InfoHub Logo

roman

Dıirmenshiniń balasy oı ústinde keledi. Bul jasy on tórtter shamasyndaǵy keń ıyqty, kún men jelge ábden totyqqan jas jetkinshek álde nelerdi oıdan qurap aıta qoıýǵa keremet sheber bolatyn.

Ol óskende sireńke jasap shyǵarmaqshy. Bul endi qaýipsiz kásip emes, saýsaǵyńa kúkirt juqtyryp alsań, er júrekpin degenniń eshbiri de qol ushyn berýge batpaıdy. Dostaryń da mundaı qaterli istiń has sheberi bolsań ǵana qadirleıdi.

Ormanda ol oz qustarynyń amandyǵyn bildi. Qustardyń bári onyń eski dostary, ol olardyń qaıdan uıa salatynyn biledi, tilin túsinedi, ár alýan daýystaryna jaýap qaıtarady. Jıi-jıi olardy unnan pisirilgen nannyń qoqymdarymen azyqtandyrady.

Joldy jaǵalaı ósken aǵashtar da onyń eski tanystary bolatyn. Kóktemde ol aǵash shyrynyn jınap, qysta olarǵa ákedeı qamqorlyq jasap, salmaǵymen butaqtardy syndyryp jibermes úshin karyn qaǵyp túsirip turatyn. Tipti qaraýsyz qalǵan tas kenishtiń eń basynda ol jaqyn tartpaıtyn tas bolmaıtyn, olarǵa qashap qaripter jazatyn, sosyn oryndy ornyna qoıyp, eń ortadaǵysy — pastor, qalǵandaryn ǵıbadat qylýshylar dep ataıtyn. Jalpy ejelgi tas kenishi ózi óz bolǵaly ne ǵajaıyptar kórmedi deısiń.

Bir jaǵyna burylyp ol toǵanǵa qaraı tústi. Dıirmenniń dóńgelekteri aınalyp, gúrilinen qulaq tunady. Alaıda ol ózimen-ózi áńgimelesip osy tóńirekte qydyryp júrýge daǵdylanǵan. Kóbiktiń árbir injý marjanynyń, ózindik erekshe ómiri bar sıaqty, báz birdeńeler jaıynda olar da aıtyp bere alarlyqtaı, al bógennen ózen tómenge tik qulaıdy, sonda sý jaltyraq jiptiń keptirýge qoıǵan shýmaq-shýmaq shúıkesine uqsaıdy. Toǵannan tómen ózende balyq júredi, oǵan da talaı márte qarmaq salǵan.

Ol óskende súńgýir bolmaqshy. Basqa eshkim de emes, tek súńgýir ǵana. Kemeniń palýbasynan teńizdiń túpsiz tereńine súńgip, tolqyndar tańǵajaıyp ormandardy terbetip turǵan, buryn-sońdy eshkim kórip-bilmegen elden bir-aq shyǵady, al eń túpte marjannan jasalǵan saraı áldenege ilýli turady. Patshaıym ony terezeden ymdap shaqyryp "Kirińiz!" deıdi.

Sol sát ol ózin bireý shaqyryp jatqanyn estidi. "Iýhannes!" dep shaqyryp jatqan onyń ákesi eken.

— Saǵan Qulpy saraıdan kisi jiberipti. Jas myrzalardy aralǵa aparyp kelý kerek kórinedi.

Iýhannes shapshań Qulpy saraıǵa tartty. Dıirmenshi ulynyń úlesine kútpegen keremet qurmet tıdi.

Baıdyń mekeni shyn máninde kishkentaı Qulpy saraıǵa uqsaıtyn, bázbir jasyl jelek arasyndaǵy ertegi saraıy sıaqty. Qabyrǵalardy boılap shatyrdyń kómkerýine tireletin jartylaı dóńgelek terezeler syrty aqpen syrlanǵan aǵash úıdiń ajar-kórkin ashyp turatyn Qojaıyndarǵa qonaqtar kele qalsa, úıdiń tóbesine jalaý ilinetin. Halyq arasynda bul mekendi Qulpy saraı ataıdy. Onyń bir jaǵynda — shyǵanaq, kelesi jaǵynan orman kósilip ketedi, al túý-túý alystan shaǵyn sharýa hýtorlary buldyraıdy.

Jas myrzalardy Iýhannes portqa kire beriste qarsy alyp, qaıyqqa ornalastyrdy. Ol bulardy kópten biledi — Qulpy saraı ıesiniń balalary men olardyń qaladan kelgen dostary ǵoı. Olardyń bárinde sazǵa kıetin qonyshy bıik etikteri bar eken, tek on jastan endi ǵana asqan Vıktorıanyń azǵyndaǵysy kishkentaı týflı bolyp shyqty, sondyqtan ony qolǵa kóterýge týra keldi.

— Meniń kóterip alyp ótýime bola ma? — dep surady Iýhannes.

— Men ózim alyp ótemin, — dedi es bilip, etek-jeńin jıar shaqtaǵy qaladan kelgen jas jigit Otto. Sóıtip Vıktorıany qolyna sol aldy.

— Al sen, álgi atyń kim edi, qaıyǵyńdy qaraısyń.

— Onyń aty — Iýhannes, — dep baıandaıdy Vıktorıa. Shynynda da, ol qaıyqty qarasyn.

Iýhannes jalǵyz qaldy. Sebetterin alyp jas myrzalar qustyń jumyrtqasyn jınaǵaly aralǵa dendeı kirdi. Iýhannes oıǵa batyp turyp qaldy, onyń da basqalarmen birge barǵysy kelip edi, qaıyqty op-ońaı jaǵaǵa tirep qoıa salady, oǵan, kim tıedi. Jaǵaǵa súırep shyǵarsa da op-ońaı. Ol bar kúshin salyp ıterip qalyp edi, qaıyqtyń tumsyǵy sopań etip jaǵaǵa shyqty.

Jas myrzalardyń kúlip-oınap ázildesip aralǵa úńgip enip, alystap bara jatqanyn ol baıqap túr. Jaraıdy, joldary oń bolsyn. Áıtkenmen muny ózderimen birge ala ketýi kerek edi. Bul olarǵa uıa kórseter edi, taýda kózge túse bermeıtin qupıa sarqyramalarǵa aparar edi, al olardyń mańynda tumsyǵynda túbiti bar jyrtqysh qustar turady. Birde odan Iýhannes aq tyshqandy da ushyratqan.

Qaıyqty ıterip sýǵa qaıta túsirip Iýhannes araldy aınala ese bastady.

— Kepi qaraı es! Qustardy úrkitesiń, — degen aıqaı shyqqanda ájeptáýir alystap ta ketken edi.

— Sizderge aq tyshqannyń inin kórsetpekshi edim, — dep aqtalǵan Iýhannestiń úninde bir suraq turdy. Bolmasa tútin berip jylandy uıasynan shyǵaraıyq. Mende sireńke bar, — degen usynys jasady.

Ony qostap ún qatqan eshkim bolmady. Iýhannes qaıyǵyn buryp alyp, álginde toqtaǵan jerge qaraı ese jóneldi. Baryp ony jaǵaǵa shyǵardy.

Ol óskende sultannan aral satyp alyp, oǵan tiri pendeni jibermeıdi. Onyń ıeligin bortynda zeńbirekteri bar kemeler kúzetetin bolady. "Ámirshim, bázbir keme quzǵa asylyp qaldy, ishinde jas jigitter bar eken, opat bolǵaly túr" dep baıan etedi quldary. "Meıli ólse ólsin" deıdi bul "Ámirshim, — dep jalynady olar, — olar kómek surap jalbarynady, áli bárin de qutqarýymyzǵa bolady, arasynda aq kóılek kıgen bir áıel bar eken "Qutqaryńdar onda" dep buıyrady kúrkiregen únmen. Sóıtip uzaq jylǵy aıyrylysýdan keıin Qulpy saraı qojasynyń balalaryn qaıta kóredi, al Vıktorıa aıaǵyna jyǵylyp, qutqarǵany úshin alǵys aıtady. "Alǵys aıtýǵa bul tatymaıtyn qareket, men tek boryshymdy ǵana ótedim, — deıdi bul. — Meniń ıeligimde emin-erkin serýendeńder". Qulpy saraıynyń esigin jas myrzalarǵa aıqara ashyp, sosyn altyn tabaqtarǵa salyp qonaqasy beredi, qara tústi júz kúń túni boıy bı bılep, án salyp, olarǵa qyzmet kórsetedi. Sodan soń jas myrzalar júrýge ázirlenedi, al Vıktorıanyń olarmen ketkisi kelmeı, munyń aıaǵyna jyǵylady, — óıtkeni súıedi ǵoı ol. "Qalýǵa ruqsat etińizshi, ámirshim, meni qýa kórme, kóp kúńderińniń biri bolaıyn".

Tolǵana tolqyp Iýhannes araldyń orta tusyna taman adymdaı jóneldi. Qulpy saraı qojasynyń balalaryn qutqarý kerek. Kim bilsin, kenet olar adasyp ta ketken shyǵar. Bálkim, Vıktorıa tastardyń arasyndaǵy jyraǵa túsip ketip, shyǵa almaı júrgen bolar. Iýhannes qolyn sozsa boldy, ol qutqaryldy deı ber.

Al jas myrzalar Iýhanneske tańdana qarasty. Qalaısha ol qaıyqty tastap kelip júr?

— Qaıyq úshin sen maǵan jaýap beresiń, — dep eskertti Otto.

— Qalasańyzdar, tańqýraı alqabyn kórseteıin, — dep tilek bildirdi Iýhannes.

Eshkim ún qatqan joq. Tek Vıktorıa ǵana:

— Tańqýraı deısiń be? Ol alqap qaıda? — dep surady. Biraq jas qalalyq tez kıip ketip:

— Qazir oǵan ýaqyt joq, — dep bir-aq qaıyrdy.

Ulý saýyttaryn jınap alatyn jerdi de bilemin, — dedi Iýhannes.

— Al olarda injý marjan bar ma? — dep surady Otto.

— Oı, kenet olardan shynynda da injý marjan tabylyp qalar? — dep daýystap jiberdi Vıktorıa.

Joq, Iýhannes oǵan kepildik bere almady, al ulýlar jaǵadan shalǵaı aq qumdy shyńyraýda jatady, oǵan qaıyqpen júzip baryp, sosyn súńgý kerek.

Biraq bul qareketti olar kúlkige aınaldyryp, Otto:

— Keremet súńgýir tabyldy ǵoı, aıtary joq! — dep myrs etti.

Iýhannes aýyr kúrsindi.

— Qalasańyzdar, anaý jartasqa shyǵyp, dáý bir qoıtasty tómen laqtyraıyn, — degen usynys aıtty ol

Alaıda ol usynysy da jas myrzalarǵa unamaı, uıalyp qalǵan Iýhannes qaıtyp til qatpady. Sosyn ol qus jumyrtqasyn izdep, basqalardan aýlaqtap araldyń kelesi shetine ketti.

Keıin búkil qaýym qaıyqtyń qasyna jınalǵanda, Iýhannes jumyrtqany qalǵandarynyń bárinen kóp jınaǵan bolyp shyqty. Olardy ol bas kıimine salyp ákeldi.

— Munshama kop jumyrtqany qalaı jınap júrsiń? — dep surady qalalyq Otto.

— Sebebi men qus uıalaryn bilemin, — dep qýana' aıtty Iýhannes. — Myna jumyrtqalardy senikimen birge salyp qoıaıyn, Vıktorıa.

— Atama! — dep shyj ete qaldy Otto. — Ol ne úshin?

Barlyǵy ańtarylyp Ottoǵa qarady.

— Bas kıimniń taza ekenine kim kepildik beredi?

Jaýabyna Iýhannes eshteńe aıtqan joq. Biraq qýanyshy sap

basyldy. Ol burylyp alyp, bas kıimdegi jumyrtqany ustap jartasqa qaraı tartty.

— Buǵan ne bolǵan? Qaıda bara jatyr? — dep surady shydamsyzdanǵan Otto.

— Qaıda barasyń, Iýhannes? — dep shyryldaǵan Vıktorıa onyń sońynan tura júgirdi.

Ol toqtap:

— Jumyrtqalardy uıasyna qaıta salyp qoıamyn, — dedi baıaý ǵana.

Olar bir-birine qarap turyp qaldy.

— Al tústen keıin tas kenishke baramyn, — dedi ol.

Qyz úndegen joq.

— Barǵyń kele me, úńgirdi kórseteıin, — dedi ol

— Oı, qorqamyn, — dep úreılendi. — Onda tastaı qarańǵy dep sen aıtyp ediń ǵoı.

Óziniń yza — kúıinishine qaramaı Iýhannes jymıyp kúlip, ójettene ún qatty:

— Túk te etpeıdi, qasyńda men bolamyn ǵoı.

Eski tas kenishte oınaýdy Iýhannes kishkentaı kúninen jaqsy • kóretin.

Onyń joǵaryda birdeńeler jasap, ózimen-ózi daýystap sóılesip júrgeni joldan estilip turatyn; keıde ol ózin poptyń ornyna oısha qoıyp, ýaǵyz aıtatyn.

Tas kenishtiń qaraýsyz qalǵanyna ne zaman, tastardy qyna basyp ketken, baıaǵyda burǵylap, jarylǵysh qoıǵan tesikter endi kórinbeıdi. Onyń esesine eń túkpirinde qupıa úńgir bar. Dıirmenshiniń balasy ony tastardan arshyp, sýretter salyp álemishtep qoıdy, onyń qıalynda, bul úńgirde álemdegi eń ójet qaraqshylar saıaǵy turady, olardyń basshysy bunyń ózi.

Mine, ol kúmis qońyraýyn qaqty. Basynda jahaty jalt-jult etken bórki bar kishkentaı ergejeıli kisi júgirip kirdi. Bul qyzmetshi. Basy jerge jetkenshe ıilip taǵzym etip jatyr. "Patshaıym Vıktorıa qalaı keledi, solaı osynda ákelińder", — dep daýystap buıryq beredi Iýhannes. Ergejeıli basy jerge jetkenshe qaıta ıilip, ǵaıyp bolady. Jumsaq dıvanda kósilip jatyp Iýhannes oıǵa shomady. Qonaǵyn eń qurmetti orynǵa otyrǵyzyp altyn jáne kúmis tabaqtarǵa salyp eń dámdi, eń tátti taǵamdar alyp kelýge buıryq beredi, úńgirdi jalyn atqan alaý ot jaryq qyp turady, túkpirde aýyr torqa shymyldyqtyń ar jaǵynda oǵan tósek daıyndalady, onyń tynyshtyǵyn on eki er seri kúzetetin bolady...

Iýhannes atyp turyp, tort aıaqtap úńgirden shyǵyp tyń tyńdady. Tómendegi súrleýde japyraqtar sybdyrlaıdy.

— Vıktorıa! — dep shaqyrady ol

— Iá, men, — degen jaýap ún estiledi.

Ol oǵan qarsy júgirip túsedi.

— Oı, maǵan qorqynyshty, — deıdi qyz.

Ol ıyǵyn qıqań etkizip:

— Men osy jańa ǵana sonda boldym ǵoı. Týra sodan kelgen betim, — deıdi.

Olar úńgirge enedi. Qolynyń qımylymen ol qyzdy tasqa otyrýǵa shaqyryp:

— Mine, dál osy tasta dáý otyrǵan, — deıdi.

— Ts-s, úndeme, odan ári aıtpa! Sen odan qorytyn ba?

— Joq.

— Al sen onyń jalǵyz-aq kózi bar dep aıtyp ediń ǵoı, jalǵyz kóz tek qujdarda ǵana bolady.

Iýhannes oılanyp qaldy.

— Onyń eki kózi bolatyn, biraq bir kózi eshteńe kórmeıtin, ony maǵan ózi aıtty.

— Taǵy da ne aıtty? Joq, keregi joq, aıtpaı-aq qoı.

— Ol menen oman qyzmetke kirmeısiń be dep surady.

— Qýdaı saqtasyn. Sen, árıne, úzildi-kesildi bas tartqan shyǵarsyń?

— Kelisken bylaı tursyn, úzildi-kesildi bas tartqan da joqpyn.

— Aqylyńnan aljasqan shyǵarsyń! Nemene, ózińdi úńgirge kisendep qamap tastaǵanyn qalaısyń ba?

— Ózim de bilmeımin. Jerde de jetisken eshteńe joq qoı.

Ekeýinde de ún joq.

— Qaladan álgi qonaqtar kelgennen beri sen tek solarmen ǵana áýre bop júrsiń, — deıdi ol.

Taǵy da únsizdik.

Iýhannes oz oıyn órbitedi:

— Al men bolsam, olardyń bárinen de kúshtimin, seni qolyma ustap jaǵaǵa eki ret aparyp keler edim. Jalpy seni qolyma salyp tabandatqan bir saǵat kóterip tura alamyn. Baıqa!

Ol ony qolyna salyp kóterip aldy. Qyz bolsa qolyn onyń moınyna orady.

— Sen sharshadyń. Jiber.

Ol ony jerge qoıdy. — Al Otto da kúshti ǵoı. Tipti eresektermen tóbelesken ol, — deıdi qyz.

Iýhannes kúmándanyp qaıta suraıdy. — Eresektermen deısiń be?

— Iá. Qalada. Únsiz qalyp Iýhannes taǵy da oıǵa shomady.

— Olaı bolatyn bolsa, basqa aıtar soz joq, — dep bekindi ol. — Endi ne isteýim kerek ekenin bilemin.

— Sonda ne istemeksiń?

— Dáýge qyzmetke kiremin.

— Oı, sen aqylyńnan adastyń ba? — dep myrs ete qaldy Vıktorıa.

— Onda turǵan ne bar! Maǵan endi báribir. Baramyn da jaldanamyn.

Vıktorıa jaǵdaıdan shyǵýdyń joldaryn oılap áýre.

— Múmkin ol endi jalpy kelmeıtin shyǵar.

— Keledi,  — dep tabandaıdy Iýhannes.

— Osynda ma? — dep jedel suraq qoıady qyz.

— Osynda.

Vıktorıa atyp turyp shyǵar aýyzǵa umtylady.

— Durysy — osy aradan keteıik!

— Asyǵatyn eshteńe joq, — deıdi Iýhannes, óńi qup-qý bolyp ketip. — Dáý tún ortasynan beri kelmeıdi. Tup-týra tún ortasy.

Vıktorıa tynyshtalyp tastaǵy óz ornyn kaıta alýǵa saqadaı saı. Áıtkenmen Iýhannestiń ózi shaqyryp alyp kelgen dıý-perimen kezdeskende sabyr saqtap, ózin-ózi ustaı bilýi shart, ózi shaqyryp kelgen qubyjyqqa syr da, qyr da aldyrmaý kerek, sonymen qatar úńgirde jata berýdiń de qajeti joq.

— Qalasań, qazir-aq keteıik, — dep usynys aıtty usta balasy. — Anaý joǵaryda tas bar, al onda seniń atyń oıyp jazylǵan. Men saǵan sony kórsetemin.

Olar tort taǵandap úńgirden shyǵyp, tasty taýyp aldy. Vıktorıa oǵan mártebelenip máz-meıram. Tebirenip ketken Iýhannes kózi jasaýrap:

— Munda men bolmaǵanda mynaý tasqa qarap meni eske túsiresiń. Jaqsy lebiz bildirip, syrtymnan iltıpat etesiń, — deıdi.

— Mindetti túrde, — dep ýáde beredi Vıktorıa. — Biraq óziń de oralasyń ǵoı.

— Kim bilsin. Múmkin, oralmaspyn.

Olar jolǵa túsip, úıge tartty.

Iýhannes jylarman bolyp keledi.

— Al, endi ne, qosh! — deıdi Vıktorıa.

— Bálkim, áli de azdap uzata turarmyn.

Soǵan qaramastan qyzdyń asyǵys ári meıirimsiz qosh aıtysqany nesi — Iýhannestiń bul namysyna tıip, ókpelep qaldy. Ol kilt toqtap oryndy ashýyn jasyra almaı:

— Saǵan bir-aq soz aıtaıynshy, Vıktorıa. Eshkim de saǵan eshqashan dál mendeı jaqsy qaramaıdy. Eshkim de, — deıdi.

— Otto da maǵan jaqsy qaraıdy, — dep qarsylyq bildirdi Vıktorıa.

— Á, solaı ma? Onda meıliń bilgenshe áýeılene ber sonymen, — dep burq etti ol.

— Olar únsiz birneshe adym attaıdy.

— Men jaıynda alańdama. Durystap dáýren súremin áli. Taǵdyr maǵan ne syılaryn sen áli bilmeısiń ǵoı.

— Iá, bilmeımin. Al ne syılaımyn dep ýáde berdi.

— Jarty patshalyqty syılamaq. Bul — bir.

— Iá, sodan soń. Qalaısha patshalyqtyń jartysyn bermek.

— Patshaıymdy qosyp bermek.

— Vıktorıa toqtaı qaldy.

— Aıtshy, bunyń bári ótirik dep.

— Dáýdiń ózi osylaı ýáde bergen.

— Arada az-kem únsizdik ornady.

— Qyzyq, patshanyń qyzy qandaı eken? — dep kúbirleıdi Vıktorıa.

— Qudaı-aý, bul jalǵandaǵy eń sulý sol ǵoı. Ony kim bilmeýshi edi.

— Vıktorıa jeńilis tapty.

— Al seniń patsha qyzyna úılengiń kele me? — dep surady ol.

— Árıne, — dep jaýap berdi Iýhannes. — Nege úılenbeýge!

— Alaıda Vıktorıanyń shynymen kúızelgenin kórip jubatqandaı boldy: — Aıtqandaı, birdi-ekili týǵan jerge de kelip-ketip júremin ǵoı. Retin taýyp qonaqqa da kelemin.

— Tek ony ózińmen birge ala kelme, — dep ótinedi Vıktorıa.

— Munda onyń saǵan ne keregi bar?

— Bálkim, jalǵyz kelermin.

— Osyǵan ýáde etshi. Jaraı ma?

— Jaqsy, ýáde eteıin. Biraq saǵan onyń báribir emes pe! Saǵan báribir ekeni aıdan anyq.

— Sen nege bulaı deısiń? — dep qarsylyq bildirdi Vıktorıa.

— Ol sóz joq, seni menen artyq súımeıdi.

Onyń júregi keýdesinde tátti bir sezimnen toqtap qalǵandaı boldy. Onyń sózinen ári qýanyp, ári qysylyp, baqyt qushaǵynda jerge kirip ketýge de ázir sıaqty. Ol qyzǵa tike qaraı almaı, kózin taıdyryp ákete beredi. Sosyn jerden bir shybyq alyp, qabyǵyn arshyp, onymen óz qolyn ysqylaı bastady. Sosyn ábden abyrjyp ysqyryp jiberdi.

— Sirá, úıge ketetin ýaqyt bolǵan shyǵar, — dedi.

— Jolyqqansha, — dep qyz oǵan qolyn sozdy.

Dıirmenshiniń balasy qalaǵa ketti. Úıine ol uzaq ýaqyt boıy oralmady, mektepke bardy, ár alýan ǵylym túrin oqyp úırendi, ósip, iri ári kúshti bolyp er jetip, ústińgi erni túbittene bastady. Qala alys bolatyn, ári-beri qatynaýdyń ózi qyrýar aqsha; uqypty dıirmenshi ulyn kóp jyl qysy-jazy qalada ustady. Iýhannes bolsa kúnderiniń kóbin kitappen ótkizdi.

Sóıtip ol er jetti, on segiz, sosyn jıyrma jasqa keldi.

Kóktemniń bir kúninde ol parohodtan jaǵaǵa tústi. Qulpy saraıdyń tóbesine qojaıyn balasynyń qurmetine jalaý ilindi. Sol parohodpen Dıtlef úıine demalysqa kelgen eken, ol úshin kemejaıǵa kúımeli arba jiberildi. Iýhannes Qulpy saraı ıesine, onyń zaıyby men Vıktorıaǵa bas ızep sálem berdi. Vıktorıa qalaı ósip, boıjetken deseıshi. Ol sálemge jaýap qaıyrmady.

Ol bas kıimin taǵy da alyp jatqanda qyzdyń, aǵasyna:

— Anaý bizben amandasyp jatqan kim, Dıtlef? — dep surap jatqanyn qulaǵy shaldy.

Vıktorıa onyń jaǵyna qaıta qaraǵanda Iýhannes taǵy da sálemdesip jatýdy yńǵaısyz sanady. Sóıtip kúıme ketip qaldy.

Al Iýhannes oz úıine tartty.

Qudaıa, ózderiniń úıi qandaı kishkentaı ári kúlkili edi? Iýhannes mańdaıshadan eńkeımeı óte almady. Ata-anasy ony merekedegideı dastarqan jaıyp qarsy aldy. Ol oǵan tereń tolǵandy. Munda bári jan tebirenterlik ǵızzat estelikterge toly, qaıyrymdy qarıalar ákesi men sheshesi kezek-kezek qolyn sozyp qaıtyp oralýymen quttyqtap jatyr.

Sol kúni keshkisin Iýhannes tóńirekti aralap qydyrǵaly shyqty, aınaladaǵynyń bárin sholyp, dıirmende, tas kenishte, bir kezde balyq aýlaǵan toǵanda boldy. Aǵash basyna álden uıa salyp jatqan qustardyń tanys únine muńaıa qulaq túrdi, tipti ormandaǵy úlken qumyrsqa ıeleýin aınala júrip tamashalady. Biraq qumyrsqalar joıylyp, ıleý ıesiz qalǵan eken. Shybyqpen aýdaryp kórse de, ómir nyshany baıqalmady.

Qulpy saraı ıesisin menshigindegi ormandy aralaı júrip onyń ájeptáýir sırep qalǵanyn baıqady.

— Al qalaı, týǵan óńirińdi tanydyń ba? — dep ázildedi ákesi. — Ózińniń eski tanystaryń, sary shymshyqtardy taptyń ba?

— Tanydym, biraq bárin emes. Orman otalyp qalypty.

— Orman bizdiki emes, qojaıyndiki ǵoı, — dep jaýap berdi ákesi. — Basqanyń aǵashyn bizdiń sanaǵanymyz jón bolmas. Aqshaǵa degen zárýlik árkim-aq bolady, al Qulpy saraı qojasyna ol kop kerek.

Kúnder ret-retimen ótip jatty, jadyraǵan jarqyn kúnder, balalyq shaqtyń janǵa jaqyn estelikterine toly tátti sátter seni týǵan jeriń men ashyq aspanyńa, atameken jazyqtary men taýlaryna qaıta oralýǵa shaqyratyndaı.

Iýhannes Qulpy saraıǵa baratyn jolmen kele jatty. Erteńgilik ony ara shaǵyp alyp, ústińgi erni isip ketti, eger oǵan myrza úıinen bireý-mireý kezdesip qalsa, basyn ızep óte shyqpaqshy. Abyroı bolǵanda, eshkim kezdespedi. Qulpy saraı aldyndaǵy baqta bir áıeldi jolyqtyryp edi, qatarlasa berip, basyn ıdi de ári qaraı júrip ketti. Ol Qulpy saraıdyń qojaıyny bolatyn Qulpy saraıdyń qasynan ótip bara jatyp Iýhannes osy tusta júregi baıaǵy balǵyn kúnderdegi deı áli de dúrs-dúrs soǵatynyn sezdi. Terezeleri qısapsyz kóp úlken úı men onyń qatal da qatygez ıesi áli kúnge deıin qurmet týǵyzbaı qoımaıdy.

Iýhannes kemejaıǵa qaraı buryldy.

Osy arada ol oılamaǵan jerde Dıtlef pen Vıktorıany kezdestirdi. Iýannesti ókinish opyndyrdy, bulardyń kózine ádeıi túsip qalýǵa talpynyp júr dep oılap qalmasa ıgi ǵoı. Onyń ústine erni de isip ketti. Ári qaraı júre berý kerek pe ózi degen kúdikpen ol adymyn báseńdetti de, áıtkenmen keri burylǵan joq. Alystan-aq basyn ıgen ol olar jaqyndap kelgenshe bas kıimin qolynda ustap turdy. Aǵaly- qaryndastar jaýap retinde bastaryn ızesip óte shyqty. Vıktorıa oǵan betpe-bet tesile qarady, júzinde álde bir kóleńke júgirip ótkendeı boldy.

Kemejaıdy betke alǵan jolyn Iýhannes qaıta jalǵastyrdy, alaıda boıyn úreı bılep, abdyraǵanyn júrisiniń ózi-aq ańǵartyp turdy. Tek oılap qara, Vıktorıa qalaı ósken, kádimgi boıjetken qyz ári ádemi. Qastary ıilip kelip keńsiriginiń ústinde túıisetin tárizdi jáne asa ásem eki barqyt jolaqqa uqsaıdy. Kózi qaraıyńqyrap, qarakók bolyp kórinedi.

Qaıtar jolda Iýhannes Qulpy saraıdan alysyraq ormanmen ótetin súrleýge tústi. Endi eshkim de ony úlken úı balalarynyń sońynan qalmaı júr dep aıta almaıdy. Ol tóbege kóterildi de, ońtaıly bir tasty tańdap alyp otyrdy. Qustar quıqyljyta tamyljytyp án salyp, bir-birin ózine shaqyrady, tumsyqtaryna tistep alǵan shıleri bar. Aýada qara topyraqtyń, japyraq jarǵan búrshik pen shirı bastaǵan aǵashtardyń kúlimsi ıisi shyǵady.

Alaıda kútpegen jerde Iýhannes Vıktorıany qaıta kórýge týra keldi, ol týra osy otyrǵan tóbege tek qarama-qarsy jaǵynan kele jatyr eken.

Iýhannesti kóz kórip, qulaq estimeıtin jaqqa ketip qalmaǵan ekenmin degen bir áljýaz ókinish meńdedi, bul joly ol, sóz joq, ózimen kezdesýdi izdep júr eken dep oılaıdy-aý degen kúdik eńserdi ony. Onymen qaıtadan sálemdesý kerek pe, joq pa? Bálkim, ony baıqamaǵan syńaı tanytý kerek shyǵar, onyń ústine erni isip túr.

Biraq Vıktorıa qataryna kelgen tusta ornynan turyp, bas kıimin aldy. Qyz jymıyp, basyn ızedi.

— Qaıyrly kesh! Kelýińizben! — dedi ol.

Oǵan qyzdyń erni taǵy da sál dirildegendeı kórindi, alaıda ol tabanda boıyn jınap ala qoıdy.

— Buǵan senýdiń ózi qıyn, — dep aqtalýǵa asyqty ol, — al men seniń osy jatka ketkenińdi bilgenim joq.

— Árıne, ony bilmeıtin jónińiz bar, — dedi qyz. — Osy soqpaqpen júrip qaıtý oıyma aıaq astynan tústi.

Aı-áı-áı! Al bul ǵoı oǵan "sen" dep soqty! '

— Siz uzaq bolasyz ba? — dep surady ol

— Kanıkýldiń aıaǵyna deıin.

Ol aıtar sózdi áreń iriktedi, qyz bolsa, ábden jat bolyp ketken. Jalpy ol nege munymen sóılesti eken?

— Dıtlef sizdiń qabiletińiz óte zor deıdi, Iýhannes. Sondaı jaqsy oqıtyn kórinesiz. Ol taǵy da siz óleń jazady deıdi. Bul ras pa?

Ol qysqa ǵana qulyqsyzdaý jaýap qaıyrdy:

— Onda turǵan aıryqsha ne bar. Óleńdi bári jazady. Zaıyry, qazir qyz ketetin shyǵar, óıtkeni úndemeı qaldy ǵoı.

— Búgin meni ara shaǵyp alǵany sondaı ókinishti boldy, — dep óz ernin kórsetip ol qaıta sóz bastady. — Erinimniń kúp bolyp isip ketkeni sodan.

— Úıińizge tym uzaq ýaqyt boıy kelgen joqsyz, bul aranyń aralary sizdi sondyqtan tanymaı qalǵan ǵoı.

Muny ara shaqsa, ol ony ázilge aınaldyrady. Nesi bar, túsinikti. Iyǵynda tutqasy altyndanǵan qyzyl qolshatyryn dóńgeletip tura, basqanyń qaıǵysyn qaıtsyn. Al bul ǵoı, osynaý áziz pań bıkeshti san márte qolynda kóterip júrdi.

— Bul aranyń aralaryn meniń ózim de tanymaı qaldym, — dep jaýap qatty ol — Kezinde ǵoı, bulardyń bári meniń dostarym bolyp edi.

Alaıda qyz bunyń sóziniń tereń maǵynasyn túsinbeı, jaýap qaıtarǵan joq. Al maǵynasy keremet tereń edi.

— Men munan kóp nárseni tanymaı júrmin. Tipti ormannyń ózin otap kesip tastapty.

Qyzdyń júzi tumandanyp ketti.

— Olaı bolsa, tegi, munda óleń jazýǵa zaýqyńyz soqpaıdy ǵoı, — dedi ol.  — Al kenet maǵan óleń arnaý oıyńyzǵa oralsa she! Já, joq, men ne aıtyp kettim! Kórdińiz ǵoı, bul máseleden maǵlumatymnyń azdyǵyn. Sózdiń ushtyǵy tıgen ol tómen qarap, kózimen jer shoqydy. Qyz iltıpatty bolǵan kórinip, muny muqatyp astam sózder aıtyp, onyń qandaı eser etetinin kútetin syńaıly. Iýhannestiń osynaý jyldardyń ón boıynda ýaqytyn bosqa jibermeı, qaǵaz shımaılap qana qoımaı, basqalardan kitapty kóp oqyǵany beker bolǵany ma.

— Al jaraıdy, shynynda da áli kezdesemiz ǵoı. Jolyqqansha.

Ol esh jaýap qatpaı, bas kıimin alyp ketip otyrdy.

Shirkin, bul qyz bilse ǵoı onyń óz óleńderin ózgege emes, bir osyǵan ǵana arnaǵanyn, tipti tún týraly, batpaq oty jaıyndaǵy jyrlardyń ózi osyǵan baǵyshtalǵan emes pe. Onyń elesi joq bir óleńi bar ma, tek ony bul eshqashan bilmeı ketedi-aý.

Jeksenbi kúni Iýhanneske aralǵa shaqyryp Dıtlef keldi. "Taǵy da maǵan eskekke otyrýǵa týra kele me" dep oılady ol, biraq kelisti. Kún jeksenbi ekenine qaramastan kemejaıda serýendeýshiler az kórindi. Tóńirek typ-tynysh, aspanda kún jarqyrap týr. Sosyn kenet mýzyka úni shalqydy, ol teńizden, sonaý alys araldardan jetti — bul poshta parohody edi, úlken sheńber jasap aınalyp kep kemejaıǵa tireldi. Palýbasynda mýzyka oınalyp jatty.

Iýhannes qaıyqty sheship alyp, eskekke otyrdy. Osynaý kóz qaryqtyrǵan ashyq kúni onyń da kóńil kúıi kóterińki edi, al parohodtan jetken mýzyka úni júregin eljiretip, aýada gúlder men altyn masaqtardan órmek salyp jatqan sekildendi oǵan.

Al Dıtlef nege kúıbejektep júr? Ol jaǵada turyp, parohodqa, onyń jolaýshylaryna qaraıdy, báz bireýdi kútetin sıaqty. "Eskekke otyryp qaıtemin, odanda jaǵaǵa túseıin" dep oıyn túıgen Iýhannes buryla berdi.

Sol sát onyń aldynan bázbir aq nárse jalt ete qap, sý sholp etkendeı boldy. Parohodtan baıbaılaǵan kóp úndi aıqaı shyqty, jaǵada turǵandar kóz aıyrmaı aq eles ǵaıyp bolǵan tusty saýsaqtarymen nusqap, kóz aıyrmaı tur. Mýzyka sap tyıyldy.

Iýhannes dereý kómekke umtyldy. Ol sezim-túısigine ǵana baǵynyp, esh oılanbastan sýǵa qoıyp ketti. Palýbadan ananyń "Meniń qyzym, meniń kishkentaıym!" degen jan daýsyn ǵana estidi, kózi eshkimdi kórmedi. Qaıyqtan qarǵyǵan boıda súńgı jóneldi.

Biraz ýaqyt ol kórinbeı, sekirgen jerdiń sý beti ǵana ıirilip jatty, izdep júrgenin jurttyń bári bildi. Parohodtaǵy baıbalam báseńder emes.

Ol baqytsyzdyq bolǵan jerden birneshe sarjandaı tustan shyǵyp, ári qaraı kaıta súńgidi. Oǵan aıqaılap "Joq anda, munda, mynaý tusta" dep aıqaılap, saýsaǵymen nuqyp jatyr jurt.

Ol sý astynda qaıtadan joq bop ketti.

Qaıtadan azapty kútý, áıeldiń tynbaıtyn ashshy zary, bázbir erkek yza bolyp palýbada óz qolyn ózi burap jatyr. Kúrtesi men bashmaǵyn sheship tastap, palýbadan sýǵa taǵy bir kisi — shtýrman sekirdi. Ol qyz bala sý túbine ketken jerdi muqıat qarap jatyr, báriniń úmiti endi sol ǵana.

Alaıda osy eki ortada sýdyń betinen Iýhannestiń basy qaıta qyltıdy, burynǵy jerden sál árirek, birneshe sarjan áriden shyqty. Bas kıiminen aıyrylǵan bolýy kerek, basy kúnge shaǵylyp, týra túlenniń tóbelindeı jaltyrady. Durystap maltýyna birdeńe bóget bolǵandaı aýyr júzip keledi, bir qoly bos emes ekeni kórinip-aq tur. Endi bir sátte ol júgin aýzyna tistep aldy  — bul sýǵa ketken qyz edi. Jaǵalaý men palýbada tańdaı qaǵyp tańdanǵan daýystar jer - kókti jańǵyryqtyrdy, bálkim sol aıqaıdy estigen bolýy kerek, shtýrman sýdan súńgip shyǵyp, jan-jaǵyna qarady.

Aqyry Iýhannes bir jaqqa aparyp qoıǵan qaıyǵyna jetip, qyz balany soǵan salyp, ile ózi otyrdy, osynyń bárine mınýtke jetpeıtin ýaqyt jumsady. Jaǵadan onyń qyz balaǵa eńkeıip arqa tusyna kóılegin dar aıyryp, eskekti ala salyp, bar pármenimen parohodqa qaraı eskenin jurt kórip turdy. Sýǵa ketken qyzdy palýbaǵa kótergende, parohodta "ýra!" degen shat-shadyman ún áldeneshe qaıtalandy.

— Ony sonsha alystan izdeý oıyńyzǵa qalaı keldi? — dep surady Iýhannesten.

— Bul aradaǵy sýdyń túbin bilemin, — dep jaýap berdi ol — Munda sý asty aǵysy bar. Sony esime túsirdim.

Bázbir myrza jolaýshylar tobyryn kıip-jaryp, týra borttyń ózine ótip keledi, óńi ólikteı qup-qý, qaltyrap kúledi, kózinde móltildegen jas. — Palýbaǵa kóterilińizshi, káne, ótinemin! — dep aıqaılady ol — Alǵys aıtyp, razylyǵymdy bildireıin dep edim, sizge. Sizge sondaı qaryzdarmyz. Bir mınýtke ǵana kóterilińizshi.

Ólikteı sup-sur myrza tobyrǵa qaıta súńgip ketti.

Parohodtan qaıyqqa saltqy tastady da, Iýhannes palýbaǵa kóterildi.

Ol onda uzaq bolǵan joq, óziniń aty men mekenjaıyn habarlady, bázbir áıel sýǵa malshynǵan ony keýdesine qysty, sup-sur erkek onyń qolyna saǵatyn ustata saldy. Iýhannes kút qarylǵan qyzdyń esin jıǵyzǵaly áýrelenip jatqan kaıýtaǵa kirdi, ondaǵylar: "Áne — mine ózine-ózi keledi" júregi soǵa bastady" dedi.

Iýhannes zardap shekken arqasy dar aıyrylǵan qysqa kóılegi bar aqsary qyz balaǵa qarady. Bireý bunyń bas kıimin taýyp ákep qaıyqqa shyǵaryp saldy.

Ol jaǵalaýǵa qalaı shyǵa kelgenin, qaıyqty qalaı sýdan shyǵarǵanyn esine múldem túsire almady. "Ýra!" dep joǵary jaqtan taǵy bir aıqaı shyǵyp, parohod ári qaraı jyljı bergende kóńildi mýzykany qaıta qosqany ǵana esinde qalypty.

Raqat bir sezim tolqyny onyń ón boıynan júgirip ótip, ernin únsiz qozǵaltyp, jymıyp qoıdy.

— Demek, bizdiń búgingi serýenimiz bolmaıtyn boldy, — dedi Dıtlef, beı razylyq keıpin jasyra almaı.

Sol arada Vıktorıa kelip qaldy da ilgeri adymdap:

— Sen ne, esińnen adastyń ba, ol úıine baryp kıimderin aýystyrýy kerek, — dep shyr ete qaldy.

— On toǵyzdaǵy jigitke sol da soz bolyp pa!

Iýhannes úıine tartty. Qulaǵynda áli mýzyka úni men "ýralaǵan" aıqaı, tolǵanys ony dedektetip barady. Óz úıinen asyp, ormandy basyp, týra tas kenishke jóneldi. Oǵan kelip, dál kún kúıdirip turǵan jerdi tańdap alyp jaıǵasty. Kıiminen bý shyǵyp jatyr. Alaıda aýyzdyqsyz raqat bir alań ony ornynda otyrǵyzbady. Keýdesin baqyt nury kernep tur. Kózinen ystyq jas ytqyp ketip, tizerlep otyra qalyp, búgingi kún úshin táńirine táýbá qyldy. Vıktorıa jaǵada týr eken, ol "ýralaǵan" aıqaıdy esitti. "Úıińizge baryp, kebý kıimder qıińiz" dedi emes pe.

Ol shat-shadyman kóńilmen qaıta-qaıta qýana kúledi. Qyz onyń bul batyldyǵyn, bul erligin bastan-aıaq kórdi, sýǵa ketken qyzdy qalaı qutqarǵanyn masattana turyp sholdy. Vıktorıa ! Vıktorıa! Sát saıyn ómirimniń árbir mınýti bir ózińe tıesili bolyp bara jatqanyn bilesiń be! Men seniń quıtaqandaı ǵana kebisińdi súıýge, kúımeńe jegilýge, aıazdy kúni peshińe bálen tastap otyrýǵa ázirmin. Peshińe altyn bólen tastaımyn, Vıktorıa!

Ol jalt qarady. Ony eshkim tyńdap jatqan joq. Ózimen-ózi jalǵyz. Qolynda qymbat saǵat, tyq-tyq soǵyp júrip týr.

Búgingi kún úshin, rahmet, saǵan, — táńiri. Ol qynaly tastardy sıpap, betindegi shyrpylaryn túsirdi. Vıktorıa oǵan qarap jymıǵan joq, onyń ondaı ádeti bolmaıtyn. Ol kemejaıda jaı ǵana turǵan, júzine tek juqa qyzyl araı oınap shyqty. Eger bul saǵatty oǵan syılasa, qabyl alýy múmkin be edi?

Kún uıasyna qonyp, ystyq basyldy. Ol óziniń bastan-aıaq sý bolǵanyn sonda ǵana sezip, qaýyrsyndaı ushyp úıine júgirdi.

Qulpy saraıǵa qaladan tanys qonaqtar keldi, onda bı bılenip, oıyn-saýyq qyzdy. Bir apta boıy dóńgelek munaranyń basynan jalaý túsken joq.

Shóp jınaıtyn kez edi, alaıda attar kóńildi qonaqtardyń serýeninen bosamaı, pishen dalada qaldy. Al keı jerde shóp shabý bastalǵan da joq, batyraqtar onyń ornyna atshy, eskekshi bolyp, shóp sabaǵynda turyp qıraýǵa aınaldy.

Sary qonaqjaıda bir tynbaı mýzyka oınap turdy...

Mundaı kúnderi qart dıirmenshi dıirmenin toqtatyp qulyptap qoıady. Óıtkeni onyń mundaı dýmannan alǵan ashshy sabaǵy bar: qalalyq qonaqtar qyzara bórtip toptana kelip ermek úshin dán toly qaptardy talaı márte jaryp tastaǵan. Túnder sondaı jyly ári jaryq, sondyqtan kóńildenip alǵandar ondaı qıturqy óner shyǵarmaı shydar ma. Baı kamergerdiń jas kezi, birde qyzyp alyp dıirmenge kelgeni bar, bir ydysqa salyp alǵan qumyrsqa ıleýiniń bir kesegi qolynda júrgen, sony dıirmenniń kómeıine tastaı bergeni ǵoı. Kamergerdiń ózi shaý tartyp, baıaǵyda-aq shal boldy, al onyń uly Otto burynǵysynsha Qulpy saraı ıelerine jıi kelip qonaqshylap qaıtady, joǵarydaǵydaı qısyq qylyqqa úıir-aq. Ol týraly jergilikti jurttyń aıtqandaryn estiseń qulaǵyń sarsıdy.

Mine, orman jaqtan aıǵaı-súreń men at dúbiri shyqty. Bul eti qyzyp elirip alǵan attarǵa salt mingen jas meımandar. Salt attylar dıirmenshiniń úıine shaýyp kelip, bıshikterimen esikti urdy. Úıdiń mańdaıshasy alasa bolatyn, al olar at-matymen sodan ótip úıge enbek.

— Sálemetsizder me! Sálem! — dep jamyraıdy. — Biz sizderge qonaqqa keldik.

Dıirmenshi tómenshiktep olardyń qylyǵyna kúldi de qoıdy.

Bozbalalar asyǵys attaryn baılap, dıirmendi iske qosyp, júrgizip jiberdi.

— Kópshiginde túk dán joq! — dep dıirmenshiniń jan daýsy shyqty. — Dıirmendi syndyrasyńdar.

Alaıda tegershikterdiń tarsyl-tursylynan ony eshkim esitken joq.

— Iýhannes! — dep amaly quryǵan ol endi daýsy jetkenshe aıqaılap balasyn shaqyrdy.

Tas kenishten Iýhannes túsip kele jatty.

— Olar dıirmenimniń tegershiginen túk qaldyrmaıtyn boldy, — dep aıqaılady dıirmenshi qonaqtardy nusqap.

Iýhannes baıaý adymdap qonaqtarǵa bettedi. Ol sumdyq surlanyp ketken, shyqshytynyń tamyrlary bileýlenip shyǵyp túr. Kamergerdiń qazir kadet kıimin kıip júretin ulyn ol birden tanydy, qasynda eki jas jigit jáne júr. Olardyń biri jymıyp kúlip Iýannespen amandasty, onymen ursysqysy kelgen joq.

Iýhannes daýys ta kótergen joq, aıbat ta kórsetken joq, tek ilgerileı berdi. Ol týra Ottonyń ózine kele jatyr. Sol sát ormannan shyqqan salt atty eki qyzdy kózi shaldy, olardyń biri Qulpy saraı ıesiniń boz bıesine mingen, ústine amozonka kıgen Vıktorıa edi. Vıktorıa asyqpaı, atynyń tizginin tartyp, barlyǵyn suraýly kózben bir sholyp shyqty.

Jalt burylyp Iýhannes toǵanǵa atyp shyqty da, sýdyń qulaǵyn ashyp jiberdi, tarsyl-kúrsil birte-birte saıabyrlap, dıirmen de toqtady.

— Eı, tıme oǵan! — dep aıqaı saldy Otto. — Nege toqtattyń? Tıme dep turmyn ǵoı saǵan:

— Dıirmendi júrgizgen sen be? — dep surady odan Vıktorıa.

— Men, — dep kúle jaýap berdi Otto. — Ol nege toqtap túr?

— Óıtkeni onyń ishinde eshteńe joq, — dep jaýap qatty Iýhannes entigip. — Túsinikti me? Eshteńe joq ishinde!

— İshinde eshteńe joq. Estımisiń? — dep qaıtalady Vıktorıa.

— Ony men qaıdan bilemin? — dep Otto taǵy da kúldi. — Olaı bolsa saýal berýge ruqsat etińiz: ishi nege bos? Dán toltyrylmaǵan ba?

— Jaraıdy! Atqa qonaıyq? — dep Ottonyń bir dosy yryń-jyryńdy bitirý úshin áńgimeni bólip jiberdi.

Olar atqa qondy. Keter aldynda jas jigitterdiń biri Iýhannesten keshirim surady.

Vıktorıa eń sońynan ketti. Júre berip qaıta buryldy da, qaıtyp keldi.

— Meıirim etip, ákeńizdiń aldynda biz úshin keshirim suraǵaısyz, — dep ótindi ol.

— Kadet keshirimdi ózi suraýyna bolatyn edi ǵoı, — dep jaýap qatty Iýhannes.

— Iá, aıtýyńyz durys, alaıda... Ol osylaı birdeńe oılap tappasa, ishkeni as bolmaıdy... Sizdi men kópten kórgen joqpyn aý deımin, Iýhannes.

Ol oǵan kózin tóńkerip qarady, óz qulaǵyna ózi senbeı, birdeńeni qate estidim be dep qaldy. Ótken jeksenbini, munyń uly saltanat kúnin neǵyp umytyp qalǵan?

— Men sizdi jeksenbide kemejaıdan kórdim ǵoı, — dedi ol.

— Ah, ıá, — dep birden ún qosty qyz. — Sizdiń shtýrmanǵa kómek kórsetkenińiz qandaı jaqsy boldy. Áıteýir, qyz balany taptyńyzdar ǵoı.

Ol ókpelep qysqa ǵana jaýap qaıyrdy:

— Iá. Qyzdy taptyq.

— Al, bálkim, — dep sózin jalǵastyrdy qyz, osy oı basyna tek qazir ǵana kelgendeı, — bálkim, siz jalǵyz... Aıtqandaı, onyń bári — bir emes pe. Ákeńizge bizdiń keshirim ótingenimizdi aıtarsyz dep senemin. Tynyshty tún!

Jymıa basyn ızep tizginin jıyp ol shaba jóneldi.

Vıktorıa kóz ushyna sińip joq bolǵanda tolǵanǵan, qorlanǵan Iýhannes ormanǵa tartty. Kenet aǵashqa súıenip japadan-jalǵyz turǵan Vıktorıany kórdi. Aǵashtyń dińine jabysyp ol eńirep jylap túr.

Álde ol attan qulady ma eken? Bir jerin aýyrtyp aldy ma?

Qasyna kelip:

— Sizge ne boldy? — dep surady ol.

Qyz oǵan qarsy attap qolyn sozdy, kózi jaınap túr.

Alaıda ol sol sát toqtaı qalyp qolyn usynǵan boıy:

— Eshteńe de bolǵan joq, atty qoıa berip, ózim jaıaý júreıin dedim... — dep jaýap qatty. — Iýhannes bulaı qaramańyzshy maǵan. Jańa toǵanda turyp menen kóz aıyrǵan joqsyz. Ne oılaǵanyńyz bar?

— Ne oılap, ne qalaıtynymdy ózim de bilmeımin, — degen sózdi áreń aıtty.

— Qolyńyz qandaı, — dedi qyz oz qolyn onyń bilegine salyp. — Myna bilek tusyńyzda qolyńyz tipti álemet.

Ol shap berip onyń qolyn ustaǵysy keldi. Alaıda qyz kóıleginiń etegin jınap alyp:

— Jo-joq, maǵan eshteńe de bolǵan joq, — dedi. Men ánsheıin jalǵyz júrip qaıtaıyn degenmin. Tynyshty tún!

III

Iýhannes qaıtadan qalaǵa ketti. Kúnder zyrlap, jyldar jyljyp, eńbek pen armanǵa, oqý men jyrlarǵa toly uzaq ta urymtal ýaqyt ótti. Baqyt oǵan oń qabaq tanytyp kúlim qaǵyp, ol parsylardyń patshaıymy bolǵan evreı qyzy Esfırı jóninde jyr jazdy, bul shyǵarma jarıalanyp, tipti qalamaqy da tólendi. ekinshi, Minken Vındtiń atynan jazylǵan "Mahabbat saıahaty" jyry ataq-dańq ákelip, ony tanymal etti.

Mahabbat degen ne? Bul qyzyl butadaı jeldiń sybdyry, joq, bul — qandaı jalyndaǵan jalyn, mahabbat — bul tozaq kúıi, onyń sazymen qarttardyń da júregi bıleı jóneledi. Ol týra shegirgúldiń ózi, japyraǵyn qarańǵylyq túse jaıady, ol týra naz — gúldiń ózi, jeńil lepten japyraqtaryn jınap alyp, tıip ketseń solyp qalady.

Mine, mahabbat degenimiz osy. Ol adamdy opat etip, ómirge qaıta ákele alady, qaıta túletip, shyjǵyryp turyp óz tańbasyn basady; búgin ol maǵan qulasa, erteń saǵan aýady, búrsigúni basqany tabady, óıtkeni ol aǵyndy da aýmaly-tókpeli. Alaıda ol saǵan máńgi bitpes tabyn qaldyryp, qashan basyń qara jerge jetkenshe jalyny óshpeıdi óıtkeni ol bir kúndik emes, ǵumyrlyq sezim. Demek, mahabbat degenimiz ne ózi? O, mahabbat — bul jerdiń jupar ıisi ańqyǵan jazǵy juldyzdy tún. Alaıda onyń bozbalaǵa bólektenip jeke júretin soqpaq izdetip, qarıany jalǵyzilikti baspanasynda dóńbekshitip, mazasyn alatyny nesi eken? Ah, mahabbat, sen ǵoı, adam júregin gúl jaınaǵan baqqa da, kir-qoqyr tastaǵan uraǵa da aınaldyrasyń, kádimgi qupıa haram qoqystar aıaq alyp júrgizbeıtin áshekeıi kóp, uıat-ary joq baqshaǵa uqsatasyń.

Sopyny jeti qarańǵy túnde jabyq qaqpaǵa urlanyp kelip, uıqtap jatqandardyń terezesine telmirtetin, sol emes pe? Dindar qyzdy esalań etip, patsha qyzyn esinen tandyratyn da sol emes pe? Patshanyń basyn jerge jetkizip, saqalymen joldyń shańyn sypyrtatyn da sol. Onyń yrqyna túsken jan aýzyna kelgenin ottap, bet aldy yrjyńdap, tilin shyǵaryp, betin tyrjyńdatýdan da tanbaıdy.

Mahabbat degen mine osyndaı.

Alaıda onyń múldem basqasy da bolady, oǵan bul jalǵanda salystyrar teń tappaısyń. Kóktemniń tymyq túni jerge qonyp, bozbala qarsy aldynan qos janar, kúlimdegen eki kóz kórdi. Ol solarǵa qarap, qaraı-qaraı kóz toıdyra almady. Sosyn qyzdyń aýzynan súıip edi, júreginde eki shyraǵdan: kún men juldyz toǵysqandaı boldy. Qyzdyń qoly moınyna oralǵanda ol bul dúnıeden basqa eshteńe kórmedi de, estimedi de.

Mahabbat degenimiz Jaratýshy táńirdiń túńǵysh sózi, onyń kókiregin jaryq etken túńǵysh oıy. Ol: "Dúnıe jaryq bolsynshy!"

degende-aq mahabbat týǵan. Ol jasaǵannyń bári tamasha, óziniń eshbir týyndysyn joǵaltyp alǵysy kelmeıdi. Sóıtip, mahabbat jer betińdeginiń barlyǵynyń qaınar kózi, jer bútindeginiń báriniń ámirshisi boldy, biraq onyń búkil jolynda gúl men qan, men gúl qatar júredi.

Mızam kúni.

Osynaý meńireý kóshe onyń serýendeıtin súıikti orny. Iýhannes onymen týra óz bólmesindegi deı ersili-qarsyly júredi, óıtkeni ótken-ketkendi kezdestirmeıdi, kósheniń qos qaptaly qyzyl jáne sary japyraqtar jamylǵan aǵashtardan turatyn uzynnan-uzaq sozylǵan baq.

Vıktorıa bul kóshede qaıdan júr? Ony monda ne aıdap ákeledi? Ol qatelespepti, bul shyn máninde de sol. Keshe keshkisin terezeden qaraǵanda bireý júr edi, ol da týra sonyń ózi boldy.

Onyń júregi dúrs-dúrs soqty. Ol Vıktorıanyń qalada ekenin biledi, bireýden estigen. Biraq dıirmenshiniń balasy ol topqa qosylmaıdy. Tipti Dıtleftiń, ózimen tanys adamdardaı aralasyp turmaıdy.

Ózin-ózi qolǵa alyp, bıkeshke qarsy júrdi. Ol buny tanydy ma, tanymady ma? Ol symbatty moınyna jarasqan ádemi basyn pańdana kóterip, ózin asqaq ustap, oıǵa shomǵan qalpy óz jolymen ketip barady.

Bul basyn ızedi.

— Sálemetsiz be, — dep ol baıaý ún qatty.

Alaıda ol toqtaıtyn syńaı tanytpaı, bul da qasynan únsiz óte shyqty. Qysqa kósheniń aıaǵynan daǵdy boıynsha bul keri buryldy. "Men taban jolǵa qarap, kózimdi kótereıin" dep oılady. Alaıda onshaqty adym attaǵan soń basyn kóterip aldy.

Qyz bázbir jarnamanyń aldyna toqtady.

Endi bul ne isteýi kerek — taıaýdaǵy sholaq kóshege burylyp kete me? Bul arada ol neǵyp túr? Aıqysh-uıqysh qoıylǵan qyzyl sabyndar úıilip, qalbyrdaǵy bázbir jarma men ustalǵan markalar turatyn osy bir bolymsyz dúkenniń sıyqsyz jarnamasyn qaıtedi eken?

Bálkim taǵy da onshaqty qadam júrip, qaıta burylar.

Kenet qyz buǵan qarady da qarsy júrdi. Ol shapshań basyp keledi, batyldyqqa birden basyp, soz bastap alyp, entigin áreń toqtatty. Onyń kúlgeni de bir túrli shıryǵyńqyrap shyqty.

— Sálemetsiz be? Sizdi kezdestirgenim qyzyq boldy ǵoı.

Qudaıa, bunyń júregine ne boldy, soqpaıdy, tek qana dirildeıdi ǵoı. Birdeńe aıtpaq edi, aıta almaı, ernin ǵana jybyrlata berdi.

Onyń kıimnen, sary kóıleginen, al bálkim tynysynan bolar, bir jupar ıis ańqıdy. Sol sátinde onyń betine qarap úlgermeı, onyń názik sıpatyn ǵana tanyp, qolshatyr ustaǵan qolynyń súırikteı saýsaqtaryn kórdi. Bul onyń oń qoly edi.

Saýsaǵynda saqına bar.

Alǵashqy sátte bul ony túsinbedi, qyrsyqtyń shalǵanyn moıyndaǵysy kelmedi. Qoly ánsheıin adam aıtqysyz ádemi edi.

— Men mine, tabany kúrekteı bir aptadan beri qala damyn. Biraq sizdi kórgenim joq. Áı, joq, birde kóshede kórdim, bireý syrtyńyzdan siz dedi. Er jetip eresek tartyp qalypsyz.

— Sizdiń qalada ekenińizdi bilgenmin, — dep mińgirledi bul. — Bunda áli uzaq bolasyz ba?

— Joq, uzaq emes. Birneshe kún ǵana. Úıge oralýym kerek.

— Ózińizdi kórý baqyty buıyrǵany úshin sizge rahmet, — deıdi ol.

Sosyn arada únsizdik ornady.

— Jalpy men adasyp júrmin, — dedi aqyry qyz. — Kamergerdiń otbasynda turyp jatyrmyn. Bul kóshe qaıda aparady, ózi?

— Ruqsat etseńiz, shyǵaryp salaıyn.

Ekeýi birge ketti.

— Al, Otto qazir úıde me? — dep surady bul, oıyna alǵash kelgeni osy boldy.

—Úıde, — dep qysqa qaıyrdy ol

Bázbir qaqpadan birneshe erkek shyqty, qolymen kóterip kele jatqan pıanınomen taban joldy jaýyp tastady olar. Vıktorıa solǵa qaraı yrshyp túsip, bir sát ıyǵymen serigine jabysa qaldy. Iýhannes oǵan qarady.

— Keshirińiz, — dedi ol

Onyń janasýynan bunyń on boıyna bir raqat del-saldyq tarap, qyz tynysy betin sharpydy.

— Sizden saqına kórip turmyn, — dep bul nemquraıdy keıip tanytyp, kúlip qoıdy. — Sizdi quttyqtaýǵa bola ma?

Ol ne jaýap qatar eken? Bul oǵan kóz tastap, demin ishine tartty.

— Al siz she? — dep surady ol — Siz áli saqına salǵan joq pa edińiz? Ah, ıá, shynynda da... Bireýler aıtyp edi... Endi siz jaıynda kop aıtady, gazetter de jazyp jatady.

— Men birneshe óleń bastyrdym, — dedi bul — Alaıda siz olardy oqymaǵan shyǵarsyz.

— Al olar tutas kitap emes pe edi? Menimshe...

— Iá, bir shaǵyn kitapsha da bolǵan.

Olar bázbir saıabaqqa shyqty. Kamergerdiń úı indegiler kútip otyrǵanyna qaramastan ol asyqqan joq, kelip arqaly sákige otyrdy. Bul onyń aldyna kelip toqtady.

Kenet ol buǵan qolyn sozyp:

— Siz de otyryńyz, — dedi.

Bul otyrǵanda ǵana ol bunyń qolyn qoıa berdi.

"Dál qazir, áıtpese eshqashan!" — dep oılady bul. Taǵy da nemquraılylyq keıip tanytyp, sózin qaljyńdap bastaýǵa tyrysyp, jymıyp qoıyp keńistikke kóz tikti. Al endi, tez batylyraq.

— Buny qalaı túsinýge bolady, siz nekelenip qoıǵan sıaqtysyz, al ol týraly ejelgi kórshińizge bir sózińiz joq.

Ol oılanyp qaldy da:

— Búgin sizben ol týrasynda áńgimeleskim kelmep edi, — dedi.

Bul birden baısaldana qap.

— Iá, men onsyz da bárin túsindim, — dedi.

Únsizdik.

Bul sosyn sózin ári qaraı sabaqtady.

— Men ylǵı da biletinmin, qansha tyrysqanymmen eńbegim esh bolatynyn, báribir men emes... Bar bolǵany men dıirmenshiniń ǵana balasymyn, al siz... Iá, eshteńe jasaı almaısyz. Sizben qatar otyryp, taǵy da osyndaı soz qozǵaýǵa batylym qalaı baratynyn tipti ózim de túsinbeımin. Men sizdiń aldyńyzda tizemnen turyp, aıaǵyńyzdy qushýǵa tıistimin. Sóıtken durysyraq bolar edi. Al men otyryp alyp... Bálkim, týǵan úıde turmaǵan jyldarym óz degenin istegen bolar. Men bir túrli batyldanyp kettim. Ózimniń sábı emes ekenimdi bilemin ǵoı, sizdiń meni abaqtyǵa japqyńyz kelse de, jaba almaıtynyńyzdy jáne bilemin. Meniń batyldanyp turǵanym, mine, sodan. Tek qana maǵan ashýlanbańyz, eń durysy endi úndemeıin.

— Joq, aıtyńyz. Ne aıtqyńyz kelse, bárin de aıtyńyz.

— Ruqsat pa? Ne aıtqym kelgenniń bárin aıtaıyn ba? Onda sizdiń saqınańyz maǵan bóget bolmaıdy.

— Iá, — dedi ol baıaý ǵana. — Meıli ol sizge bóget bolmasyn.

— Ras pa? Shyn máninde me? Qudaı jarylqasyn sizdi, Vıktorıa, • men janylyp estigen joqpyn ba? — dep bul ornynan onyń júzin kórgeli atyp turdy. — Sonda saqınanyń eshbir máni joq pa?

— Otyryńyz.

Bul qaıta otyrdy. — O, ótken ýaqyttyń ón boıynda bir tynbaı tek sizdi ǵana oılaǵanymdy bilseńiz ǵoı. Qudaıa! Bir sátke bolsyn meniń kóńilime ózińizden basqa oı kirip-shyqty ma eken, sirá! Kimmen kezdessem de, kimmen tanyssam da, siz jeke dara turdyńyz. Ǵumyr boıy Vıktorıa bárinen artyq, bárinen tamasha degen ǵana oıda boldym. Ylǵı da oısha Vıktorıa bıkem dep aıaladym. Basqalarǵa qaraǵanda sizden áldeqaıda alshaq ekenimdi de jaqsy bildim, alaıda ózińizben tanys ekeniniń, qaıda turatynyńyzdy biletinimniń ózi men úshin az nárse emes edi. Bálkim, siz ara-tura bolsa da meni eske alatyn shyǵarsyz, dep úmittenetinmin. Árıne, siz meni eske alǵan joqsyz, al men beıbaq bólmemde jalǵyz otyryp kenet men esine tússem she, dep jıi oılaıtynmyn. Raqat sezimniń qushaǵynda otyryp, Vıktorıa arý, men sizge óleń jazdym, bar aqshama sizge dep gúl satyp ákep, bólmeme qoıdym. Jarıalanbaǵan birnesheýi bolmasa, jyrlarymnyń bári ózińizge arnaldy. Biraq siz jarıalanǵandarynyń ózin oqymaǵan shyǵarsyz. Qazir úlken bir kitapqa qol arttym. Qudaıa, sizge qandaı razymyn deseıshi, ózińizben kóńilim shyp-shyp tolyp, bar baqytymdy osy dep bilemin. Ár mınýt saıyn kúndiz de, túnde de sizdi eske salatyn birdeńeni kórgendeı nemese estigendeı bolamyn da turamyn. Esimińizdi tóbege jazyp qoıyp oqımyn da jatamyn. Úı jınaıtyn qyz ony kórmeıdi, kórmes úshin ádeıi usaq áriptermen tek ózim úshin ǵana jazamyn. Meniń aıryqsha qýanyshym da osynda.

Ol burylyp, bel tartarynan bir qaǵaz alyp shyqty.

— Qarańyzshy, — dedi ol alqyna dem alyp. — Muny ádeıi qıyp alyp, tyǵyp qoıǵanmyn. Jasyratyn nesi bar, men bulardy keshkilik oqımyn. Alǵash ret bul óleńderdi ákem kórsetken, olardy oqý úshin terezeniń aldynan alyp kelip "Káne, qaıda? Taba alar túrim joq" dep gazetti aýdarystyrǵanmyn. Al shyn máninde olaryn birden baıqap, ákemnen buryn oqyp qoıǵanmyn. Sonda baqyttylyǵymnan tóbem kókke jetkendeı bolǵanmyn.

Qaǵaz paraǵyna qyz tániniń jupary sińgen, ol ony jazyp buǵan kórsetti. Ondaǵy munyń alǵashqy óleńderiniń biri eken, shymyr tórt-aq shýmaqtan turatyn jyr aq boz atty shabandoz qyzǵa arnalǵan. Bul júrek túkpirinen shyqqan beıkúná tolǵanysty jan syry, tizgindeýge kelmeıtin shabyttaı shynaıy moıyndaý, árbir jol ony juldyzdyń jaryǵyndaı jalt etkizip, alǵa tartady.

— Iá, muny jazǵan men, — dedi bul. — Baıaǵyda jazylyp edi bul, tún bolatyn, terezemniń ar jaǵynda terekter sybdyr qaǵyp týrdan. Qalaı, siz ony qaıta tyǵyp jatyrsyz ba? Rahmet! Siz ony qaıta jasyrdyńyz ǵoı. O! — dep sybyrlady bul sasqalaqtap, sondyqtan daýsy da áreń estildi. — Oılap kórshi tek, siz maǵan sondaı jaqyn otyrsyz. Qolymdy qolyńyzǵa tıgizsem, bir jyly lep esedi. Jalǵyz otyryp sizdi oılaǵanda tolqýdan boıymdy jıi-jıi salqyn

shalǵandaı bolatyn. Al qazir maǵan jyp-jyly. Úıge sońǵy ret kelgenimde siz sondaı sulý edińiz, qazir odan da tamashasyz. Kózińiz, qasyńyz nemese kúlkińiz — joq, ne desem eken, bárin birge qosqanda, turǵan boıyńyz jarqyndyq pen tartymdylyq qoı.

Ol jymıyp kúlip, qabaǵynyń astymen buǵan qarady, uzyn kirpikteriniń ar jaǵynda kógildir tereń tuńǵıyq jatqandaı. Júzi alaýlap, qýanyshtan nur shashyp turǵan sekildi. Qolynyń albaty qımylymen bunyń sózin qaıtalap otyrǵanǵa uqsaıdy.

— Rahmet, — dedi ol.

— Jo-joq, maǵan alǵys aıtpańyz, Vıktorıa, — dedi bul Búkil jan júregi oǵan yntyǵyp taǵy da sóılegisi, sóıleı bergisi keldi, sóz býyrqana lekildegen alaqaı sekildendi, al ózi ishpeı mas, kórmeı máz sıaqty. — Al eger sizge az da bolsa qymbat kórinsem bar ǵoı, Vıktorıa... Olaı bolýy múmkin de emes, áıtkenmen ótirik bolsa da maǵan qymbatsyń deńizshi. Ótinemin! O, onda bar ǵoı, men birdeńege qol jetkizemin, kop nársege, tipti qol jetpeıtinge qol jetkizemin. Qandaı beleske kóterilip, qandaı bıikke shyǵatynymdy siz tipti elestete de almaısyz. Keıde men óz boıymnan jumsalmaı jatqan kúsh-qýattyń ushan-teńiz qoryn kóremin. Olar jıi-jıi syrtqa shyǵýǵa qulshynady, sonda tún ortasynda ornymnan turyp ketip, bólmede ersili-qarsyly júrip, óz-ózimnen kúbirlep, kóz aldyma keltirmeıtinim joq. Qabyrǵanyń ar jaǵynda jatqan kórshimniń uıqysyn buzatyn bolsam kerek, ol qabyrǵany qaǵady. Tań atqan soń ádeıi kelip balaǵattap ketedi. Onda biraq sharýam qansha, óıtkeni men erteli-kesh sizdi armandap, qasymda qatar júrgendeı kóremin ǵoı. Terezeniń aldyna kelip ándetemin, sonda kún shapaǵy shashyrap, terekter shýlaıdy "Qaıyrly tún", deımin tańǵa, muny biraq sizge arnaımyn. Ol áli uıyqtap jatqan shyǵar, túni qaıyrly bolǵaı dep tileımin. Táńiri jarylqasyn deımin Sondaı tilekpen uıyqtaǵaly qısaıamyn. Osylaı tún artynan tún ótedi. Áıtkenmen de sizdi dál osyndaı ásem dep elestetken joq edim. Endi ketkende sizdi dál qazirgi qalpyńyzda eske alamyn. Sizdi sondaı aıqyn aıshyq pen kóretin bolamyn.

— Al siz úıge kelmeısiz be?

— Joq. Men áli jumysymdy támamdaǵan joqpyn. Ne dep kettim men, kelemin, árıne, kelemin. Qalasańyz qazir-aq kelemin. Ras, jumysym áli bitken joq, biraq siz qalaǵannyń bárin jasaýǵa barmyn. Al siz ara-tura Qulpy saraı mańynda qydyrasyz ba? Keshkisin úıden shyǵasyz ba? Shyqsańyz, sizdi kórip, sálemdesemin ǵoı, odan arǵyny armandamaımyn da. Eger sizge tıtteı de qymbat bolsam, jeksuryn, sumpaıy kórinbesem, ashyp aıtyńyzshy... Sol qýanyshty maǵan qıyńyzshy... Bilesiz be, talıpot pálmasy degen pálma bar, ol óz ómirinde bir-aq márte gúldeıdi, al jasaýyn jetpis jyl jasaıdy. Biraq ómirinde bir ret qana gúldeıdi. Sol sıaqty men de endi gúldedim. Iá, aqsha tabamyn da, úıge qaıtamyn. Jazyp bitirgenimniń bárin satamyn, qazir kólemdi kitap jazyp jatyrmyn, mine, sony satamyn, erteń jazylǵanynyń bárin satamyn. Maǵan nedáýir kóp aqsha tóleıdi. Al siz meniń úıge kelgenimdi qalaısyz ba?

— Iá.

— Rahmet, sizge! Tym batyl úmit qanatynda júrsem, keshirińiz, júzege aspaıtynnan úmittenýdiń ózi bir raqat. Búgin meniń ómirimdegi eń jarqyn kún...

Ol qalpaǵyn sheship, qasyna qoıdy.

Vıktorıa jalt qarady, kósheniń aıaǵynda bázbir áıel kólbeńdedi, odan ári sebet ustap bireýi bara jatyr. Vıktorıa titirkenip qap, saǵatyna qarady.

— Ýaqytyńyz boldy ma? — dep surady bul. — Keter aldynda birdeńe aıtyp ketińizshi, estip qalaıyn... Men sizdi súıemin, mine sizge aıtarymdy aıttym. Bári sizdiń jaýabyńyzǵa baılanysty. Men basy bútin ózińizdiń yrqyńyz damyn... Jaýap berseńiz endi.

Arada únsizdik ornady.

Bunyń basy salbyrap ketti.

— Joq, aıtpaı-aq qoıyńyz, — dep ótindi taǵy da.

— Bul arada emes, — dedi qyz. — Jaýabyn anda, úıde berem. Olar kóshe boılap júrip ketti.

— Siz ózińiz qutqarǵan qyzǵa úılenedi deıdi ǵoı. Aty kim edi óziniń?

— Kamılany aıtyp tursyz-aý, tegi?

— Iá, Kamıla Meıer. Siz soǵan úılenedi desedi.

— Á, mine qalaı! Ol jaıynda siz nege suradyńyz. Ol áli sábı ǵoı. Men olardyń úıinde bolǵanmyn, sizdiki sıaqty úlken, baı úı, naǵyz Qulpy saraı. Jáne onda talaı ret bardym. Biraq ol áli sábı.

— Onyń jasy on beste. Ony kórdim, tanystardyń úıinde kezdestim. Ol maǵan óte unady. Áp-ádemi!

— Oǵan meniń úılengim kelmeıdi, — dedi bul. — Á, solaı ma?

Bul qyzǵa qarady. Onyń júzinen kóleńke júzip ótti.

— Nelikten ol jaıynda soz qozǵadyńyz? Meniń nazarymdy basqaǵa aýdarǵyńyz kele me?

Ol adymyn jebeı túsip, bunyń saýalyna jaýap qaıtarmady. Muny qolynan ustap, ózimen basty esikke ertip kep baspaldaqpen joǵary órledi.

— Onda kirgim kelmeıdi, — dedi qaıran qalǵan bul. Qońyraýdyń túımesin basyp, buǵan buryldy ol, keýdesi

kórikteı kóterilip, basylyp túr.

— Men sizdi súıemin, — dedi ol. — Túsiniksiz be. Súıemin sizdi.

Kenet muny tómenge súırep, úsh-tórt saty tómen tústi de, eki

qolyn moınyna arta salyp, súıip aldy. bul onyń tula boıy diril qaǵyp turǵanyn sezdi.

— Men sizdi súıemin, — dep qaıtalady.

Joǵaryda esik ashyldy, bunyń qushaǵynan sytylyp shyǵyp ol baspaldaqpen júgire jóneldi.

IV

Ýaqyt tańǵa jaqyn, shyǵys qulanıektenip keledi, kádimgi kógiljim salqyn qyrkúıek tańy.

Baqta báıterekter baıaý sybdyrlaıdy. Tereze ashylyp, odan bir kisi basyn shyǵaryp, álde bir ánge basyp tur. Ol beshpentsiz — jartylaı jalańash, esersoq búgin túnde baqytyn toılap biraz siltegen sekildi.

Kenet ol jalt qarady — bireý esik qaǵyp tur. "Kirińiz", — dep aıqaılady. Kórshisi kirdi.

— Qaıyrly tań, — dedi ol kórshisine.

Kórshisi jasamys adam eken, óńi qup-qý, ári ashýly, qolynda kótergen shamy bar, óıtkeni jaryq endi ǵana shashyrap keledi emes pe.

— Sizge, Mıller myrza, taǵy da málimdeımin, Iýhannes Mıller myrza, ózińizdi múldem óreskel ustaısyz, — dep zárlendi ol

— Aıtqanyńyz óte oryndy, — dep jaýap qatty Iýhannes. Óte durys aıtasyz. Túsinseńiz, báz birdeńe jazyp edim, onyń ózi aıaq astynan ózdiginen týdy, kórip tursyz ǵoı, osynyń bári bir-aq túnde jazyldy. Búgin bir baqytty tún boldy. Endi bitirdim. Terezeni ashyp ándete bastaǵanym sodan.

— Siz baqyra bastadyńyz, — dep túzetti kórshi. — Osynshalyq keńirdek jyrtýǵa bola ma? Jáne tún ortasynda.

Iýhannes ústeldiń ústinde shashylyp jatqan úlkendi-kishili qaǵaz paraqtaryn jınap qolyna ustap:

— Kóz salyńyzshy, — dep daýystady. — Ǵumyrymda dál mundaılyq jeńil jazǵan kúnim bolǵan emes. Týra tóńirektiń bári najaǵaıdyń jarqylymen jarqyrap ketkendeı boldy. Birde najaǵaıdyń oty lenta qusap telegraf symdarymen aǵyp ótkenin kórgenim bar. Mine, búgin mende de sondaı bir najaǵaı jalt ete qaldy. Sosyn ne isteıin? Siz barlyǵy qalaı bolǵanyn bilseńiz, ashýlanbaıtynyńyzǵa, óz basym, senimdimin. Osynda otyra qaldym da jazdym, oryndyqtan bir de turǵanym joq, ár ýaqytta sizdi esime alyp, tipti qybyr etpedim. Al sosyn barlyǵyn da umytatyn sát týyp, omyraýdy ashyp tastap, bálkim turyp ketken shyǵarmyn, múmkin túnde bólmede ersili-qarsyly syqyrlatyp júrgen de bolarmyn. Baqytymda shek bolmaǵany anyq.

— Tap túnde men aıryqsha eshteńe esitkenim joq, — deıdi kórshi. Al mynandaı ertede terezeni ashyp, bar daýyspen qyshqyrý degen baryp turǵan beıbastaqtyq.

— Aıtqanyńyz ras. Árıne, beıbastaqtyq. Alaıda men bári qalaı bolǵanyn sizge túsindirdim ǵoı. Uǵar bolsańyz, basymnan aıryqsha oqıǵa ótkizdim. Keshe meniń ómirimde ulan-asyr oqıǵa boldy. Kóshede jaıdan-jaı kele jatyp oz baqytymdy kezdestirdim, estısiz be, óz juldyzym men oz baqytymdy jolyqtyrdym. Ol meni súıip aldy. Onyń gúldeı úlbiregen alqyzyl ernin aıtsaıshy, sol erinmen meni súıip aldy ǵoı, sol súıý mas qyldy. Ózińiz ómirde aýzyńyzǵa sóz túspeıtindeı tebireniske tap bolyp pa edińiz? Men bolsam, tilim baılanǵandaı bir aýyz sóz aıta almaı, qalshıyp qaltyrap turyp qaldym. Úıge ushyp keldim de, sol betpen oryndyqqa otyrǵan qalpymda uıqtap ketippin. Sodan keshkisin bir-aq oıandym.

Shattyqtan kóńilimdeginiń bári shyr aınalyp, jazýǵa kiristim. Ne jazdyń deısiz be? Mine, kórińiz. Buryn-sońdy kezdespegen keremet bir kóńil kúı bılep alyp, meni jumaqta alyp baryp, jan dúnıem kún shuǵylasy túskendeı ashylyp, perishteler sharap usyndy, men ony merýert keseden ishtim. Sondaı jaǵdaıda men saǵattyń qońyraýyn qaıtyp estımin? Shamymnyń sónip qalǵanyn qaıtip kóremin? Táńirim sizge meni túsinýge jazsyn! Men bárin basynan bastap kóz aldymnan qaıta ótkerdim: súıgenimmen qol ustasyp kósheden qaıta óttim, jurttyń bári oǵan kóz saldy. Biz baqqa bardyq, koróldi kezdestirdik, qýanyp qalpaǵymdy alyp, basym jerge jetkenshe ıildim. Koról de meniń súıiktimniń syrtynan qarap, symbaty men sulýlyǵyna tamsandy. Qalaǵa qaıta oralǵanda búkil mektep oqýshylary odan kóz ala almady, óıtkeni ol ýyljyǵan jas edi, aq kóılegi kóz tartatyn. Sodan qyzyl tas úıdiń aldynan bir-aq shytyp, soǵan kirdik. Men tizemdi búkpekshi edim. Sol arada ol qolyn moınyma oraı salyp, súıip aldy. Bul keshe ǵana tipti taıaýda bolǵan oqıǵa. Ne jazǵanymdy bilgińiz kele me? Men shattyq pen baqyttyń taýsylmaıtyn ánuranyn jazdym. Maǵan baqyt tyr jalańash kúlimdegen qalpymen aldymda jatqandaı boldy men oǵan úzdige qol sozdym.

— Sizben tájikelesip turatyn shamam joq, — dedi ashýlanǵan ári ókingen kórshi. — Al men sizge eskerttim jáne aqyrǵy ret.

Iýhannes ony esik aldynda toqtatty.

— Bir mınýtke toqtańyzshy. Eger siz júzińizdiń kúnmen shaǵylyp jadyrap turǵanyn kórseńiz ǵoı tek. Mine, siz burylǵannyń ózinde shamnyń jaryǵy mańdaıyńyzǵa túsip edi, júzińiz kúnge shaǵylǵandaı nurlanyp ketti. Odan men sizdiń ashýyńyz tarqaǵanyn ańǵardym. Aıtqanyńyzdyń bári durys, terezeni erterek ashyp, ándetkende daýsym tym qatty shyqsa kerek. Ózim baqytty bolǵandyqtan aınalamdaǵynyń bárin baýyrymdaı súıemin. Keıde osyndaı da bolady. Aqyl-oı únsiz qalady. Men beıbaq sizderdiń uıqtap jatqandaryńyzdy oılaýym kerek edi...

— Biz ǵana emes, búkil qala uıqtap jatyr.

— Iá, solaı eken-aý, áli erte ǵoı. Sizge men birdeńe syılaǵym kep tur. Ol kúmis portsıgar, ony ózime bireý syılaǵan edi. Ózim qutqarǵan qyzdyń syılyǵy. Alyńyz, ózine tabany kúrekteı jıyr¬ma sıgaret sıady. Alǵyńyz kelmeı me? Aıtqandaı, shylym shekpeıdi ekensiz ǵoı. Al shylymǵa úırenýge bolady. Tańerteń ózińizge keshirim ótingeli kelýge bola ma? Áıteýir, maǵan birdeńe jasap, óz aldyńyzdan ǵapýlyq ótiný kerek...

— Tynyshty tún.

— Tynyshty tún. Men qazir-aq jatamyn. Oǵan ýáde etemin. Qaıtyp meniń bólmemnen eshbir ún esitpeı siz. Alda ózimdi-ózim baıqaıtyn bolamyn.

Kórshisi ketti.

Iýhannes kenet terezeni qaıta ashyp, onyń sońynan aıqaı saldy:

— Iá, men ketip qalady ekem ǵoı. Qaıtyp sizge bóget bolmaımyn, erteń-aq júrip ketemin. Ony ózim de umytyp ketippin.

Ol júrip ketken joq. Ár alýan sebepter bop qaldy: bázbir jumysty tyndyrý, bázbir satyp alý, báz bireýmen esep aıyrysý kerek boldy, osylaı kún ótip, kesh batty. Qalany esi tanǵansha sharq urdy.

Aqyry kep kamerger úıiniń esigin qaqty.

— Vıktorıa bıkesh úıde me?

— Vıktorıa bir jaqqa shyǵyp ketti.

Ol Vıktorıa bıkeshpen jerles ekenin, úıde bolsa birer mınýtke kórip ketkeli kelgenin baıandady. Sol arqyly óz týǵandaryna habar jibergisi keletinin aıtty. Al úıde joq bolsa ne laj bar.

Qalany qaıta aralap ketti. Kenet ony kóshede kezdestirip qalar, bolmasa kúımede otyrǵanyn kórer. Osylaı kesh boıy qydyryp, ony teatrda kórip, basyn ızep jymıyp kúldi, qyz da sony qaıtalady. Aralaryn birneshe metr ǵana bólip turǵan soń qasyna jaqyndaıyn dep edi, jalǵyz emes, janynda kamergerdiń uly Otto bar eken. Onyń ústinde leıtenant mýndıri.

"Qazir qyz maǵan bázbir belgi beredi, baıqatpaı meniń jaǵyma qaraıdy" dep oılady Iýhannes. Alaıda qyz qyp-qyzyl bolyp, dál bir jasyrynǵysy kelgendeı teatrdyń kire berisine asyqty.

Endi ony teatrdyń ózinde kórýge qam jasap kórse qaıter edi? Ol bılet satyp alyp teatrǵa kirdi.

Kamergerdiń lojasy qaıda ekenin biletin. Bul baılardyń báriniń oz lojasy bar. Lojada ásem kıingen ádemi Vıktorıa otyr. Ol jan-jaǵyna qarady, biraq bunyń jaǵyna bir ret te kóz tastaǵan joq.

Antrakt kezinde ony foıeden kútti. Oǵan bas ızedi Býǵan nedáýir tańdana qarap ol da basyn ıdi.

— Salqyn sýsyndardy anaý jaqtan beredi, — dedi Otto alǵy jaqty nusqap.

Olar ári qaraı ótti.

Iýhannes syrtynan qarap qaldy. Onyń kózin qyzyq bir tuman tumshalap tastaǵandaı. Bireýler oǵan burqyldap, bireýler ıterip, bul keshirim surap, turǵan ornynda tura berdi. Ol ketip qaldy.

Ol qaıta kelgende bul basyn ıip taǵzym etip:

— Keshirińiz, bıkesh... — dep mińgirledi.

Otto sálemge jaýap qaıtaryp, kózin súzip buny timiskilep shyqty.

— Bul Iýhannes qoı, — dep tanystyrdy qyz. — Esińde shyǵar? Zaıyry siz týysqandaryńyzdyń amandyǵyn bilmek shyǵarsyz, — dep sózin jalǵastyrdy, óńinde esh qobaljý joq áp-ádemi. Naqty bilmeımin, biraq bári aman-esen shyǵar dep oılaımyn. Iá,, bári aman-esen. Ata-anańyzǵa sálemińizdi aıta baraıyn.

— Rahmet. Siz taıaýda úıge oralasyz ba, bıkesh?

— Taıaý kúnderi. Jaraıdy, sálemińizdi aıta baraıyn

Ol basyn ızep ketip qaldy.

Iýhannes qashan ol kórinbeı ketkenshe kózimen uzatyp saldy da, teatrdan shyqty. Maqsatsyz kóshe kezip, ýaqyt ozdyrý úshin aýyr basyp, ersili-qarsyly júrdi de qoıdy muńaıyp. Saǵat onda ol kamerger úıiniń aldynda týrdy. Kenet býǵan ol otyrǵan kúımeniń esigin ashyp, basy jerge jetkenshe taǵzym etýdiń sáti túser.

Aqyry jarty saǵattan soń ol da keldi. Qaqpanyń aldynda qalqaıyp, ózińniń bar ekenińdi qaıta-qaıta eske sala berý ersi emes pe? Sondyqtan ol jaltaqtamaı shapshań basyp kósheniń ekinshi jaǵyna shyǵyp aldy

Kamerger úıiniń qaqpaǵy qalaı ashylǵanyn, kúıme aýlaǵa kirip, qaqpanyń qalaı qaıta jabylǵanyn estip turdy. Sodan keıin ǵana burylyp ketti.

Tabandatqan bir saǵat boıy úıdiń mańynda ersili-qarsyly júrdi de qoıdy. Ol eshkimdi kútken joq, eshqandaı jospary da bolmady. Kenet esik ashylyp kóshege Vıktorıa.shyqty. Basynda qalpaǵy joq, ıyǵyna shálini bos tastaı salǵan. Ol úreıli de uıań kúlkimen jymıyp, áńgime bastaý úshin saýal qoıdy:

— Qydyryp júr ekensiz, ne jaıynda oılap júrsiz?

— Oılap deısiz be? Joq, jaı ǵana serýendep júrmin.

— Ersili-qarsyly júrgenińizdi kórip, táýekelge bel býyp... Sizdi terezeden kórdim. Qazir jedel oralýym qajet.

— Shyqqanyńyz úshin rahmet, Vıktorıa! Osydan biraq mınýt buryn qatty toryǵyp týr edim, endi bári de ótti. Teatrda amandasqanym úshin ashýlana kórmeńiz. Men taǵy býdan da zor ábestik jasap aldym, sizdiń ne oılaǵanyńyz baryn bilmekke baǵana úıge de kirdim.

— Alaıda, ózińiz de bilesiz ǵoı, — dep jaýap qatty qyz. — Burnaǵy kúni sizge kóp nárse aıttym, meni durys túsinbeýge tıis emes edińiz.

— Áıtkenmen de men sene almaımyn.

—Ol týraly qaıtyp aıtpaıyqshy. Men kop aıttym, tipten kop, olarǵa qatysty jasap júrgenim jaqsy emes. Men sizdi súıemin, burnaǵy kúni jalǵan aıtqanym joq, qazir de aıtyp turǵanym jalǵan emes. Sizge sondaı tántimin, óte jaqyn tartamyn, ózińizben áńgimelesý bir ǵanıbet, basqalarmen sóıleskennen áldeqaıda jaqsy, biraq... Maǵan bul arada uzaq qalýǵa bolmaıdy, terezeden bizdi kórýi múmkin. Iýhannes, siz bilmeıtin sebepter bar, sondyqtan ne oılaǵanym baryn aıtýymdy endi eshqashan qol qalamańyz. Ol jaıynda men de kúni-túni oılanǵanmyn, sizge aıtqanym aıdaı shyndyq. Biraq ol múmkin emes.

— Ne múmkin emes?

— Bári. Jalpy bári de múmkin emes. Iýhannes, ózimniń de, ózińizdiń de abyroıymyzdy qorǵaý qajettiginen meni qutqaryńyzshy.

— Sál sabyr. Men sizdi ózimnen qutqaramyn ba? Demek, burnaǵy kúni aıtqanyńyzdyń bári meni aldap, mazaq qylý bolǵany ma? Sonda men sizge kóshede kezdeısoq kezdesip, kóterińki kóńil kúıińizge tap kelip, qaljyńyńyzǵa azyq bolǵan ekenmin ǵoı.

Ketkeli turyp qyz qaıta býryldy.

— Bálkim, men birdeńeden kináli bop qalǵan shyǵarmyn? — dep surady bul, júzi kisi tanymastaı bop surlanyp ketip. — Áıtpese qalaı joǵaltyp aldym sizdiń... Osy eki kún, eki túnde jaman qylyq kórsettim be?

— Joq, másele tipti de onda emes. Men bárin búge-shigesine deıin oıladym. Siz de sony oılaýyńyz kerek edi ǵoı. Túsinseń izshi, bul qashan da múmkin bolmaǵan. Men sizge qushtarmyn, qatty qadirleımin...

— Jáne kurmetteısiz.

Ol buǵan qarap, kúlkisinen qorlanyp, tipti qyza sóıleıdi.

— Qudaıym-aı, ákemniń sizdi qabyl almaıtynyn ózińiz neǵyp túsinbeısiz? Meni nege osyny aıtýǵa májbúrleısiz? Siz ózińiz de túsinesiz ǵoı, munyń nege ákelip soǵaryn. Solaı emes pe?

Únsizdik.

—Solaı, — deıdi bul.

— Jalpy kóp sebepter bar... — dep sózin jalǵastyrdy qyz. — Shynynda da, siz meniń qyr sońymnan qalmaýdy qoıýǵa tıissiz, teatrda sondaı qorqyttyńyz. Qajeti joq onyń.

— Jaraıdy, — deıdi bul. Ol onyń qolyn ustady.

— Bálkim, siz qysqa merzimge bolsa da úıge kelip kaıtarsyz. Oǵan qatty qýanar edim. Qolyńyz qandaı ystyq, al men qaltyrap turmyn. Ketetin ýaqytym boldy. Tynyshty tún.

— Tynyshty tún, — dep jaýap qatty.

Salqyn da syzdy kóshe qum beldeý nemese shegi joq jolǵa uqsap, qala boılap sozylyp jatyr. Iýhanneske eski, solǵan raýshan satyp júrgen bala kezdesti. Ol oǵan altynmen bes kron maket berip, gúlin aldy. Mine, tabaldyryqtyń mańynda bir top bala oınap júr. Ondar shamasyndaǵy bala bylq etpeı solarǵa qarap mosqal tartqan kógildir kózimen oıyndy baqylap otyr, jaǵy sýalyp, ıegi tórtkildenip ketken, basynda mata qulaqshyn. Anyǵyraq aıtqanda ol qulaqshynnyń astary, balaǵa ol qolań retinde kıgizilgen. Teri aýrýy basyn máńgilik buldirgen bolýy kerek. Zaıyry aýrýdan jany múldem dimkás ekeni daýsyz.

Ózi qalanyń qaı bóliginde júrgenin, qaıda bara jatqanyn aıtyp bere almaıtynyna qaramastan Iýhannes bunyń bárin baıqady. Sol eki ortada jańbyr sirkireı bastady, alaıda ol ony sezbedi, kúni boıy ózimen birge alyp júrgenine qaramastan, qolshatyryn da ashqan joq.

Aqyry sol saıabaqtan bir-aq shyǵyp oryndyqqa otyrdy. Jańbyr kúsheıe tústi, ol óz-ózinen qolshatyryn ashyp, otyrǵan orny¬nan bylq etken joq. Uzamaı ony boı bermes bir uıqy meńdep, bázbir tumanǵa tunshyǵyp, kózi jumylyp, qalǵyp ketti.

Kóp uzamaı oıanyp ketti. Ony ótip bara jatqan bireýdiń qatty daýsy oıatyp jiberdi. Ornynan turyp, ári qaraı tartty. Basy aıyǵyp, bolmashy dúnıege deıin, tipti solǵan raýshan úshin bes kron tólegenin de esine túsirdi. Óziniń tıyn-tebenderi arasynan bul ǵajap mánetti kórgende balanyń qalaı qýanǵanyn kóz aldyna keltirdi. Ol ánsheıin ǵana jıyrma bes ere emes, altynmen tutas bes kron ǵoı. Jarylqaı gór jaratqan!

Balalar tobyryn jańbyr tym-tyraqaı qýǵan shyǵar, sondyqtan oıynyn kire beriste jalǵastyryp, klass oınap júrgen de bolar. Al on jasar qart — kemtar áli de tyrp etpeı, solarǵa qarap otyrsa kerek. Kim bilsin ol bálkim, qarap otyryp birdeńege qýanatyn shyǵar, álde artqy aýladaǵy óz lashyǵyndaǵy qatyrǵy qoıany men qasqyryn ermek etip oınap otyr ma eken. Múmkin ómirde ol úshin bári joıylyp ketpegen bolar, semgen janyna jylý berer bir úmit te bolýy kerek qoı.

Mine, aldan kelisti de kórikti suńǵaq bir kelinshek kórindi. Iýhannes dir etip, toqtaı qaldy. Joq, ony bul bilmeıdi eken. Ol búıirdegi sholaq kósheden shyqty da ári qaraı tartty. Jańbyr nóserlep jaýyp turǵanyna qaramastan onyń qolshatyry joq eken. Bul kelinshekti qýyp jetip, betine bir qarady da ótip ketti. Qandaı symbatty ýyljyǵan jas edi. Ol sýǵa malshynyp sýyqtap qalady aý, al bul bolsa, janyna jaqyn bara almaıdy. Yzalanǵannan ol qolshatyryn jınap, sýǵa malshynsaq, birge malshynaıyq dep oılady. Ol úıge kelgende tún ortasynan aýǵan edi. Ústel ústinde hat pen shaqyrý jatyr eken. Erli-zaıypty Semerler erteń keshke muny óz úılerinde kórse, soǵan qýanatynyn aıtypty. Olardyń úıinen bul tanystarynyń keıbireýin ushyratady, aıtqandaı kim ekenin ózderiń oılap tabyńdar. Qulpy saraı ıesiniń qyzy Vıktorıany kezdestiredi. Shynaıy kóńilmen, ózińizdiń dep qol qoıylǵan. Iýhannes oryndyqta otyryp uıqtap ketti. Eki saǵattan keıin oıansa, tula boıy qalshyldap barady. Uıqysy áli erkin ashylmaǵan ol tońǵanynan qaltyrap, búgingi kúnniń azabynan qınalyp hatqa jaýap qaıtarǵaly ústeldiń basyna kep otyrdy. Qabyl alǵysy kelmegen shaqyrýǵa da jaýap jazýy kerek. Ol jaýabyn jazyp, ony tómendegi poshta jáshigine salǵaly jınalǵan edi, kenet Vıktorıanyń da shaqyrylǵany oıyna sap ete qaldy. Mine, qalaı, ol buǵan Semerlerge shaqyrylǵany týraly tis jarǵan joq, teginde bul da kelip qalady dep qoryqty, bunymen onyń bógde kisiler barda kezdeskisi kelmeıdi. Hatty parsha-parsha qyp jyrtyp, rahmet — kelemin dep jańasyn jazdy. Tolǵanǵannan qoly qaltyrap, oǵash bir ashshy qýanysh keýdesin kernedi. Buǵan nege barmasqa? Ne úshin jasyrynýy kerek? Jeter! Onyń bar sezimi alas-kúles. Qolyn bir-aq sermep kúntizbeniń bir ýysyn jyrtyp alyp, kelesi aptany kórsetip qoıdy. Qýanyshty habar alǵandaı masaırap, baqyttan tóbesi kókke jetkendeı máz, osy sátten bir lázzat alyp qalǵysy kelip, qazir qorqoryn tartyp, oryndyqqa jantaıyp jatyp raqatqa batady. Biraq qorqory bitelip qalypty, ony tazalaıtyn pyshaq pen bizdi taba almaı, saǵattyń tilin syndyryp aldy. "Ha-ha-lap" kúlip, buryshta turǵan álgi saǵat sıaqty taǵy da birdeńeni syndyrǵaly bólmeni sharlaıdy. Ýaqyt ótip jatyr. Aqyr aıaǵynda, kıip júrgen sý kıimmen tósekke qısaıyp uıqtap ketti.

Ol oıanǵanda tań baıaǵyda atqan. Jańbyr áli jaýyp tur, kósheler shalshyq sý. Basy bulyńǵyr, tústiń úzindileri keshegi esteliktermen astasyp ketti. Bezgekti sezgen joq, qaıta ystyǵy qaıtty, túni boıy orman kezip, endi sýǵa jaqyn kelgendeı oǵan salqyn lep soqty.

Esik qaǵyp, qaǵaz tasýshy hat alyp keldi. Konvertti ashyp, oqyp qarap, maǵynasyna áreń boılady. Bul Vıktorıadan kelgen eken, hat bir japyraq qaǵazǵa jazylypty: ol búgin keshke Semerlerge shaqyrylǵanyn aıtýdy múldem umytyp ketipti, buny sonda kórgisi keletinin, bárin sonda túsindirip aıtatynyn habarlap, soqqyny erler she qarsy alyp, ózin umytýyn ótinipti. Qaǵazymnyń nasharlyǵy úshin keshirińiz, shynaıy ózińizdiń,.. dep támamdapty.

Ol úıden shyǵyp, bir jerden atústi aýqattandy da, qaıta oralyp, aqyry Semerlerge jaýap jazdy. Búgin kele almaıtynyn, bul shaqyrýdy, erteń bolsa da, basqa bir kúni paıdalanatynyn aıtty.

Hatty ol qaǵaz tasýshydan jiberdi.

Kúz keldi. Vıktorıa ketip qalǵan, al kishkentaı meńireý kóshede burynǵy sol úıler, baıaǵysyndaı typ-tynysh. Iýhannestiń bólmesinde túni boıy jaryq janyp turady. Ol keshkisin juldyzdarmen qatar janady da, tań aǵaryp atqanda baryp sónedi. Iýhannes belin jazbaı jumys istep, óziniń úlken kitabyn jazdy.

Aptalar men aılar ótip jatty, ol qamaýda otyryp eshkimmen de kezdesken joq. Semerlerde qaıtyp bolǵan joq. Qıal-oıy qıampurys oıyn oınap, kitabyna iske qatysy joq qaıdaǵy-jaıdaǵy erteńgi elesterdi engizip jiberip, aqyry jazǵandarynyń birazyn jyrtyp, peshke tastaýǵa týra keldi. Munyń ózi jumysty óte-móte sozyp jiberdi. Túngi tynyshtyqtaǵy dońǵalaqtyń dańǵyry oıǵa kútpegen serpin berip, ony aýlaqqa alyp ketedi.

Kóshede kúıme kele jatyr.

— Áı! Joldan bylaı shyq!

Al nege? Nege bul kúımeden saqtaný kerek? Ol aǵyp óte shyqty, qazir ol shynynda da buryshtan asty. Al onda, bálkim, paltosyz, bóriksiz kisi turǵan shyǵar, ol alǵa eńkeıip, basy soqqynyń nysanasynda turǵan bolýy da yqtımal. Múmkin ol kúıme ózin basyp ketip, múgedek, kemtar etip, tipti óltirip ketsem dep te oılaıtyn shyǵar. Adam ólgisi keledi eken, ol onyń óz sharýasy. Ol jeıdesiniń túımesin kópten salmaı, omyraýy ashyq-shashyq júredi, bashmaǵynyń baýyn baılamaı súıretip qoıa beredi, onyń ólgisi keledi... Al myna adam ajal aýzynda jatyr, ol dosyna hat jazyp, ósıetin, ótinishin aıtady. Kisi óldi, haty qaldy, onda aıy, kúni, qoly bar; bas áripter, jaı áripter men mundalap túr, biraq buny jazǵan kisi bir saǵattan soń kóz jumdy. Qandaı qyzyq! Óz esimin qol etip qoıyp, astyn ádettegideı bir syzyp, bir saǵattan soń ólip ketti... Al basqa adam she? Ol óziniń kishkentaı bólmesinde japadan jalǵyz jatyr, qabyrǵalary kók syrmen syrlanǵan, tús aǵashtarmen qaptalǵan. Onda ne túr? Eshteńe turǵan joq. Dál sol adamǵa bul jaryq dúnıede jalǵyz ólýine týra keledi. Osyny ol kóp oılaıdy, oılap- oılap tıtyqtaıdy. Kesh boldy, qabyrǵadaǵy saǵat segizdi kórsetip týr. Ol saǵatqa qaraıdy, onyń nege qońyraý soqpaıtynyn túsinbeıdi. Saǵat soqpaıdy. Mine, saǵat mınýtterimen segizden asty, shyqyldaıdy, biraq soqpaıdy. Beıshara saǵattyń soqqanyn estı almadym dep esinen aıyrylyp qala jazdady. Qabyrǵada anasynyń sýreti ilýli turǵan, ol bir! — dedi de ony saýsaǵymen shuqyp qalyp edi, qoly kirip ketti, ony qaıtedi, ol túgil, ózi de ólip barady. Onyń laılanǵan janary ústelge tústi, onyń ústinde gúl ósken qumyra turǵan-dy, soǵan qolyn sozyp, esepti, sabyrly qımylmen ústelden alyp edenge laqtyryp jiberip edi, kúl-talqany shyqty. Sosyn ol terezeden óziniń, ıantar múshtigin laqtyryp jiberdi. Endi onyń ne qajeti bar? Ózi qabirde jatqanda múshtiginiń munda jatýynda eshbir maǵyna joqtyǵy shyǵar kúndeı aıqyn. Bir aptadan keıin álgi kisi dúnıe saldy.

Iýhannes ornynan turyp, bólmesinde árli-berli júre bastaıdy. Qabyrǵadaǵy kórshisi oıanyp, qoryl tyıyldy, endi aýyr tynys pen toryǵyp kúrsiný bastaldy. Terezeniń túbindegi terekter jelmen sybdyr qaǵyp, bunyń denesi túrshigip ketti. Japyraqtary ushyp ketip, qart terekter beıbaqyt múgedekterge uqsap qaldy, tarmaqty butaqtar úıdiń qabyrǵasyna soǵyp, jaryqshaq ún shyǵarady, onysy jıilep ketkende qaıta-qaıta dyryldata taqyldatqan aǵash toqpaqqa uqsaıdy.

Qaǵaz betine tesilip Iýhannes jazǵandaryn qaıta oqyp shyqty. Baıaǵysyndaı qıal shirkin qaıda aparyp tyqqanyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Bul arada ajal men quıǵytyp kele jatqan kúımeniń keregi qansha? Sebebi ol óziniń týǵan ólkesindegi gúl jaınaǵan baqty, kádimgi Qulpy saraı mańyndaǵy baqty sıpattap otyrǵan joq pa. Mine, jazyp otyrǵany osy. Ras, qazir kar jamylǵan baq óli sıaqty, áıtkenmen Iýhannes qys pen qardy emes, kóktemgi baqty, jupar ıis pen samal jeldi beınelep otyr. Kesh. Shyǵanaqtaǵy sý tereń de tuńǵıyq, týra balqyǵan qorǵasyn sıaqty; seri gúl hosh ıisin sebezdep, sharbaq ishi shashylǵan búrshikter men jasyl japyraqtar, aýa typ-tynyq, sondyqtan shyǵanaqtyń arǵy betinde saıraǵan qustardyń da daýsy estilip túr. Baqtyń saıajaıynda Vıktorıa túr, ol jalǵyz, ústinde aq kóılek. Ol baqta túr. Japadan-jalǵyz. Kúlli raýshan shoqtarynan suńǵaq qyz shyǵanaqqa, ormandarǵa, alysta qalǵyp turǵan jartastarǵa kóz tastaıdy. Ózi bir jasyl baqtaǵy kardaı appaq rýh sıaqty. Tómendegi joldan aıaq tyqyry estiledi, ol jasyl jelek arasyna jasyryp qoıǵan oryndyǵyna kelip otyryp, qorshaýdy shyntaqtap, tómenge kóz tastaıdy. Joldaǵy júrginshi qalpaǵyn sheship, basy jerge jetkenshe taǵzym etedi. Ol da onyń sálemine jaýap qatady. Kelgen kisi aınalasyn sholyp alady, jolda tiri jan joq, ol qorshaýǵa qaraı birneshe qadam jasady. Keri sheginip ketip qyz "joq, joq!", — dep qolyn silteıdi. "Vıktorıa, — deıdi ol qyzǵa, — sizdiń maǵan birde aıtqanyńyz qasıetti shyndyq eken, siz týraly qıaldaýymnyń qajeti joq eken, múmkin emes nárse jóninde armandaýdyń ne qajeti bar" "Árıne", — deıdi qyz. — Al onda qalaıtynyńyz ne?" Ol múldem jaqyn keledi, ekeýin tek qorshaý ǵana bólip turady, qyzǵa jaýap retinde "Qalaıtynyńyz ne dedińiz be? — deıdi ol — Osy arada nebary bir mınýtteı ǵana tura turǵym keledi. Aqtyq ret. Sizge múmkindiginshe jaqyndaǵym keledi. Mine, men sizben tipten qatar turmyn". Qyz úndemeıdi. Bir mınýt óte shyǵady. "Tynyshty tún" dep ol qalpaǵyn qaıta sheshedi, beıne onymen jer sypyrardaı bolyp. "Tynyshty tún", — dep jaýap qatady qyz. Ol artyna burylyp ta qaramaı ketip qalady.

Bul arada ajaldyń ne qajeti bar? Jazylǵan paraqtardy shıyrshyqtap Iýhannes peshke tastaıdy. Onda otqa jaǵylýǵa tıis basqa qaǵazdar da jatyr, kádimgi qıaldyń kemerden asyp shashyraǵan tamshylary ǵoı bári. Mine, ol kezdesý sáti taýsylǵanda "hosh bolyńyz" dep taǵzym etken joldaǵy júrginshi jóninde taǵy jazyp otyr. Al baqta aq kóılekti jas qyz qaldy, ol nebary jıyrmada ǵana. Ol munyń zaıyby bolǵysy keldi, o joq, eshqashan. Alaıda ol sol qyz týǵan úıdiń qabyrǵasy túbinde turdy. Birde osylaı oǵan baqyt qonǵany bar.

Taǵy da aptalar zýlap, aılar aǵyp, kóktem týdy. Qar ketti, kúnnen aıǵa deıin qar sýy sarqyrap aǵyp jatqandaı aýa gýil-shýǵa toldy. Qarlyǵashtar ushyp kelip, qalanyń syrtyndaǵy ormanda tórt aıaqtylar ersili-qarsyly shapqylap, jat tilde túsinisetin qustar ózinshe kújildesti. Jerden mas qylardaı hosh ıis esedi.

Iýhannes qys boıy jumystan bas kótergen joq. Kúni-túni yrǵaq shyńdaǵandaı úıdiń qabyrǵasyna terektiń qý butaqtary uryp turýshy edi, kóktem kelisimen jel saıabyrlap toqpaq azaıdy.

Terezeni aıqara ashyp, Iýhannes kóshege qaraıdy. Tún ortasy alys bolǵanymen, barlyǵy sap tyıylǵan, bultsyz aspanda juldyzdar jymyńdap, bár-bári erteń kún ashyq ári jyly bolatynyn aıǵaqtap turǵandaı. Ol alystaǵy tynyshsyz gýilmen astasyp jatqan qalanyń ý-shýyna qulaq tosady. Kenet tóbe quıqany shymyrlatqan parovoz dabyly estildi, túngi poıyzdyń bul dabyly túngi tynyshtyqtaǵy qorazdyń jalǵyz-jarym aıqaıyna uqsas. Jumysqa kirisetin ýaqyt boldy, qys boıy osynaý parovoz dabyly jumyspen jekpe-jekke shaqyrý belgisi qyzmetin atqardy.

Iýhannes terezeni jaýyp, qaıtadan ústel basyna otyrady. Ol oqyp otyrǵan kitaptaryn ysyryp tastap, qaǵazdy jaqyndatyp, qolyna qalam alady.

Úlken kitap bitti derlik, tek sońǵy taraýy ǵana jetispeı túr — alysqa attanǵan kemeniń qoshtasý sálemin baıandaıtyn bul taraý da basta pisip túr.

Jol boıyndaǵy traktırde bir adam otyr, jol jónekeı ǵana, alys shalǵaı ólkelerge bet alyp barady saqaly appaq, ótken jyldar oǵan óz izin qaldyrǵan sıaqty, symbatty kóringenimen, óz jasynan áldeqaıda egde sıqym. Aýlada ony kúıme kútip túr, attardy shaldyrýǵa qoıǵan, kóshir kóńildi, atshy ony durystap tamaqtandyrǵan, tipti sharap ta bergen sekildi. Al beıtanys óz aty-jónin kelip-ketýshiler kitabyna jazǵan da, qojaıyn onyń kim ekenin bilip, taǵzym etip, zor qurmetpen qabyldady. "Qulpy saraıda endi kim turady?" — dep surady júrginshi. "Kapıtan turady, — dep jaýap berdi qojaıyn, — ol óte baı, al Qulpy saraıdyń qojaıyny onyń áıeli jurttyń bárine qaıyrymdy". "Jurttyń bárine me? — dep ishteı ózinen-ózi suraıdy meıman ǵajap jymıyp. — Demek, maǵan da qaıyrymdy bolǵany ǵoı". Meıman otyra qap qaǵazǵa birdeńeler jazyp, jazǵanyn sosyn qaıta oqıdy, bul saltanatty da ustamdy jyr edi, ishinde biraq ashshy sózderi de jeterlik. Al sosyn kelýshi jazǵan paraǵyn dar aıyryp jyrtady, sosyn otyra qalyp, ony kúlshe -kúlshe etip usaqtaıdy. Al sol eki ortada esik qaǵylyp, sary kóılek kıgen bir áıel enedi. Ol tor perdesin ashyp tastap edi, Qulpy saraıdyń qojaıyny Vıktorıa hanym bolyp shyqty. Onyń symbaty patshaıymnan kem emes. Qonaq ornynan atyp turdy, onyń júzin ishki bir tolqyn araılandyryp jibergendeı. "Siz jurttyń bárine qaıyrymdy kórinesiz, — dedi ol kúıinishpen, — mine, maǵan da keldińiz" Ol buǵan jaýap qatpaıdy, únsiz qarap tura beredi, júzi qyzyl qoshqyl tartyp ketedi. "Sizge ne qajet? — dep suraıdy burynǵy yzamen. — Maǵan ótkenimdi eske túsirý úshin kelip turǵan joqsyz ba? Biraq bilip qoıyńyz, ázız hanym, biz aqtyq ret kezdesip turmyz, men máńgilikke ketip baramyn. Qulpy saraıdyń jas qojaıyny burynǵysynsha úndemeıdi, biraq erni dirildep tur. "Birde esýastyǵymdy moıyndaǵanym sizge az boldy ma? — dep suraıdy ol burynǵy yzamen — Al ol az bolsa, taǵy da moıyndaıyn: ózińizge men júregimdi bergenmin biraq sizge laıyq emespin. Endi razy syz ba?" — Ol barǵan saıyn tolqı túsip sózin jalǵastyrady. — Siz meni mensinbeı, basqaǵa turmysqa shyqqansyz. Men derevnányń dúleıi, jabaıy aıý jastyqpen baıqamaı koróldiń qoryǵyna túsip ketippin". Osyny aıtyp qonaq eńirep jiberip, oryndyqqa qulap túsip: "Shyǵyńyzshy! Men beıbaqty keshirip, oz jolyńyzben kete berińizshi!" — dep jalbaryndy. Al áıel ár sózin shegeleı aıtyp, aqyryn sóıledi: "Men sizdi súıemin, aqyry túsinińizshi: jalǵyz ózińizdi ǵana súıemin. Qosh bolyńyz! Sóıtip jas kelinshek betin qolymen basyp, bólmeden shapshań shyǵyp ketti.

Qalamyn qoıyp Iýhannes oryndyqtyń arqasyna shalqaıa ketti. Sonymen, sońǵy, núkte qoıyldy. Mine, toǵyz aı eńbektiń jemisi, túgel jazylǵan better, tutas kitap jatyr aldynda. Jany bir jeńildenip qaldy, qýanysh qoıynǵa syımaıdy, sebebi jumys jerine jetkizildi. Alaıda ol tań jaryǵy sebezdegen terezege tesilip otyrǵanda, mıynda sony oılar burq-burq qaınap qıal damytynym tappaı san saqqa samǵap jatty. Jany jelpinip, sanasy jınalmaǵan jemister men jerdiń ystyq býyna toly baqqa uqsady.

Bázbir tylsym kúshpen ol kózi tiri túk joq ajal alańynan bir-aq shyqty. Tek alystan organ úni talyp jetedi. Ol organǵa jaqyndap kelip shola bastaıdy, aspap qan-josa, kelip oınap kórip edi, búıir qabyrǵasynan qan sorǵalap túr. Odan ári júrip, alańǵa keldi. Alań bos, qańyrap qalǵyp, ne bir tal, ne bir dybys joq. Biraq qumda bashmaqtardyń izi jatyr, al aýada álginde ǵana ketken adamdardyń álginde ǵana aıtqan sózderiniń jańǵyryǵy áli turǵandaı. Ony oǵash bir sezim meńdep, alań ústindegi aýada ilinip turǵan sóz jańǵyryǵy buny qorqytaıyn dedi. Ol ony qýyp salsa, qaıtadan antalaıdy bular, jalpy sózdi qoıyp kádimgideı bılep júrgen sıaqty, endi olardy aıqyn kórdi. Olar nege bılep júr jáne nege kóńilsiz bıleıdi? Osynaý qarıalar horynan sýyq lep esedi, ony olar kórmeıdi, óıtkeni olardyń kózi kórmeıdi, bári de soqyr, bireýlerdi shaqyrmaq bolady, biraq estimeıdi. Ol odan ári shyǵysqa, shyǵar kúnge qaraı salpaqtap, taýǵa keledi. "Taý eteginde turǵan sen be? — dep suraıdy bireýdiń daýsy. "Iá, men, — dep jaýap qatady bul — Men taýdyń eteginde turmyn. Sonda: "Eteginde sen turǵan taý meniń aıaǵym, — degen daýys estiledi. — Men Jerdiń eń shetinde buǵaýlaýdy jatyrmyn, kel de meni azat et!" Sosyn ol jolǵa shyǵyp, jerdiń shetine tartady. Kópirde ony bázbir adam ańdyp turady, kópirden kim ótse de ol onyń kóleńkesin alyp qalady eken. Ol kisi mýskýstan jasalypty. Mýskýs kisini kórgende ony muzdaı sýyq úreı bılep alady. Kóleńkesin bermeý úshin talasyp, onyń betine túkirip, judyryǵymen ses kórsetedi, biraq kúzetshi aıtqanynan qaıtpaıdy, kútedi. "Jalt buryl!" dedi buǵan art jaqtan bireý. Ol aınalyp qarap, jolmen domalap bara jatqan basty kóredi. Jol kórsetip bara jatqan bul adam basy ara-tura únsiz kúledi eken. Ol bastyń sońynan saldy. Bas kúni-túni domalap, ol da sońynan qalmaıdy; teńizdiń jaǵasynda ol kenet jer astyna túsip ketip, ǵaıyp bolady. Al bul sýǵa berip ketip, súńgı jóneledi. Mine, ol alyp esiktiń aldynda túr, ony úp-úlken úretin balyq qarsy alady. Balyqtyń jylqynyń jalyndaı jaly bar, al daǵdysy ıttiki. Balyqtyń syrtynda Vıktorıa túr. Ol oǵan qolyn

sozady, Vıktorıanyń ústinde lypa joq, jymıyp kúledi, shashyn jelp-jelp etkizedi. Sonda ony qatty aıqaı sap shaqyrady da, óz daýsynan ózi oıanyp ketedi.

Iýhannes turyp terezege keledi. Tań ábden aǵaryp atty, terezelerdiń arasyna ilingen shaǵyn aınadan kózi isip, qyzaryp ketkenin kóredi. Shamdy sóndirip tańǵa eleń-alańda óz kitabynyń sońǵy betin qaıta oqyp, uıyqtaǵaly jatady.

Sol kúni keshkisin Iýhannes páter úshin esep aıyrysyp, qoljazbasyn baspagerge tapsyryp qaladan ketip qaldy. Ol shetelge attandy — qaıda ketkenin eshkim bilgen joq.

VI

Úlken kitap jaryqqa shyqty — qubylmaly kóńil kúıleriniń, dybystar men únderdiń kishkentaı ǵana álemi, tutas bir patshalyǵy dese de bolar ony. Kitapty talasa satyp alyp, keıinge qaldyryp, jabyla oqyp jatty jurt. Taǵy da birneshe aı ótti. Kúzge qaraı Iýhannes jańa kitap shyǵardy. Endi onyń esimi báriniń aýzynda júrdi, tabys degen osy. Jańa kitapty ol úırenshikti jaǵdaıdan tys jat jerde jazdy, sondyǵynan ba eken, kóp turǵan sharaptaı shymyr, myǵym shyqty.

"Qymbatty oqyrman, aldaryńyzdaǵy Dıderık pen Izelına jaıyndaǵy hıkaıa. Ol bir shat-shadyman baqytty kezeńdi, kez kelgen júk jeńil kórinetin bolmashy sher-muń shaǵynda jazyldy. Bul jaratqan jalǵyzdyń ózi mahabbatpen jaradar etken Dıderık týraly hıkaıa".

Iýhannes shetelde turdy, biraq qaıda turǵanyn eshkim bilgen joq. Qaıda turǵanyn bilý úshin jyldan astam ýaqyt ketti.

— Bireý esik qaǵyp turǵan joq pa? — dedi birde keshkilik qart dıirmenshi.

Áıeli ekeýi de úndemeı, qulaq tosa qalady.

— Joǵa, eshkim joq qoı, — deıdi áıeli. — Saǵat on bolyp qaldy, kóz baılanýǵa jaqyn.

Arada birneshe mınýt ótti.

Esik tarsyldady — bul joly batyldyqqa endi mingendeı qattyraq qaqty. Dıirmenshi esik ashty. Tabaldyryqta Qulpy saraı qojasynyń qyzy tur eken.

— Qoryqpańyzdar, bul men ǵoı, — deıdi ol, ózi uıalyp jymıyp. Ol bólmege kirdi, oryndyq usynylyp edi, otyrmady. Iyǵynda tek jyly oramal ǵana, azǵyndaǵysy ústi ashyq týflı, kóktem áli kúshine kirmeı, jer laısań bolyp jatqanyn elemegen syńaıly.

— Sizderge ádeıi eskerteıin dep edim, kóktemde munda meniń atastyrǵan kúıeýim-leıtenant keledi. Shamasy, ol bul jaqtan jylqyshy sıaqty qustardy atatyn bolsa kerek. Sizderdi sodan shoshyp qalmasyn dep ádeıi eskertkeli kelip edim.

Dıirmenshi men áıeli Vıktorıaǵa tańyrqap qaraıdy. Kelgen qonaqtary orman men shabyndyqtardaǵy qustardy qyryp-joıyp atyp jatqanda bularǵa eskerte salý Qulpy saraı qojalarynyń ǵadetinde joq edi. Olar oǵan "Qaıyrymdylyǵyńyz úshin rahmet!" dep bas uryp alǵys aıtady.

Vıktorıa esikke qaraı burylady.

— Tek sol úshin ǵana kelip edim. Shaý tartqan kisilersiz, erterek aıtyp qoıǵanym durys bolar dep oıladym.

— Bizder úshin alańdaǵanyńyzǵa, rahmet, bıkesh! Týflıińiz sý bolyp qalmady ma eken, — dep dıirmenshi báıek boldy.

— Joq, jol qurǵaq, — deıdi ol qysqa ǵana. — Onyń ústine eptep júrip qaıtaıyn degenim ǵoı. Tynyshty tún.

— Tynyshty tún.

Ol serippe temirin tartyp esikti ashady da, kenet tabaldyryqtan jalt burylyp:

— Iá, Iýhannes she? Sizder odan esh habar almadyńyzdar ma? — dep surady.

— Joq, habar joq. Jaqsy lebizińiz úshin rahmet, bıkesh. Habar kelgen joq.

— Shamasy ol taıaýda keletin shyǵar. Men sizderge habar bergen bolar dep oılap edim.

— Joq, ótken kóktemnen beri bizge eshteńe jazǵan joq. Zaıyry, ol shetelde bolýy kerek.

— Iá, onyń shetelde júrgenin bilemin. Onda oǵan jaqsy bolýy kerek. Ony kitabynda da jazyp jatyr, — ol úshin bolmashy sher-muńnyń shaǵy týǵan sekildi. Demek, oǵan jaqsy.

— Oh, bere gór táńirim! Biz ony kútip otyrmyz. Tek ol bizge jazbaıdy, jalpy eshkimge de jazbaıdy. Al biz kútýdemiz.

— Demek, kúızelisi túkke turǵysyz bolsa, ol jaqta qazir oǵan jaqsy bolǵany. Qaıda durys ekenin ózi biledi ǵoı. Men tek onyń kóktemde keler-kelmesin bilmekshi edim. Taǵy da tynyshty tún.

Dıirmenshi men áıeli ony tabaldyryqqa deıin shyǵaryp salyp, sońynan qarap turdy, ol basyn asqaq ustap, ashyq týflıimen bylǵanysh jolda shalshyqtardy aınalyp ótip Qulpy saraıǵa qaraı ketip bara jatty.

Al arada eki kún ótkende Iýhannesten hat keldi. Ol taǵy da bir kitabyn bitire salysymen eki aı shamasynda úıge oralady. Osy uzaq merzimniń ishinde sharýasy jaqsy júripti, taıaýda ózi jana eńbegin aıaqtamaq. Onda ol óziniń oı-qıalyna erik bergen syńaıly.

Dıirmenshi Qulpy saraıǵa bara jatyr. Joldan ol Vıktorıanyń tańbasy bar oramalyn taýyp aldy, ony ol burnaǵy kúni keshkisin túsirip alsa kerek.

Bıkesh joǵaryda eken. Úı ustaýshy budan ne sharýasy baryn baıandap berýin talap etedi. Bul rahmet aıtyp, kúte turatynyn bildirip otyra beredi.

Aqyry, qojaıynnyń qyzy tómen túsedi.

— Meni kórgińiz kelip pe edi? — dep suraǵan ol qarıaǵa kórshi bólmeniń esigin ashady.

Dıirmenshi oǵan jaqyndap kep, qol oramalyn usyndy.

— Buǵan qosa biz Iýhannesten hat ta aldyq, — deıdi.

Bir sátte, qysqa ǵana mezetke qyzdyń júzin qýanysh araılandyryp, ol:

— Rahmet, bul shyn máninde de meniń oramalym, — deıdi.

— Ol úıge kele jatyr, — deıdi dıirmenshi sybyrlaǵandaı etip.

Qyz nemquraıdy raı tanytady.

— Qattyraq aıtyńyzshy, dıirmenshi. Kim kele jatyr deısiz? — dep suraıdy ol

— Iýhannes.

— Iýhannes pe? Al onda ne týr?

— Já, joq, men ánsheıin ǵana. Biz sizge aıtý kerek shyǵar dep oılaǵanymyz da. Áıelimiz ekeýmiz ári oılanyp, beri oılanyp, sondaı baılamǵa kelgenimiz ǵoı. Burnaǵy kúni ózińiz kóktemde kelmeı me, dep suraǵan edińiz. Demek, mine endi kelgeli jatyr.

— Sizder tegi qýanyshty shyǵarsyzdar? — dep ejikteıdi qojaıynnyń qyzy. — Ol qashan kelmekshi?

— Bir aıdan soń.

— Solaı deńiz! Bary osy ma?

— Árıne, siz ózińiz suraǵan soń, bizdiń jaı oılaganymyz da... Bar bolǵany osy. Basqa eshteńe de joq.

Dıirmenshi daýsyn qaıta baıaýlatty.

Qyz ony esiktiń aýzyna deıin shyǵaryp saldy. Dálizde olar qyzdyń ákesimen ushyrasyp qaldy, qyz soz arasy ǵyp daýsyn kótepip, nemquraıdylaý ǵana:

— Bilesiz be, Iýhannes uzamaı úıine qaıtyp oralmaq, deıdi dıirmenshi. Iýhannes esińizde bar shyǵar.

Al dıirmenshi Qulpy saraıdyń qaqpasynan shyǵa salysymen ózinshe qudaıǵa sıynyp, budan bylaı bul jalǵanda eshqashan ashyqaýyz ańqaý bolmasqa, birdeńe bil edi-aý dep oılaǵan kúnniń ózinde de áıeliniń tilin almasqa ant berdi. Qazir oǵan bárin ol betine aıtpaq.

VII

Dıirmen bógenindegi osynaý suńǵaq shetendi bir kezde ol qarmaqtyń saby úshin kesip almaq edi. Odan beri talaı zaman ótti, qazir ol dińi jeńdi bilekteı aǵash. Ol oǵan aınala tańyrqaı qarap, ári qaraı ketti.

Ózenniń joǵary aǵysy boıynda qyryqqulaqtyń uıysqan qalyń shoǵy, tutas toǵaı, bar, mal osy aradan súrleý salyp alyp, qyryqqulaq japyraqtary ústinen tutasa ósip, ony darbazaǵa aınaldyryp jibergen sıaqty. Iýhannes bala kezinde osy naýdan japyraqtardy qolymen ysyryp, aıaǵyn abaılaı attap, ózine jol salyp alatyn. Shybyn-shirkeıler men kesirtkeler alyptyń aıaǵynan jan-jaqqa túsip jatatyn.

Joǵaryda tas kenishtiń eski ornynda Nazgúl, shegirgúl jáne shomyrt sheshek atyp gúldep túr eken. Ol gúlderdi julǵanda tanys ıisteri ótken kúnderine oraltty. Alysta kórshi derevnányń qyrqasy kógildir tartyp tur, shyǵanaqtyń kelesi jaǵasynda kókek suńqyldaıdy.

Ol tasqa otyryp, azdan soń ándete bastady. Tómende soqpaqtan aıaq dybysy shyqty.

Keshqurym, kún uıasyna qonǵan kez, alaıda kúndizgi aptaptyń taby aýadan áli aıyqqan joq. Ormandar, adyrlar men shyǵanaq sheksiz bir tynyshtyqpen damyldap jatyr. Soqpaqpen tas kenishke qaraı bir áıel jaqyndap keledi. Bul Vıktorıa edi. Onyń qolynda sebeti bar.

Iýhannes ornynan turyp, basyn ızep, ketýge yńǵaılandy.

— Sizge bóget jasamaq oıym joq, — dedi ol. — Osy aradan bir gúlder úzip almaq edim.

Ol jaýap qatqan joq. Onyń oıyna qyzdyń óz baǵynda gúlderdiń neshe atasy bar ekeni kelmedi.

— Men ózimmen sebet ala keldim, — dep sózin jalǵastyrdy ol. — Biraq men teretin eshteńe taba almaı júrmeımin be. Bular qonaqtardyń ústeline qoıý úshin kerek edi. Bizge qonaqtar kelmekshi.

— Mine, Razgúl men shegirgúl, — dedi Iýhannes. — Al joǵarǵy jaqta qulmaq ósedi. Biraq qulmaqtyń sheshek jarýyna áli erterek shyǵar.

— Siz men kórgennen beri bozaryńqyrap ketipsiz, — dedi qyz. — Ol budan eki jyl buryn bolyp edi ǵoı. Maǵan siz ketip qalǵan dedi. Sizdiń, kitaptaryńyzdy oqydym.

Ol burynǵysynsha jaýap qatqan joq. Tipti. "Jolyqqansha, bıkesh!" dep qoshtasyp ketip qalýdy da oılady. Ózi jerden kelesi tasqa deıin bir-aq metr, odan ári bir metrdeı soqpaq, soǵan tússe qyrqadan tómen tartý ońaı. Alaıda munyń jolyn ol tasalap tur. Onyń ústinde sary kóılek, basynda qyzyl qalpaq, moıny ashyq tamasha da tylsym jaratylys.

— Men sizdiń ótýińizge bóget bolyp turmyn ba? — dep mińgirledi bul, sosyn sál tómen tústi. Ózin-ózi bılep, tolqyǵanyn bildirmeýge tyrysty.

Endi olardy nebary bir-aq qadam bólip turdy. Alaıda ysyrylyp jol berý qyzdyń oıynda da joq. Kózderi sharpysyp qaldy. Kenet qyz qyzaryp ketip, nazaryn tómen túsirip, bir jaǵyna qaraı ysyryldy, kúlip turǵanyna qaramastan júzinde sasqalaqtaý bar.

Ol onyń janynan óte berip toqtady, qyzdyń muńly kúlkisi qaıran qaldyrady, júregi qaıtadan julqyp-julqyp ketti, bir soǵan qaraı qulshyndy, lajsyzdan basyna sap etken alǵashqy sózdi aıta saldy.

— Shamasy, sodan beri qalada jıi bolyp júrgen shyǵarsyz. Sodan beri, álgi... Burnaǵy jyldary gúlder qaı jerde kóp bolǵany endi ǵana esime tústi, bizdiń jalaý qadaıtyn qyrqamyzdyń aınalasynda kóp bolatyn.

Qyz oǵan burylyp qaraǵanda, tolqyp, bozaryp ketkenine tańyrqady.

— Ótinemin, bizdikine kelińiz, — dedi ol — Qonaqtar kelgende birge bolyńyz. Biz qonaq tosyp otyrmyz, — dep sózin jalǵastyrǵanda beti qaıta qyzaryp ketti. — Qaladan bázbireýler kelmekshi. Ol osy taıaýdaǵy kúnderi bolady, naqty qashan ekenin ózim habarlaımyn. Aıtsańshy, kelesiz be?

Ol jaýap qatqan joq. Qyz qonaqtarynyń ortasy onyń orny emes, olarmen jáne qaýymdasa almaıdy.

— Bas tartpańyz, ótinemin sizden. Siz zerikpeıtin bolasyz, onyń bárin oılastyryp qoıdym, sizge ázirlegen syıym bar.

Únsizdik.

— Siz meni eshqandaı syı-syıapatpen tańdandyra almaısyz.

Qyz ernin tistedi, muńly kúlki júzinen taǵy júgirip ótti.

— Menen endi ne qalaısyz? — dep surady ol ún shyǵarmaı.

— Sizden maǵan eshteńeniń de qajeti joq, Vıktorıa bıkesh. Men munda ánsheıin ǵana tasta otyrǵanmyn, ketýge de ázirmin.

— Men ormanda kúni boıyn qydyryp, mine osynda kelip turmyn. Ózen boılap ta qydyrýyma bolatyn edi, biraq onda bul araǵa kele almaıtyn edim, munda týra...

— Súıikti bıkesh, bul orman meniki emes, sizdiki ǵoı.

— Baıaǵyda bir men sizge kesel keltirdim, Iýhannes, sony túzeıin, óz kinámdi jýaıyn degen edim. Men shynynda da sizge syı ázirlep qoıdym... oǵan siz qýanarsyz dep oılaımyn. Budan artyq jáne eshteńe aıta almaımyn Degenmen, sizdiń bizdikine kelýińizdi ótinip suraımyn.

— Sizge bul súıinish ákeletin bolsa, keleıin

— Kelesiz be?

— Iá, shaqyrǵanyńyz úshin rahmet!

Soqpaqpen ol ormanǵa túsip, keri burylyp qarady. Qyz tasqa otyrdy, sebeti qasynda túr. Iýhannes úıge barmaı, jolmen ersili-qarsyly júrdi de qoıdy. Mıynda myń san oı byjynap jatyr. Oıda joq bul netken syı? Ony ózi aıtty, osydan bir mınýt qana buryn aıtty jáne daýysynda diril bar. Tebirenisti bir qýanysh lap ete qalyp, dúrs-dúrs soqqan júrek qabyrǵalaryn toqpaqtaıdy, oǵan bir qanat bitkendeı kórindi. Bálkim, ol búgin sary kóılekti tegin de kımegen shyǵar. Ol onyń qolyna da qarap úlgerdi, ótken joly odan saqına kórip edi, búgin onysy joq eken.

Bir saǵattaı ýaqyt ótti. Orman men jerdiń býsanǵan býy ony qundaqtap alyp, ókpesi men júregine sińdi. Ol otyryp, shalqalaı berip eki qolyn aıqastyryp jelkesine tósedi, kelesi jaqtaǵy kókek únine qulaq tosty. Aýa quıqyljyǵan qustar áýenine tolyp ketti.

Mine, bári de qaıtadan bastaldy. Ol óziniń sary kóılegimen, hám qandaı qyzyl qalpaǵymen tas kenishten kóringende tastan tasqa qonyp júrgen kóbelekke uqsady. Kenet ol bunyń aldyna kep toqtady. "Meniń sizge bóget bolmaq oıym joq edi" dep jymıǵanda, erni qyp-qyzyl edi, búkil beti alaý atyp, janarynan juldyzdar shashyrap turǵandaı. Moınynda jińishke kógildir tamyrlar paıda bolypty, kóziniń aldyndaǵy birer sekpil betine bir jylylyq uıalatqan sıaqty. Onyń jasy endi jıyrmada.

Syı deıdi? Ondaǵy oılaǵany ne eken? Bálkim, oǵan óz kitaptaryn kórseter — aldyna eki-úsh tomdy qoıyp, olardy satyp alǵanymen qýantar, keıbir qajet tusyn qıyp alyp ta saqtap júrgen shyǵar. Mine sizge degen kóńil qýanyshy men jubanyshynyń bir belgisi, qabyl alyńyz, ótinemin, dep turar. Meniń qarapaıym qaıyrymyma muryn shúıire kórmeńiz, der me eken?

Ol atyp turyp, qaqıa qaldy. Vıktorıa keri qaıtyp bara jatyr eken, sebeti bos.

— Siz gúl taba almaǵansyz ba? — dep surady bul óz oıymen ózi bolyp turyp.

— Já, joq. Ony izdegen de joqpyn, ánsheıin tasta otyrdym.

— Aıtqandaı, sizdiń esińizge salaıyn dep edim, — dep soz sabaqtady bul — Maǵan álde bir kesel keltirdim-aý dep oılamańyzshy, ótinemin. Sizge eshteńe jýýdyń da, meni jubatýdyń da qajeti joq.

— Másele onda emes, — dedi qyz abyrjyńqyrap. Sosyn ǵana báz birdeńe oılap, oǵan tesile qarady da oıǵa shomdy. — Múldem ol jaıynda emes. Onda maǵan jaı ǵana solaı kóringen... Sol joly bolǵan oqıǵa úshin maǵan ókpe-naz saqtamasyn degenim ǵoı.

— Men sizge ókpe saqtamaımyn.

Qyz taǵy da az-kem oılandy. Kenet kilt tiktenip aldy.

— Onda ne, olaı bolsa tipten jaqsy, — dedi ol — Maǵan bul alda sabaq. Ol siz úshin onshalyq qaıǵy da bolmapty ǵoı. Bul jaıynda endi jetetin shyǵar.

— Sizdiń oılaǵanyńyz bolsyn. Meniń sher-muńyma burynǵydaı qazir de selqos qaraıtyn sıaqtysyz ǵoı.

— Jolyqqansha, — deıdi qyz.— Jolyqqansha.

— Jolyqqansha, — dedi bul

Árqaısy oz jolymen tarasty. Ol toqtap, artyna buryldy. Mine, ol kele jatyr. Bul qolyn sozyp, onyń syrtynan estiler-estilmes etip: "Men sizge ókpe saqtamaımyn, jo-joq, eshqashan saqtamaımyn. Men sizdi súıemin", — dep sybyrlady. Kenet izinshe "Vıktorıa!" dep aıqaı saldy.

Ol estidi, dir ete qalyp, jalt qarady, biraq toqtaǵan joq.

Arada birneshe kún ótti. Iýhannestiń múldem mazasy ketti, ol jumys ta istegen joq, uıyqtaǵan da joq, bar kúnin derlik ormanda ótkizdi. Birde ol qaraǵaı ósken qyrqaǵa kóterildi, Qulpy saraıdyń tý qadaıtyn tuǵyryna jalaý ilinip qalypty. Qulpy saraıdyń dóńgelek munarasynyń basynda da jalaý jelbireıdi.

Qyzyq bir tolqý boıyn bıledi. Qulpy saraıǵa qonaqtar keledi, onda meıram bolady.

Kún ystyq edi, aptaptan tomsaryp qalǵan qyrqalardyń ortasynan tamyr qusap taramdanyp ózen aǵyp jatyr. İzinen sýda aq kóbik atqan jeldetkish tastap parohod jaǵaǵa jaqyndap keledi. Qulpy saraıdyń aýlasynan tórt kúıme shyǵyp, kemejaıǵa quldyrady.

Parohod toqtap, odan túsken myrzalar men hanymdar jaǵaǵa shyǵyp, arbalarǵa jaıǵasty. Qulpy saraıdyń munarasynan álsin-álsin myltyq atyldy onda ańshy myltyǵymen turǵan eki erkek oqtap alady da atady, oqtap alady da atady. Jıyrma birinshi atýda kúımeler Qulpy saraı aýlasyna kirdi de, atys toqtady.

Aıtqany aıtqan, Qulpy saraıda meıram bolady, qonaqtardy jalaýlarmen, salútpen qarsylap jatyr. Kúımelerde bázbir áskerıler otyr, olardyń arasynda leıtenant Otto da bolýy múmkin.

Iýhannes qyrqadan túsip úıine ketti. Ony Qulpy saraıdyń bir kisisi qýyp jetti. Ol bas kıimine jasyryp hat alyp kelipti. Hat Vıktorıa bıkeshten eken, jaýap kútedi.

Hatty Iýhannes júregi dúrs-dúrs soǵa otyryp oqyp shyqty. Vıktorıa óziniń shaqyrýyn nyǵarlaı túsip, júrekjardy sózderin aıtyp, Iýhannestiń qaıtkenmen de kelýin ótinipti. Atap aıtqanda, ony dál búgingi merekege shaqyrǵysy kelgen eken. Hat tasýshy arqyly jaýabyn berýdi surapty.

Iýhanneske, mine, osyndaı oılamaǵan, kútpegen baqyt kenetten tap keldi, qany betine oınap shyǵa kep, hat tasýshyǵa rahmet, qazir taban aýzynda kelemin dep jaýap berdi.

— Mine, sizge, alyńyz.

Ol hat tasýshyǵa jomart shaılyq berip, kıingeli úıine qaraı júgirdi.

VIII

Óz ómirinde ol túńǵysh ret Qulpy saraıdyń tabaldyryǵyn attap, baspaldaqpen ekinshi tájge kóterildi. Qonaqjaıda gúrildegen daýystar, júregi jıi soǵyp, ol esik qaqty da ishke kirdi.

Qulpy saraıdyń qojaıyny áli jas áıel oǵan qarsy júrip, iltıpatpen sálemdesip onyń qolyn qysty. Eń jaqsysy ol muny quıtaqandaı kúninen biledi eken, al qazir bul qalaı úlken bolyp ósken. Qulpy saraı qojaıyny taǵy da birdeńeler aıtpaq bolyp, onyń qolyn bosatpaı, synaı qarady.

Qulpy saraı qojaıyny da kelip Iýhanneske qolyn usyndy. Áıeliniń aıtqany durys — qazir bul soqtaýyldaı jigit. Jáne másele jasta da emes. Qazir ol belgili adam. Oǵan óte qýanyshty...

Iýhannesti qonaqtarǵa: barlyq ordenderin saýsyldatyp taǵyp kelgen kamergerge, onyń zaıybyna, kórshi qojalyqtyń ıesine, leıtenant Ottoǵa tanystyrdy. Vıktorıa kóringen joq.

Birqaýym ýaqyt ótti. Óńi qýqyl tartyp qymsyna qysylǵan Vıktorıa kirdi; ol bir úlbiregen jap-jas qyzdy jeteleı keldi. Olar búkil zaldy aralap, otyrǵandardyń barlyǵymen amandasyp, árqaısymen sóz qatysyp shyqty. Sosyn Iýhannestiń aldyna kelip toqtady.

Vıktorıa oǵan jymıa kúlip til qatty:

— Al mynaý Kamıla, osynyń ózi bir syı emes pe! Sizder tanys bolsańyzdar kerek.

Ol ekeýine de kezek kóz tastap biraz turdy da qonaqjaıdan shyǵyp ketti.

Kútpegendikten alǵashqy sátte Iýhannestiń tili tańdaıyna jabysyp qalǵandaı boldy. Mine, qandaı syı — Vıktorıa júreginiń jomarttyǵymen óziniń orynbasaryn izdep tapqan eken ǵoı. Súıikti dostar, ótinemin, Sizderge jarastyq pen mahabbat tileımin, dep ketti-aý. Kóktem gúlge oranyp, kún kúlimdep túr. Qajet bolsa, terezelerdi ashyp tastańyzdar, óıtkeni bak hosh ıiske tolyp túr, qaıyńdardyń basyna qara torǵaılar uıa salyp jatyr. Al, nege únsiz tursyzdar. Bir-birimizge kúle qarańyzdarshy!

—Árıne, biz tanyspyz, — dedi qysylyp qymtyrylmaı Kamıla. — Baıaǵyda osy jerlerde siz meni sýdan aman alyp shyqqansyz.

Ol ýyljyǵan jas, ózi appaq, kóńildi kórinedi, ústinde qyzǵylt kóılegi bar, jasy on jetiden jańa ǵana asqan. Ózine-ózi kelip Iýhannes kúlip-oınap, ázil-qaljyń aıta bastady. Alaıda qyzdyń qýanyshty shyrylyn estip ol shynynda da azdap jandanyp, ekeýi biraz áńgimelesti, júregi ornyna túsip, birkelki soǵa bastady. Qyz óziniń súıikti balalyq daǵdysyn saqtap, basyn bir jaǵyna qısaıta beredi eken, ásirese bul sóılegende qulaǵyn túrip, sol qylyǵyn kóbirek qaıtalady. Bul ony tanydy — biraq anaý aıtqan syı bolǵan joq.

Vıktorıa zalǵa qaıta-qaıta kirip, leıtenantty kodtyǵynan alyp Iýhanneske ap keldi:

— Siz meniń bolashaq kúıeýim Ottony tanıtyn shyǵarsyz? Ras, bul sizdiń esińizde bolýy kerek.

Jigitter birin-biri tanydy. Olar jaǵdaıǵa laıyq sózdermen hám sálemmen almasyp tarasty. Iýhannes pen Vıktorıa ońasha qaldy.

— Sizdiń ýáde etken syıyńyz osy ma? — dep surady ol.

— Iá, — dep asyqpaı, biraq ókinishpen jaýap qatty qyz. — Qolymnan kelgeniniń bárin jasadym, budan artyq eshteńe isteı almaımyn. Burtı mańyz, qaıta maǵan alǵys aıtyńyz. Qýanyp qalǵanyńyzdy kórdim men.

— Rahmet sizge. Qýanýyn qýanyp qaldym.

Iýhannes tyǵyryqty torýyl sheńgeldep, betiniń búkil qany qashyp ketti. Shyndyqtyń aty shyndyq, ol baǵzy birde kesir keltirgeni anyq, al onyń esesine qazir sondaı jomarttyqpen syı tartyp, óz kinásyn jýyp-shaıyp jatyr. Oǵan bul bar janymen razy.

—Búgin saqına salyp alǵanyńyzdy kórip turmyn, — dedi baıaý ǵana. — Endi qaıtyp ony qolyńyzdan almańyz.

Sál únsizdikten keıin ol:

— Endi ony ózim de almaımyn, — dedi.

Olar bir-birine tesile qarady. Onyń erni dirildep, ıegimen leıtenantty nusqap qyryldańkyrap:

— Talǵamyńyz jaqsy eken, Vıktorıa bıkesh. Sulý erkek, Epoletpen ıyǵy da keń kórinedi, — dep dúńk etti.

Qyz asqan sabyrmen jaýap qaıyrdy:

—Joq, ol jalpy sulý emes. Onyń esesine biraq jaqsy tárbıelengen. Munyń da biraz mańyzy bolýǵa kerek.

— Bul meniń baqshama laqtyrylǵan tas qoı. Rahmet! — Ol daýystaı kúlip, albaty sóz aıtty:

— Onyń ústine qaltalary aqshaǵa syqalǵan, al munyń mańyzy bárinen de kúshti deseńizshi.

Qyz odan birden-aq sheginip ketti.

Ol mazasyzdanyp qonaqjaıda sendelip júrdi de qoıdy. Kamıla oǵan birdeńeler aıtyp, birdeńeler surap edi, ol tyńdaǵan da, jaýap ta bergen joq. Qyz taǵy da birdeńe aıtyp, tipti qolynan da túrtip, suraǵyn qaıtalap, jaýabyn ala almady.

— Ol ne týraly oılap týr deseńshi! — dedi qyz daýsyn shyǵara kúlip. — Baǵanadan beri oıdan bir arylǵan emes.

— Onyń jalǵyz ǵana bolǵysy keledi, — dep ún qosty Vıktorıa. — Ol meni de qýyp jiberdi. — Kenet ol Iýhanneske taqalyp kelip, daýsyn kóterińkireı sózin jalǵastyrdy. — Shamasy siz meniń aldymda qalaı durystap keshirim suraýdy oılap turǵan shyǵarsyz. Áýre bolmańyz. Qaıta tym kesh shaqyrtqanym úshin keshirimdi men suraýym kerek. Bul meniń tarapymnan ketken úlken ábestik. Sońǵy sátte ǵana qarmanǵanym — sizdi múldem umytyp ketippin. Áıtkenmen, meni keshirersiz dep senemin, meniń sizden basqa da sharýam bastan asyp jatyr. Ol abyrjyp Vıktorıaǵa qadaldy da qaldy. Kamıla tańdanyp kózin birinen soń birine kezek tastady. Vıktorıa onyń aldynda bop-boz bolyp, typ-tynysh týr, alaıda júzinen bir razylyq raı tanylady. Kegi qaıtty ǵoı.

— Qazirgi erkekter osyndaı endi, — dep sóz sabaqtap ol Kamılaǵa qarady. — Olardan tym kop talap etýge bolmaıdy. Anaý arada meniń kúıeýim otyr, esil-derti bulan aýlaýǵa shyǵý, al munda aqyn túr oz oıymen ózi... Birdeńe aıtsańyz, aqyn-aý.

Ol dir ete qaldy, shekesiniń tamyrlary bileýlenip ketti.

— Á, solaı ma! Siz menen birdeńe aıt dep surap tursyz ba? Mursat etińiz.

— O, joq, áýre bolmaı-aq qoıyńyz.

Osyny aıtyp, keter yńǵaı tanytty.

— İske birden kirisý úshin uzyn arqan, keń tusaýǵa salmaı aıtyńyzshy, — dep jymıyp sóz bastaǵan onyń daýsy dirildeı shyqty, — aıtyńyzshy taıaýda ǵana siz ǵashyq bolǵan joq ma edińiz, Vıktorıa bıkesh? Birneshe sekýnd óli tynyshtyq ornady, birge turǵam úsheýi de júrekteriniń qalaı soqqanyn estidi. Úreıi ushqan Kamıla jaýap bergenshe asyqty: — Iá, árıne, Vıktorıa óziniń kúıeýine ǵashyq bolǵan. Olar taıaýda nekelesti ǵoı, ony siz bilmeýshi me edińiz. Ashananyń esigi aıqara ashyldy. Iýhannes ústel basyndaǵy óz ornyn taýyp, sol tusqa aıaldady. Kóz aldynda ústel shyr aınalyp syrǵanap júrgen sekildendi, qabyndaǵan tanys-beıtanys júzder, gýildegen, gújildegen únder. — Ótinemin, otyryńyz, osy sizdiń ornyńyz, — dep qojaıym iltıpat kórsetip jatyr. — Dastarqan basyna bári de otyratyn ýaqyt boldy.

— Keshirińiz, — degen Vıktorıanyń daýsy Iýhannestiń tý syrtynan shyqty.

Ol jyljyp jol berdi.

Qyz Iýhannestiń kártishkesin alyp ústeldiń shet jaǵyna qaraı, shetten jeti aspap beri, bir kezde Qulpy saraıdyń otbasy ustazy bolǵan, ishýge qumarlaý qartań kisimen qatar qoıdy. Ol aradaǵy kártishkeni Iýhannestiń qaǵazyn alǵan jerge apardy da, oz ornyna baryp otyrdy.

Iýhannes bárin kórdi. Qysylǵan qojaıyn asyǵa basyp ústeldiń basqa basyna baryp, dastarqan mázirin rettesip ketti. Ondaǵysy bunyń kózine túspeý.

Abyrjyńqyrap yńǵaısyzdanyp qalǵan Iýhannes sendelip óziniń jańa ornyna tartty, ol buǵan belgilengen orynǵa Dıtleftiń qaladan kelgen dosy, jeıdesinde jaýhar zápónkesi bar jas jigit jaıǵasty. Onyń sol jaǵynda Vıktorıa, oń jaǵynda Kamıla otyrdy.

Qonaqasy bastaldy.

Qart muǵalim Iýhannesti sábı kúninen biledi, áńgimeleri tez jarasyp ketti. Muǵalim jas kezinde ózi de óleń jazǵanyn, qoljazbalarynyń áli de saqtaýly ekenin, reti kelgende olardy Iýhanneske kórsetetinin aıtty. Búgin ony Qulpy saraıǵa Vıktorıanyń atastyrylýyna baılanysty otbasy saltanatyna, ortaq qýanyshqa shaqyrǵanyn aıtty. Qulpy saraıdyń ıeleri ejelgi dostyq saltymen oǵan osyndaı syı-qurmet kórsetip otyr eken.

— Sizdiń kitaptaryńyzdy oqyǵanym joq, — dedi ol Iýhanneske. — Oqýǵa bir yntam oıanǵanda óz shyǵarmalarymdy oqımyn. Ústelimniń tartpasynda áńgimelerim men óleńderim tolyp jatyr. Olar ózim ólgennen keıin basylady. Oqyrman qaýym meniń qandaı adam bolǵanymdy bilsin Iá, aıtary ne, eski úrdistiń jazýshylary biz búgingi jastardaı emes, jazǵandarymyzdy jarıalaýǵa asyqpaıtynbyz. Al sizdiń densaýlyǵyńyz úshin! Dýman jalǵasty Qulpy saraı qojaıyny bokalyn dyńǵyrlatyp, ornynan kóterildi. Onyń óktem, ashań óńinde tolqý bar — zaıyry ol ózin óte baqytty sezinetin sıaqty. Iýhannestiń basy salbyrap ketti. Onyń bokaly bos, oǵan eshkim sharap quıǵan joq; ol oz bokalyn ózi shúpildetip toltyrdy da ústeldiń astyna qaıta tuqyrdy. Mine, gáp qaıda! Qojaıyn tilin bezep uzaq sóıledi, onyń sózi qýanyshpen qoshemet telip otyrdy — toı jarıalandy. Dastarqannyń aınalasynan túgel qulpy saraı qojaıynynyń qyzy men kamergerdiń ulyna quttyqtaýlar jaýyp ketti. Iýhannes óz bokalyn tartyp saldy. Áý demnen soń onyń asyp-sasyp abyrjýy basylyp, ózine-ózi kelip, kóńili ornyqty; shampan sharaby aıaly jylýmen tamyr-tamyryna tarady. Ol kamergerdiń qalaı soz alǵanyn estidi, "ýra" men "bravo" degen aıqaılar taǵy da qulaq tundyrdy. Bir ret bul Vıktorıaǵa kóz tastady, ol bozaryp eńsesi túsip, kózin tómen salyp otyr eken. Onyń esesine oǵan Kamıla bas ızep, jymıa qaraıdy, bul da oǵan bas ızep jaýap qatty. Al bunyń kórshisi muǵalim áli sóılep otyr: — Mynaý qos óndir jastyń nekelesip qosylýy qandaı qýanysh deseıshi, qýanysh qoı. Maǵan taǵdyr basqa joldy jazdy. Jastyq shaǵymyzda stýdent boldym. Bolashaǵy zor sırek daryn ıesi dep júrdi. Ákem tekti áýlettiń týmasy edi, dáýletimiz asyp-tasyp jatty, aqsha degenińiz pishen, kemelerde qısap joq. Demek, bolashaǵymyzdyń kókjıegi kórim edi. Ol da jas, jaqsy otbasynan shyqqan qyz bolatyn. Keldim de júregimdi jaıyp saldym. Joq, dedi ol Siz muny túsine alasyz ba? Joq, qalamaımyn dep qarap otyr. Amal qansha, qolymnan kelgeniniń bárin jasadym — kádimgi er adamsha soqqynyń bárin kóterdim, oqýymdy odan ári jalǵastyrdym. Sol eki ortada ákem úshin qıyn kúnder týdy, keme apaty, veksel — qysqartyp aıtqanda, ol bankrot boldy. Men ne isteıin? Bul soqqyny da kóterdim. Al onyń esesine qyz úr jańa bolyp ózgerip qaldy. Ol bizdiń qalaǵa oralyp, maǵan kelip júrdi. Qalaı oılaısyz, odan maǵan ne kerek edi? Men kedeılenip, muǵalim boldym, keleshekke degen úmittiń bóri dala óleńderim jazý ústeliniń jáshiginde shashylyp jatyr. Kelisedi. Muǵalim Iýhanneske qarap: — Siz ony túsine alasyz ba? — dep surady.

— Al bul joly siz ózińiz kelispegen shyǵarsyz?

— Aıtyńyzshy qudaıshylyǵyn, men onyń jaqsy kózi úshin qalaı kelise qoıamyn? Men ashpyn, jalańashpyn, muǵalimniń jalaqysy degen ne, qorqorǵa arzan temeki izdeısiń, onyń ózin de jeksenbi kúnderi tartasyń. Endi meniń ne isteýim kerek? Ony da ózimdeı kedeılikke dýshar ete almaımyn ǵoı. Jaýabyn ózińiz berińizshi: siz ony túsine alar ma edińiz?

— Onyń jaǵdaıy keıin qalaı boldy?

— Táıiri alsyn, siz meniń saýalyma jaýap bermeısiz ǵoı. Ol bir kapıtanǵa turmysqa shyqty, jáne artılerıa kapıtanyna. Bir jyldan keıin. Sizdiń densaýlyǵyńyz úshin!

— Janashyrlyǵyna zárý adamdy izdeıtin áıelder bolady deıdi. Erkektiń baqytty kezinde ony jekkórip, ózin basy artyq sanaıtyn, al ony qyrsyq shalyp, kesapatqa ushyrasa, men sendikpin dep shyǵa keletin kórinedi.

— Alaıda ol meniń baqytty kúnderimde nege keýdemnen ıterdi? Meniń bolashaǵymnyń sulbasy murager hanzadadan kem emes edi ǵoı.

— Kim bilsin. Demek, ol basyńyzdyń ıilgenin kútip júrgen bolar.

— Biraq men basymdy ımedim. Bir ret te. Ózimniń tákapparlyǵymnan tanbaı, odan bas tarttym. Buǵan siz ne aıtasyz?

Iýhannes úndegen joq.

— Bálkim, sizdiń aıtqanyńyz durys ta shyǵar, — dep kart muǵalim sózin jalǵady. — Jaratqan Qudaı taǵalanyń, onyń aspandaǵy shadıalarynyń atynan ant etemin, sizdiń aıtqanyńyz durys, — dep taǵy da tartyp saldy. — Aqyr aıaǵynda, ol aıaqshydaı kútip, aýzyna qasyqpen as tosyp sábıdeı azyqtandyrý úshin, búkil úıge bılik júrgizý úshin kári kapıtanǵa turmysqa shyqty. Burynǵy artılerıa kapıtanyna shyqty.

Iýhannes basyn kóterdi. Vıktorıa qolyndaǵy bokalyn syǵymdaı ustap týra buǵan qarap otyr eken. Sosyn ol bokalyn joǵary kóterdi. Bul da dúr silkinip bokalyn ustady, biraq qoly dirildep ketti.

Sonda qyz kúlip jiberip, bunyń kórshisine til qatty. Kórshisi kádimgi qart muǵalim.

Uıalas tapqan Iýhannes bokalyn ústelge qoıyp, abdyrap, dármensizdikten jymıyp kúldi. Qonaqtardyń bári soǵan kóz tikti.

Qart muǵalim shákirt qyzynyń jyly lebizine qatty tebirendi. Bokalyn basyna asyǵys bir-aq tóńkerdi.

— Mine, men qarttyqqa da jettim, — dep sózin jalǵastyrdy. — Bul dúnıede japadan-jalǵyz beımálim bolyp qańǵyp júrmin. Taǵdyr maǵan osylaı jazdy. Eshbir jan meniń keýdemde ne jasyrynyp jatqanyn bilmeıdi, eshbir jan meniń nazalanǵanymdy estigen emes. Alysqa uzap qaıtemiz — batpaqshy qusty baqylaǵandaryńyz bar ma? Sol muńlyq eshqashan móldir, taza jaǵadan qashan ony laılaǵansha sý ishpeıdi ǵoı.

— Joq, buny men bilmeıdi ekenmin.

— Ókinishti-aq. Áıtkenmen de ol osylaı, men de sol sıaqtymyn. Men ózim qalaǵanymdy áıel etip alǵanym joq, alaıda ómirde ózimniń de qýanyshym bar. Biraq men olardy qasaqana lastaǵym keledi. Ómir-baqı solaı. Onyń esesine sosyn eshteńeden kóńilim qalar-aý dep qaýiptenbeımin. Kóz tastańyzshy, áne Vıktorıa otyr. Ol álginde ǵana meniń densaýlyǵym úshin iship qoıdy. Men onyń muǵalimi edim. Endi ol turmysqa shyǵyp jatyr. Buǵan men shyn júregimnen qýanamyn, eger ol meniń týǵan qyzym bolsa, qalaı bolar edi. Múmkin, bir kezderi munyń da balalaryn oqytarmyn. Aıt-aıtpa, ómir degen qýanyshqa toly. Aıtqandaıyn, osy arada áıelderdiń janashyrlyǵy men aıaýshylyǵy jóninde soz boldy... bul týraly qansha kóp oılasam, sonsha sizdiń sózińizdiń durystyǵyna den qoıamyn. Qudaı aqsyna, sizdiki durys. Keshirińiz, bir mınýtke ǵana. Ol ornynan atyp turyp bokalyn alyp Vıktorıaǵa bettedi. Aıaǵynan durys tura almaı, qısalańdap áreń júrip barady. Dastarqan basyndaǵy tilekter birinen keıin biri almasyp, leıtenant sóıledi, sosyn kórshi qojalyqtyń ıesi áıelder úshin, úıdiń qojaıyny úshin tost kóterdi. Kenet jaýhar zapónkeli jas jigit turyp Iýhannestiń atyn atady. Ol sóıleýge ruqsatty óz atymnan ǵana alǵanym joq, jas aqyndy men jas urpaqtyń atynan quttyqtaǵym keledi dep saldy. Bul qurdastarynyń shynaıy alǵysy, moıyndaý men tańdanýǵa toly júrekjardy soz boldy. Iýhannes oz qulaǵyna ózi senbedi. Ol muǵalimge "Bul men týraly ma?" dep sybyrlady.

— Iá. Ol meniń aldymdy orap ketti. Men ózim siz úshin tost kótertpekshi edim. Vıktorıa bul týraly tań erteń-aq tilek bildirgen.

— Kim tilek bildirdi deısiz?

Muǵalim buǵan tesile qarady da:

— Eshkim de emes, — dep kesip tastady.

Sóz sóılenip jatqanda qonaqtardyń nazary Iýhaneske aýdy, tipti Qulpy saraı qojaıynynyń ózi buǵan basyn ızedi, al kamerger hanym oǵan búktemeli kózildirigimen qarady. Sóz tamamdalǵan soń bári de iship qoıdy.

Iýhannes Vıktorıa otyrǵan jaqqa qarady. Jaýhar zápónkeli jigitke bul úshin tost kótert dep ótinish aıtyp júrgen osynyń ózi. Sonda ne úshin? Osy tilekpen ol áýeli basqa adamǵa barady, tańerteń erte osy oı nelikten ony sonsha mazalaǵan Endi kózin jerge qaratyp otyrǵany anaý, onyń júzinen eshteńe oqýǵa bolmaıdy.

Kenet tereń tolǵanys onyń kózin tumandandyryp, Vıktorıanyń aldyna tizerlep otyra qalyp, alǵys aıtqysy, sheksiz alǵys bildirgisi keldi. Jurttyń bári dastarqan basynan turǵanda ol solaı jasaıdy da.

Kúlkiden qulpyryp ketken Kamıla kórshilerimen damylsyz qaljyńdap shúıirkelesip otyr. Ol razy, óziniń on jeti jylǵy ǵumyrynda qýanyshtan ózge eshteńe kórgen emes. Ol birneshe ret qatarynan Iýhanneske basyn ızep, túregel degen ısharat jasady.

Bul ornynan turdy. Tereń de tebirenisti únmen qysqa ǵana sóz sóıledi. Osynaý shańyraq otbasylyq qýanyshty oqıǵany atap etip otyrǵan mynaý dýmanǵa tipti belgisizdikten izdep taýyp men sıaqty bógde adamdy da shaqyrdy. Osyndaı izgi nıet oıyna alǵash túsken adamǵa, sosyn oz atyma sonshalyq jyly dostyq lebiz bildirgen kisige alǵys aıtar edim, dedi. Alaıda ol tótennen kelgen bógde bunyń atyna aıtylǵan maqtaý sózdi iltıpatpen tyńdaǵan osy otyrǵan barsha qaýymǵa alǵys aıtpaı kele almaıdy. Óıtkeni onyń osy bir saltanatqa qatysyp otyrǵan birden-bir sebebi Qulpy saraıǵa jaqyn jerde ormanda turatyn kórshiniń balasy bolǵandyǵy.

— Durys! — dep kenet aıǵaılap jiberdi Vıktorıa kózi jalt-jult etip.

Jurttyń bári soǵan buryldy, onyń júzi alaý atyp, keýdesi kóterilip-basylyp turdy.

— Vıktorıa! — dep qaldy tańdanǵan Qulpy saraı ıesi.

— Jalǵastyryńyz, — dep qaıta daýystady ol — Sonymen bul birden-bir sebep. Al ári qaraı sóıleńiz. — Kenet onyń janaryndaǵy ot sónip, dármensizdene jymıyp basyn shaıqady. Sosyn ákesine qarap aqtala bastady. — Men ony qasaqana kemitip otyrmyn. Óıtkeni ol ózin-ózi kemitip júredi. Alaıda onyń sózin bólgisi kelgen joq edi.

Onyń túsiniktemesin estip Iýhannes birden-aq óz deńgeıinen tabyldy. Júregi qatty-qatty soqty. Qulpy saraı qojaıyny Vıktorıaǵa jasty kózimen qaraǵanyn, sol qarasynda sheksiz aıanysh baryn baıqady ol.

Vıktorıa bıkeshtiń aıtýy oryndy, dedi ol Rasynda, bul ózin-ózi beker kemsitedi. Ol izgi nıetpen munyń esine óziniń Qulpy saraı ıesiniń balalary úshin tek kórshiniń uly ǵana emes, balalyq oıyndaryndaǵy joldasy da. Osynyń ózi buǵan búgin osy otyrysqa qatysýǵa quqyq beredi. Vıktorıa bıkeshke rahmet, onyń aıtqany aıdaı aqıqat. Osy óńir — bunyń otany. Qulpy saraı tóńiregindegi ormandar bir kezde bunyń, búkil álemin quraǵan edi, onyń astarynda estip-kórmegen elder, ǵajaıyp oqıǵalarǵa toly ómir jatyr eken. Ol jyldary Vıktorıa men Dıtlef bázbir serýen men oıyn oılastyrsa, buny jıi shaqyratyn. Onyń ózi balalyq shaǵynyń eń jarqyn áseri boldy. Keıin osyny eske ala otyryp ol sol saǵattar oz ómirinde eshkim kúmán keltire almas rol oınady, eger osy arada aıtylǵan sózder ádil bolsa, onyń kitaptarynan keıde jalyn atylyp jatsa, ol yshqyndy shyńdaıtyn álgi estelikter; bul atalmysh eki dosy balalyq shaǵynda syılaǵan baqyttyń jarqyly. Mine, sondyqtan da bul shyǵarǵan týyndylardyń birsypyra bóligi osylarǵa tıesili. Ol búgingi sóz baılasýǵa oraı aıtylǵan ıgi tilekterdiń bárine qosyla otyryp, oz atynan Qulpy saraı muragerlerine ýaqyt ta, jaǵdaı da aralaryn áli ajyrata qoımaǵan balalyqtyń bal kúnderi úshin, baqytty, qysqa da nusqa jazǵy kún úshin quttyqtaǵysy keledi...

Bylaısha alǵanda, dastarqan basynda aıtylǵan sóz de kádimgi soz. Onsha sátti de emes, sonshalyq jaman da emes. Qonaqtar bokaldaryn bosatyp, qonaǵasy óz yrǵaǵymen júrip jatty, áńgime-dúken jańǵyrdy. Dıtlef anasyna kúbir etti.

— Aıtqanǵa baqsaq, ol úshin men kitap jazǵan bolyp shyǵamyn ǵoı, al men ony bilmeı júrgenmin Qyzyq!

Alaıda Qulpy saraı qojaıyny ulynyń qaljyńyn qoldaǵan joq. Ol óz balalarymen qaǵystyryp:

— Oǵan alǵys aıtyńdar, mindetti túrde aıtyńdar. Ony op-ońaı túsinýge bolady, sábı kezinde jalǵyz ósti ǵoı... Sen ne istep jatyrsyń, Vıktorıa?

— Alǵys belgisi retinde seri gúldiń mynaý butaǵyn soǵan aparyp ber dep qyzmetshi qyzdy suramaq edim. O ne, bolmaı ma?

— Bolmaıdy, — dep bir-aq kesti leıtenant.

Qonaqasydan keıin qonaqtar bet-betine tarasty, bireýler bólmelerge kirip, endi biri aıbynǵa shyqty, keıbireýi baqqa ketti.

Iýhannes terezeleri baqqa qaraıtyn qonaqjaıǵa tústi. Bul arada biraz shylymshylar toqaılasyp qalǵan eken, arasynda kórshiles pomeshık pen Qulpy saraı qojaıynynyń qarjy máselesin sybyrlap qana sóz etetin taǵy da bir myrza bar. Meken-jaı qaraýsyz talǵaq qorshaýlar qulap jatyr, orman otalyp barady; qojaıynǵa jyljıtyn jáne jyljymaıtyn múlik úshin eresen mol saqtandyrý salyǵyn tóleý qıyn soǵatyn túri bar.

— Olar qandaı somaǵa saqtandyrylǵan eken?

Pomeshık somasyn atady, orasan mol soma.

— Aıtqandaı, Qulpy saraı qojaıyndary shyǵynnan eshqashan tartynǵan emes, aqshany shashyp jiberedi. Máselen, búgingi qonaqasy qanshaǵa tústi deısiz! Al qazir, zaıyry, qoıma qotarylǵan, qojaıynnyń asyl buıymdaryn salatyn sandyqshasy da bosap qalǵan sıaqty, onyń esesine kúıeýdiń qarajaty burynǵy asta — tók baılyqty qalpyna keltirýi tıis.

— Al, ol da baı ma?

— Oho, aqsha degenniń onda esebi joq.

Iýhannes qaıtadan turyp, baqqa shyqty. Seri gúl gúldep, shyra — gúl men aqtamaqtyń, maqtan gúl men injirdiń jupary qarsy esip, keńsirik jaryp jibere jazdady. Ol qorshaýdyń túbinen ońasha oryn taýyp, tasqa jaıǵasty; butalar ony bógde kózderden tasalap turdy. Búgin bastan keshkenniń bári onyń janyn qınap, ólerdeı qaljyrady, oılary da shatasyp ketti, úıge ketip qalsam ba dep oılap bir turdy da, sol jerinde súlesoq otyra berdi. Osy eki ortada ol jaıaý soqpaqtan kúbirlegen bir dybys estip, sol ún jaqyndaı tústi, Vıktorıanyń daýsyn birden tanydy. Iýhannes demin ishine tartyp tyńdaı qaldy, japyraqtardyń arasynan leıtenanttyń mýndıri jaltyrady. Kúıeý qalyńdyǵymen ekeýi ǵana seıildep júr eken.

— Maǵan bul arada bir gáp bar sıaqty kórinedi, — deıdi leıtenant. — Sen onyń árbir sózin qaǵyp alyp, tebirenesiń, aıqaı sap jiberesiń. Bunyń bárinde ne syr bar?

Qyz onyń aldyna tura qalyp basyn bir silkip tastady.

— Bilgiń kele me syryn?

— Iá.

— Ol úndemeıdi.

— Aıtqandaı, munda eshqandaı syr bolmasa, maǵan báribir, — dep sózin jalǵastyrdy kúıeý. — Aıtpaı-aq qoıýyńa da bolady.

Qyz basyn taǵy da silkip qalyp;

— Onda turǵan eshteńe joq, — dedi.

Olar ári qaraı ketti. Epoletin qozǵap qoıyp leıtenant daýystap oıyndaǵysyn aıtty.

— Olaı bolsa saqtansyn. Áıtpese ofıserdiń qoly murnyn buzary anyq. Sonymen olar suhbat taq jaqqa ketti. Iýhannes sol eńsesi túsken sylbyr qalpy tasta uzaq otyrdy. Barlyǵyna da nemketti, súlesoq. Leıtenantta bir kúdik týǵan edi, qalyńdyǵy ony seıiltken boldy. Ol mundaı jaǵdaıda aıtylatynnyń bárin aıtyp, ofıser júregin ornyna túsirip, óz bólmesine kúıeý jigitpen birge ketti. Al olardyń ústindegi butaqtarda qaratorǵaılar shyryldady. Taǵdyrǵa ne laj. Táńiri olarǵa uzaq ǵumyr bersin. Dastarqan basynda óziniń júregin tabanymen janshyp, onyń qurmetine Iýhannes sóz sóıledi, onyń orynsyz ushqalaqtyǵyn aýyzdyqtaý ońaı bolǵan joq, tym qursa soǵan "rahmeti" de bolmady. Bokalyn alyp, basyna bir-aq kóterdi. Beıne bir sizdiń densaýlyǵyńyz úshin mine qalaı ishemin dep mártebelengendeı. Aıtqandaı, áıel adam ishkende bir búıirden qarap turǵanyńyz bar ma. Meıli ol keseden, meıli staqannan, tipti basqa birdeńeden ishsin. Oǵan bir búıirden qarańyzshy. Báldenip burańdaǵanda qarap turyp qusqyń keledi. Ernin shúıirip, sýsynǵa áreń tıgizedi, qudaı saqtasyn, sonda onyń qolyna qarasań qaıda qoıarǵa jer taba almaı turady. Jalpy áıel qolyna qaraýǵa aqyl bermes edim. Ol ony kótere almaı, basynan birden aıyrylady. Birese ony keýdesine qysady, birese ádemirek kórsetý úshin basqasha ustaıdy — bári de sol qoldyń syrtyndaǵy ájimder men saýsaqtarynyń qısyqtyǵyn tyrnaqtarynyń usqynsyzdyǵyn jasyrýdyń amaly. Aqyr aıaǵynda ol shydamaı "Nege sonsha qadalyp qaraı beresiz?!" dep ashý shaqyrady. Birde ol ony jazdyń kúni súıip alǵan. Odan beri qansha sý aqty deseıshi — ıá, jeterlikteı. Bunyń ózi qalaı bolyp edi? Shamasy olar oryndyqta otyryp, uzaq áńgimelesse kerek, sodan soń kóshe boılap, tipti qol ustasqandaı jaqyndap qatar júredi. Esiktiń aldynda qyz ony súıip alady. "Men sizdi súıemin" deıdi qyz. Qazir endi ol basqa bireýmen qasyńnan ótedi, bálkim, suhbat taqta áli de otyrǵan shyǵar. Leıtenant buǵan shapalaq beretinin málimdep te qoıdy. Iýhannes onyń bárin óte jaqsy estidi, úıyqtan joq, biraq ornynan qozǵalǵan joq, alǵa da shyqqan joq. Ofıserdiń qoly dep júrgen anaý. Aha, bári bir emes pe.

Tastan kóterilip Iýhannes suhbat taqqa keldi. Ol bos eken. Bastyrmadan ony Kamıla shaqyrdy: qonaqtarǵa kofe berilipti. Iýhannes sonyń shaqyrýyna ketti. Kúıeý men qalyńdyq qonaqjaıda otyr eken, munda basqa da meımandar bar. Iýhanneske kese ákelip berdi, ol ony alyp bólegir ek otyrdy.

Kamıla ony áńgimege tartty. Onyń júzi jaınań qaǵyp buǵan bir túrli senimmen qarady, sondyqtan ol qarsy tura almaı, bul da onyń suraqtaryna jaýap berip, kúlip-oınap ketti. Ol qaıda joıylyp ketti eken? Baqshada ma? Ol múmkin emes, baqshadan qansha izdep taba almady emes pe? Bul arada bir kókir bar — baqta ol bolǵan joq.

— Vıktorıa, ol baqta boldy ma? — dep surady jas qyz.

— Men ony kórgenim joq, — dep jaýap berdi Vıktorıa.

Leıtenant óziniń qalyńdyǵyna alaıa qarady da, ony saqtandyrý

úshin kórshiles pomeshıkke qasaqana daýystap:

— Umytpasam, siz osy oz ıeligińizge meni jylqyshy syndy usaq qustar atýǵa shaqyrǵan joq pa edińiz? — dep surady.

— Árıne, — dep báıek qaqty pomeshık. — Quzyryńyzǵa quldyq.

Leıtenant Vıktorıaǵa kóz tastaıdy. Ol bolsa, burynǵy qalpynda úndemeı otyr, tipti buǵan ań aýlaýǵa barma dep te aıtpaıdy. Leıtenant qabaǵyn qarsy jaýyp, kúıgelektene murtyn shıyra beredi.

Kamıla Vıktorıadan taǵy birdeńeler surap jatyr.

Leıtenant kenet atyp turyp pomeshıkke:

— Másele sheshildi, búgin keshke sizben birge ketemin, — dedi.

Osyny aıtyp ol qonaqjaıdan shyǵa jóneldi. Onyń sońynan pomeshık, taǵy birer qonaq shyqty.

Qysqa ǵana únsizdik ornady.

Kenet esik aıqara ashylyp, leıtenant qaıta kirip keledi. Ol erekshe órekpip eksimdep alǵan.

— Sen birdeńe umyttyń ba? — dep surady Vıktorıa ornynan turyp.

Ol esik aldynda bir ornynda tura almaıtyn kisideı typyrshyp turdy da, qolyn siltep Iýhanneske týra júrip baıqatpaı betten salyp jiberedi. Sosyn ornyna qaıta kelip, tabaldyryqta bılep turady.

— Durystap urmaısyz ba, kózime tıgenińiz ne? — dedi Iýhannes qyryldaı mysqyldap.

— Qatelesesiz, — dep óńmeńdedi leıtenant. — Men sizdi jaǵyńyzdan tartyp jiberdim. Siz túsindińiz be? Túsindińiz be?

Iýhannes qol oramalyn alyp, kózin súrtip:

Jaǵymnan tarta alǵan joqsyz, — dedi, — ózińiz de jaqsy bilesiz, men sizdi bir-aq qolymmen eki búktep, qaltaǵa tyǵyp jiberem.

Sol zamat ol ornynan turdy.

Esikti asyǵys ashyp, leıtenant qonaqjaıdan atyp shyqty.

— Aıttym ǵoı, shapalaq berdim dep! Mujyq neme! — dep dálizden aıqaı salyp, esikti sart etkizip japty.

Iýhannes ornyna qaıta otyrdy.

Bólmeniń ortasyndaǵy burynǵy ornynan qozǵalmaı Vıktorıa oǵan qarady. Ol ólikteı súı-súr.

— Ol sizdi soqty ma? — dep aıran-asyr tańdana surady Kamıla.

— Epsizdiginen kózime tıdi. Kórip tursyz ǵoı.

— Qudaıa, kózińiz qyzaryp ketipti, qantalap tur. Jo-joq, ýqala mańyz, ákelińiz ony men jýaıyn. Qol oramalyńyz tym qatty eken, ony ala turyńyzshy, meniń oramalymmen súrteıik. Mundaıdy kim estigen! Týra kózge tıýin qarashy.

Vıktorıa da Iýhanneske oz oramalyn usyndy. Ol lám-mım dep tis jarǵan joq. Sosyn baıaý ǵana shyny esikke kelip, sonyń qasynda toqtady da qonaqjaıǵa arqasyn berip, baqqa qarady. Óz oramalyn jol-jol etip jyrtyp tastady. Araǵa birneshe mınýt salyp esikti únsiz ashty da qonaqjaıdan shyǵyp ketti.

IX

Dıirmenge kóńildi, ári alańsyz Kamıla keldi. Ol jalǵyz edi. Esh rásimsiz kishkentaı úıge kirip kelip:

— Esik qaqpaı kirgenime keshirińizder, — dedi. Ózenniń shýylynan kankanmen de estimeısizder ǵoı dep oıladym. — Ol jan-jaǵyna qarap daýystap jiberdi. — Oı, munda qandaı ǵajap. Ǵajaıyp tipti. Al Iýhannes qaıda? Men onyń tanysy edim. Kózi qalaı?

Oryndyq usynyp, oǵan ol otyrdy.

Iýhannesti dıirmennen shaqyryp keldi. Onyń kózi dolyryp isip ketipti.

— Meni eshkim jibergen joq, — boldy Kamılanyń alǵashqy sózi. — Osynda ózimniń kelgim keldi. Kózińizge burynǵysyndaı salqyn sýǵa shylanǵan shúberek basa berý kerek.

— Osylaı da jazylyp ketedi, — dep qarsylyq bildirdi bul. — Qaıyrymdylyǵyńyz úshin qudaı jarylqasyn, Sizdi munda alyp kelgen ne sebep? Dıirmendi kórgińiz kele me? Kelgenińiz úshin rahmet. — Ol anasyn qushaqtap Kamılaǵa alyp keldi de: — Al mynaý meniń anam, — dedi.

Olar dıirmenge tústi. Qart dıirmenshi basynan bórkin sypyryp, taǵzym etti de, birdeńeler aıtty. Kamıla ne aıtqanyn estigen joq, biraq jymıa kúlip, durysy sol bolar degendeı.

— Rahmet, — dedi. — Dıirmendi sondaı kórgim kelip edi.

Tars-turs gúril shoshytyp ol Iýhannestiń qolynan ustap aldy,

kózi atyzdaı folga nazaryn abaılap qana Iýhannesten onyń ákesine aýdaryp, olardan túsinik kútkendeı boldy. Kóptegen tegershikter men dıirmenniń basqa da asaı-múseıleri ony qaıran qaldyryp, tańdanǵannan Iýhannestiń qolynan tartyp, birde ol, birde bul jaıynda surady. Kamılaǵa dıirmenniń qalaı jumys isteıtinin kórsetý úshin ony toqtatyp, qaıta júrgizdi.

Olar dıirmennen ketkennen keıin de Kamıla tegershikterdiń gúrili áli qalaǵynda turǵandaı qyzyq qyp qatty daýystap sóıledi.

Iýhannes ony Qulpy saraıǵa deıin shyǵaryp saldy.

— Onyń sizge qol jumsaýǵa barýy tipti oıǵa syımaıdy, —  dep aqtaryldy ol. — Sosyn bir-aq sátte jınalyp, pomeshıkpen ańǵa ketti. Sumdyq jaman oqıǵa. Vıktorıa túni boıy kirpik ilgen joq.

— Kúndiz uıyqtaıdy ǵoı, — dedi Iýhannes. — Ózińiz qashan úıińizge qaıtasyz?

— Erteń. Al siz qalaǵa qashan oralasyz?

— Kúzde. Sizdi búgin taǵy da kóre alamyn ba?

Ol daýystap jiberdi.

— Árıne! Óz úńgirim bar dep edińiz ǵoı, sony kórsetińizshi.

— Sizdi alyp shyǵýǵa baramyn, — dedi bul.

Qaıtar jolda ol oıǵa shomyp tasta uzaq otyrdy. Kóńilinde shat-shadyman bir úmit bekı tústi.

Talma túste ol Qulpy saraıǵa keldi, biraq úıge kirgen joq, óziniń kelip turǵanyn habarlasyn dep Kamılaǵa kisi jiberdi. Ony kútip turǵanynda ekinshi tájdiń terezesinen bir sát qana Vıktorıa kórindi; ol Iýhanneske iltıpatpen qarap, burylyp, bólmesinde kórinbeı ketti.

Kamıla shyqty, Iýhannes ony tas kenish pen úńgirge apardy. Onyń kóńil kúıi búgin tynysh, qýanyshty bolatyn, jas qyz onyń qulazýyn qýyp tastap, alǵaýsyz ańqaý sózderimen dál bir sharapat shashqandaı aýada qalyqtady da júrdi. Iýhannesti búgin qaıyrymdy arýaqtar jebep-jeledi.

— Esińde me, Kamıla, birde maǵan qanjar syılap ediń ǵoı. Ol kúmis qynda bolatyn. Men ony ýaq-túıek buıymdarmen birge qobdıshaǵa salyp qoıǵanmyn, óıtkeni onymen ne isteıtinimdi bilmedim.

— Onymen shynynda da eshteńe jasaýǵa bolmaıdy. Al sodan keıin ne boldy?

— Sosyn ony joǵaltyp aldym.

— Qaraı kór, mine saǵan qyrsyq. Aıtqandaı, kesepat emes qoı ol, maǵan sondaıdyń basqasyn tabýdyń sáti túser. İzdep kereıin.

Olar úıge qaraı buryldy.

— Esińizde me, siz maǵan birde medalón syılap edińiz ǵoı. Altynnan soǵylǵan sondaı som dúnıe bolatyn. Sonyń ishki jaǵyna siz birneshe dostyq tilek jazǵansyz.

— Qalaısha, árıne, esimde.

— Ótken jyly shetelde sol medalóndy men bireýge berip qoıdym, Kamıla.

— Onyńyz ne? Shynymen berdińiz be? Ne úshin?

— Men ony bir jas dosyma eskertkishke bergenmin. Ol orys edi. Syılyǵym úshin tizerlep turyp alǵysyn aıtqan.

— Sondaılyq qýanǵany shyn ba? Qudaıa, tizerlep turyp alǵys aıtsa, ol, árıne, sumdyq qýanǵany. Men sizge basqa medalón syılaımyn, al ol sizde qalady.

Olar Qulpy saraıdan dıirmenge baratyn jolǵa shyqty.

Iýhannes toqtaı qalyp, sóılep ketti:

— Mine, myna butanyń túbinde meniń basymnan bir qyzyq oqıǵa ótken birde. Ol kezde men jıi-jıi jalǵyz qydyratynmyn Butanyń yǵynda qısaıyp oz oıymmen bolyp jatqanmyn. Kenet jolda ekeý kórindi. Áıel toqtaı qaldy. Serigi: "Siz nege toqtadyńyz?" — dep surady. Ol jaýap ala almaı, qaıta surady: "Sizge ne bolǵan?" — "Eshteńe bolǵan joq, — dep jaýap qatty qyz. — Alaıda siz maǵan bulaı qaraýǵa tıisti emessiz", "Al men ábes eshteńe jasaǵanym joq qoı, tek sizge ǵana qarap turmyn" dep qarsylyq bildirdi jigit. "Iá, — dedi qyz, sizdiń meni súıetinińizdi bilemin, biraq túsinseńiz, ákem sizdi qabyl almaıdy ǵoı, sondyqtan bul múmkin emes". Ol da "aıtýyńyz durys, bul múmkin emes" dep kúbir etti. Sonda qyz "Qolyńyz qandaı úlken! Bilegińiz qandaı álýetti!" dep qolyn onyń bilegine saldy.

Únsizdik.

— Odan ári ne boldy? — dep surady Kamıla.

— Bilmeımin, — dep jaýap qatty Iýhannes. — Alaıda ol bilek týraly álgi sózdi ne úshin aıtty eken?

— Múmkin, onyń bileziktigi ádemi bolǵan shyǵar. Ony aq jeıdeniń jeńi jasyryp turǵan bolar. O, máseleniń nede ekenin men endi túsindim. Zaıyry, qyz da ony súıgen.

— Kamıla, — dedi ol, — eger men sizdi óte-móte súısem jáne birneshe jyl kútýge ázir bolam... Men jaı ǵana surap turmyn... Bir sózben aıtqanda, men sizge laıyq emespin, biraq sonda da, birer jyldan keıin surasam, siz meniń áıelim bolýǵa keliser me edińiz?

Únsizdik. Kamıla kenet qyzaryp ketip, qysylyp, qolyn syǵymdap ilgeri-keıindi shaıqatyla bastady. Ol ony ózine tartyp:

— Sizdińshe qalaı? Keliser me edińiz.

— Iá, — dedi de ol onyń qushaǵyna qulaı ketti. Araǵa kún salyp Iýhannes kemejaıǵa shyǵaryp salǵaly Kamılaǵa keldi. Ol onyń kishkentaı, beıkúná sábı qolyn súıdi, júregi qýanysh pen rızalyqqa shyp-shyp toldy. Vıktorıa onyń qasynda bolmady.

— Seni neǵyp eshkim shyǵaryp salmaıdy?

Iýhanneske abdyraı qaraǵan Kamıla Qulpy saraıda sumdyq baqytsyzdyq bolǵanyn aıtty. Tańerteń jedelhat kelipti, ony oqyp qojaıyn ólikteı qup-qý bop ketipti, qart kamerger men onyń áıeli eńirep turyp jylapty. Keshe keshkisin ań aýlap júrip Otto ólipti.

— Ólipti! Leıtenant pa?

Árqaısy óz oılaryna súńgip olar ári qaraı aıańdady; tek kisiler qujynaǵan kemejaı, parohod, matrostardyń aıǵaı-shýy ǵana olardy oıdan oıanýǵa májbúr etti. Kamıla qysyla turyp Iýhanneske qolyn usyndy da, ony ol súıip, bylaı dedi:

— Kamıla, men saǵan laıyq emespin, barlyq jaǵynan da laıyq emespin. Biraq maǵan turmysqa shyǵýǵa kelisseń, seni baqytty qylýǵa bar kúshimdi salamyn.

— Men kelisemin. Men dáıim osyny qalaǵanmyn, dáıim, ár dáıim.

— Taıaýda qalaǵa oralamyn, — dedi ol. — Bir aptadan keıin kórisemiz.

Ol palýbaǵa kóterildi. Ol oǵan qolyn bulǵap-bulǵap qashan kózden tasalanǵansha bulǵap turdy. Úıine barǵaly burylǵanda ol Vıktorıany kórdi, ol da qolyna oramal ustap, Kamılaǵa bulǵap tur eken.

— Men azdap keshigip qaldym, — dedi ol. Ol jaýap qatqan joq. Jáne ne dep jaýap beredi. Qazaǵa baılanysty kóńil aıta ma, bolmasa qolyn qysyp quttyqtaı ma? Onyń daýsy múldem shyqpaı qalypty, júzinde tereń abyrjý taby bar, shamasy, kúshti jan kúızelisin bastan keshirgen bolar.

Kemejaı bosap qaldy.

— Kózińiz áli qyzaryp túr, — dedi de, Vıktorıa tabanda aýlaq ketti. Sosyn qaıta buryldy.

Bul turǵan ornynan tapjylǵan joq.

Kenet ol qaıta oralyp, buǵan qaraı adymdady.

— Otto óldi, — dedi ol kilt, kózi jalt-jult etip ketti. — Siz úndemeısiz, ózińizge-ózińiz senimdisiz. Al ol sizden júz ese artyq bolatyn, estımisiń? Al qalaı ólgenin bilesiz be? Ony atypty, basyn byt-shyt qylypty, onyń kishkentaı aqymaq basyn. Ol júz ese...

Ol eńirep jylap jiberip, kúıikten aýlaqqa asyqty.

Keshkisin dıirmenshi úıiniń esigin qaqty. Iýhannes esikti ashyp qarasa, tabaldyryqta Vıktorıa tur, ol buǵan belgi berdi de syrtqa shyqty. Ol bunyń qolynan ustap jolmen jeteleı jóneldi. Qoly muzdaı sup-sýyq eken.

— Otyryńyz! — dedi ol — Otyryp, demalyńyz. Siz sondaı qatty kúızelgensiz.

Olar otyrdy.

Ol endi sybyrlap sóıledi.

— Siz men jaıynda ne oılaýyńyz kerek! Sizdi bir sátke de tynysh qaldyra almaımyn.

— Siz óte baqyttysyz, — dep jaýap qatty bul. — Tyńdańyzshy, meni, Vıktorıa, ózińizge-ózińiz kelip tynyshtalyńyz. Sizge báz birdeńemen kómek bere alamyn ba men?

— Kúlli áýlıe-ánbıeler úshin meniń búgingi sózimdi keshirińizshi, . — dep jalbaryndy Vıktorıa. — Men shynynda da óte baqytsyzbyn, baqytsyz bolǵanyma, mine, birneshe jyl Ol sizden júz ese artyq dedim, bul beker, ol úshin meni keshirińiz! Ol opat boldy, ol meniń atastyrǵan kúıeýim edi, ne bary sol ǵana. Men oǵan oz erkimmen kelisim berdi dep oılaısyz ba? Mynaǵan qarańyzshy, Iýhannes, mynaý meniń neke saqınam, ony baıaǵyda, tym erte alǵanmyn, endi tastaǵaly turmyn, tastadym da! — dep butanyń arasyna laqtyra saldy, syldyryn onyń ekeýi de estidi. — Osynyń bárin jasap júrgen ákem. Ákem kedeılenip, ábden otqa qarap qaldy ǵoı, Otto bolsa, erte me, kesh pe, kóp aqsha alady. "Sen soǵan shyǵýǵa tıissiń", — dedi maǵan ákemniń ózi. — Ony súımeımin", — dep birden aıttym "Aldymen, ata-anańdy oıla, sosyn Qulpy saraıdy, ózimizdiń atameken qojalyǵymyzdy, meniń abyroıymdy oıla", — dedi ol. "Jaraıdy, men keliseıin, — dedim sodan soń. — Kelisim bereıin, biraq úsh jyl kúte turyńyz". Ákem rahmet jaýdyryp, kútýge kelisti, Otto da tosty, barlyǵy da kútti, biraq meni neke saqınasyn salýǵa májbúr etti. Ýaqyt ótip jatty, endi meni eshteńe de qutqara almaıtynyna kózim jetti. "Kútýdiń keregi qansha? Kúıeýim kelse kelsin" dedim sosyn ákeme. "Qýdaı jarylqaıyq qyzym" dep ol maǵan qaıtadan alǵys jaýdyra bastady, men toıǵa kelisimimdi berdim. Sóıtip, mine, Otto kelgen. Ony qarsy alýǵa kemejaıǵa barmaı, óz bólmemde turyp terezeden onyń Qulpy saraıǵa kelip túskenin kórdim. Sonda men anama umtylyp, aldyna tizerlep otyra kettim. "Saǵan ne boldy, balam? — dep surady ol. "Bolmaıdy, — deımin men, — oǵan turmysqa shyǵa almaımyn, ol kelip tómende túr, odan da meniń ómirimdi saqtandyryńdar, men shyǵanaqqa nemese toǵanǵa baryp sýǵa ketip ólemin, maǵan eń jeńili sol". Anam ólikteı bozaryp ketip, meni aıap jylap jiberdi. Ákem keldi. "Bunyń qalaı qymbatty Vıktorıa, sen tómenge túsip, kúıeýdi qarsy alýyń kerek". "Barmaımyn da qarsy almaımyn, oǵan barǵym kelmeıdi" dep qaıtalap, maǵan aıaýshylyq etip, ómirimdi saqtandyrýyn ótinip suradym. Ákem bir aýyz jaýap qaıtarǵan joq, oılanyp qaldy, al qoldary dirildep túr. Onyń osy suryn kórgende shydamaı: "Jaraıdy kúıeýimdi, kirgizińizder, men kelisemin" dedim.

Vıktorıanyń úni úzildi. Tula boıy dir-dir etedi. Iýhannes onyń ekinshi qolyn alyp oz alaqanynda jylyta bastady.

— Rahmet, — dedi ol. — Káne keı, Iýhannes, qolymdy qysa tússhi, qattyraq. Káne, qattyraq qysyńyzshy. Qudaıa, qolyńyz qandaı jyly edi. Men sizge qandaı rızamyn deseńizshi. Tek qana meni kemejaıdaǵy sózim úshin keshirińizshi.

— Men ony baıaǵyda-aq umytqanmyn. Qalasańyz, sizge oramal alyp keleıin

— Joq, rahmet. Basym lypyldap janyp tursa da nege munsha qaltyraıtynymdy túsinbeımin. Sizden, Iýhannes, kop nárse úshin keshirim suraýym kerek.

— Jo-joq, qajeti joq. Mine, siz eptep tynyshtaldyńyz. Tynysh otyryńyz.

— Dastarqan basynda men úshin tost kóterdińiz, soz sóıledińiz. Siz ornyńyzdan turyp, qashan otyrǵanyńyzsha mende es bolǵan joq. Sózińiz organdaı esilip, qatty tolǵandyrǵandyqtan da azapqa tústim. Ákem ne úshin aıqaı saldyń dep surady, sózińizdi bóle bergenime óte renjidi. Al anam eshteńe de suraǵan joq, ol túsindi. Anama men barlyǵyn atamzamandaı-aq ashyp aıtqanmyn. Qaladan qaıtyp oralǵan soń, barlyǵyn oǵan qaıtadan aıtyp shyqqanmyn. Bul men sizben kezdesken joly bolǵan-dy.

— Ol jaıynda aıtýdyń qajeti joq.

— Jaqsy, tek meni keshirińiz, meıirban, qaıyrymdy bolǵaısyz. Endi men qalaı bolýym kerek? Ákem qazir úıde, ol oz kabınetinde ersili-qarsyly júredi de qoıady, bul oǵan sumdyq soqqy boldy. Erteń jeksenbi, ol kúlli qyzmetshilerdi taratsyn dep nusqaý berdi. Onyń óńi sup- sur bop ketti, udaıy ún-túnsiz, kúıeý balasynyń ajaly oǵan sondaı eser etti. Men anama, sizge barǵym keledi, dedim. "Erteń tańerteń biz ekeýmiz kamergermen jáne onyń áıelimen qalaǵa barýymyz kerek", — dedi ol. "Men Iýhanneske baramyn" dedim qaıtadan. "Ákeńde aqsha joq, budan bulaı úsheýimizge birge turýǵa bolmaıdy, ol Qulpy saraıda jalǵyz qalady, — dep, ol áńgime taqyrybyn aýystyrýǵa tyrysady. Sosyn men esiktiń aldyna keldim. Anam maǵan qarady. "Men saǵan kettim", — dedim sońǵy ret. Anam janyma kelip, betimnen súıdi de: "Onda amal ne, senderdi qudaı jarylqasyn", — dedi. Iýhannes Vıktorıanyń qolyn óz qolynan bosatyp: — Mine, endi jylyndyńyz, — dedi. — Zor rahmet, endi men múldem jylynyp qaldym... "Senderdi qudaı jarylqasyn", — dedi anam. Men anama barlyǵyn moıyndaǵanmyn, ol baıaǵydan biledi. "Áıtkenmen, balam, kimdi súıesiń?" — dep suraǵan ol "Sen sony taǵy da suraısyń ba?" — dep suraǵyna suraqpen jaýap qatqanmyn. — Men Iýhannesti súıemin, ómir-baqı jalǵyz sony ǵana súıgenmin, jalǵyz osyny, ǵana. — Kesh bolyp qaldy, — dedi ol qozǵalaqtap. — Úıde alańdap sizdi kútip otyrǵan shyǵar, shamasy.

— Joq, — dep shyj ete qaldy Vıktorıa. — Olar meniń sizdi súıetinimdi biledi, Iýhannes, olardyń biletinin ózińiz de sezetin bolarsyz. Men osy jolmen qydyryp júrip: "Ormannyń shetin ala júrgenim jón bolar, óıtkeni ol da osy ormanda seıildeýdi jaqsy kórýshi edi" dep oılandym. Solaı jasadym da. Al sizdiń kelgenińizdi estigen kúni men ashyq, sary kóılek kıip, saǵynysh pen kútýden syrqattanyp bólmeden bólmege kirip sende tilip júrdim de qoıdym. "Sen búgin jaınap qulpyryp ketipsiń ǵoı!" dedi anam. Ári-beri júrip meniń oılaǵanym: ol oraldy, ol osynda, ári ol tamasha azamat!" degen bir-aq pikir. Bul — shyndyq. Kelesi kúni shydaı almaı, qaıtadan aq kóılek kıip, sizdi kirý úshin tas kenishke bardym. Esińizde me? Sizdi kórgende bar aıtqanym bul araǵa gúl tere keldim, degen soz boldy. Ol syltaý ǵana edi, men ol úshin kelmegenmin... Siz onda meniń kelgenime qýana qoıǵan joqsyz, biraq báribir sizdi kórgenime rahmet. Bizdiń sońǵy kezdesýimizden beri eki jyldan astam ýaqyt ótti. Sizdiń qolyńyzda shyrpy sabaǵy bar edi, ony bulǵap otyrǵansyz, al ózińiz ketkende sol butaqty kóterip alyp, úıge aparyp tyǵyp qoıdym...

— Vıktorıa, — dedi ol dirildep. — Budan bylaı eshqashan bulaı sóılemeńiz, keregi joq.

— Keregi joq deısiz be? — dep úreıi ushyp ketken ol onyń qolynan ustaı aldy. — Keregi joq deısiz be? Sizge unamaıdy ma? — Ol qatty tolqyp onyń qolyn sıpady. — Iá, sizge bul unaıdy ǵoı dep qalaı ǵana úmittendim eken. Men sizge sonshalyq kop kesir keltirdim, kesel jasadym ǵoı. Alaıda ýaqyt óte kele, bálkim, meni keshirersiz.

— Men sizdi baıaǵyda, atamzamandaı-aq keshirgenmin. Másele onda emes.

— Al endi nede?

Únsizdik. Aýyr únsizdik.

— Meniń qalyńdyǵym bar, — dedi ol.

X

Kelesi kúni jeksenbide Qulpy saraı qojaıyny úlken basymen dıirmenshiniń úıine ózi kelip, kemejaıǵa parohodqa leıtenant Ottonyń máıitin aparý úshin túske Qulpy saraıǵa kelýin ótindi. Dıirmenshi oǵan apalaqtap qarady da qaldy. Sosyn Qulpy saraı qojaıynynyń ózi qyzmetshilerdiń bárin taratyp jibergenin, olardyń shirkeýge ketkenin, úıde eshkim qalmaǵanyn qysqasha baıandap berdi.

Qulpy saraı qojaıynynyń túni boıy kirpik ilmegeni kórinip tur, óńi o dúnıeden oralǵandaı álem-tapyryq, onyń ústine qyryndapty da. Biraq ol burynǵy daǵdysymen qolynda taıaǵyn úıirip, ózin áli de tik ustady.

Óziniń jóndem kıimin kıip dıirmenshi Qulpy saraıǵa qaraı tartty. Ol at jekti de, kúımege máıitti Qulpy saraı qojaıynymen birlesip tıedi. Osynyń bári typ-tynysh oryndaldy, tipti kýálersiz, qupıa túrde atqaryldy.

Dıirmenshi kemejaıǵa tartty. Kúımeniń sońynan kamerger men onyń áıeli jáne Vıktorıa men Qulpy saraıdyń qojaıyny júrdi. Olardyń tórteýi de jaıaý. Qulpy saraı qojaıyny baspaldaqta turyp, olarǵa qol bulǵady. Jel aq shashyn qobyratyp jiberdi.

Máıitti parohodqa kótergende, shyǵaryp salýshylar da palýbaǵa shyqty. Qulpy saraı qojaıyny dıirmenshige qojaıynǵa sálem aıt dep tapsyrdy, Vıktorıa da sony ótindi.

Parohod attanyp ketti. Dıirmenshi onyń sońynan uzaq qarap turdy. Kúshti jel turyp, teńiz tolqyp, parohod shırek saǵatta ǵana araldardan ári asyp, kórinbeı ketti. Dıirmenshi sosyn ǵana oz jónine attandy.

Ol attardy at qoraǵa aparyp, jemin berip, Qulpy saraıǵa baryp-qaıtýǵa bel baılady. Qojaıynǵa áıeli men qyzynyń sálemin jáne jetkizýi kerek. Alaıda as úıdiń esigi jabyq bolyp shyqty. Basty esikten kirý úshin úıdi aınalyp shyǵyp edi, barlyǵy jabyq.

"Qazir tús áleti ǵoı, qojaıyn uıyqtap jatqan shyǵar" dep oılady dıirmenshi. Áıtkenmen ol mindetine máttaham adam bolǵandyqtan, óz ýádesin oryndaý úshin tómenge burynǵy qyzmetshiler bólmesine túsip, báz bireýi kezdesip qalsa, qojaıynǵa jaqyndarynyń sálemin jetkizbekshi boldy. Onda eshkim joq bop shyqty. Ol aýlaǵa qaıta shyǵyp, aınala qydyryp júrip, aqyry qyzdar bólmesine kóz tikti. Biraq munda da eshkim joq. Qulpy saraıda atymen tirlik joq sıaqty.

Aqyry bolmaǵan soń dıirmenshi ketýge yńǵaılanyp edi, aıaq astynan Qulpy saraı jertólesinen jyltyraǵan jaryq kórindi. Ol toqtaı qaldy. Temirmen torlanǵan kishkentaı terezeler arqyly ol jertólege túsken adamnyń sulbasyn aıqyn kórdi, onyń bir qolynda shyraǵdan, bir qolynda qyzyl oryndyq. Bul Qulpy saraı qojaıyny edi.

Ol balǵa baratyndaı-aq muntazdaı bop qyrynǵan, ústinde sý jańa frak. "Oǵan tereze qaǵyp áıeli men qyzynyń sálemin aıtsam ba eken" dep oılanǵan dıirmenshi, tańdanǵanynan turǵan ornynda qatty da qaldy. Qulpy saraı qojaıyny tóńiregine jaryq túsirip, jan-jaǵyna qarap aldy. Qaıdan tapqany belgisiz álde shóp, álde saban toltyrylǵan qapty bir jerden sýyryp alyp, tabandylyqtyń aldyna kese kóldeneń tastady. Sosyn oǵan sý shashqyshpen birdeńe septi. Odan keıin esikke jáshikter, saban men baqtyń jınalmaly satysyn aparyp qoıdy. Dıirmenshi onyń osylardy jasaı júrip ústi-basyn kirletpeýge tyrysqanyna nazar aýdardy. Aqyry ol shyraǵdannyń tuqylyn ákep qaptyń ústine qoıyp, aınalasyna saban saldy. Sosyn ǵana baryp oryndyqqa otyrdy.

Tańyrqaýy barǵan saıyn údep, dıirmenshi myna qupıa ázirlikti baqylap, jertóle terezesinen kóz aıyra almady. Onyń kóńiline bir katerli kúmán kirdi. Qulpy saraı qojaıyny birtindep aǵyp tońazı bastaǵan shyraǵdanǵa qarap oryndyqta qozǵalyssyz otyr, eki qoly eki tizesinde. Dıirmenshi onyń qara fragynyń jeńinen tozańdy qalaı silkip, qolyn aıqastyra qoıǵanyn kórdi.

Osy arada qart dıirmenshi úreılene baıbalam saldy.

Qulpy saraı qojaıyny basyn jalt buryp terezege qarady. Sosyn kenet atyp turyp terezege kelip, áınekke jabysa qaldy. Onyń kózinen kisi tózgisiz azap taby baıqaldy. Aýzyn qısaıtyp, únsiz qaharmen áınekke túıýli judyryqtaryn ákeldi, sosyn tek bir qolymen ses kórsetip jatty, al ózi jertóleniń túkpirine qaraı shegine berdi. Kenet ol oryndyqqa súrinip ketip, shyraǵdan aýdaryldy da alapat jalyn burq ete qaldy.

Dıirmenshi oıbaıyn salyp, aýlaq serpildi. Áýeli ol úreılenip, ne isterin bilmeı aýlada alas uryp, sosyn úıdi aınala júgirdi. Odan keıin jertóleniń terezesine umtylyp, áınegin syndyryp, qojaıyndy aıǵaılap shaqyra bastady, sosyn eńkeıip tor symdardy julqylap, maıystyryp, keıbireýin syndyrdy da.

Dál sol kezde ol jertóleden bir daýys estidi, sóz emes, dybys qana, o dúnıeden shyqqandaı aýyr yńqyl, osy yńqyl eki ret qaıtalandy, úreıi ushqan dıirmenshi terezeden keıin qaraı yrshyp ketip, óz úıine tura júgirdi. Keri burylyp qaraýǵa da batyly jetpedi.

Birneshe mınýttan keıin Iýhannes ekeýi júgirip mekenjaıǵa kelgende, ejelgi úlken aǵash úı — Qulpy saraı túgel alaýlaǵan jalyn qushaǵynda eken. Kemejaıdan da júgirip birneshe adam keldi, biraq bári de eshqandaı laj jasaı almady. Túk qalmaı barlyǵy órtenip ketti. Al dıirmenshi muny óle-ólgenshe eshkimge aıtqan joq.

XI

Mahabbat degenniń ne ekenin siz bilesiz be? Ol qyzǵylt butalarda sybdyrlap, sosyn sap bolatyn jaı ǵana jel. Al izi ómiri óshpeıtin tańba sıaqty, qashan qabirge kirgenińshe umytylmaıtyn, ǵumyr boıy jarasy jazylmaıtyn mahabbat bolady.

Mahabbattyń osy ekeýin de jasaǵan jaratqan táńiriniń ózi, sonyń kóz aldynda bir mahabbat máńgilikke sozylyp, bir mahabbat maıyp bolyp jatady.

Jol boıynda ózara áńgimelesip eki ana kele jatyr. Birinshisi ásem kók kóılek kıip alypty, óıtkeni onyń súıgeni alys elderge barǵan saıahatynan oralyp keledi. Ekinshisi qaraly kıim kıipti. Onyń úsh qyzy bar eken, ekeýi qara tory da, bireýi úkideı appaq. Sol aq qyz qaıtys bolypty. Odan beri tabany kúrekteı on jyl ótken, al anasy ony joqtap áli kúnge deıin qara jamylady.

— Búgin kún qandaı ǵajaıyp! — deıdi qolyn sermep qoıyp kók kóılek kıgeni. — Meni jylylyq mas qylady, meni mahabbat mas qylady, shash-etekten baqytqa shalqyp júrmin. Men dál osy arada, qara joldyń ortasynda tyr jalańash sheshinip, kúnge qolymdy sozyp, onyń súıgenine erinimdi tosýǵa ázirmin.

Al anaý qara jamylǵan úndemeıdi de kúlmeıdi, qurbysynyń sózine jaýap ta bermeıdi.

— Kúni osy ýaqytqa deıin qyzyńdy shynymen joqtaısyń ba? — dep suraıdy oıynda eshteńe joq ańǵyrt kók kóılekti áıel — Onyń qaıtys bolǵanyna on jyl eken ǵoı.

Qara kıgen áıel kúrsinip:

— Iá. Tiri bolsa ol on beske keletin edi, — deıdi.

Sonda kók kóılektisi jubatpaq úshin:

— Seniń áli de eki qyzyń bar ǵoı, ekeýi de aman, — deıdi.

— Iá, biraq olardyń ekeýi de qara tory ǵoı, — dep eńireıdi qaraly áıel. — Al meniń marqum bolǵan qyzym appaq edi.

Eki ana da árqaısysy óz mahabbatyn arqalap óz joldarymen tarasady.

Al eki qara tory qyzdyń árqaısynyń oz mahabbaty bar, biraq qyzyq qylǵanda ekeýi de bir adamǵa ǵashyq bolǵan ǵoı.

Sol kisi qyzdardyń úlkenine kelip:

— Men sizden aqyl suraǵaly keldim, óıtkeni sińlińizdi súıetin edim, — deıdi. — Keshe men onyń kózine shop saldym, ol dálizde osy úıdiń qyzmetshi qyzyn súıip turǵanymnyń ústinen tústi. Ol aıqaılap jiberdi, onysy aıqaı emes, yshqynǵan yńqyl, ah urýy bop shyqty da, ol joq bop ketti. Endi men ne isteýim kerek. Men sizdiń sińlińizdi súıemin. Búkil áýlıe-ánbıeler úshin onymen áńgimelesip, maǵan kómektesińizshi!

Ápkesi bop-boz bop ketip, júregin ustaıdy, alaıda izinshe jymıyp kúlip, oǵan batasyn bergendeı:

— Men sizge kómekteseıin, — deıdi.

Kelesi kúni jigit kishi qyzǵa kelip, aıaǵyna jyǵylyp, óziniń súıetinin aıtyp, júrek kiltin ashady. Qyz ony kózimen ólshep, kóńilmen ekshep bylaı deıdi:

— Siz qaıyr surap tursyz, biraq men ókinishke oraı on kronnan artyq bere almaımyn. Odan da meniń ápkeme baryńyz, ol menen baıy rak.

Osyny aıtyp ol basyn qasaqana silkip tastap shyǵyp júre beredi.

Alaıda ol oz bólmesine kele salyp, edenge jata qalyp domalap mahabbattyń kúıiginen qolyn buraı beredi.

Qys, kóshe sýyq tuman qıyrshyq kar, eksim jel Iýhannes qaıtadan qalada, óziniń eski bilmesinde, terekterdiń butaqtary burynǵysynsha terezesinen bul talaı márte raýandap atqan tańdy qyzyqtaǵan aǵash úıdiń qabyrǵasyn taqyldatady da turady. Qazir kún kórinbeıdi de.

Osy ýaqyttyń ón boıynda onyń kóńilin jumys aýlady, ol bir qushaq qaǵaz jazdy, qys boıy ol odan da kóbeıdi. Onyń qıal patshalyǵynda qandaı oqıǵalar sapyrylysyp, qandaı kórinister kólbedi deısiń. Qıal jaryǵymen kúnniń jalynymen araılanyp, talaı túnder ótti.

Alaıda bir kún bir kúnge uqsaǵan joq. Jaqsy da kúnder, jamap da kúnder boldy. Keıde jumystyń qyzǵan sátinde bázbir oı, báz bireýdiń kózi, baǵzy zamanda aıtylyp ketkendeı sóz qıal aıdynyna qalqyp shyǵa keledi de, shabytty sóndirip tastaıtyny da bar. Sonda ol atyp turyp bir buryshtan bir buryshqa árli-berli júredi, sol tabanynyń izi edenniń syryn kóshirip aq jemdep jolaq jol salyp, kúnnen kúnge aǵartyp bara jatty...

Jumys isteı almaıtyn, durystap oılaı almaıtyn, estelikterdiń shylaýynan shyǵa almaıtyn búgingi kúni baǵzydaǵy bir túni bastan keshkenimdi sıpattap bergim keledi. Qymbatty oqyrman, búgin men úshin asa aýyr kúp. Qar jaýyp túr, kóshede tiri jan joq, toń irek túgel muńǵa batqan, júregimdi sharasyz saǵynysh muńy julmalap jatyr. Kóshede júrip keldim, sol da bolsa kóńilimdi ornyqtyrý úshin bólmemde taǵy da saǵattap júrdim, mine, kúp keshkirdi, onymen janym jaı tapqan joq. Keýdemde ot alaýlaıtyn-aq kez, biraq men batyp bara jatqan kúndeı sap-salqyn, bop-bozbyn. Mine, osyndaı kóńil kúımen otyryp lázzatqa toly bir jarqyn túndi beınelep bersem deımin, qymbatty oqyrman. Meni tynshytyp sabama túsiretin jumys, sondyqtan da, kim bilsin, birneshe saǵat ótken soń qýanyshym qaıta oralar... Esik qaǵylyp, bólmege jas qalyńdyǵy, qupıa nekelesip qoıǵan Kamıla Meıer kirdi. Iýhannes qalamyn ornyna qoıyp, túregeldi. Olar bir-birimen kúlip amandasty.

— Sen menen nege bal týraly suramaısyń? — dep eshqandaı kirispesiz sózdi tótesinen bastap ol oryndyqqa otyra ketti. — Men birde-bir bıdi jibergenim joq. Bal saǵat úshke deıin jalǵasty. Men Rıchmondpen bıledim.

— Kelgeniń úshin kop rahmet, Kamıla. Men kóńilim qulazyp, renjip otyrmyn, al sen sondaı kóńildi shat-shamansyń, bálkim, bul meniń sergýime septeser. Balǵa qandaı kóılek kıip baryp ediń?

— Árıne, qyzyl kóılek. Qudaı-aý, esimde eshteńe qalmapty, teginde kóp sóılep, kop kúldim ǵoı deımin. Sondaı kóńildi boldy. ústimde qyzyl kóılek, qolym ıyǵyma deıin ashyq. Al Rıchmond Londonda elshilikte qyzmet isteıdi eken.

— Á, solaı ma!

— Ákesi men sheshesi aǵylshyndar eken, ol ózi osynda týypty. Seniń kózińe ne bolǵan, qyp-qyzyl ǵoı. Jylaǵansyń?

— Joq, — dep jaýap qatty ol kúlip. — Men óz ertegilerime tesilip kop qarasam kerek, al olardyń kúni shaǵyraıyp, alaý atyp turady ǵoı. Kamıla tártipti bala bolsańshy qaǵazdy jyrta bermeı, onsyz da olardy biraz jyrttyń.

— O, qudaıa, oılanyp qalyppyn ǵoı. Ashýlanba, Iýhannes.

— Jaı ǵana nárse ǵoı. Bular bir joba-jospar sıaqty shımaılar. Al toqtaı qal, shashyńda shamasy raýshan gúl bolǵa^aý, á.

— Bolǵanda qandaı, qyzyly emes, qara raýshan. Iýhannes, bilseń bar ǵoı, biz bal aıymyzdy Londonda etkizýimizge bolady. Onda jurt aıtyp júrgendeı onsha jaman kórinbeıdi. Týmany eshqashan aıyqpaıdy deıtinderdiki oıdan shyǵarylǵan ańyz.

— Ony sen qaıdan bilesiń?

— Rıchmondtan estidim, ony búgin túnde sol aıtty, ózge-ózge ol biledi. Sen Rıchmondpen tanys emes pe ediń?

— Joq, tanys emespin. Baıaǵyda ol men úshin tost kótergeni bar, jeıdesinde jaýhar zápónkesi bar jigit emes pe. Ol týraly biletinim de, esim degisi de sol ǵana.

— Ol tula boıy turǵan bir ǵajaıyp. Elestetip kórshi, maǵan kelip, basyn ıip taǵzym etip "Bıkesh, siz shamasy meni bilmeıtin shyǵarsyz!.." dep týr. Al bilesiń be, men raýshan gúlin soǵan syıladym. — Raýshandy? Qaı raýshan gúlin? — Shashyma taqqan raýshandy soǵan syıladym. — Baıqaımyn sen ony súıip qalǵansyń ǵoı, tegi? Qyp-qyzyl bop ketip ol shyryldap qorǵana bastady. — Ondaı oı, tipti tamshydaı da bolǵan joq. Eger bireý saǵan unasa, sen de oǵan jaqsy qarasań, onyń bári... Fý, Iýhannes, sen esińnen adasqan ekensiń. Budan bulaı ómirde eshqashan onyń esimin aýyzǵa almaıyn. — Táńiri jarylqasyn Kamıla, jalpy men ony aıtaıyn degenim joq. Káne, ondaıdy oıla mashy... Qaıta men oǵan seniń kóńilińdi aýlaǵany úshin alǵys aıtqym keledi. — Endi jetpegeni sol edi — aıtyp qara tek! Men oǵan ómirimde endi qaıtyp eshqashan bir aýyz soz aıtpaımyn. Únsizdik. — Já, jaraıdy, budan bulaı bul týraly eshteńe aıtpaımyz. Sen ne, ketkeli jatyrsyń ba? - Iá, ketetin ýaqytym boldy. Jumysyń qalaı júrip jatyr? Ol jaıynda anam da bile kel dep edi. Oılap qarashy, Vıktorıany ' kórmegeli kop bolyp edi, álginde ǵana kezdestirdim ony.

— Álginde deısiń be?

— Saǵan kele jatqan jolda. Qudaıa, qalaı júdep ketken ol Maǵan jymıyp kúle qarady. Beri qarashy, sen jýyq arada úıińe barǵaly jınalyp júrsiń be?

— Iá, taıaýda, — dep ol atyp turdy. Onyń beti qyzaryp ketti. Múmkin, osy taıaý kúnderi júrip ketermin. Alda men oǵan deıin bir dúnıelerdi jazyp bitirýim kerek, ertegilerimniń túıini tárizdi birdeńeni oılap qoıyp edim. O, ıá, ony jazýǵa jáne sózsiz jazýǵa tıispin. Qıaldap kórshi, sen jerge qus ushar bıikten qaraıdy ekensiń, — sonda onyń tańǵajaıyp, alabajaq papa qaptalyna uqsas ekenine kóziń jetedi. Onyń qatarma jikterinde kisiler juptasyp serýendep júredi, kún keshkiredi, bul mahabbat mezgili. Óz kitabymdy men "Áýletten áýletke deıin" dep ataımyn. Maǵan ol ulan-asyr sýret bolatyn sıaqty kórinedi, ony men oı kózimmen jıi kóretinmin. Sonda maǵan keýdem kórikteı dalıyp, qushaǵyma búkil jer syıyp ketetin sekildenetin. Mine, olar — adamdar, janýarlar, qustar, áli árqaısysy úshin mahabbat saǵaty soǵady, Kamıla. Tóńirekteginiń bári qushtarlyqpen kútýge qumar, kózderinde jalyn keýdelerinde tolqyn týlaıdy. Jerdi juqaltań jalqyn, kúlli jalańash júrekterdiń uıalshaq qyzǵylt nury oraıdy. Tek áldeqaıda alysta uıqydaǵy alyp jartas asqaqtaıdy, ol eshteńe kórmeıdi de estimeıdi. Al erteńgilik Táńiriniń ózi aınaladaǵynyń bárin kúnniń alaý nurymen jarqyratyp jiberedi. Kitap "Áýletten áýletke deıin" dep atalady.

— Mine, qandaı oılar!

— Iá, osyny aıaqtaǵan soń qaıtyp kelemin. Meniń amandyǵymdy bilýge kelgeniń úshin kop rahmet. Álgi aıtqanymdy umyt. Mende eshqandaı jaman oı bolǵan joq.

— Men onsyz da umyttym. Budan bylaı onyń esimin eshqashan aýzyma almaımyn.

Kelesi kúni tańerteń Kamıla qaıta keledi. Ol ózine-ózi kele almaı, bop-boz bolyp qatty tolqyǵan.

— Saǵan ne bolǵan? — dep surady ol. — Maǵan ba? Eshteńe de bolǵan joq, — dep qyz asyǵys jaýap qatty. Ótinemin, maǵan birdeńe bolyp qalǵan eken dep oılama, men seni súıemin. Al meniń qandaı sheshimge kelgenimdi bilesiń be: biz Londonǵa barmaımyz. Onda ne jaqsylyq bar deısiń. Anaý myljyń ózi de eshteńe bilmeıdi, tuman ol aıtqannan onda áldeqaıda kóp túsetin kórinedi. Sen maǵan nege bulaı qaradyń? Men onyń atyn ataǵanym joq qoı. Sýaıt bir júrgen, ótirikti syqpyrtqanda shimirikpeıdi. Eshqandaı da Londonǵa barmaımyz.

Iýhannes oǵan qarap, tesile túsedi.

— Jaqsy, Londonǵa barmaımyz, — deıdi ol oılana.

— Mine, jaqsy! Demek, barlyǵy da sheshildi. Al sen anaý "Áýletten áýletke deıin" degen kitabyńdy jazyp bitirdiń be? Qudaıa, bul ózi qandaı qyzyq jospar. Sony tezirek támamdap, bizge kelseńshi, Iýhannes. Óziń aıtqandaı, mahabbat saǵaty soqsyn da. Papanyń qatarma jikteri kóp ǵajap qaptaly, túnniń alqyzyl jalqyny, — kórdiń ǵoı, aıtqandaryńnyń bárin qalaı qaǵyp alǵanymdy. Keıingi kezde sende sırek bolyp júrmin, endi kúnde kelip, jumysyńdy qashan bitiretinińdi bilip turamyn.

— Jýyqta bitiremin, — deıdi ol qyzdan kózin almaı.

— Al búgin seniń kitaptaryńdy alyp óz bólmeme aparyp qoıdym. Olardy qaıta oqyp shyqqym keledi, meni ol eshqashan zeriktirmeıdi, qumarta oqımyn. Beri qarashy, Iýhannes, jaqsylyq jasap, meni úıge deıin shyǵaryp salshy. Meniń úıge jalǵyz barýym jaqsy bolmas. Bilmeımin, bireý-mireý, bálkim, meni kóshede ańdyp júrgen shyǵar, árli-berli qydyrǵan bolyp kútip júrýi de múmkin ǵoı. Oǵan tipti senimdimin... — Kenet ol jylap jiberip sybyrǵa kóshti: — Men ony sýaıt atadym, meniń tarapymnan bul aǵattyq. Ony osylaı ataýym meniń ózime de aýyr. Ol maǵan ótirik aıtqan joq, qaıta kerisinshe, barlyq kezde... Bizde seısenbi kúni qonaqtar bolady, biraq olardyń arasynda ol joq, al sen kel, estip tursyń ba? Ýáde etesiń be? Áıtkenmen de men ol týraly jaman aıtpaýym kerek edi. Seniń men jaıynda ne oılap turǵanyńdy men bilmeımin...

— Shamasy, saǵan ne bolǵanyn endi ǵana túsine bastadym, — dep jaýap qatty ol

Qyz onyń moınyna asylyp, asyp-sasyp dirildep keýdesine jabysty.

— Biraq men seni de súıemin ǵoı! — dep daýystap jiberdi. — Maǵan sen. Men ony ǵana súımeımin, másele oǵan jetken joq. Byltyr sen meni aıttyrǵanda, sondaı baqytty edim, al endi ol paıda boldy. Eshteńe túsinbeımin. Men sonshalyq spaıymyn ba, Iýhannes? Bálkim, ony senen sál-pál artyq súıetin shyǵarmyn — óz-ózinen osyndaı bir sezim lap etti. Qudaı-aý, ony kórgennen beri tún balasy uıyqtamaı shyǵamyn, ony barǵan saıyn qatty súıip baramyn. Ne isteý kerek maǵan? Sen menen áldeqaıda úlkensiń ǵoı, aqyl berýiń kerek. Ol meni osynda bastap alyp keldi, endi meni úıge shyǵaryp salamyn dep kútip týr, tońyp qalǵan shyǵar, shamasy. Sen meni jekkóresiń be, Iýhannes? Men onymen súıiskenim joq, jo-joq, tek raýshan gúlin ǵana berdim.

Iýhannes bylq etpeı tyńdap aldy. Sosyn ǵana:

— Mende saǵan aıtar jaýap joq, — dedi.

— Rahmet, qymbatty Iýhannes, maǵan ashýlanbaǵanmyn úshin rahmet, — dedi ol kóz jasyn súrtip. — Tek bilip júrgeısiń, men seni de súıemin. Qudaıa, endi saǵan áldeqaıda jıi kelin, qalaǵanyńnyń bárin isteımin. Ánsheıin ony artyǵyraq súıemin. Biraq buny qalaǵanym joq. Men kináli emespin.

Ol úndemeı ornynan turdy da, qalpaǵyn kıip:

— Kettik pe? — dedi.

Olar baspaldaqpen tómen tústi.

Kóshede Rıchmond túr eken. Bul qara shashty jigit eken, qara kózinen jastyǵy men ómirge qushtarlyǵy men mundalap tur. Aıazdan beti qyzǵylt tartypty.

— Siz tońyp qalǵan joqsyz ba? — dep surady Kamıla oǵan umtylyp.

Tolqyǵannan qyzdyń daýsy shyńyltyrlanyp shyqty. Sosyn ol keri Iýhanneske umtyldy, onyń qolyn ustap:

— Keshir, senen tońǵan joqsyń ba dep suramaqpyn ǵoı. Seniń palto kıip shyqpaǵanyń ne? Qalasań men baryp alyp kele qoıaıyn. Qajetsinbeısiń be? Onda kúrteńdi túımele tym qursa.

Sóıtip, qyz onyń kúrtesiniń túımelerin salyp berdi.

Iýhannes Rıchmondqa qolyn usyndy. Qazir bolyp jatqandardyń ózine eshbir qatysy joqtaı-aq, onyń oılary áldeqaıda alysta júrgen. Tıanaqsyz jymıyp:

— Sizben qaıta kezdeskenime qýanyshtymyn, — dep mińgirledi.

Rıchmondtyń júzinde qysylý da, qýaný da joq. Ol Iýhanneske eski dosyn kórgendeı qýanyp qaldy, qalpaǵyn sheship, sypaıy taǵzym etti.

— Jaqynda Londondaǵy kitap dúkenderiniń biriniń jarnama áıneginen sizdiń kitabyńyzdy kórdim, — dedi ol — Aǵylshyn tiline aýdarylǵan eken. Ony kórý beıne bir otanyńnan sálem alǵandaı áser etti.

Kamıla kózin birinen keıip birine aýdaryp ekeýiniń ortasynda únsiz kele jatty. Aqyry ol:

— Sonymen sen seısenbide kel, Iýhannes. Oı, keshir, men udaıy oz sharýamdy kúıttep ketemin, — dep kúlimdep sózin jalǵastyrdy. Sol arada aqtalǵandaı burylyp, qonaqqa Rıchmondty da shaqyrdy. — Tek jaqyn kisiler ǵana bolady, anasymen Vıktorıa da shaqyryldy, al barlyǵy on adam keledi.

Iýhannes kenet toqtaı qalyp:

— Bálkim, maǵan úıge qaıtar ýaqyt bolǵan shyǵar, — dedi.

— Demek, seısenbige deıin, — dep jaýap qatty Kamıla.

Rıchmond Iýhannestis qolyn ustap, ony yqylastana qysty.

Baqytty jastar jup bolyp jolyn ári jalǵastyrdy.

Xİİ

Kók kóılekti kelinshek tolqyǵannan ózine-ózi kele almaı tur, sát saıyn baqsha jaqtan shartty belgi kútedi, ázir kúıeýi barynda úıge kire almaıdy. Ah, osy bir baı ma, qyryqtaǵy qyrqyljyń, onyń ústine taz! Búgin keshkisin qandaı qaskóı oı ony oryndyqqa shegelep, tyrp etkizbeı, gazetke tesilip qoıǵanyn?

Ol ózin qoıarǵa jer tappaı júr, mine, saǵat on birdi de soqty. Balalaryn baıaǵyda-aq uıyqtaýǵa jibergen, al baıy qasaryp jatpaı qoıdy. Shartty belgi berilip, qupıa kilt esikti ashyp kirip kelse, eki erkek betpe-bet kelip, biriniń kózine biri alaıa qaraıdy ǵoı. Ol buny aıaǵyna deıin oılamapty ǵoı.

Bólmeniń qarańǵy buryshyna kirip alyp kelinshek óz qolyn ózi burap, aqyry shydamaı:

— Saǵat on bir boldy. Eger klýbqa baratyn bolsań ýaqyt boldy, — dep byjyldady.

Kúıeýi birden atyp turyp, burynǵysynan beter surlanyp, áýeli bólmeden, sosyn úıden shyqty.

Baqtyń qorshaýynyń syrtynda toqtap, baıaý ysqyryq estidi. Qıyrshyq tastan aıaqtyń shyqyry shyqty, baq esigine kilt salyp, burap qaldy, ol kóp uzamaı qonaqjaı perdesinen eki adamnyń sulbasy kórindi.

Ysqyryq ta, aıaq shyqyry da, qos kóleńke de oǵan kópten tanys bolatyn.

Ol klýbqa qaraı tartty. Ol ashyq eken, terezelerinde sham janyp tur, biraq bul kirgen joq. Jarty saǵattaı kóshede, oz baǵynyń mańynda sendeldi. Taýsylmaıtyn jarty saǵat "Áli de tosa turaıyn" dep oılaǵan ol taǵy da shırek saǵat tosty. Aqyry ol baqqa enip, baspaldaqpen kóterilip, óz úıine ózi qońyraý shaldy.

Qyzmetshi qyz esikti sál ashyp, sańylaýdan syǵalaı qarap:

— Qojasym baıaǵyda... — deı berip edi, aldynda kim turǵanyn kórgende sasyp qaldy.

— Álbette, jatqan bolar, — dep ilip áketti qojaıyn. — Oǵan aıtyńyzshy, kúıeýi kelip qaldy dep.

Qyz júgirip ketti. Ol qojaıynnyń esigin qaǵyp:

— Meni qojaıyn oralǵanyn habarlasyn dep jiberdi, — dep sybyrlady jabyq esiktiń syrtynan.

Esiktiń arjaǵynan qojaıyn:

— Sen ne dediń qojaıyn oraldy deısiń be? Ony maǵan habarla degen kim? — dep surady.

— Qojaıynnyń ózi. Ol alańda, ıaǵnı basqysh alańynda tur.

Qojaıynnyń bólmesinen dármensiz aıqaı, sosyn asyǵys kúbir-sybyr estilip, esik ashylyp-jabyldy da, bári tyna qaldy.

Qojaıyn úıge kirdi. Áıeli ne tiri emes, ne óli emes ári-sári bolyp qarsy aldy.

— Klýb jabyq eken, — dep aıaǵandyqtan asyǵys baıandaı bastady. — Qyzmetshi qyzǵa seni shoshytyp almas úshin eskerttim.

Kelinshek oryndyqqa sylq ete qaldy, óıtkeni kóńili ornyna tústi, ol qutqaryldy, endi baqytty. Osynaý máre-sáre jaǵdaıda qaıyrymdylyq rýhy ústem shyǵyp, kúıeýinen ol ózin qalaı sezinetinin surady.

— Seniń óńiń kelmeıdi, qup-qý. Aýyryp turasyń-aý, súıiktim?

— Men syrqat emespin, — dep jaýap berdi ol.

— Álde birdeńe boldy ma? Betińdi bir túrli tyrjıtasyń.

— Bul meniń kúlip turǵanym, — dep jaýap qatty kúıeýi. — Meniń jymıǵan túrim osy. Osy sátten bastap ózimniń erekshe mánerime men kúletin bolamyn.

Kelinshek úzdik-sozdyq qyryldaǵan sózderge qulaq túrgenimen olardyń maǵynasyn túsine almaıdy. Onyń ne aıtqysy keledi, ózi?

Kenet ol kelinshegin qushaqtaı alyp, alapat kúshpen baýyryna qysyp, týra betine qarap sybyrlady:

— Al eger onyń basyna, álgi ketkenniń basyna múıiz qondyrsaq qaıtedi... álgi ketkenniń basyna múıiz...

Kelinshek sharyldap qyzmetshi qyzdy shaqyrady. Qysqa ǵana bir myrs etip ol áıelin qoıa beredi de aýzyn arandaı ashyp, sanyn shapaqtaıdy.

Tańerteń áıeldiń qaıyrymdy júregi taǵy da ústem túsip, kúıeýin aıap:

— Keshe keshkisin sende sumdyq shalyq boldy, baıqaımyn, ol ótken sıaqty, biraq óńiń áli bop-boz, — deıdi.

— Iá, — deıdi kúıeýi. — Bizdiń jasymyzda tapqyrlyqqa tolǵatý qymbatqa túsedi. Budan bylaı men eshqashan astarlap sóılemeıtin bolamyn.

Ár alýan mahabbat jaıynda áńgimeleıdi Mýkden Kent, sosyn taǵy da bir súıispenshilik jóninde aıtyp.

— Qushtarlyǵy osy mahabbattan asqan eshteńe bul jaryq dúnıede joq, — dep qosyp qoıdy.

Jańa nekelengender úıine oraldy, uzaqqa sozylǵan úılený saıahatynyń da aıaqtalar kúni týyp, olar qosaqtasyp ómir súre bastady.

Aspanda aqqan juldyz olardyń úıiniń shatyry ústinen zý etip ǵaıyp boldy.

Jazda jas jubaılar bir-birine taqasa júrip seıildedi. Olar sary, qyzyl jáne kógildir gúlder terip, bir-birine syılady, jelmen shópterdiń qalaı jaıqalatynyna qarady, ormanda qustardyń qalaı saıraıtynyn tyńdady, olardyń árbir sózinde naz, erkelik boldy. Al qysta qońyraýly shanamen serýendedi, sonaý zańǵar bıikte máńgý jazyqtarda juldyzdar júıtkip júrdi. Osylaı kóp jyl ótti. Jas jubaılardan eki náreste týdy, alaıda júrekteri alǵashqy súıisýi sıaqty bir-birine tıesi bop qala berdi.

Aıaq astynan kúıeýi aýyryp qaldy, ár azamatty naýqas uzaq ýaqyt tósekke tańdy, zaıybynyń shydamyn qatal synǵa saldy. Aqyry ol saýyǵyp tósekten turǵanda ózin-ózi tanymaı qaldy, syrqat sarqyn qashyryp, kúlli shashy túsip qalypty.

Kermek oılar kóńilin qulazytty da birde ol jaryna:

— Seniń endi meni súımeıtiniń anyq, — dedi.

Zaıyby qyp-qyzyl bop ketip, onyń moınyna asylyp, óz ómirleriniń kóktem indegideı qushtarlyqpen erin qaıta-qaıta súıip:

— Men seni súıemin, burynǵysha qaltqysyz súıemin, — dep jaýap qatty. — Seniń tańdaýyń basqaǵa emes, týra maǵan túskenin eshqashan umytpaımyn, búgingi baqytymdy syılaǵan bir ózińsiń.

Sosyn ol óz bólmesine kirip burymyn kesip, tulymyn qyrqyp, súıgen jarynan bólektenbeımin dep taqyr bas bolyp shyǵa keldi.

Taǵy da kóp jyldar, óte kóp jyldar ótti, jas jubaılar qartaıyp, olardyń balalary eresek boldy. Erli-zaıyptylar qýanyshqa qosa shúıgip, jaz bolsa, alqapty aralap, shóptiń qalaı jaıqalyp óskenine qarap, qys bolsa, juldyzdy aspan astynda tonǵa oranyp shana tepti. Olardyń júregi tylsym sharap ishkendeı sol baıaǵy jalyny men shattyǵynan tanǵan joq.

Kenet mine, áıeli sal bop qalady. Egde áıel endi qaıtyp óz betimen júre almaıdy, ony qol arbaǵa salyp qydyrtýǵa týra keledi, munyń bári eriniń moınynda bolady. Ol óziniń aıyqpas aýrýynan azap shegip, qaıǵy aıǵyzdap betine ájim salady.

— Budan da meniń ólip qalǵanym jaqsy bolatyn edi, — deıdi birde aýrý áıel. — Men beısharamyn, usqyn syzbyn, sen áli áp-ádemisiń. Sen meni súıe almaısyń jáne burynǵydaı jaqsy da kórmeısiń ǵoı.

Al kúıeýi bolsa tolqýdan burq ete qap ony qushaqtaı alady:

— Joq, baqytym meniń, seni óz ómirimnen de artyq kóremin, baıaǵy maǵan gúl syılaǵan alǵashqy kúndegideı, alǵashqy sáttegideı súıemin. Esińde me, maǵan raýshan gúlin usynyp júrek shymyrlatar jarqyn janaryńmen qıyla qaraǵanyń. Gúl sonda óziń qusap jas janymdy aıalady, óziń de sol gúlge uqsap narttaı janyp turdyń, men bolsam baqytyma mas edim. Al qazir seni burynǵydan áldeqaıda artyq súıemin, men úshin sen jas kúnimdegiden de tamashasyń, menimen birge bolǵan ár kúniń úshin saǵan myń da bir alǵys.

Sosyn ol óz bólmesine kirip ketip, betine kúkirt qyshqylyn shashyp, usqynsyzdanyp shyǵa keldi de zaıybyna:

— Sorym qaınap, betime kúkirt qyshqyly shashyrap ketti, júzim alabajaqtanyp, sıyq degennen sıyq qalmady, endi sen meni súımeıtin shyǵarsyń dedi.

— O, meniń jarym, meniń súıiktim! — dep kúbirledi kart áıel eriniń qolyn súıip. — Sen jer betindegiler diń bárinen de tamashasyń, meniń júregim seniń úniń shyqqanda áli kúnge deıin bulk ete qalyp, typyrshı jóneledi, men seni qashan ólip basym qara jerge jetkenshe súıip ótemin.

XIII

Iýhannes kóshede Kamılany kezdestirdi; ol sheshesimen, ákesimen jáne jas Rıchmondpen birge kele jatyr eken, kúımeni toqtatyp muny shaqyrdy.

Kamıla qolynan ustap, sózin nazben bastady:

— Sen bizge kelmediń. Bilseń ǵoı, baldyń qandaı bolǵanyn. Seni sońǵy mınýtke deıin kúttik, biraq kelmediń.

— Qolym tımedi, — dep jaýap qatty ol

— Sodan beri saǵan kirip-shyqpaǵanyma keshir, — dep sózin ári qaraı sabaqtady ol. — Men osy taıaý kúnderi Rıchmond kete salysymen sózsiz soǵamyn saǵan. Aı, bizde qandaı bal boldy deseıshi! Tek Vıktorıa nasharlap qalyp, ony úıine alyp ketti, ol týraly esitip pe ediń? Jaqynda halin bilip qaıtamyn. Qazir háli birshama jaqsarǵan shyǵar, tipti múldem aıyqqan da bolar. Rıchmondqa men ózińdegideı medalón syıladym. Beri qarashy, Iýhannes, bólmedegi peshke abaı bolamyn dep ýáde bershi. Sen jaza jónelgende bárin de umytyp ketesiń, sondyqtan bólmeń sýyq, dál bir jertóle sıaqty. Qyzmetshi áıeldi shaqyrtýyń kerek qoı.

— Jaqsy, men qyzmetshi áıeldi shaqyrtaıyn, — dedi ol. Semer báıbishe de Iýhannestiń hal-ahýalyn bilip, amandyǵyn surap jatyr. "Áýletten áýletke deıin" kitabynyń jazylý barysyn bilip, shyǵarmasyn asyǵa kútetinin aıtty.

Iýhannes barlyq saýaldarǵa da jaýap berip, basyn ıip taǵzym etti. Kúıme qozǵalyp ketti. Munyń bulardyń bárinde — mynaý

kúımede, mynaý adamdarda, álgi bos myljyńda ne sharýasy bar. Kenet onyń kóńili qońyltaqsyp, sýyq sharpyp ótkendeı boldy, osy sezimnen ol qashan úıine jetkenshe aıyǵa almady. Kóshede onyń esigi aldynda bir adam júrgen syqyldandy. Bul Iýhannestiń eski tanysy, Qulpy saraıdaǵy burynǵy muǵalim eken. Onymen Iýhannes shúıirkelese sálemdesti. Múǵalim jyly kıinip alypty, ústinde uzyn, muntazdaı etip tazalanǵan táýir palto, ózi jasaryp ketken sıaqty, júzi aıdyndy. — Aldyńyzda turǵan ózińizdiń dosyńyz ári áriptesińiz, — dep baıan etti ol Maǵan qolyńyzdy berińizshi jas jigit. Keıingi kezde táńiri qudaı meni qaıyrly haq jolymen júrgizip, men otbasyly boldym, endi úıim, shaǵyn baǵym, áıelim bar. Jaryq dúnıede ǵajaıyptar áli de bola beredi eken. Buǵan qarsy sizdiń ne aıtaryńyz bar? Iýhannes muǵalimge qaıran qalyp qarady. -Demek, qarsylyǵyńyz joq qoı? Onda bylaı, men onyń balasyna sabaq bergenmin. Onyń alǵashqy nekeden uly bar, buryn turmysqa shyqqan, sosyn jesir qalǵan Sóıtip men jesirge úılendim. Besikte jatqanda maǵan mundaı bolashaq tilemegen bolar, áıtkenmen meniń úılengenim jesir boldy. Bizdiń júgirmek, demek, birinshi nekeden. Bir sózben aıtqanda, men onda bardym, baqqa, jesirge kóz saldym, osy taqyrypta ushy-qıyrsyz oıǵa battym. Kenet, mássaǵan, bári maǵan osyny usynyp túr. "Iá-ıá, saǵan besikte jatqanda mundaı taǵdyr tilemegen bolar" deımin ózime-ózim, ózge de oılarym osy tektes, sonda da men kelisimimdi berdim, kim bilsin, shyr etip jerge túskenimde mańdaıǵa jazylǵanym osy bolar. Sóıtip, mine, bári osylaı bolyp shyqty.

— Quttyqtaımyn, — dedi Iýhannes.

— Toqtaı qal! Budan ári bir sóz aıtýshy bolma! Men sizdiń ne aıtqaly turǵanyńyzdy bilemin. Al anaý alǵashqy, bozbala shaqtyń máńgilik mahabbaty ne boldy dep suraǵaly tursyz ǵoı. Ol artılerıa kapıtanyna turmysqa shyqqan joq pa edi? Taǵy da bir bolmashy suraq: erkektiń ózi qalaǵanyn alǵany bir ret bolsyn, bolyp pa edi, ómirde bir ret bolyp pa edi? Menińshe, bolǵan joq. Qudaıdyń bir súıgen quly jóninde áńgime esitkenim bar, jaratqan jalǵyzdyń ózi onyń jalbarynǵan tilegin qabyldap oǵan birden -bir alǵashqy mahabbatyn jubaıylyqqa beripti. Biraq bul jaqsylyqpen bitpepti. Nege dep suraısyz ǵoı siz taǵy da, jaýap bereıin: sebebi qalyńdyq uzamaı qaıtys bolypty, túsindińiz be, ha-ha-ha! Qashanda osylaı ǵoı. Qalaǵanyn eshkim de áıeldikke alǵan emes, alsa ol sol sát opat bolady. Taǵdyr degeniń bizben mine, qandaı

zulmat oıyn oınaıdy deseıshi. Sondyqtan kisi ózine basqa mahabbat tileıdi, qaıtse de utylmaýǵa tyrysady. Mundaı ózgeristen ólgen eshkimdi áli kórgenim joq. Tabıǵattyń, ózi osylaı qurylǵan ǵoı, adamdar budan da betine tózedi, oǵan sizdi sendire alamyn Onyń aıqyn mysaly myna men.

— Baıqaımyn ómirińizge razy sıaqtysyz, — dedi Iýhannes.

Ábden, qoldan kelse qonyshtan baspaı ne, bári de múmkindigine qaraı. Qam-qarekettiń sheksiz teńizi meniń súıgenime iz qaldyrdy ma? Mine, meniń qarnym toq, kóılegim kop, basymda úıim, qoınynda áıelim, baýyrymda balam bar — álgi erip kelgen júgirmekti aıtamyn. Meniń ádeıi aıtaıyn degenim osy edi. Al meniń óleńderime kelsek, tuspaldamaı durysyn aıtaıyn. O, meniń jas áriptesim, men sizden úlkenmin, álbette, tabıǵat darynyn nedáýir jomart syılaǵan da bolýy múmkin. Soǵan qaramastan meniń óleńderim áli jazý ústeliniń tartpa jáshiginde jatyr. Olar men ilgennen keıin basylyp shyǵady. "Demek, odan ózińizge túk paıda joq qoı!" deıtin shyǵarsyz. Olaı aıtsańyz, taǵy da jańylysasyz, qazirgi kezde men olarmen óz otbasymnyń janyna azyq berip jatyrmyn. Kesh saıyn ústelimniń jáshigin ashyp, óz óleńderimdi alyp, olardy jubaıym men júgirmegime oqyp beremin daýystap. Áıelim qyryqta, ulym on ekide, ekeýi de meniń óleńderime tamsanyp tańdaı qaǵady. Aıtqandaı, jaǵdaıyńyzǵa qaraı bizdiń úıge soqsańyz qonaqasy jeısiz. Ózińizdi qonaqqa shaqyryldym dep sanańyz. Qudaı qoldap, panasyna ala júrsin sizdi.

Ol Iýhanneske qolyn sozdy. Sosyn taǵy bir suraqty qoıyp qaldy:

— Vıktorıa týraly estip pe edińiz?

— Vıktorıa týraly deısiz be? Joq. Iaǵnı, estigenim tek ol...

— Onyń kúnnen kúnge solyp, sónip bara jatqanyn qalaı baıqamadyń? Kóziniń aldyndaǵy kóleńkesi barǵan saıyn qaraýytyp bara jatqan joq pa edi?

— Men ony ótken kóktemnen beri kórgen emen. Sonda ol kúni osy ýaqytqa deıin aýrý ma?

— Iá, — dep muǵalim kútpegen batyldyqpen jer tepkiledi.

— Maǵan osy taıaýda aıtty... Joq, onyń solyp bara jatqanyn baıqaǵanym joq, óıtkeni ony kezdestirgen joqpyn. O ne, ol qaýiptenerlikteı aýrý ma?

— Óte qatty syrqat. Múmkin, ol ólip te qalǵan shyǵar. Túsinesiz be?

Iýhannes asyp-sasyp abdyrap muǵalimge bir, esigine bir qarady. Keterin de, qalaryn da bilmeı apalaqtap taǵy da muǵalimge, onyń shubalanǵan uzyn etek paltosyna, qalpaǵyna qarady. Sosyn aıanyshty, azapty keıippen jymıyp kúldi. Ádette osylaı aıaq astynan qyrsyqqa shalynǵan, kesapatqa ushyraǵan ǵana adam jymıatyn

Al qart muǵalim sózin úreıli maqalymen jalǵastyrdy:

— Taǵy bir mysal, .muny joqqa shyǵaryp kórshi káne! Ol da óziniń qalaǵanyna, ıaǵnı bala kúninen atastyrylyp qudaı qosqan qosaǵyna, jas, tamasha leıtenantqa shyǵa almaı qaldy. Bir kúni keshkilik ańǵa shyqqanynda qańǵyǵan oq qaq mańdaıynan qadalyp, basynyń byt-shyty shyǵypty. Mine, ol aldyńda jansyz jatyr deńiz — qaljyńnyń qurbandyǵy. Qudaı taǵalaǵa pendesimen osylaı oınaý qajet bolǵany da. Onyń qalyńdyǵy Vıktorıa bolsa, sola bastady, qasiret jylany júregin jalap-juqtap, úńgip jep, ol bárimizdiń, búkil dostarynyń kóz aldynda sola, sóne bastady. Osydan birneshe kún buryn ol Semer degenderdiń úıine qonaqqa barady. Onyń ózi maǵan aıtqanyndaı, onda sizdi de kútipti, biraq siz kelmepsiz. Sonymen, sol balda ornynda bir sekýnd te otyrmaıdy, kúıeýi jónindegi estelikter tolqyny júregine lap qoıyp, ol ózin umytyp qatybas taǵdyryna eregesip, eshteńeniń qarsylyǵyna qaramastan búkil kesh boıy bıleıdi, esinen adasqan adamdaı eksimdeı - eksimdeı bıleıdi. Al sosyn qulap túsedi, ol qulaǵan jer kilkigen qan bolyp ketedi. Ony kóterip alyp ketedi de, kúımege salyp, úıine attandyrady. Sodan onsha kóp uzamasa kerek.

Muǵalim Iýhanneske taqap kelip, úzildi-kesildi:

— Vıktorıa qaıtys boldy, — dep tik etkizdi.

Iýhannes soqyr adamdaı sıpalaqtap, qolymen aldyn qarmap, apalaqtady da qaldy.

— Qaıtys boldy deıdi? Qashan? Olaı bolýy múmkin emes. Vıktorıa qaıtys bolǵan ba?

— Qaıtys boldy, — dep jaýap qatty muǵalim. — Búgin tańerteń, anyǵyn aıtqanda túske taman kóz jumdy. — Ol qolyn paltosynyń qaltasyna salyp, odan bir qalyń konvert alyp shyqty. — Al mynaý hatty ol sizge tapsyr dep ótingen edi. Mynaý sol "Men ólgen soń ber" dep edi. Ol qaıtys boldy. Endi hatty ózińe tapsyramyn Meniń mindetim osymen oteldi.

Qoshtaspastan, qaıtyp bir aýyz soz aıtpastan muǵalim jalt burylyp, shapshań basyp kóshemen tómen túsip, kórinbeı ketti. Al Iýhannes hatty qolynda ustaǵan qalpy qalshıyp turdy da qaldy. Vıktorıa qaıtys bolypty. Ol onyń esimin eshteńe beınelemeıtin kómeski únmen daýystap qaıta-qaıta atady. Hatqa qarap edi, — tanys jazý, bas árpi, jaı árpi ap-aıqyn, joldary túp-túzý. Al muny jazǵan ıesiniń ózi joq - dúnıe salǵan. Ol basqy esikke kirip, baspaldaqpen joǵary kóterilip, saýsyldaǵan kóp kiltterdiń arasynan keregin taýyp alyp, esikti ashty. Bólmeniń ishi qarańǵy, ári salqyn eken. Ol terezeniń aldyna kelip, jalqyndap batqaly turǵan kúnniń jaryǵymen Vıktorıanyń hatyn oqýdy qolǵa aldy. "Qymbatty Iýhannes, — dep jazypty ol. — Siz osynaý hatty oqyǵanda men bul dúnıede bolmaımyn. Meniń sizden esh uıalmaı, aramyzda eshqandaı kedergi joq sıaqty, qaıtadan hat jazyp otyrǵanym qyzyq qoı, ózi. Buryn densaýlyǵym durys edi, sizge qaıtadan hat jazǵannan góri kúni-túni azap shegip, ózimdi-ózim ishteı jegendi artyq kóretinmin, endi tirlik shirkin menen aýlaqtap barady, barlyǵy da ózgerdi. Aýzymnan qalaı qara qan aqtarylǵanyn jat adamdar kórdi, dáriger qarap jiberip, ókpem irip, bireýiniń bolmashy ǵana bólegi qalǵanyn aıtty, endi neden uıalyp, qysylyp -qymtyrylmaqpyn. Sary tósekte sarylyp jatyp, sizge aıtqan sońǵy sózderimdi oı eleginen ótkizip jatyrmyn. Munyń ózi keshqurym ormanda bolyp edi ǵoı. Onda men munyń ózińizge arnalǵan aqtyq sózim bolatynyn bilgenim joq ta, áıtpese sizben qoshtasyp, rahmetimdi aıtpas pa edim. Al endi sizdi qaıtyp kóre almaımyn, sondyqtan sol bir kezdeskenimizde aldyńyzda tizerlep turyp, aıaǵyńyzdy súımegenime, tabanyńyz tıgen topyraqty súımegenime, ózińizdi ǵana súıetinimdi jarıaǵa jar salyp ashyq aıtpaǵanyma sondaılyq ókinemin de opynamyn. Osynda jatyp búgin de, keshe de úıge qaıtyp oralyp, ormannan ekeýmiz qatar otyryp, qolymdy qolyńyzǵa salyp aıalaǵan jerdi taýyp, topyraǵyna aýnap, basqan izińizdi izdep, kókbutany súıý úshin azdap saýyǵyp, aıaǵymnan tik turýdy udaıy armandadym emes pe. Alaıda anam aıtqandaı, sál de bolsyn táýirlenbeı týǵan úıge orala almaımyn.

Qymbatty Iýhannes! Meniń jer betindegi barlyq sybaǵam — bul dúnıege kelip, bir seni súıip, tirlikpen qosh aıtysý ǵana degen uǵymǵa kóndigýim sondaı qıyn bolyp jatyr. Qozǵalmaı jatyp sońǵy saǵatyń men kúnińdi kútýden oǵash ne bar eken. İlbip attaǵan saıyn birtindep ómirden, adamdardan, kósheniń yzy-shý ábigerinen aýlaqtap ketip baramyn, endi qaıtyp kóktemdi eshqashan da kórmeımin, al mynaý kósheler, baqtaǵy aǵashtar eshteńe kórip bilmegendeı tirlik quryp tura beredi. Búgin maǵan kereýette az ǵana otyryp, terezeden qaraýǵa ruqsat etti. Buryshta áne eki kisi kezdesip, qol alysyp amandasty, ózara áńgimelegisi, kúlisip jatyr, al men bolsam, osylaı shalqalaǵan betimmen ómirden ótýim kerek. Al tómendegi anaý ekeýi ǵoı, meniń ólim saǵatyn kútip jatqanymdy bilmeıdi, tipti bilse de bir-birimen báribir amandasyp ashyq-jarqyn áńgimelese berer edi. Keshe túnde, kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq túskende, meniń sońǵy saǵatym soqqandaı boldy, júregim toqtap, qulaǵyma beıne bir máńgiliktiń kúbiri kelgendeı sezindim. Alaıda kelesi mınýtte oıanyp, tynysym qalpyna qaıta keldi. Anam bolsa meni úıdiń irgesindegi ózen men sarqyramanyń shýly sarynyn eske túsirip jatyr dep oılady.

Táńiri qudaıym-aı, meniń sizdi qalaı súıgenimdi bilýińiz kerek, Iýhannes! Alaıda ony sizge kórsete almadym, oǵan kop nárse bóget boldy, bárinen buryn ózimniń tól minez-qulqym kedergi keltirdi. Ákem de ózine-ózi tym qatal boldy, al men odan asyp qaıda baramyn, qyzymyn ǵoı. Al endi ólgeli jatyp eshteńeni de túzete almaısyń, jazyp otyrǵan sebebim sonyń bárin aıtyp ketý. Bunyń bárin de ne úshin jasap jatqanyma ózim de qaıran qalamyn. Ásirese meniń kózim jamylǵannan keıin bunyń sizge báribir emes pe. Áıtkenmen aqtyq mınýtimde ózimdi burynǵydaı jalǵyz sezinbeı, oısha bolsyn ózińizben qatar otyrǵandaı kóringim keledi. Meniń hatymdy qalaı oqyp otyrǵanyńyzdy kórip turǵandaımyz, kúlli qımylyńyz, ıyǵyńyz kóz aldymda tur, aldyńyzda hatty qalaı ustap, qalaı oqyp turǵanyńyzdy da elestetip otyrmyn Mine, biz bir-birimizden onsha alys emespiz dep oılaımyn. Sizdi shaqyrtyp kisi jiberýge meniń haqym joq. Anam budan eki kún buryn sizge kisi jibertkisi kelip edi, al men odan da hat jazýdy artyq kórdim. Onyń ústine siz meni aýyrǵanǵa deıingi qalpymda esińizde saqtap qalýyńyzdy qaladym. Áli esimde, siz (osy tusta birneshe sóz syzyp tastalypty) meniń kózim men qasymdy; olar áli kúnge deıin burynǵy qaz-qalpynda. Mine, sizdiń kelgenińizdi qalamaı jatqanym da sondyqtan. Sizden taǵy da bir ótinerim — maǵan tabytta jatqanda qaramaǵaısyz. Shamasy, men onsha ózgere qoıǵan joq shyǵarmyn, burynǵydan bozaryńqyraǵan bolarmyn, ústimde, árıne, sary kóılek bolady, degenmen de meni kórýge kelseńiz, sizge aýyr soǵady.

Osy hatty jazýǵa myń márte oqtalǵan shyǵarmyn, sonda da aıtaıyn degenimniń myńnan birin de qaǵazǵa túsire almaı otyrmyn Qazir sondaı qorqynyshty, meniń ólgim kelmeıdi, júregimniń túkpirinde áli de qudaıǵa senimim zor, kenetten táýir bolyp ketermin, tym qurysa kóktemge deıin ómir súrermin. Kóktemde áıteýir kún jadyrap, aǵashtar búr jaryp, japyraq jaıady ǵoı. Eger men jazylatyn bolsam, ómiri sizdiń kóńilińizge keler eshteńe jasamas edim, Iýhannes. Osyny oılap qanshama kóz jasyn tóktim men beıbaq! Shirkin-aı, kóshege shyqsam ǵoı, joldyń kómkerme tasyn sıpap, árbir úıdiń aldyna aıaldap, árbir tabaldyryqqa alǵys aıtyp, barlyǵyna meıirimimdi úıip-tóger edim. Al meniń ózime jaman bolsa, jaman-aq bolsyn — tek qana ólmeı, ómir súreıinshi. Ómir súrý úshin boz bireý soǵyp jiberse de qyńq etpeı, bir de sóz aıtpaı, kúle berer edim, qudaıǵa sıynyp, alǵysymdy jaýdyra berer edim, tek tiri júreıinshi. Men áli ómir de súrgenim joq qoı, eshkimge eshteńe jasap ta úlgermedim, sol qurmaǵan tirligim, jasamaǵan ǵumyrym áne-mine qyrshynynan qıylǵaly tur. Eger maǵan ólimniń aýyr soǵatynyn siz bilseńiz, aman alyp qalýǵa qolyńyzdan kelgenniń bárin jasaıtynyńyzda shek joq. Árıne, siz de esh laj jasaı almaısyz, degenmen men oılaımyn: eger siz jáne barlyq jurt men úshin qudaıǵa jalbarynyp, ómirimdi uzartýyn tilese, jarylqary kóp jaratqan kóp tilegine qulaq asar ma edi, qaıter edi. O, oǵan qandaı razy bolyp, alǵys aıtar edim, eshkimge eshqashan kesir jasamas edim, ne bolsa da bárin kúlip qana qarsy alyp, mańdaıyma jazǵannyń barlyǵyp moıymaı kóterer edim — tek tiri júrsem boldy.

Anam janymda jylap otyr. Ol meniń qasymda túni boıy kóz jasyn kóldetip otyrdy. Bunysy bir jaǵynan meni jubatady, aıyrylysý kúıigin azaıtady. Búgin oıyma taǵy da mynaý bir kórinis keldi. Eger tańǵajaıyp kúnderdiń birinde men ústime sándi kóılek kıip, sizge týra kóshede qarsy jolyǵyp, aldyn ala ázirlep qoıǵan raýshan gúlin syılasam qaıter edińiz. Sosyn olaı eshqashan jasaı almaıtynym, qalaǵanymnyń eshqashan bolmaıtyny esime túsip, qashan basym qara jerge jetkenshe, ázir eshbir jaqsylyq bolmaıtynyna kózim jetti. Endi qazir jıi jylaımyn, ýanbaı da, jubanbaı da jylaı beremin. Kemseńdemesem, keýdem de aýyrmaıdy, biraq kóz jasyn tókpeı kókirek ashylmaıdy. Iýhannes, súıiktim, súıikti dosym, kóz ashyp kórgendegi jer betindegi jalǵyz ǵashyǵym, kesh qarańǵy bolǵanda kelip, menimen birge otyr. Seni kórgen shattyǵymnan bar kúshimdi salyp kúleıin de jylaıyn, da kúleıin. Al meniń órligim men ójettigim qaıda ketken, ózi! Men endi oz ákemniń qyzy emespin be, bunyń bári ál-qýatymnyń qalmaǵanyıaı bolar. Men kóp qaıǵyrdym, Iýhannes, osy sońǵy kúnderden kóp buryn-aq zar ılep, japa shekkenmin. Siz shetelge ketkende qasiret shektim, al kóktemde qalaǵa kóship kelgenimizden bergi ár kúnim azap, ár kúnim nala. Buryn túnniń munshama shetsiz-sheksiz uzaqtyǵyn eshqashan baıqamappyn. Osy merzimniń ishinde sizdi eki márte kóshede kórdim; birde siz ándetip, janymnan baıqamaı óte shyqtyńyz.

Sosyn sizdi Semerlerdiń úıinde kórermin dep úmittenip edim, kelmeı qaldyńyz. Men onda da sizben sóılespeıtin, janyńyzǵa jaqyndap kelmeıtin edim, sizdi kórgenimniń ózine máz bolyp, myń da bir alǵys aıtatyn edim. Alaıda siz kelmeı qaldyńyz. Men bol¬sam, siz men úshin kelmeı qaldy dep oıladym. Saǵat on birde bıleı bastadym, odan ári tosýǵa tózimim jetpedi. Iá, Iýhannes, men sizdi súıgenmin, búkil ómirimde tek sizdi ǵana súıdim. Muny jazyp otyrǵan Vıktorıa, tý syrtymnan sózderimdi qudaıdyń ózi oqyp tur.

Al endi sizben qoshtasýǵa tıispin, múldem karańǵylanyp barady, eshteńe kóre alatyn emespin. Hosh, Iýhannes, tirlik keshken árbir kúnim úshin ózińizge alǵys aıtamyn. Jerden ushyp bara jatyp sońǵy sekýndte sizge rahmet aıtyp, uzaq saparymda esimińizdi kúbirlep aıtyp júremin. Baqytty bolyńyz, kezinde kesel keltirsem keshirińiz, óıtkeni aıaǵyńyzǵa jyǵylyp, ǵapýlyq ótine almaı baramyn. Ony men qazir oz júregimde jasap jatyrmyn. Baqytty bolyńyz, Iýhannes, máńgilik qosh bolyńyz. Árbir kúnim, ár saǵatym úshin, bár-bári úshin taǵy da rahmet. Budan ári hálim de, álim de joq.

Ózińizdiń Vıktorıańyz.

Sham jaǵylyp edi, ájeptáýir jaryq boldy. Men taǵy da esimnen tanyp, jerden alystap kettim. Qudaıǵa táýbe, bul joly onsha úreıli bolǵan joq, tipti baıaý mýzyka únin estidim — qarańǵy da emes. Qandaı razylyq deseıshi! Álim quryp barady. Hosh, meniń súıgenim..."

---