ońaı eken ǵoı. Áýeli esep-qısap jasalady, odan keıin ol bekitiledi, sodan soń sol esep-qısap boıynsha qarjy men qurylys materıaldary bosatylady...

— Al sizderdiń sol esep-qısaptaryńyz, qarjy, qurylys materıaldary daıyn ba?

— Qaıdan daıyn bolsyn, biz qazir tek ázirlik jasap jatyrmyz.

Amal qansha, onyń osy taýǵa shyǵyp kele jatqanda oılaǵandarynyń bári shyndyqqa aınaldy, túıilgen judyryǵy da esh áreketsiz qaldy. İzgi nıetten kernep shyqqan ashý-yza jelge ushty da joq boldy. Uıat qysqandyqtan anaý Janet otyrǵan taqtaıdyń ústine jaıǵasyp, áıeliniń qasynda yqqa qarap jylynyp otyrǵysy keldi. Bári zaıa ketti, sony sezingende kúl bolmasa, bul bolsyn degisi keldi. Tipti dırektormen de tús shaıysýǵa dármeni jetpedi.

Sol eki arada kún uıasyna taıanyp, jurt asyǵa bastady. Eki baltashy bastyrmalatyp taqtaı tilip jatyr, Sımıonel shegelerdi birinen soń birin súńgitip tur. Balǵany ár soqqan saıyn raqattanyp qalatyn sıaqty. Dırektor tilingen taqtaılardy asa bir uqyptylyqpen tasyp júr. Qaıyn atasy jabaıy butalardy qazyp boldy da, olardy bala bólegendeı yqtıattap eki qapshyqqa salyp tómen qaraı tartty. Al Horıa bolsa: «Osy men aqylymnan adasyp bara jatqan joqpyn ba?» — dep oılady. Myna taqtaı tilip jatqandar osy jerde jerlengen marqumdardyń aýyldastary emes pe? Tilderi de bar ǵoı. Sımıoneldiń de oıynda eshteńe joq, taqtaı shegelep jatyr, qaıyn atasy esh alańsyz butalaryn arqalap ketip barady, al Janet, óziniń jan syryn uǵar aqyldy Janeti kúıeýiniń kózine mólıe qarap sezimge berilip otyr. Anaý tómende uly Shtefan qońyraýshylarynyń urpaqtary óz sharýalarymen ózderi bolyp júr. Tek qaıdaǵy bir qıyrdan qańǵyp kelgen osy Horıanyń ózi ǵana qalshyldap otyr.

— Sen maǵan birdeńe aıtaıyn dep pe eń, Janet?

— Men seni súıem demek edim.

— Al endi men osy uly aqıqatty estigennen keıin ne isteýim kerek?

— Eshteńe istemeısiń. Úıge qaıtaıyqshy, tońyp kettim.

— Júr, kettik!

Olar únsiz uzaq júrdi, úıge jetkenshe bir-birine til qatqan joq. Úıge kelgen soń Horıanyń tamaqqa tábeti shappaı, tez sheshindi de teris qarap jatyp qaldy. Sodan túni boıy qybyr etpeı, sazaryp jatty da qoıdy, tek tań aldynda ǵana kózi ilindi. Saǵat on birdiń kezinde Janettiń syńǵyrlaǵan daýsynan oıanyp ketti.

— Myna qyzyqty qara! Túnde bireý Dańǵyranyń esik-terezelerine qaǵylǵan taqtaılardy julyp alyp laqtyryp tastapty...

Sodan keıin-aq sol taqtaılardyń hıkaıasy bastaldy. Kúnde tańerteń dırektor men onyń úsh kómekshisi taýǵa shyǵyp, shashylǵan taqtaılardy jınap, oryndaryna qaǵyp qaıtady, al túnde belgisiz bireý olardy qaıta julyp alyp, shashyp ketedi. Sosyn erteńinde taǵy da tórt adam taý basynda beınettenip jatqany.

Ár tún saıyn taqtaılar azaıa bergendikten kolhozdan bir mashına bórene, birneshe jáshik shege, eki úlken saty ákep túsirdi. Keı kúnderi dırektor men onyń kómekshileri Dańǵyranyń esik-tesiginen túk qaldyrmaı tóbesine deıin taqtaımen bitep ketetin. Soǵan qaraǵanda qarańǵy tún ishinde taqtaılardy julyp tastaý múmkin emes sıaqty edi. Sóıtse de tańerteń osy bir kóne eskertkish júzdegen jyldan beri jurttyń kózi úırengen qalpynda boı túzep shyǵa keletin.

Dırektor bos áýreshilikti qoıdy da mashınasyna minip jolǵa shyqty. Onyń barmaǵan jeri, ashpaǵan esigi qalmady. Sosyn osy isti tekserý úshin Kaprıanaǵa kim kelmedi deısiń! Prokýrordyń ózi de, kómekshisi de keldi, aýdandyq mılısıa bóliminiń bastyǵy da, onyń orynbasary da keldi. Olar mektepte de, kolhoz keńsesinde de májilis qurdy, dırektordyń da, baltashylardyń da jáne basqa kýálerdiń de sózderin yjdaǵattylyqpen tyńdady. Sosyn dırektordyń deni saý emes degen sheshimge kelip, aýdanǵa qaıtyp ketti. Jaraıdy, sol Dańǵyrany bular taqtaımen biteı bersin, bireýler túnde sol taqtaılardy urlap-aq ketsin, sol úshin osynshalyq shý shyǵara ma eken?!

Sodan soń aýdandaǵylar da, respýblıka astanasyndaǵylar da Kaprıana orta mektebi dırektorynyń «attanyna» mán berýdi qoıǵan kún de týdy. Biraq Balta alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısar jan edi. Onyń júni jyǵylmady. Ol kún saıyn taqtaı tilip, shege qaqty, tún saıyn ol taqtaılar julynyp qala berdi, ol olardy qaıta qaǵýmen boldy. Sosyn osy áýre-sarsań aıaqtalatyn eń sońǵy, qarańǵy tún keldi. Kúndiz sýyq azynap, túnde kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq ornap turǵan kez bolatyn. Sondaı bir túnde taý basynan ysqyra soqqan jelge ilesip jan túrshiktire zar eńiregen bir daýys derevnáǵa jetti. Kaprıana halqy aıaǵynan tik turdy. Jurt úıdi-úılerinde shamdaryn jaqty, biraq shamasy páleden aýlaq degen bolýlary kerek, kóshege eshkim shyqpady. Jan shoshyrlyq daýys estilgen jaqqa qaraı esh pende júgire qoımady. Ábden tań aǵaryp atqanda ǵana ar-ujdany bar bes-alty adam taý basyna shyqty. Jarty saǵattan keıin olardyń bireýi kelip arba alyp ketti. Sóıtip olar ólimshi bolyp taıaqqa jyǵylǵan Sımıoneldi ákelgen edi.

Sony kórgende Kaprıana halqynyń jany túrshikti. Anaý asyp-tasqan dırektor qaı qaharǵa tap bolyp, qandaı kúıge túsetinin áli bilmep edi. Jurt Sımıoneldi mashınaǵa salyp alyp, áýeli aýdan ortalyǵyna, odan Sorok qalalyq aýrýhanasyna apardy. Eki jerdegi medısınalyq ekspertızanyń qorytyndysy birdeı bolyp shyqty. Sodan keıin balany Kıshınevke aparyp, mıyna zaqym kelgendigi týraly qaǵaz aldy da, úıine qaıtyp ákeldi. Sosyn qatyn-qalash Sımıoneldi kútimge aldy, al Kaprıana ókilderi samoletpen prokýratýraǵa tartty.

Jan-jaqta tamyr-tanysy kóp dırektor olardyń áýreshiligine mıyǵynan kúlip júre berdi. Qarańǵyda kim ekenin tanymaı ursa, urǵan da shyǵar, tipti qoly batyńqyrap ketsin meıli, biraq bul iske jan ashyǵandyqtan sóıtti ǵoı! Ol ıttiń balasy budan ǵoı kún saıyn bes som alyp otyrdy, al erteńine taǵy bes som alý úshin tún jamylyp baryp, qaǵylǵan taqtaılardy julyp tastap júrgen. Jurt bolsa Sımıoneldiń ol qylyǵyna mán bergileri kelmeıdi, ony jaı bir oıynshyq sıaqty kóredi. Sóıtip jan-jaqqa aryzdanady kelip. Aqyry anaý-mynaý emes, Odaqtyq ishki ister mınıstrliginen eki adam keldi. Qysqasy, ne kerek, Jańa jyldan keıin sot bolatyn boldy. Bul isti tikeleı Odaq Prokýratýrasy qadaǵalaıdy degen oı dırektordyń óńi túgil túsine de kirmegen edi. Endi onyń tamyr-tanystary qansha jantalasqanmen, dármensiz bolyp qaldy.

Nıkolaı Trofımovıch Baltaǵa túrmege túsý qaýpi tóndi, onyń kóz aldyna kádimgi esik-terezesine temir torkóz ustalǵan, aldynda qıqıyp kúzetshi turatyn túrme elestedi. Moldavandardyń ejelgi daǵdysyna basyp, ózi jábirlegen músápirdiń úıine keldi. Uıqyly-oıaý qalpynda jatqan Sımıoneldiń záresi ushyp, taǵy da jan shoshyrlyq daýsymen derevnány basyna kótergisi kelgendeı aýzyn asha berdi. Taıaqtyń taýqymetin taǵy da tartam ba dep oılap qalyp edi ol. Biraq bul joly Nıkolaı Trofımovıchtiń jaýyngerlik rýhynan túk qalmaǵan bolatyn.

— Qoryqpa, men seni urmaımyn. Tatýlasqaly keldim. Qansha bersem rıza bolasyń?

Budan bir apta buryn bolsa ǵoı, bul isti op-ońaı, on-on bes sommen-aq tyndyra salatyn edi, Sımıonel sonyń ózine de máz bolyp, qýanyshy qoınyna syımaıtyn edi ǵoı. Al endi bul balanyń janashyrlary bar, olar álgi zaýaldy kúni taýǵa baryp, jurttan buryn mán-jaıdy bilgen bes pysyq. Dırektordyń usynysyn talqylaý úshin sol beseýi birdeı jıyldy. Onyń tórteýi de: «Dúnıesin túgel kóshirip ákep berse de kelispeımiz, aqıqat jolyna aqsha júre almaq emes»,— dep qasarysyp otyryp aldy. Al besinshisi: «Beker shalqaıǵannan ne tabamyz, bul Sımıonel baıǵus ómiri bir kıer kıim, isher asqa jaryp kórgen joq qoı. Tamshy ótip turǵan baspanasynyń sıqy bolsa mynaý. Dırektordy túrmege otyrǵyzǵannan bul balaǵa ne paıda? Odan da aqylǵa keleıik», — dedi.

Sóıtip, olar on myń surady. Qorlanǵan dırektor olarǵa tipti jaýap ta bergen joq. Biraq artyn oılaǵan bolýy kerek, keshkisin úsh myń usyndy. Aqyry saýdalasa kelip, alty myńǵa kelisti. Bes myńyn Sımıonel aldy da, qalǵan bir myńy Kıshınev pen Moskvaǵa shabylǵandardyń shyǵynyn japty.

Sımıonel baqytty edi. Aqshany alǵan kúni álgi qamqorshylardyń bireýiniń áıeli ony dúkenge ertip bardy. Ol ózi bir qaıyrymdy biraq eshteńeniń parqyn bilmeıtin áıel edi. Sımıoneldiń denesine qonymsyz, qolpıǵan úlken kostúm, kúnqaǵary týyrlyqtaı shı qalpaq, qara bátenke, boloná plash satyp áperdi. Basqa qamqorshylardyń áıelderi oǵan dúrse qoıyp, Sımıonelge osynsha qymbat jyltyraq kıimniń ne keregi bar edi desip, jaqtyrmaı qaldy. Biraq bolary bolyp qoıǵan soń, amal joq. Baqytqa kenelgen Sımıonel ústine jańa kıimderin syqıa kıip alyp, «meni kórdińder me» degendeı erteden qara keshke deıin kóshede oıqastaı júrip alatyn boldy. Al onyń qamqorshylary ary keńesip, beri keńesip: «Osy balanyń báribir bitirip jatqan sharýasy joq, odan da malǵa qarasyn», — dep kolhozdan bir buzaý satyp áperdi de, qalǵan aqshasyn jınaq kasasyna salyp qoıdy.

Dırektordyń soryna Sımıonel taǵy shataq bolyp shyqty. Ol buzaýyn tańerteń óriske aparyp, keshkisin úıine jetelep qaıtqanda «mynany kórdińder me, muny dırektordyń aqshasyna alǵam» degendeı qyr kórsetip ótetin. Nıkolaı Trofımovıch anaý-mynaý pále-jalanyń bárin kúnilgeri eskergen sıaqty edi, tek osy Sımıoneldiń erteńdi-kesh qaıqańdaýyn eskermepti. Aqyry onyń túbine sol jetti.

Ár derevnáda, ár kolhozda, ár kollektıvte jaýapty qyzmettiń áıteýir bir ushyǵyn ustaǵan adam úshin erkindiktiń de belgili bir shegi bolady. Sol shekten shyǵyp, bedelińdi túsire bastasań, tabanyńnyń búri joıyldy deı ber, onda burynǵy ataq-abyroıyń da, tamyr-tanystaryń da, aıla-áreketiń de arashalap qala almaıdy.

Qysqasy ne kerek, bir kúni Oqý mınıstrliginen eki adam kelip pedsovet ótkizdi. Kún tártibindegi másele pálendeı bir mán beretindeı bolmaǵanymen, jurttyń bári Baltanyń zaýaldy kúni jetip, onyń ornynan alynatynyn bile qoıdy. Onyń ózi de dáýreniniń ótkenin túsinip, soǵan moıyn usynǵandaı edi. Ol óziniń jınalys basqaratyn ornyn ortalyqtan kelgen joldastarǵa bepip, talanǵan tóbetteı ózine tas laqtyrylatyn shaqty kútip, bir buryshta otyrdy. Biraq májilistiń baǵyty basqa baǵdarǵa oıysyp, jurt oǵan qatysy joq máselelerdi sóz etip ketti. Soǵan qarap dırektor qobaljyp ta otyrdy. Óziniń sózi bálendeı yqpaldy bolmaıtynyn sezse de bir qaqtyǵysyp baryp, tize búgeıin dep oılaǵan. Biraq «sen barsyń ba, joqsyń ba bizge báribir» degendeı ony múldem eleýsiz qaldyrǵany batty.

Jurttyń bári Horıanyń sóıleýin kútip otyrǵan-dy. Óıtkeni ózge eshkim úndemese de ol dırektordyń atyn bir atamaı óte almaıtyndaı edi. Biraq oǵan osy iske janashyrlyq, nıetpen ótkizilip jatqan májilis unady da, ol óz jeke basynyń renishin sóz etkisi kelmedi. Sóıtip, ol da dırektordyń atyn aýzyna almady, tipti Balta otyrǵan jaqqa qaraǵan da joq. Ol oqý programmasy, shákirtterdiń úlgirimi, sabaqqa qatysýy týraly sabyrly da salmaqty oı qozǵady. Bir qyzyǵy dırektordyń kóńilin ala quıyn etken dál osy jigittiń sózi edi. Bálkı ol Horıanyń úninen bolashaq dırektordyń lebizin ańǵarǵan shyǵar. Múmkin másele onda emes te bolar. Bar kiltıpan ony óziniń ıttiń etindeı jek kóretindiginde edi. Sondyqtan Horıa eshkimdi minep-shenemeı jaı ǵana sharýa jaıyn aıtyp turǵannyń ózinde Balta: «Ólsem de dushpanyma kegimdi jibermespin», — dep ózine-ózi ant berdi. Óńi sup-sur bop, mańdaıyndaǵy kúre tamyrlary bileýlenip, ananyń úni qashan ósher eken dep otyrdy. Horıa sózin aıaqtaǵan sátte Nıkolaı Trofımovıch ushyp turdy da, mınıstrliktiń ókilderine qarap, dirildegen daýyspen:

— Bul arada Holban joldastyń maǵan óshpendiligi bar ekenin eskerý kerek, — dedi.

Mınıstrlikten kelgen ınspektorlardyń bireýi, shamasy, ózi qaıyrymdy, biraq ańqaýlaý adam bolsa kerek:

— Ol siz týraly ne aıtty? — dep surady.

— Ras, ol meniń atymdy aýzyna alǵan joq, biraq onyń aıtqan sózderi maǵan baǵyttalǵan, sonyń bári ekeýmizdiń jeke basymyzdyń arazdyǵynan shyǵyp otyr.

Mınıstrliktiń ekinshi ınspektory:

— Sonda jeke bastyń arazdyǵy degenińiz ne? — dep surady.

Balta sál oılanyp qaldy. Ol óz sózin qalaı utymdyraq jetkizýdiń jónin taba almaı bógelińkirep baryp:

— Bylaı edi... Men onyń áıelimen kóńildespin. Bir-birimizdi kórmesek tura almaımyz, — dedi.

Májiliske qatysyp otyrǵan adamdar kúlip jiberdi, Horıanyń ózi de jymıyp qoıdy. Kóńil kóteris pen oıyn-saýyqqa áste qumartyp turatyn Janet pen, basqany bylaı qoıǵanda óz anasy da jaqtyra qoımaıtyn, mynaý qasqabas topas adamnyń arasy jer men kókteı edi. Kenet osynda otyrǵan muǵalimderdiń kóńildi kúlkisi áldebir syr ańǵartqandaı bop, sý sepkendeı basyla qaldy. Jan-jaǵyna qaraǵan Horıa jurttyń bári, nege ekeni belgisiz, júzderi uıalǵandaı tómen qarap, qatty yńǵaısyzdanyp otyrǵanyn baıqady. Al terezeniń qasynda, kózge ońaı túsetin ońtaıly jerde uıatqa batqandaı bop áıeli otyr. Onyń óńi bir qyzaryp, bir qýaryp, aýa jetpeı tunshyǵyp bara jatqandaı qus tumsyǵy jıi-jıi qýsyryla berdi. Ózi jurtqa tiktep qaraı almaı, eki kózi jaýtań-jaýtań etedi, esi aýyp bara jatqandaı qasyn ýqalap qoıady. Sol sátte jan dúnıesi qaltqysyz taza Haret Vasılevıch:

— Surqıa!—dep bar dármeni jetkenshe gúr ete qaldy.

Sosyn ol taǵy birdeme dep aıqaılady, dırektor birdeńelerdi aıtyp jaýap berip jatty. Biraq olardyń ne dep salǵylasqandaryn Horıa estigen joq, uqqan da joq. Onyń kózi qaraýytyp ketti, dúnıe shyr aınalyp bara jatqandaı boldy. Sol sátte ol óziniń bir qasiretke tap bolǵanyn sezdi. Myna ortadan tap qazir shyǵyp ketpese, esi aýyp qulap qalatyndaı edi. Sol jaıdy sezingen ol: «Áıteýir, jurtqa kúlki bolmaı sabyr saqtap, syrtqa óz aıaǵymmen shyqsam eken, basym aýǵan jaqqa ketip, Kaprıana atty derevnányń da, mynaý eki qabat mektepti de, qara tory sulý Janettiń de bul dúnıede bar ekenin máńgi baqı umytsam eken», — dep oılady.

Ol jurtqa syrtyn berip, eshkimge kóz janaryn aýdarmaı tómen qaraǵan boıy shyǵyp ketti. Muǵalimder bólmesine baryp, kıimin kıip, portfelin qolyna aldy. Mekteptiń aýlasynda da, kóshesinde de eshkim joq, qarań qalǵandaı edi. Ol selonyń shetine deıin meńzeń bolyp, dińkelep uzaq júrdi. Basy salbyrap, qunjıyp kele jatty, óıtkeni kóktemge salym esetin yzǵyryq qazir beımezgil soǵyp tur edi. Ol ózi bir kezde osy Kaprıanaǵa kelgen soqpaq jolmen selodan shyǵyp bara jatty. Biraq ol kelgende alhory men júzimniń hosh ıisi ańqyp turǵan kúz edi, al qazir tabanynan ótken syz ben dene titirentip soǵyp turǵan yzǵyryqtan basqa esh serik taba almady.

Stansıadan kolhozdarǵa mıneraldy tyńaıtqysh tasyp júrip jatqan mashınalardyń birine mingen ol vokzalǵa tez jetti. Kútý zalyna kirgen soń peshke taıaýyraq baryp boı jylytyp, eshteńeni oılamaı meń-zeń bolyp otyra berdi. Ol júreginiń dúrs-dúrs soǵysynan, kóńiliniń qulazýynan jan túkpirinde birdeńeniń búlingenin sezdi, biraq onyń ne ekenin dál ajyrata almady. Tezirek poezǵa minip júrip ketkisi keldi. Ne hıkmet kórsem de, áıteýir, osy jerde, osy adamdardyń ortasynda kórmesem eken dep oılady. Sóıtip, qaı jaqqa barsa da birinshi kelgen poezben ketýge bel býdy. Eger aldymen kelgen poezd ońtústikke qaraı júrse, bul onda Kıshınevke barady. Bir saǵattan astam ýaqyttan keıin Kıshınevke baratyn poezd keldi. Horıa tez bılet alyp otyryp aldy. Bul qala mańyna ǵana júretin, jatatyn orny joq poezd edi. Jaıy bolmaı bara jatqan soń, ol kúı talǵamaı jatyp qaldy. Aıaǵyn baýyryna jıyp úsh kisiniń otyrýyna jaraıtyn oryndyqqa jantaıǵan. Jurttyń kóbisi oryn taba almaı, dálizde uılyǵysyp tursa da, «bul tegin emes, birdemege ushyraǵan ǵoı» dep, ony eshkim qozǵaı qoıǵan joq.

Kıshınevke jetken soń poezdan ózi túsip, vokzaldaǵy dárigerlik pýnktti taýyp aldy. İshke kirgen soń tipti medsestraǵa qarap ezý tartyp jymıýǵa da shamasy keldi, sirá ázil aıtqysy kelgen bolýy kerek. Ol ádette alǵash tanysqan adamymen ázildesýdi unatýshy edi. Biraq bul joly óıtýge dármeni jetpeı, aq tósekke qısaıa berdi. Sosyn moldavandardyń densaýlyq qadirin bilmeıtindigi jóninde birdeńe degen medsestranyń áldeqaıdan talmaýrap jetken sózin emis-emis estigendeı boldy. Sonan ol erteńinde ǵana respýblıkalyq aýrýhanadaǵy profesor Anestıadeniń júrek aýrýyn emdeıtin klınıkasynda esin jıdy.

Aıtqanǵa ońaı-aý, biraq ózin sol tozaq otyna túsip kórshi. Degenmen ne kórse de, bári ótti de ketti. Sóıtip bul eki aıdan keıin taǵy da poezǵa minip, taǵy da soltústikke tartyp barady. Ýngeny men Belsy aralyǵynda, áıteýir, kózi ilindi-aý. Ol eshteńeden alańsyz raqat bir uıqyǵa ketken edi. Janetke baılanysty janyn jegideı jegen bir kúıinishin kúızele otyryp, taǵy bir ret sezim dúnıesinen syzdyqtatyp ótkizip jaı tapqan. Tula boıyn zil qara tastaı bop basyp-janshyp, ezip jibererdeı bop turǵan aýyr oı áldeqaıda ǵaıyp boldy. Sodan soń ol bar páleketten arylyp jaryq dúnıege jańa kelgen nárestedeı bop jeńildep qaldy. Bálkı, másele onda da emes shyǵar, múmkin ol osy bir tozaqty joldan taǵy bir júrip ótip óziniń shát-shálekeı tirliginen ómir boıy sabaq bolar tájirıbe alǵysy kelgen bolar, al tájirıbesi bar adam endi qaıtyp opyq jemeıdi.

Áıteýir, qalaı bolǵanda da ol vagondaǵy jumsaq tósenishtiń ústinde uıqtap jatyp, óziniń osy tátti uıqysyna qaıran qaldy. Ne degen raqat shaq edi. Eki aıdan beri keıde soǵýynan jańylyp qalǵandaı, keıde tipti múlde joǵalyp ketkendeı bolǵan sorly júregi endi ýaqyt pen qashyqtyqty sanaǵan mynaý poezdyń dóńgelekteri qusap, aptyqpaı bir qalypty lúpildep turdy.

XI

Túngi saǵat úsh kezinde bireý onyń atyn ataǵandaı boldy. Ol ushyp túregelip, báteńkesin aıaǵyna kıip aldy da, jan-jaǵyna qarady. Eshkim joq — jolaýshylar tegis uıqtap jatsa kerek, dáliz bosap qalypty. Sóıtse de onyń qulaǵyna bir jas adamnyń daýsy talmaýsyrap shalyndy. Osy bir jaǵymdy ún eki aıdan beri onyń qulaǵynda kúńgirlep turǵandaı edi:

— Horıa Mıronovıch!

Horıa ol daýystan jas balanyń shaǵymyn, jan dármenmen yshqyna aıqaı salyp kómek suraǵandaı úreıli únin ańǵaryp, bir sát tipti Janetti de, óz kúıinishin de umytyp ketti. Qolyna túsken kıimderin ústine ile salyp uıqyly-oıaý sáttegi qyryldaǵan daýsymen:

— Iá! Ne bop qaldy?— dep ún qatty.

Sóıtti de óz daýsynan ózi yńǵaısyzdanyp qaldy. Óıtkeni vagon shynynda da bos edi — jolserik te, jolaýshylar da, bılet tekserýshi de joq. Tipti poezd dóńgeleginiń ádettegi dúrsili de estilmeıdi. Poezd bir stansıaǵa kelip toqtap tur eken. Horıa terezege júgirip baryp, syrtqa qarady. Osy jol boıyndaǵy jalǵyz ǵana áktelgen vokzal úıi aı sáýlesimen aǵarańdap kózge túsedi.

Verejeny!

Tez qımyldamasa bolmaıtyn edi. Tez arada ony-munysyn portfeline jumarlaı salyp aldy da, ekinshi qolyna apelsın toly torshasyn ustap, poezd ornynan jyljı bergende sekirip tústi. Tipti jolserik áıelmen qoshtasa da almaı qaldy. Sol bir sulý da jumbaq syrly áıel óz vagonynyń tabaldyryǵyna shyǵa keldi de, poezd qatty júre bastaǵan sátte áldebir nazdy únmen:

— Ekeýmiz aqyry, jóndep áńgimelese almadyq-aý!— dedi.

Horıa jaýap qatýǵa úlgermeı, tek jyly shyraı bildirip qana qala berdi. Sosyn sońǵy vagonnyń artyndaǵy qyzarǵan jaryqtan kóz almaı uzaq turdy. Poezd da, jolserik áıel de, álgi qyzarǵan jaryq ta — bári-bári soltústik jaqtaǵy emen toǵaıy men taý shalǵynynyń ıisi ańqyǵan, óziniń balalyq bal dáýreni ótken Býkovınasyna qaraı bet alyp bara jatty. Al ol bolsa, óz ómirin óksitken ólkege taǵy da tutqyn bolyp, taǵy da ózin esh pende qarsy almaǵan stansıaǵa túsip qaldy.

«Bul bir aqylsyzdyń tirligi boldy ǵoı...»

Onymen birge jeti-segiz ǵana adam túsken edi. Áli tún ortasy bolatyn, bara qoıatyn jer bolmaǵan soń, ol kútý zalyna» kire beristegi oryndyqqa baryp otyrdy.

Vokzaldyń ishine kirgisi kelmedi. Tezirek esin jıyp, budan ári ne istep, ne qoıatynyn oılastyrýy kerek edi. Syrtta, taza aýada otyryp oılanǵan jaqsy ǵoı. Býkoshshadaǵy týyp-ósken derevnásyn qımaıtyn, sony qatty saǵynyp, sol jaqqa tartyp ketkisi de keldi. Biraq ol jaqqa taǵy da joly túspedi. Álgi bir jan ushyra aıqaılap, poezdan túsirip alyp qalǵan balań daýys alystan qulaǵyna shalynǵan jańǵyryqtaı taǵy da talmaýrap estilgendeı boldy. Shynymen-aq osy daýys apreldiń onynan on birine qaraǵan túni kún kúrkirep, najaǵaı oınaǵanyn munyń esine salǵysy kep tur ma eken? Átteń, shirkin, sóıtse ǵoı, átteń osy daýys kimdiki ekenin bile alsa ǵoı...

Poezdan onymen birge kórshi derevnáda turatyn eki muǵalıma da qosa túsken edi. Olar áýelde birden kútý zalyna kirip ketti de tez qaıta shyqty. Buǵan kóz qıyqtaryn saldy. Olardy Horıa jete tanymaýshy edi, biraq buryn ýnıversıtette, aýdandyq konferensıalarda kórip júrgendikten, óńderi esinde qalypty. Sirá, olar da muny shyramytqan bolýlary kerek, tań aldyndaǵy salqynnan búrisip, perronda árli-berli júrip Horıaǵa barǵan saıyn muqıat qaraǵyshtaı berdi. Olar buǵan neǵurlym úńilip qaraǵan saıyn, bir túrli yńǵaısyzdanǵandary ańǵaryla tústi. Sony baıqaǵan Horıa: «Bular menen nege qysylady?» — dep oılana bastady.

A, ıá, solaı eken-aý. Ádebıet páni «adamnyń bar bolmysy ásem bolýy tıis» demeýshi me edi. Bul talap ásirese muǵalimderge kóbirek qoıylady ǵoı. Al munyń kıimi myj-myj bolyp, ústi-basynan dári ańqyp tur. Saqal-murty ósip ketken, báteńkesiniń julyǵynda Komsomol kóliniń batpaǵy áli jabysyp júr. Ana ekeýiniń aldynda abyroıyn tókkisi kelmeı ornynan turyp, vokzaldyń artyndaǵy alańǵa bettedi. Ol jerden barlyq jaqqa qaraı avtobýs júretin edi. Sol araǵa barǵan soń úıge qalaı tezirek jetsem dep oılady. Álgi bir jan ushyrǵan balań daýys qulaǵyna beker shalyndy deısiń be? Bálkı, ol jaqta bir pále bolyp qalǵan shyǵar. Ádette, shákirt ustazyn shaqyrsa, ol daýys barlyq oqýshynyń únindeı bolyp estiletin. Sondyqtan onyń degbiri qalmady, óıtkeni qalaı bolǵanda da qazir onń bul dúnıede sol shákirtterden ózge jan jaqyny joq edi.

Biraq baratyn kólik joq. Alǵashqy avtobýsqa minip, burylystan túsip qalsa — ar jaǵy eki-aq shaqyrym, biraq onyń ózi de tek bes qyryqta júredi. Ras, vokzaldyń janynda jasyl shamy janyp, jap-jańa eki «Volga» turǵan. Shoferlary rúl qushaqtap, uıqtap otyr, tipti jolaýshylar mashına terezesin qaqsa da, dybys bermeıdi. Bul arada taksı degeniń qolǵa ońaı túspeıtin kólik edi, olardyń shoferlary aqshaǵa zárý emes-tin. Jolǵa kezegi kelgen soń ǵana shyǵady, áıtpese qansha qaryq qylam deseń de, tań aldyndaǵy tátti uıqylaryn qımaıdy.

Horıadan shydam ketti, qalaı da tezirek júrip ketkisi kelip, bir taksısti oıatty. Eńgezerdeı shofer uıqyly-oıaý otyrǵan qalpynda «nege enteleısiń, mashına bos emes» degendeı birdeńelerdi aıtyp gúr ete qaldy. «Onda jasyl shamdy nege óshirmeısiń, — dep surady. — Eger ol janyp tursa mashınanyń bos qalǵany». Shofer bir kózin syǵyraıta ashyp, muǵalimge músirkeı qarady:

— Onyń janǵanyna sizdiń neńiz ketti, qymbattym...

Saǵat tórt kezi edi. Taǵy bir saǵattan astam kútýge Horıanyń tózimi jetpedi. Sosyn ol, «artynan áıteýir bir mashına qýyp jeter» dep jaıaý ilbip júre berdi. Vokzal basynda aıaǵynan sarylyp turǵannan tańǵy taza aýany jutyp jaıaý júrgendi artyq kórdi. Anaý Amosov «kúnine jeti-segiz shaqyrym jer jaıaý júrmegen adamnyń júregi qabynǵysh keledi» dep jazypty ǵoı. Onyń pikirin japondar da quptaıdy. Sol jaılardy esine alyp, ol qarańǵy tún ishinde joldyń boıymen uzaq júrdi. Quddy oǵan jol baǵdaryn kórsetpek bolǵandaı aı bult arasynan anda-sanda bip syǵalaıdy da, qaıta jasyrynyp qoıady, sosyn onyń qarańǵyda tas joldy qýalap taǵy da uzaq júrýine týra keledi. Burylystan bir júk mashınasy shyǵa kelgende, ol stansıadan bes-alty shaqyrym uzap ketip edi. Mashına qatty júrip keledi. Horıa joldyń shetine shyǵyp, tártip buzbaı ádeppen qol kóterdi. Oǵan jaqyndaǵanda shofer mashınanyń júrisin baıaýlatty, biraq toqtaǵysy kelgendikten emes, beker dámelendirip, qasynan óte shyǵaıyn dep aqyryn júrdi. Horıa shoferlardyń ondaı daǵdysyn biletin edi, onyń ústine kóńili Kaprıanaǵa alyp-ushyp, usharǵa qanaty joq bolyp kele jatqan ol degbirsizdenip, qolyn solaı kótergen kúıi joldyń ortasyna shyqty da qaqqan qazyqtaı tura qaldy. Shofer onyń basyp ketseń de tapjylmaıtynyn uqty. Sál ońǵa buryla tejegishti basty. Kenet kilt toqtaǵan mashınanyń shıqyly estildi. Kabınadan orys tiliniń oralymdaryn belinen basatyn moldavan jigitiniń daýsy shyqty:

— Ólesiń be, tap sol...

Horıa ashylǵan áınektiń tusyna taıap kelip:

— Tileýińdi bersin, baýyrym, burylysqa deıin aparyp salshy. Kaprıanaǵa qatty asyǵyp bara jatyr edim, — dep ótindi.

— Sonda seni qaıda otyrǵyzbaqpyn? Bos oryn joq ekenin kórmeısiń be?

Rasynda shoferdyń qatarynda etjendi bir áıel qalǵyp otyr eken. Ol endi ǵana oıanyp, ne bolyp qalǵanyn uǵa almaǵan kúıi meń-zeń bop qaraı berdi.

— Maǵan kabınańnyń keregi joq, men mashınanyń ústine otyryp-aq júre berem...

Shofer jigit sál oılanyp qaldy da:

— Onyń ústinde mertigip qalarsyń, — dedi.

— Eshteńe etpes, qudaı saqtar. Men jaýyz adam emespin ǵoı.

— Onda óziń bil, — dedi shofer. — Ústine shyq. Tek, áıteýir, keıin menen kórip júrme.

Horıa ony-munysyn mashınanyń ústine laqtyryp tastap sosyn ózi de shyǵyp otyrdy. Shofer bir jaqqa asyǵyp bara jatqan, sondyqtan Horıa mashınanyń ústine jaıǵasyp úlgermesten júrip ketti. Jel azynap turǵandyqtan Horıa áýelgi sátte kabınanyń yǵyna baryp otyrǵysy keldi. Sosyn maǵan qastandyq jasaıtyn kim eken, áýeli sony baıqap alaıynshy degendeı ún-túnsiz qaldy. Bir jaqsysy aı bult arasynan taǵy bir ret syǵalap, jaryq túsirdi. Horıa sonda ǵana mán-jaıdy túsinip, ezý tartty.

Bir ádemi aıǵyr qarsy bettegi bortqa uılyǵyp denesi dir-dir etip, osqyrynyp tur eken. Týǵan jerdiń kók shalǵynynda quryq tımeı erkin ósken ol óz soryna qaraı sulý bolyp jaratylǵan. Endi onyń tuqymy qajet bolyp, ájetten qalǵan kári-qurtań bıelerge apara jatyr. Baıǵustyń aq kóbigi shyǵypty. Aı jylt etkende oń jaq búıirinen, aldyńǵy aıaǵynan qyzyl jolaq kórindi — qan bolsa kerek. Janýardyń búkil denesi dir-dir etip, osy qarańǵy túnge, de, osy mashınanyń zirkildegen júrisine de qarǵys aıtqandaı bop tur edi. Aı taǵy bir ret jaryq túsirgende qasymdaǵy kim eken degendeı Horıa jaqqa qarady. Muǵalim ony aıap ketti. Bala kezinen-aq ol jaqsy at minsem dep armandaýshy edi. Keıin ómir aǵymy ózgerip, jurttyń at ustaıtyn ádeti qaldy. Sosyn velosıped pen motosıklge degen áýestik bastaldy. Sóıtse de Horıa tym bolmasa bir ret jaqsy atqa minip kórsem dep arman etetin. Ókinishine oraı sol armany da bos úmit bolyp qaldy. Sodan keıin jylqy jaryqtyqtyń júzdegen jyldar boıy halyqqa qanat bolyp kelgeni úshin tym bolmasa atty kútip-baptasam-aý dep te oılaǵan sátteri boldy, biraq onyń da sáti túspedi. Onyń ómiri men jylqy taǵdyry eki basqa arnamen aǵyp, óz jónderine kete bardy. Eger búgingideı oıda joq jaı bolmasa, ol ózi súıgen janýarmen kezdeser me edi, kim bilsin?!

— Qaıran ǵana tulparym-aı!..

Horıa qarańǵyda sıpalanyp júrip aıǵyrdyń qasyna bardy. Janýardyń kekilinen, jalynan sıpady. Sosyn torshasynan apelsın alyp, aýzyna saldy. Aıǵyr bir sát qorqynyshyn, óziniń mashına ústinde kele jatqanyn umytqandaı boldy. Múmkin ol «óstip aldaýsyratyp, mashına túgil samoletpen ushýyma da májbúr eter» dep qaýiptengen shyǵar.

— Pyryldaýyq pyraǵym-aı, — dedi Horıa emirenip. — Ekeýmizdiń de jolymyz bolmady.

Ekeýmiz de symbatty bolyp jaralyppyz. Sol symbat ózimizge sor bolyp, bir páleden ekinshi pálege urynýmen kelemiz. Seni, minekı, úılendireıin dep toıǵa áketip barady, al meniń toıym tarqaǵan, endi mine, aýrýhanadan shyǵyp kelemin. Jurttyń bári sen ekeýimizge qyzyǵyp, bulardyń etegine kez kelgen urǵashy jarmasady dep oılaıdy. Biraq sol eserler ekeýmizdiń qap-qarańǵy tún ishinde júk mashınasynyń ústinde jan dúnıemiz, tula boıymyz, tipti oıymyzǵa deıin dirdek qaǵyp kele jatqanymyzdy qaıdan bilsin.

Jas shofer tegi munyń qaı burylysty aıtqanyn uqpaǵan bolý kerek, mejeli jer taıap qalsa da mashınasynyń júrisin aqyryndatpaı tarta berdi. Horıa kabınany qaqty. Shofer tipti mashınany toqtatqan da joq, tek baıaý júrip munyń sekirip túsýine múmkindik berdi. Sosyn jolaýshy usynǵan úsh somdyqty alǵan bette qaıta zaýlata jóneldi. Horıa qarańǵyda ony-munysyn jınap júrip: «Álgi qý birdeńeni urlap bara jatqan sıaqty, ne mashına, ne aıǵyr, ne qalǵyp otyrǵan áıel, áıteýir, bireýi qoldy bolǵan tárizdi, bárinen buryn sol áıel tegin emes»,— dep oılady.

Tań aldynda aspandy qap-qara bult tumshalap aldy, tań sáridegi samal jel ese bastaǵanmen aınala áli kózge túrtse kórgisiz qarańǵy edi. Ol áıteýir sharq uryp júrip Kaprıanaǵa qaraı quldılap túsetin tóte soqpaq joldy taýyp aldy. Sóıtip tómen túsip kele jatqanda torshasy bir butaǵa ilinip qalyp jyrtylyp ketti.

Apelsınderi shashylyp qaldy. Jer sıpalap júrip áreń jınap, torshaǵa qaıta saldy. Apelsıni bar bolǵyr qaıta tógiledi, bul qaıta jınap áýre bolady. Sóıtip ıt álekke túsip kele jatqan ol kenet kúlip jiberdi. Oǵan «tap osyndaı kórinisti beıneleıtin bir fılm túsirse» degen oı kelip edi. Ekranda qap-qarańǵy tún, sol qarańǵylyqqa maltyqqan keıipker jalp etip jyǵylady, jerden birdeńeni jınap alady da, bir ydysqa salady — sonyń bári tóbeleske uqsaıdy, biraq odan eshteńe shyqpaıdy. Tek keıin ǵana álginiń bári tóbeles emes, jaı ánsheıin túnde qaıtyp kele jatqan muǵalimniń taýdan túse bergende jyrtyq torshasynan tógilgen apelsındi terip júrgen shaǵy ekeni belgili bolady.

XII

Ol derevnáǵa kire bergende aı tuńǵıyq qarańǵylyq qushaǵynan bulqyna shyǵyp qara qoshqyl bult jabyǵynan jymıa syǵalaǵandaı boldy. Kaprıana halqy shyrt uıqyda jatqan. Kóne dańǵyrashylardyń urpaqtary búkil derevnány bir qyrqadan ekinshi qyrqaǵa kóshirip áketse de túk sezbesteı qatty uıqyda edi. Mektep dırektory da, Sımıonel de, onyń qoradaǵy buzaýy da uıqy qushaǵynda bolatyn. Ánebir tómengi jaqta balasyn baýyryna basyp Janet te tátti uıqyǵa ketken. Osy bir tylsym shaqtyń ózi de ómirlik, bir haq aqıqatyndaı edi. Óıtkeni qansha pendeshilik qyp tirlik qamyn kúıttegenmen de bul dúnıede birýaq damyldamas eshteńe joq qoı. Ol ózine burynnan tanys úırenshikti jolmen júrip kele jatqan. Kóńilinde ala bóten eshteńe joq bolatyn, biraq bir kezde júregi kenet týlap qoıa berdi. Júregi ezilip erip bara jatqandaı bop kózi qaraýytyp ketti, saýsaqtary dir-dir etti. Sol sátte ol: «Apyr-aı, bul neniń belgisi eken», — dep oılady. Iá, solaı, ol ózi mekendegen, qazir áıeli men uly maýjyrap uıqtap jatqan úıge taıap qalǵan eken ǵoı. Ol ulyn kóp oılaǵan joq bolatyn. Balasy Janetke aýmaı tartqan. Ol ony úı ishiniń shyrqy buzylmaǵan qımas shaqta janyndaı jaqsy kórýshi edi. Biraq Janetpen dúrdaraz bolyp qalǵan kezderde áıelimen qosa balasyna da kóńili sýyıtyn. Ol óziniń sol ǵadetiniń orynsyz ekenin de sezinetin, balasy men áıelin bir tezge salǵysy kelmeıtin, biraq ol ekeýiniń bir-birinen aýmaı qalǵandyǵy — búkil túr-tulǵalarynyń, shashtarynyń, únderiniń úılestigi olardy jaratylystyń bir bolmysyndaı etip turatyn.

Sol úıge bul taıaı tústi. Dál osy sátke deıin ol óziniń qaıda bara jatqanyn baǵdarlaǵan joq edi, oǵan báribir sıaqty bolatyn. Biraq onyń jazǵan jaraly júregi budan ári beı-jaı kúıde qala alatyn emes, óıtkeni ol óziniń jan dúnıesinde tátti men ashyny arpalystyrǵan osy bir úıge taıap qalǵan edi. Endi eki júz, júz, elý qadamnan keıin bar taǵdyry sheshiledi, sondyqtan da júregi qatty týlap dúrs-dúrs etip soǵady.

Joq, ol úıine qaıtyp oralǵan joq. Tań qylań bere bastady. Onyń kóz aldyna ózin taǵatsyz kútip otyrǵan shákirtteri elestedi, tún ishinde poezdan túsýge májbúr etken de solardyń úni edi ǵoı. Sóıtip, ol ózi turǵan úıge kóz qıyǵyn da tastamaı ótip ketti. Ol endi eshteńeni oılamaı sol betimen júre berdi. Qarsy aldynan mekteptiń úlken terezeleri sáýlelenip kóringenshe eshteńege kóńil bólgen joq. Eden jýatyn Arvıra apaı pesh jaǵyp jatqan. Horıa mekteptiń tabaldyryǵyna otyryp demin basty. İshte syrǵytylǵan partalardyń syqyry, shelektiń saldyry, sý shúberektiń shylpyldaǵany estilip jatty. Solarmen qosa qabattasyp apaıdyń baıaý ándetken úni estildi. «Ǵashyǵymnyń úıine aparar jol». Ol árdaıym osy bir ándi ǵana aıtatyn. Ony da áldebir úreı bılegendikten aıtatyn bolýy kerek. Óıtkeni osy bir eki qabat abajadaı úıge tún ortasynda kelip, tań atqansha jalǵyz ózi myqshyńdaıtyn. Soǵysta kúıeýi men ulynan aırylǵan buıyǵy áıel mektep ishin tazalaýdy óz ómiriniń basty muraty etti. Ol áınektiń sál shytynaǵanyna da, partaǵa túsken bolymsyz syzatqa da, ár oqýshynyń eki alǵanyna da qatty qobaljıtyn. Ár muǵalimniń densaýlyǵyn tileıtin. Tabaldyryqta otyrǵan Horıa osy qartań áıeldiń áýre-sarsańyn sezip, jaqsy bir kóńil kúıge bólendi. «Myna kempir túnniń bir ýaǵynda kelip, partalardy rettep qoıyp, eden jýyp, óziniń kóne áýenin yńyldap aıtyp júrgende, bul dúnıeden túńiletin eshteńe de joq», — dep oılady ol.

Arvıra óz mindetin atqaryp jatqan kezde bógde bireý, ásirese er adam kelip qalsa yńǵaısyzdanyp qalatyn. Sol jaıdy biletin Horıa dybysyn sezdirmeı dálizben muǵalimder bólmesine bardy. Ózi otyratyn stoldyń ústinde aptalyq «Kúltýra» gazetiniń birneshe sany, budan bir aı buryn kelgen áskerı komısarıattyń shaqyrý qaǵazy jatyr eken. Dálizden Arvıra apaıdyń aıaq dybyry estildi. Án aıtýyn qoıǵan. Shamasy dálizden Horıanyń izin baıqasa kerek. Horıa onyń kirýin kútip otyryp: «Bul kisi de kórshi derevnádaǵy eki muǵalim kelinshek qusap meni jatyrqap júrer me eken?» — dep oılady.

Áıel muǵalimderdiń ótinishi boıynsha esigine shaǵyn aına ornatylǵan kitap jáshiginiń aldyna barǵan, ol osy sońǵy eki aıdan beri tuńǵysh ret óz kelbetine kóz saldy. Ókinishke oraı bastan ótkenniń iz tańbasy adamnyń tula boıynda qalmaı qoımaıdy eken. Sony baıqaǵan ol muǵalimder men oqýshylar jınalǵansha ústi-basyn eptep bolsa da jónge keltirip alǵysy keldi. Portfelinen saqal alǵyshyn alyp, qyryndy. Sosyn esik aldyna shyǵyp jýyndy. Odan keıin sýlanǵan gazetpen báteńkesin tazalady, albyraǵan alhory ıisi bólme ishinde ańqyp shyqqanǵa deıin tazalana berdi, osy bir jupar ıis qansha ret onyń esin aldy deseńizshi.

Bul ıis onyń attap ta, aınalyp ta óte almas taǵdyry ispettes edi. Ashyq qalǵan esik aldynda Janet tur. Horıa sony sol bir qaraly kúnnen beri kórgen joq. Janettiń ákesi Kıshınevtegi bul jatqan aýrýhanaǵa tórt kelip kóńilin suraǵan. Ol kisi óte qaıyrymdy, kóńil jyqpas adam edi, Horıamen sóılesip otyrǵanda árdaıym ózine taǵy bireýdiń Kaprıanadan ilese kelgenin, ol adamnyń taıaý mańda otyrǵanyn sezdiretin. Sonyń ózinde ekiushty ǵyp qalasań shaqyraıyn, qalamasań táńir jarylqasyn degendeı taıǵaq lebiz bildiretin. Ol kezde Horıa shalmen birge kim kelgenin suramaıtyn da edi. Sondyqtan Janet munymen kezdese almaı kete baratyn. Degenmen, ol ekeýi júzbe-júz kezdesýi tıis qoı.

Janet júdep ketipti. Ezýine ájim túse bastaǵan. «Ómir ótip barady aıaldamaı» degen án bolýshy edi, sony eske túsiredi. Ol jyly tósekten apyl-ǵupyl turǵan abdyrańqy kúıde tur. Qandaı soqqy bolsa da qyńq etpeı, rızalyqpen kóterip alatyn sıaqty. Oń qolyndaǵy túıinshegin qaıda qoıaryn bilmeı turǵan tárizdi. Jo-joq, ol ekeýiniń taǵdyryn lekerlegen jip úzilgen sıaqty. Horıa eshteńege kóńil aýdarmaı báteńkesin alańsyz súrte berdi. Janet birdeńe aıtqysy keldi de múdirip qaldy. Horıa oǵan kóz qıyǵyn tastap edi, ıeginiń dirdek qaǵyp turǵanyn kórdi. Aıap ketti. Tipti Janet munyń aldynda keshirgisiz kúnáhar bolsa da burynǵy syılas ta qımas shaqtyń jolynda ony jer qylmaý kerek edi.

— Kúte-kúte taǵatym taýsyldy ǵoı, — dedi Janet kenetten.

— Neni kúttiń?

— Seniń qaıtyp kelip, meni sabaýyńdy kúttim.

Horıa myrs etti.

— Joq, Janet, onyń qajeti ne. Bizdiń ata-analarymyz ben babalarymyzdyń ildalasy endi bizge jubanysh bola almaıdy.

— Sen tipti menen onyń aıtqany shyn ba, ótirik pe dep te suraǵan joqsyń ǵoı.

— Másele aralaryńda birdeńe bolǵan-bolmaǵanynda emes, sen ekeýińniń aralaryńda jalpy esh áńgime bolmaýǵa tıis, dúnıedegi jalǵyz ǵana ońbaǵan adam sol.

— Amal qansha, men ol jaıdy keıin túsindim.

Janet tabaldyryqtan attap ótip, kelip qolyndaǵy túıinshegin sheshti de, kúıeýiniń kostúmin, taza jeıdesin, bátińkesin ústeldiń ústine qoıdy.

— Bylǵanysh aıaq kıimdi tazalap áýre bolma, úıge aparyp ózim jýam. Odan da myna taza kıimderińdi kı.

Horıa ýmajdalǵan kostúmin sheship jatyp:

— Meniń kelgenimdi tań atpastan qaıdan bildiń? — dep surady.

— Ákem aıtty.

— Al ol qaıdan bilipti?

— Sen úıdiń tusynan ótip bara jatqanda kóripti.

— Ol kisi uıyqtamap pa edi?

— Joq.

— Onysy nesi?

— Ol úsh aptadan beri Chernovsy-Odessa poezy ótken kezde oıanyp ketip, tań atqansha uıyqtamaıtyn bolyp júr...

— Al sen she?

— Men de poezd ótken kezde oıanamyn, biraq sharshaǵandyqtan ba, artynan uıqtap ketem...

«Sol kisi úshin-aq osy jaqqa kelýim kerek eken-aý, — dep oılady Horıa.— Alhory baptaıtyn ataqty baǵban. Qyzynan alhorynyń ıisi ǵana shyǵady, al ony kútip-baptaıtyn temeki ıisi sińgen ákesi. Osy bir aýrýhana belgisinen birjola qutylý úshin kıim aýystyryp kıeıin». Ol shalbarynyń beldigin aǵyta berdi de áldeneden ımengendeı qalshıyp turyp qaldy. Ol ekeýi segiz jyldaı otasqan, balasy bar. Buryn bir-birinen qymsynbaıtyn, sóıtse de qazir áıeliniń kózinshe sheshingisi kelmedi. Sony túsingen Janet esikti jaýyp, aqyryn ǵana shyǵyp ketti. Biraz ýaqyt onyń dálizde ári-beri júrgen dybysy, Arvıra apaımen aqyryn sóıleskeni estilip turdy. Ol qaıtyp kelgende Horıa galstýgin baılap tur edi. Sheshken kıimderi edende jatqan. Janet esikten batylsyzdaý kirip, kúıeýiniń aýrýhanadan kıip kelgen eski kıim-keshekterin jınaı bastady. Biraq Horıa onyń ol qareketin jaqtyrmaǵan raı bildirdi, sosyn Janet boıyn jazyp túregeldi de:

— Mynalardy úıge áketsem qaıtedi? — dep surady.

— Joq, qajeti ne?

— Sonda sen bulardy qaıtpeksiń?

— Osy ústelde jata bersin.

Sosyn ekeýi uzaq únsiz turyp qaldy. Janettiń ıegi asty taǵy da dir-dir etti, ol óziniń ketýi kerek ekenin uqty. Esikti asha berdi de Janet:

— Sen búgin sabaq bolmaıtynyn bilesiń be? — dep surady.

— Nege?

— Senbilik bolady.

— Onda meıli, senbilik bolsa bolsyn, — dedi Horıa. — Ana torshada apelsın bar. Balaǵa aparyp ber.

Janet torshaǵa uzaq qarap turdy da:

— Apapa almaımyn, — dedi.

— Nege?

Janet kúıeýiniń kıimderin orap ákelgen oramaldy uqyptylyqpen búktedi.

— «Bul apelsındi kim ákeldi?» dep suraýy múmkin ǵoı onyń.

— Onda aıtarsyń.

Janet oramaldy plashynyń qaltasyna salyp aldy.

— Ol keregi joq deı me dep qorqam.

— Neniń keregi joq deıdi?

— Apelsınniń.

— Onda óziń jersin.

— Maǵan da keregi joq.

— Neni aıtasyń?

— Sensiz apelsınniń keregi joq.

Horıa ıyǵyn bir qıqań etkizdi de salqyn ǵana:

— Onda óziń bil, — dedi.

Janet shyǵyp ketti. Syrtta tań aǵaryp atyp qapty. Biraq muǵalimder bólmesindegi shaqyraıǵan sham sáýlesi terezeden kóz qaratpaıdy. Horıanyń qoly jaryq sóndirgishke eriksiz baryp qaldy. Sóndirgishke qoly tıgende ǵana óziniń osynaý oqys qımyldy nelikten istegenin uǵyndy. Ol ózi mektepte qalyp, áıeli mektepten qaıtyp bara jatqanda dál osyndaı tereze aldynda turyp, kózimen uzatyp salýdy unatatyn. Jol mektepten tómen quldyrap sozylyp alysqa ketedi. Janet uzaǵan saıyn kishireıip, kózden ǵaıyp bola beretin. Ondaı qımas sáttiń ýaqyty ótti de ketti. Qazir bul óıte almaıdy, óıtýge haqysy da joq. Onyń qoly jaryq sóndirgishten baıaý syrǵyp tómen tústi.

Arvıra bólme tazalaýdy aıaqtap qalǵan. Horıa «Kúltýra» aptalyǵynyń birneshe sanyn qolyna ustap dálizge shyqty, ekinshi qabatqa kóterilip, ózi kóp jyldan beri daladaǵy saraıdyń ashyq esiginen kórinetin tylsym alageýimdi baqylaǵan klasqa kirdi. Eden jýylyp, pesh jaǵylǵan. Aınalaıyn Arvıra apaı, netken altyn adam edi, onsyz, onyń jan terbeter áýezdi áninsiz bul mekteptiń kúıi ne bolmaq. Horıa oryndyq ákep, terezeniń aldyna otyrdy. Sosyn «Osy mektep saraıynyń ashyq esigi, odan kórinetin alageýim qarańǵylyq týraly fılm túsirse, onyń ol kún kózi ashyq kezde, jaýyndy kúnderi, qys pen jazda, erteli-keshte qandaı bolatynyn jurtqa kórsetse qaıter edi», — dep oıǵa batty.

Gazette aıtarlyqtaı jańalyqtar joq eken. Oqýshynyń pándi durys meńgerýi úshin úıge qansha tapsyrma berý kerek degen baıaǵy maqalalar men bir jas jazýshynyń kınosenarııinen úzindi jarıalanǵan.

Horıa kınosenarıı úzindilerin qumarlana oqyp, jattap alatyn, sosyn kelip fılm ekranǵa shyqqanda, kınony túsirgen kezde bolǵan ózgeristerdi salystyryp, qaısysynyń utymdy, qaısysynyń nashar ekenin oı eleginen ótkizetin.

Kenet onyń kózi usaq habarlardyń ishinen qyzyqty bir oqıǵany shalyp qaldy. Áldebir keńes jóninde jazylǵan habarda onyń súıikti ustazy Ilarıe Semenovıch Rotarýdyń aty atalypty. Onyń famılıasynyń aldynda akademıanyń korespondent múshesi degen laýazymdy saltanatty túrde jazǵan. Horıa áýelde bul ataq basqa adamdiki shyǵar dep oılap qaldy da habardy taǵy bir oqyp shyqty. Bul adam senbes jaı sıaqty edi. Óıtkeni Ilarıe Semenovıch bar-joǵy ǵylym kandıdaty bolatyn, al akademıa ınstıtýttarynda tolyp jatqan doktorlar álgindeı dárejege jete almaı júrgen. Horıa habardy birneshe ret qaıtalap oqyp shyqty, — joq, ataq shynymen dál sol I. S. Rotarýdiki eken. Ol kúndiz-túni tynym tappaı júrip aqyry osyndaı dárejege jetipti. Endi moldavandar aıtatyndaı táńirim ony bıikten bıikke kótere bersin.

XIII

— Al, balaqaılar, amansyńdar ma?

Olar esik aldynda toptasyp turyp qaldy. Júrekteri alyp ushyp, alqyna dem alysyp tur. Óıtkeni olar mektep aýlasynyń eń arǵy shetinen osy araǵa jetkenshe birin-biri qýyp, júgirip kelgen edi. Horıa óziniń qaıtyp oralǵanyn shákirtteriniń qalaı túsinerine asa zor mán berip, sony óz kózimen kórgisi keldi. Ol shákirtterin baǵanadan beri baqylap turǵan. Áýeli dırektor oqýshylardy klass boıynsha sapqa turǵyzyn, kimniń ne isteıtinin aıtty, sol eki ortada jańalyqty estip qalǵan muǵalimder Horıamen amandasýǵa júgiristi. Sosyn olar syrtqa shyǵyp, jumysqa kirisken sátte-aq kúbir-sybyr kóbeıip ketti. Ol tipti analardyń ne aıtyp jatqanyn sezingendeı de boldy. Janalyq habar ekpindi tolqyndaı klastap klasqa, adamnan adamǵa tarady, sosyn onyń eń jaqsy kóretin shákirtterine de jetti. Endi ǵana jer qaza bastaǵan oqýshylar qalt tura qalysyp, ózara sóılesti de, bári birden kúrekterin tastan salyp esik aldynda turǵan dırektordyń qaıtyńdar degen ısharatpen qol kótergenine qaramastan apyr-topyr júgirisip óte shyqty.

— Sálemetsiz be, Horıa Mıronovıch!!!

Olardyń árqaısysy ár túrli kıim kıgen, óıtkeni olar senbilikke úıde kıetin kıimderimen kelgen edi. Horıa olardyń denelerine úılesken qarapaıym kıim kıgen shaqtaryn qatty unatýshy edi. Merekelik álem-jálemdi ol jaqtyrmaıtyn, óıtkeni tym ádemi nársege árkimniń aqshasy men talǵamy jete bermeıdi. Mektep formasyn da ol onsha quptaı qoımaıdy. Tipti sonyń ózi qıanat sıaqty: ár túrli pishin, ár basqa sóz, ár qıly zerde, ár alýan daýys, sonyń bári bir ǵana tústi — balalar sur, qyzdar qońyr tústi kıimmen shekteledi de qalady. Joq, odan da osy kıimderiniń ózi artyq.

— Qalaı, Horıa, qaıtyp oralǵan ba? — dedi temekiden sál qarlyqqan daýyspen Vasılıe Donsý. Sosyn muǵalimmen júzdeskende eptep yńǵaısyzdanǵandaı boldy. Onysy kóz qylǵany ǵana. — Keshirińiz, azdap keshigińkirep qaldym. Sálemetsiz be. Saý-sálemet keldińiz be?

Ol únemi keshigip júretin jáne sonysyna ózi áldeqandaı bolatyn. Ýaqtyly kelýine tartylyp bitpegen temekisi kedergi boldy. Onyń temekini babymen tartatynyn jurttyń bári biledi. Bar bolǵany on alty jasynda ózine-ózi ıe bolý kim kóringenniń qolynan kele beredi deısiz be?

— Júdep ketipsiz,— dedi qyzdardyń bireýi aıanyshty sezimmen.

— Joq, onsha emes, — dep qarsylyq aıtady basqa bireýler.

— Bálkı, otyryp áńgimeleskenimiz jón bolar?

— Tek árkim óz ornyna otyrsyn.

Oqýshylar oryndaryna otyryp bolǵansha Horıa: «Árıne, saǵat túngi úshte dybys berip shaqyrǵan osylardyń bireýi, poezdan túsip qalǵanym durys boldy-aý», — dep oılanyp turdy. Tipti Býkovınaǵa birjolata ketýge bekingen kúnniń ózinde de ol osynda qaıtyp oralyp, álgi daýys kimdiki ekenin bilýge tıisti edi. Adamnyń qalaı da anyǵyna jetýge tıisti jaılary bolady. Sol eki arada onyń shákirtteri ózara sybyrlasyp jatty. Shamasy muǵalimniń júdeý óńin júrek aýrýynyń ár qıly qıyndyqtaryn sóz etisken bolýlary kerek. Al Horıa bolsa shákirtteriniń bozań óńderine qarap: «Bular da júdeń eken-aý, jýannyń jińishkeretin kóktemgi ýaqta qýatty tamaq kerek, kóbirek et jemese bolmaıdy», — dep oılady.

— Halderiń qalaı? Ne jańalyqtaryń bar?

Segizinshi klastan bastap turmysqa shyǵýdy qıaldaǵan, keýdesi shyǵyńqy, tolyqsha kelgen Vıoleta Zamfır art jaqta otyrǵan ornynan túregep kep, aldyńǵy partaǵa otyrdy. Onyń kóńili muǵalimine burynnan-aq aýyp júretin. Ol Horıaǵa óziniń yntyzarlyǵyn aıtyp úsh ret hat jazǵan, biraq esh jaýap ala alǵan joq. Qazir qatty saǵynyshyn ańǵartqandaı kózimen iship-jep barady, al muǵalim bolsa qatty qysylyp berekesi kete bastady. Buryn sabaq kezinde osy qyzdyń suqtanýynan qutylý úshin únemi sonyń ózinen úıge berilgen tapsyrmany surap, qosymsha suraqtar berip, basyn qatyratyn. Al qazir bolsa senbilik, iri etip toqylǵan kógildir keýdeshe kıip kelipti, aldyńǵy partada qybyr etpeı kózin qadap otyr.

Horıa kenet qataıyp aldy. Balalar ony seze qoıdy. Muǵalim joqta ótken-ketken jáıdi táptishtep aıtyp bermek bolyp túregele bergen Vıoleta irkilip qaldy da qaıtadan otyra ketti.

Horıa partalardyń arasymen júrip ótti, sosyn qaıtadan terezeniń aldyna bardy. Oryndyǵyn jyljytyp qoıyp, óziniń úırenshikti ornyna otyrdy. Kózi taǵy da mektep saraıynyń ashyq esigine tústi... Jo-joq. Sosyn onyń kóz qıyǵy kórshi úılerdiń shatyrlaryn jaǵalap joǵarylap baryp qyrat-qyrat tóbelerge tústi. Odan da bıiktep Kaprıana taýynyń jotasyna baryp tireldi. Onyń munysy essizdikpen teń edi. Qaıtyp oralǵannan keıin búkil shákirtteriniń kózinshe óz janyna jara salǵan jerge qaraý qandaı azap deseńizshi. Biraq ol kóne dańǵyrashylardyń naǵyz laıyqty urpaǵy, qaısar jan edi. Aqyry onyń kózi eshqandaı eskertkish, eshqandaı qońyraýy joq jalańash jotany kórip turyp qaldy.

Balalardyń tili baılanyp qalǵandaı, tym-tyrys. Vıoleta ózgelerden buryn esin jıyp, báseń únmen:

— Biz sizge budan ózge ne aıta alamyz, — dedi.

Osy bir sózge dán rıza bolǵan Horıa taýdy jaıyna qaldyrdy da, qyzdyń júzine súısine qarady. Vıoleta tym kóriktenip ketipti. Daýsy jumsarǵan, náziktenip shyǵatyn bopty. Ár lebizi áýezdi ándeı jan terbeıdi. Shamasy, ol óz daýsynan ózi lázzat alatyn bolýy kerek, osyndaıda kóbirek sóıleýdi unatady. Biraq qazir áldeneden qysylyp qaldy da sózin doǵara qoıdy. Al Horıa osy qyzdyń lebizin estı bergisi keldi.

— Al oqýlaryń qalaı?

— Oqýymyz jaqsy, — dedi Vıoleta eshteńege mán bermeı.— Jaı kúnderi úsh alamyz, jeksenbide tórttiń de shet-shaǵasy kórinip qalady. Al Maı men Oktábr sıaqty merekeli kúnderi keıbireýler bes te alady.

Balalar jamyraı kúldi, muǵalim de ezý tartty. Ol osyndaı aıaq astynan týa qalatyn ázil-ospaq, astarly sózderdi unatýshy edi. Aqyl-oıdy osylaı jattyqtyryp turmasa, qurǵaq oqý programmasy eshkimge qajetsiz bolyp qalar edi.

Biraq qazir onyń kúlkisi berekesiz bolyp turǵan. Janyn birdeńe jegideı jep, shanshyp, aýyrtyp bara jatty. Ol taǵy da terezeniń aldyna bardy. Taǵy da kóz qıyǵy saraıdyń ashyq esigine túsip, shatyrlardy jaǵalaı baryp, taý basyna órmeleı berdi. Óıtkeni ol jaqta onyń ómiriniń máni bardaı edi, onsyz oǵan bar tirlik bos nársedeı kórinetin... Ol jaıynda sóz qozǵaǵysy kelmedi. Biraq únsiz qalýǵa da dármeni joq. Sol sátte oqýshylardyń bireýi qınala turyp:

— Dańǵyra órtenip ketti, — dedi.

Nege ekeni belgisiz ol mán-jaıdy oqýshylardyń ózderi aıtyp berýin qalady. Tilderiniń jetkeninshe óz sózderimen aıtýyn tiledi. Ol Dańǵyrany osylarǵa senip qaldyrǵan, sondyqtan oqýshylar birtindep ózderiniń jaýapkershiligin sezine berýleri kerek. Qazir endi bolǵan jaıdy olardyń ózderi bastap sóz etken soń Horıa qınala turyp, áreń degende:

— Qalaı órtengenin aıtyńdarshy? — dedi.

Áýelde oqýshylar túgel jamyrap, mán-jaıdy túsindirgisi keldi, sosyn bári birden tym-tyrys bola qaldy. Vıoleta ornynan turdy da óziniń súıkimdi áýezdi únimen sóılep ketti. Budan bir apta buryn, apreldiń onynan on birine qaraǵan túni oıda joqta beımezgil jańbyr jaýdy. Shelektep quıǵandaı nóser júrdi, kún kúrkirep, najaǵaı ajdahadaı ysqyrynyp aspandy álem-tapyraq etti. Terezeden qaraýdyń ózi qorqynyshty «edi. Kenet derevnányń ústine jasyn túskendeı boldy. Árkim ony óz úıiniń tóbesine túskendeı bop sezindi. Kúıik ıisi jer-dúnıeni alyp ketti. Al Dańǵyra lap etip janǵanda jańbyr tipti kúsheıe tústi, biraq Dańǵyra laýlap órtene berdi. Óz kózińe óziń senbeısiń. Jańbyr quıyp turǵanda Dańǵyra lapyldap janyp jatty. «Jaı otynan órtengen dúnıeni eshtememen óshirýge bolmaıdy» degen sózdiń jany bar ma qalaı?! Múmkin, bireý sol qalyń jańbyrdy jamylyp ádeıi órtegen shyǵar, aýyl adamdarynyń arasynda ondaı da sóz bar. Ony sizden jasyrǵymyz kelmeıdi...

Horıa taǵy da, múmkin osymen júzinshi ret shyǵar: «Átteń, sol bir beımezgil surapyl najaǵaı bolmaǵanda ǵoı», — dep oılady.

Ol Dańǵyranyń órtenip ketkenin estip kelgen. Ony oǵan ózi jatqan aýrýhanadaǵy áıeline kelgen kolhoz brıgadıri aıtqan. Onyń sózi de dál myna oqýshylardyń áńgimesimen dálme-dál — najaǵaı ajdahadaı ysqyrynyp, aspandy álem-tapyryq etken, árkim óz úıiniń tóbesine jaı túskendeı sezingen. Tegi bul oqıǵanyń ózi ańyzǵa aınalyp ketken tárizdi.

— Raqmet, Vıoleta, otyr.

Ol ózin túngi saǵat úshte oıatqan daýys áli sanasynan ǵaıyp bolmaı turǵanda shákirtteriniń únin estı bergisi keldi. Vıoletanyń daýsy perishtenikindeı bolsa da ony oıatqan ún bul emes edi.

— Sonymen uzaq órtendi me?

Osy arada oqýshylardyń pikiri úılespedi: bireýler tez, eki-úsh saǵattyń ishinde órtenip ketti dese, basqalar kerisinshe, lapyldap janǵan joq, Dańǵyra uzaq ýaqyt tútin qushaǵynda turdy da tóbedegi qońyraý dúrs etip qulap, astyndaǵynyń bárin janshyp, talqandap ketti deıdi. Al úshinshi bireýler onyń bári de durys emes degen pikir aıtady. Áýeli Dańǵyra naızaǵaıdyń soqqysynan kúıredi, sodan keıin órtendi dep tujyrymdaıdy. Horıa osy bir-birimen jarysyp jan-jaqqa tartqan árqıly paıymdaýlardan eshteńe uǵa almady da qolyn kóterdi.

— Joq, báriń birden jamyramańdar. Aldymen sol araǵa baryp, bolǵan jaıdy óz kózimen kórgender aıtsyn.

Balalar partalarynda otyryp, sybyrlasa bastady. «Sen aıt», «Al men nege aıtýym kerek? Seniń sóılegiń kelmeıdi eken ǵoı, qaraı gór pańdanýyn!», «Joq, odan da anaý aıtsyn», «Ol da úıdegisi kelmeıdi». Sosyn jym-jyrt tynyshtyq ornady. Sol tynyshtyq muǵalimniń tynysyn taǵy da tarylta bastady. Onyń tula boıy qaltyrap ketti. Denesi del-sal boldy, júregi dúrsildep áldeqaıda alyp ushyp barady. Jan qaltasynan dári almaq boldy da, ony oqýshylardyń kózinshe iship otyrýdy yńǵaısyz kórdi. Ol ustaz bolǵandyqtan eshqashan osaldyq kórsetpeı árdaıym qýnaq, qýatty, er kóńildi bolyp ónege kórsetýi tıis edi. Oqýshylardyń kózinshe dári ishkennen góri ólgen artyq dep oılady.

— Men,— dedi ol óziniń jan sezimin áreń jónge keltirip, — bárin bolmasań da sol kúni Kaprıana taýyna birazyń barǵan shyǵarsyńdar dep senem.

— Árıne bardy... — dedi Ion Skýtarý klass túkpirinen daýsyn sozyńqyrap. — Jaýynǵa qaramaı kóp adam sol jaqqa júgirdi.

— Kimder?

Klass ishinde taǵy da tylsym tynyshtyq ornady.

— Sen óziń Skýtarý, bardyń ba?

Ún joq. Jym-jyrt. Uzaq únsizdikten keıin ǵana álgi bala:

— Meniń aǵaıym shelegin ala júgirgen, — dedi.

— Sol ǵana ma? Búkil bir klastan Ien Skýtarýdyń aǵasy ǵana barǵan ba?

Mekteptiń ekinshi qabaty jym-jyrt, birinshi qabatynda da esh ún estilmeıdi, aýlada da tynyshtyq ornaǵan. Bastaýysh klastyń oqýshylary aýlada ótken jylǵy túsken japyraqtardy órtedi. Sonyń ıisi Horıanyń esine taǵy da óziniń týǵan Býkovınasynyń kóktemin túsirdi. Tap-taza qarapaıym derevnálar. Dáýletti bolmaǵanmen kórikti, aıaýly meken. Ol jaqta órt óz degenimen júrmeıdi, onda kóne eskertkish túgil taýyq kúrkeni de eshkim órtetip qoımaıdy.

Ony taǵy da sharasyz saǵynysh bıledi, kóz aldynan ketpeı kólbeńdep turyp alǵan ólkege ańsary aya berdi. Al onyń jıyrma tórt shákirti muryndaryn tartyp qoıyp únsiz otyr. Shyndyǵyn aıtqanda endi sóz etetin eshteme qalmap edi. Biraq ol ózi osy jerge ádeıi kelgen soń túngi saǵat úshte ún qatqan adamnyń kim ekenin jáne onyń sebebin bilgisi keldi. Ústeldiń sýyrmasyn tartyp edi, onda klass jýrnaly joq bolyp shyqty.

Sál oılandy da qabyrǵada ilýli turǵan klass tazalaıtyn kezekshiler tizimin aldy.

— Kánekı, qoshtasar aldynda senderge taǵy da baǵa qoıyp keteıin. Bul baǵany batyldyq úshin qoıam. Men senderdi tizim boıynsha shaqyramyn. Árkim qysqasha, bir-eki aýyz sózben ǵana sol túni ne sebepten Kaprıana taýyna bara almaǵanyn aıtyp bersin. Al, kánekı, bastaıyq. Anastasıa Mıhaıl.

Óńi qýqyl tartqan kishkentaı bala tereze jaqtaǵy partadan túregeldi de:

— Meniń baspam kóterilgendikten búgin de mektepke jibermeımiz degen, — dedi.

«Joq, bul eshteńe aıtpaıdy, oǵan muǵalim emes, moınyna oraıtyn ystyq shúberek kerek», — dep oılady Horıa.

— Otyr. Varbıe Petrý.

Qýaqy pishindi bala túregeldi. Eki kózi jan-jaǵyna jyltyń-jyltyń qaraıdy. Bireý birdeńe dep aýzyna sóz salar ma eken deıtin sıaqty.

— Qyrsyq bolǵanda men sol kúni, dálirek aıtsam dál sol túni álgi... uıyǵymdy peshtiń ústine keptirip qoıyp edim.

Horıa myrs etti — tapqan aqylyn qaraı gór. Beınelep, naqtyly dálel aıtty.

— Otyr. Nevoe Elena.

— Taqtaǵa shyǵaıyn ba, osy jerde turyp aıta bereıin be?

Murnyn tartyp tur, al onyń qasynda otyrǵan qyz aqyryn ǵana, biraq jurt estıtindeı ǵyp:

— Ol sol túni shashyn buıralap jatqan bolatyn, — dedi.

Kezek ol qyzdyń ózine jetkende muǵalim odan eshteńe suraǵan joq, óıtkeni ózin poezda oıatqan bul ekeýiniń eshqaısysy emes ekenin sezgendeı edi. Al ýaqyt bolsa ótip barady, tizim aıaqtalyp keledi. Sol sátte ol: «Shynymen-aq mıymnyń qozǵalǵany ma? Shynymen-aq ún qatqan adamnyń jaı eles bolǵany ma?», — dep úreılene oılady. Ony kúıinishtiń býǵany sonsha, basyn taý men tasqa urǵysy keldi. Aqyry ol sońǵy famılıany ataǵanda jym-jyrt tynyshtyq ornaı qaldy. Muǵalim men shákirtterdiń arasy alshaqtap, ortalarynda qulan jortpas qula dúz jatqandaı meńireý tynyshtyq basty. Eki dúnıeniń adamyndaı bolǵan olardyń bir shańyraqtyń astynda bir aýamen qalaı tynystap otyrǵanyna qaıran qalasyń. Qoshtasar sátte muǵalim jymıa kúlimsiredi de, burynǵy ystyq yqylastary úshin amal joq, zorlana jyly shyraı bildirdi. Sony kórgende onynshy klass oqýshylarynyń júrekteri shymyrlap ketti.

— Jaraıdy, balalar, baryńdar. Senderdi syrtta kútip tur ǵoı.

Oqýshylar kinály adamdardaı moıyndarynan sý ketip shyqty. Esikti aqyryn ǵana jaba ketti. Eger olardyń budan alǵan bar tálimi — shyqqan esikterin arttarynan jaba ketý ǵana bolsa, sonyń ózine de muǵalim dán rıza edi. Óıtkeni tez dári ishýi kerek, al túregep baryp esikti jaýyp kelýge onyń dármeni joq-tyn. Jalma-jan tiliniń astyna dárini tastap jiberdi de, ústelge shyntaqtap súıene ketti. Mańdaıyn qos qolymen tiredi, sol sátte ol kelbetti kelgen kelisti muǵalimnen taǵdyrdyń taýqymetine túsken Býkovına sorlysyna aınalǵandaı boldy. Budan keıingi tirligi ne bolaryn bilmeı jany yshqynyp sendele berdi.

Esik syqyrlady, biraq bul kezde ol dári iship, kóńili jaı taba bastaǵan edi, esik jaqqa qaraǵan da joq, kelgen adamnyń kim ekenin bilgisi de kelmedi. Kim bolsa da onyń endi eshqandaı máni de joq edi. Múmkin Janet shyǵar, álde Haret Vasılevıch bolar, nemese mektep dırektory, áıtpese óz áriptesteriniń biri, tipti táńiriniń ózi shyǵar. Báribir onyń endi eshqandaı máni joq.

— Horıa Mıronovıch...

Ol selk ete qaldy. Bul oǵan poezda ún qatqan daýys edi. Sony sezinip, qybyr etpeı sileıip otyryp qaldy ol. Taǵy ne, aıtar eken dep kútip otyr. Bul dál sol daýystyń ózi ekenine anyq kózin jetkizgisi keledi. Sol lebiz taǵy estilip, eń bolmasa bir-eki aýyz til qatsa eken dep tileıdi.

— Horıa Mıronovıch, meniń qaıtyp oralǵan sebebim...

Ol óz kózine ózi senbeı qaıran qalyp ornynan turdy. Qarsy aldynda Marıa Moskalý tur edi. Kaprıananyń ótkeni tarıh degenge senbeıtin Marıa bolatyn. Eńbeksúıgish, qarapaıym ǵana tyǵyrshyqtaı qyzdy Horıa ishteı kartoshka dep ataıtyn. Marıa óńsizdeý, alasa boıly, bet-pishini tartymsyz qyz edi. Tabıǵat ony jaratqanda sarańdyq istegen bolsa kerek, biraq onyń keskin-keıpi jasalyp bolǵan kezde aıanysh etken sıaqty. Barlyq múshesi músindelip qoıǵan soń amal joq endi tym bolmasa kózin nurlandyra túspek bolǵandaı. Rasynda Marıanyń únemi kúlimsirep turatyn móldiregen tup-tunyq kógildir kózderi kimniń bolsa da esin alardaı edi. Muǵalim osy Marıadan álginde jón suraǵanda ol: «Meıramnyń qarsańy bolǵan soń kúlshe pisirip jatqanmyn», — dep qaltqysyz shynyn aıtqan. Horıa onyń sózine sengen. Marıanyń qolyna qaraǵan jan kóp edi. Sheshesi temekiden densaýlyǵyn buzyp alyp, aýrý-syrqaýly bolatyn. Sondyqtan Marıa besinshi klastan bastap úı ishiniń sharýasyn óz qolyna alǵan. Bir tańǵalarlyq jaı — muǵalim ony tizim boıynsha shaqyrǵanda qyzdyń daýsy qazirgiden múldem basqa bolatyn. Bir adamnyń daýsy aınalasy jarty saǵattyń ishinde osylaı kúrt ózgere qalady degen muǵalimniń qaperine de kelmep edi.

— Horıa Mıronovıch, meniń qaıtyp kelgen sebebim...

Muǵalim raqat bir sezimge bólendi. Onyń júregi baıaý ǵana jaıymen soǵyp turdy, sonyń ózi de baqyttylyqtyń nyshany edi.

— Sonymen nege qaıtyp keldiń Marıe?

— Álginde bizdiń sizge aıtqandarymyzdyń bári ótirik ekenin túsindirgeli keldim. Baspanyń da, kúlsheniń de, shash buıralaýdyń da ol iske esh qatysy joq. Biz sol túni Kaprıana taýyna qoryqqannan bara almadyq.

— Sonda kimnen qoryqtyńdar?

— Dırektordan.

Ol áldekimnen súıenish kútkendeı jan-jaǵyna kóz júgirtti. Biraq aınalasynan eshkimdi kóre almaǵan soń, ne de bolsa kórip alaıyn degendeı rýhtana tústi.

— Dırektor sonda senderdi qalaı qorqytyp júr?

— Qoryqpaı kór. Onyń bul aradan ketkisi kelmeı júrgenin ózińiz de sezbeısiz be... Oǵan jańa oryn da taýyp bergen: kórshi Petrenyda orta mektep ashylady deıdi, soǵan ony dırektor ǵyp taǵaıyndaǵan. Áıeli tipti júgin de býyp-túıip qoıdy, al ol bolsa kún qurǵatpaı mektepke keledi, aıaǵy basqan jerge shóp shyqpaıdy.

— Áıteýir ketetin adam ǵoı, kelse kele bersin. Ári ketkende oqý jyly aıaqtalǵannan qalmaıdy.

— Oǵan deıin ol bar yzasyn bizden alyp bitetin boldy. Ádebıet sabaǵynda bizdi ne kúıge túsiretinin kórseńiz ǵoı. Ol óziniń aýysatynyn estigen kezde bizdiń klastaǵy oqýshylardyń bárine kelip baǵa qoıyp shyqty. Kesh bolsa bárimiz bas qosyp, ózara keńesemiz de jatamyz. Siz bolsańyz habarsyz kettińiz. Bizge qaıtyp oralasyz ba joq pa, ol jaǵyn bile almadyq. Al biz bolsaq osy jerden mektep bitirip, odan ári oqý úshin minezdeme alýymyz kerek. Dırektordyń ketetin túri joq. Biz bitirgenshe ketpeıtin bolsa, jaman minezdeme beredi ǵoı, onymen qaıda bara alamyz.

Ol qurǵaq jutynyp, tap bir aǵysqa qarsy júzip bara jatqandaı basyn qaısarlana shaıqap qoıdy. Biraq jaǵaǵa deıin júzip jetý úshin sál ǵana qaırattana túsý kerek edi.

— Sondyqtan da kóne eskertkish taý basynda órtenip jatqanda biz kóz jasymyzdy tógip, dármensiz otyra berdik.

Osy bir qońyraýdaı syńǵyrlaǵan balǵyn daýys muǵalimdi múldem elitip áketti. Ol Marıa taǵy birdeńe aıtar ma eken degendeı únsiz kútip turyp qaldy. Onyń kóz aldynda qyzdyń azamattyq kemeldiligi oıanyp, nyǵaıa berdi. Naǵyz pedagog bolǵandyqtan ol osy marqaıý qubylysyna tosqaýyl bolmaı, onyń órkendeı túsýine múmkinshilik berý qajet ekenin túsindi.

Biraq qyz odan keıin ún qatqan joq. Álgi bir aýyr áńgimeden keıin ol basylyp qaldy. Sosyn muǵalim oǵan sergek te meıirimdi únmen:

— Al sonda sen qazir nege qoryqpadyń? Dırektor esik aldynda tur ǵoı, ol seniń oqýshylarmen birge shyqqanyńdy, sosyn qaıtyp jalǵyz oralǵanyńdy kórip, jadyna saqtap qaldy ǵoı. Ol kekshil adam emes pe, ol seniń munyńdy keshirmeıdi, — dedi.

— Keshirmese meıli, — dedi qyz eshteńeden qaımyqpas sezimmen. — Ol onsyz da maǵan ádebıet sabaǵynan kór qazyp qoıdy, sondyqtan endi jaqsy minezdememniń ózi de kómektese almaıdy.

— Kór qazǵany qalaı?

— Onyń sabaǵynan alatynyń kileń úshtik. Sońǵy joly bergen tapsyrmasyn túgel jattap alǵam. Sóıtsem de ol oılanyp otyrdy-otyrdy da eshteńege qaramaı úsh qoıa saldy.

Horıa aqyryn ǵana myrs etti. «Qor bolǵan qaıran ádebıet-aı, eger seniń atyńnan ózińniń eń yqylasty oqýshylaryńdy jer qylyp jatsa, ne bolǵanyń...»

Ol ornynan túregep, aıaǵyn baıaý basyp, esik aldynda turǵan shákirtine qaraı júrdi. Qasyna kelip, alaqanymen onyń tek qyzdarǵa ǵana tán názik, jup-jumsaq betinen sıpady. Marıanyń kógildir kózderinde baqyt nury oınady, bul tipti jaı ǵana kóz emes, kóktemniń móp-móldir shýaqty aspany ispettes tuńǵıyq dúnıe edi. Muǵalim bir sát sol shýaq nuryna eltip turyp qaldy. Qyz óziniń áıteýir bir is istegenin uǵyndy, onysy aqylsyzdyq pa, joq álde alǵyrlyq pa, kim bilsin, qalaı bolǵan kúnde de óz isiniń aq-qarasyn ajyratpaı kete alatyn emes. Al muǵalim sonyń oń-terisin aıtatyn jalǵyz ǵana arqa súıer adamy edi. Sony ańǵarǵan Horıa:

— Raqmet, Marıe, endi bara ǵoı, — dedi.

Qyz ketpek bolyp burylyp esiktiń tutqasynan ustady. Sol bir qas qaǵym sátte muǵalimdi túngi úshte, dálirek aıtqanda tańǵy úshte oıatqan ǵajaıyp daýys jer astyna sińip ketkendeı ǵaıyp boldy. Marıa endi tabaldyryqtan attaı berip, óziniń qalypty daýsymen:

— Al bizdiń selonyń tarıhy ne bolmaq, onyń shynymen-aq óshkeni me? — dep surady.

Muǵalim kúlip jiberdi — bul suraqtan onyń ózi de qorqýshy edi.

—O ne degeniń, Marıe! Tarıh degen jer astynan tabylǵan qańqalar men qudaılardyń sýreti nemese taý basyndaǵy kóne dańǵyralar ǵana emes. Burnaǵy kúni Mareka baryp qonǵan planetaaralyq stansıa da, dalada jınalmaı qalǵan júgeri de jáne bizdiń mektepte búgin bolǵan oqıǵa da tarıh bolyp sanalady. Tipti aıta berse seniń búgin osy araǵa ekinshi ret kelýiń, sen kelerdiń aldynda men ishken dári, anaý bastaýysh klass oqýshylary laýlatyp jatqan ot — osynyń bári de tarıh. Kerek deseń myna seniń ústińdegi aq qaltaly qońyr keýdeshe de tarıhtyń ıgiligine aınaldy.

Qyz uıalyp qalyp, ezý tartty.

— Siz de aıtady ekensiz, Horıa Mıronovıch! Bul shúberek tarıhqa qalaı enbek, osydan basqa dúnıe quryp qalyp edi...

Ol esikti erkin ashyp, shyǵyp ketti. Muǵalim onyń dırektordyń janynan osymen tórtinshi ret qalaı ótetinin kórmek bolyp terezeniń aldyna bardy. Ol ózi kartoshka dep júrgen qyzdyń boıynda qandaı batyldylyq, senim men rýh jatqanyn endi uǵynǵandaı boldy. Dırektor Marıanyń jolyn bógemek bolyp taltaıyp tura qaldy. Ol túk baıqamaǵandaı bolyp, ǵajaıyp bir jaıbaraqat keıippen qasynan óte shyqqanda, dırektor tipti biraz sasyńqyrap ta qaldy. Qyz óz jumysyn istemekke bet aldy, biraq ol jaı ǵana onynshy klastyń oqýshysy emes edi, onyń ómirge degen óz túısik-túsinigi bar bolatyn. Sondyqtan da ony osydan bir saǵat burynǵy Marıa qalpyna keltiretindeı bul dúnıede eshqandaı qudiret joq edi.

Ol ózimen birge oqıtyn balalardyń qasyna baryp, qolyna kúrek aldy da, sonshalyq bir yjdaǵattylyqpen jumysqa kiristi. Al terezeniń aldynda turǵan Horıa osy sátten bastap Marıa Moskalý óziniń eń senimdi, eń qaltqysyz odaqtasy bolatynyn sezindi. «Ýaqyty jetkende ol turmysqa shyǵady, balaly-shaǵaly bolady, sóıtkenmen onyń ózi de, kúıeýi de, balalary da Horıanyń odaqtasy bolyp, ol qandaı kúıge tússe de sonyń sózin sóıleıdi. Bul onyń otyz jyldan astam ǵumyrynda jetken muratynyń eń mańyzdysy edi. Eger osy jaı aqıqat bolsa, ol sol baqytynan qashyp qaıda barmaq. Muǵalimniń Otany — óz shákirtteriniń ósken jeri. Odan ózge Otandy ol esh jerden taba almaq emes».

Saǵat on kezinde ol mektepten shyǵyp, qyrjıyp turǵan dırektormen amandasty. Qaqpadan shyǵyp, úlken qara jolǵa tústi. Sonymen tike tartyp otyryp tar kóshemen burylyp, aqyryn taýǵa kóterildi. Ol bir kúnniń ishinde-aq kemeldene túskendeı. Shytyrman shıelenisten jaltarmaı, qaıta oǵan ózi qarsy júrip, taısalmaı tike qaraý kerek ekenin uǵynǵan. Órtengen Dańǵyra áli de munyń jan jarasy edi. Qazir sonyń qańqasyn, júrek syzdatar ólekse sorly kúıin kórip qoshtasyp, óz ómirin qaıta bastaǵysy keldi. Ol qısyq kóshelermen qosa buralańdap uzaq júrdi. Sosyn ashyq dalaǵa shyqqan soń sýyqtan titirkenip penjeginiń jaǵasyn kóterip aldy.

Eskertkishtiń túgi qalmaı órtenip ketipti. İldálda bop qalǵany astyńǵy bólmeler men dańǵyrashynyń úıshigi, olardy da úıindi basyp qalǵan. Muǵalim taý basynda tórt júz jyl turǵan eskertkishtiń arýaǵyna taǵzym etti de, kóńil aıtatyn adamdarǵa uqsap kúıgen tastardyń ústine otyrdy, qaıǵyǵa ortaqtastyǵyn tanytty. Ol kóńil kúıi ornyqqansha uzaq otyrdy. Bir kezde ol bir adamnyń derevnádan shyǵyp osy eskertkishtiń ornyna qaraı bet alǵanyn kórdi. Soǵan qarap otyryp: «Bas kıiminiń sıqy ketken, bir túrli ersileý sýlyq kıgen, galstýk taqqan bul kim ózi, — dep uzaq oılandy ol... Ókinishke oraı álgi dırektordyń bergen aqshasy uzaqqa jetpepti, múmkin aqsha alýdyń qajeti joq dep eseptegen qamqorshylardyń aıtqany durys kelgen shyǵar.

— Nemene, — dedi Sımıonel kúl-talqan bolǵan eskertkishke jete bere asqaq sóılep, — sálemetsiz be?

Osy Sımıonel jaratylysynan jasqanshaq edi. Ol adammen júzbe-júz kezdesip amandasqanda qatty qınalatyn. Óziniń aýyldastarymen kezdeskende jan dúnıesinde bir arpalys paıda bolatyn, óz sezimimen ózi arpalysyp, osy jasqanshaqtyqtyń yrqynan shyǵý úshin ol ár kez yzalana órshelenip: «Nemene, qaıyrly kesh» áıtpese «Nemene, amansyz ba», — dep sálemdesetin. Sımıonelge jaqsy qabaq tanytý osy derevná turǵyndarynyń saltyna aınalyp ketken, sondyqtan Horıa da solardyń iltıpatyn ustanýdy qup kóretin.

— Saý-sálemetsiń be, Sımıonel!

— Nemene, eskertkish órtenip ketken be? — dedi Sımıonel muńdy únmen. Kenet sol sátte-aq ony bir kúlki qysty. Ol óz kóńil kúıine ıe bola almaı bara jatqan soń tez qos qolymen júzin jaba qoıdy, óıtkeni bul orynsyz kúlki muǵalimge ersi bolyp kórinetinin uqqan edi.

Horıa ony yńǵaısyzdandyra bermeý úshin basqa jaqqa qarap otyryp jaýap berdi.

— Bizdiń sorymyzǵa órtenip ketipti.

— Siz ylǵı aýrýhanada jatty deıdi ǵoı, — dedi Sımıonel. Qurǵaq jutynyp otyryp, shashalyp qaldy da jótele bastady. Ony kúlki qysyp bara jatty, biraq bul arada kúle qoıatyn eshteńe joq edi.

— Iá, aýrýhanada jatyp shyqtym.

— Jaqsylap emdedi me?

— Jaman emes sıaqty.

Biraq ekeýiniń áńgimesi jaraspady. Qyrsyq qylǵanda Sımıoneldi kúlki býa berdi. Ol biraz oılanyp qaldy da, muǵalimniń qasyndaǵy kúıgen tasqa kelip otyryp aqyryn ǵana:

— Men bul araǵa beker kelgen joqpyn, — dedi. — Siz osy Dańǵyradaǵy ústeldiń ústinde jatatyn kitapty izdep júr deıdi ǵoı...

Horıanyń júregi zý ete tústi.

— Iá, men ol kitapty bir kezde surastyrǵam. Nemene, tabyldy ma?

— Joq, árıne tabylǵan joq... — Ol taǵy da kúldi, óıtkeni bul joly kúlýdiń de jóni bar edi. — Ol tabylǵan joq, biraq ol sizge kerek bola qalǵan kezde maǵan aıtarsyz, men taýyp beremin...

— Raqmet, Sımıonel. Ol kitap taıaýda maǵan qajet bolyp qalar.

— Onda saý bolyńyz. Men asyǵyspyn, buzaýymdy sýǵarýym kerek.

Ol ornynan turyp, erekshe bir kóńildi kúımen aspaı-saspaı tómen túsip bara jatty. Muǵalimniń bir ájetine jaraǵanyna qýanyshty edi ol. Onyń artynan qarap otyrǵan Horıanyń kóńil kúıi kóterildi. Endi esh alańdamaı oılana-tolǵanyp, Moldavıanyń kóne eskertkishteri týraly kitap jazýyna bolady. Qazir onyń qolynda búkil akademıadan tabylmaıtyn derekter bar. Ol endi óziniń bar kúshin, bar múmkindigin sol ıgilikti iske jumsaýy kerek.

Biraz ýaqyt ótken soń ol qaıtyp kele jatyp, bir qudyqtyń qasynda ósek aıtyp turǵan kelinshekterdi kórdi. Derevnáda mundaı kórinis daǵdyly jaı edi. Muǵalim olarmen amandasyp, óte shyqty, uzaı bergende artynan bir kelinshektiń:

— Aqyry bizdiń Jenáǵa qaıtyp oralypty ǵoı. Býkovınasymen qoshtasyp qaıtyp kelipti, — degenin qulaǵy shalyp qaldy.

Oǵan taǵy bir kelinshek qosyldy.

— Qudaı-aý, kelmegende qaıda barady deısiń. Kórikti jigit pen sulý áıel birin-biri qıa alýshy ma edi.

Horıa qatty kúrsindi de ezý tartty. Óıtkeni aınalasynan taǵy da alhory ıisi ańqyǵan edi. Ol qazir ótken-ketkendi oı eleginen ótkizip áýre bolǵan joq, soqa túreniniń dymqyl jerge súńgigenindeı tátti qıaldyń qushaǵyna ene berdi. Óıtkeni ol osy is-qareketten, osy tirlikten baıandy eshteńe joq ekenin jan dúnıesimen sezinip edi.

---