InfoHub Logo

(roman)

Keıingi kezde kóp oılaımyn, ásirese teristik jaǵynyń batpaıtyn kúni týraly udaıy oılaı beretin boldym. Oıymnan bıylǵy jaz ben ózim turatyn ormanshy úıi jáne úı syrtyndaǵy orman eki eli shyqpaıdy. Jaı ǵana ýaqyt ótkizý úshin, ári óz kóńilimdi aýlaý úshin báz birdeńe jazyp tastaýǵa da bel býdym. Ýaqyt shirkin baıaý jyljıdy, ony shapshań zyrlaýǵa jáne májbúrleı almaısyń. Janymdy eshteńe ishteı mújip jep jatpaǵanmen de, eshbir alańsyz ómir keship júrmin. Barlyǵyna da dán razymyn, ras, men otyzǵa kelip qaldym, biraq búl onsha kop jas emes qoı. Birneshe kún buryn poshta arqyly eki qaýyrsyn qalam aldym, ony túý alystan jiberýge tıisti emes bir adam salypty. Gerbi qaǵazǵa orap, qabyqqa bekitip jibergen soń búl eki jasyl qalamdy almaı kór. Jap-jasyl bop kózdiń jaýyn alatyn búl qaýyrsyndarǵa qyzyǵyp qaraı bergiń keledi... Bylaıynsha, janyma batatyn eshteńe joq, tek eski jaranyń saldarynan sol aıaǵym ǵana syrqyraıdy, biraq ol baıaǵyda jazylyp ketken.

Áli esimde, budan eki jyl buryn qazirgideı emes, ýaqyt tez zyrlaıtyn, qas qaqqandaı bolmaı jaz degeniń óte shyǵatyn. Qazir óz janymnyń qanaǵaty úshin budan eki jyl buryn, 1855 jyly talaıyma túskenniń bári, tipti jaı ǵana túsime engeni týraly jazyp tastaýǵa bekindim. Búginde ol oqıǵalardyń búge-shigesiniń birazy umyt boldy ǵoı, óıtkeni olardy kop eske ala bermeıtin edim, jadymda qalǵany tek jap-jaryq túnder ǵana. Biraz nárse maǵan oǵash kórinetin: jylda ádettegideı on eki aı bolsa, túnniń kúnge aınalýy bir qyzyq emes pe. Ondaı jaryq, túnderde aspannan birde-bir juldyz kóre almaısyń. Ondaǵy adamdar da aıryqsha, kúni búginge deıin ondaılardy ushyratqan emespin, keıde keshegi sábıdiń erjetip, aqyldy da ajarly zińgitteı azamat bolýy úshin bir-aq tún jetetin sıaqty. Bul bir sıqyr bolmasa, biraq maǵan buryn-sońdy kezdespegen keremet. Eshqashan, tipti eshqashan kezdespegen keremet.

Teńizge tónip turǵan úlken aq úıde taǵdyr meni az ýaqyt oıymdy baýrap alǵan bir adammen jolyqtyrdy. Endi ol kisi, ara-tura eske alǵanym bolmasa, burynǵydaı oıymdy shyrmap, kóz aldymda turyp almaıdy. Múldem umyttym desem de bolǵandaı. Onyń esesine men teńiz qustarynyń kı qýyn, ormandaǵy ań aýlaýdy, jazdyń árbir ystyq sátin, jaryq túnderimdi jıi-jıi eske túsiremin. Iá, onymen de bizdi júzdestirip júrgen jaı bir jaǵdaı, sol jaǵdaı bolmaǵanda ol týraly bir kún de oılamas edim.

Orman kúzeti úıinen ybyrsyǵan shaǵyn araldar men teńizdiń bir bólegi jáne kógildir shyńdardy kóremin, al úı syrtynda qalyń jynys sheksiz, shetsiz orman jatyr. Aǵash tamyrlary men japyraqtardyń, qaraǵaı qara maıynyń ıisine qalaı eltip, qýanyshym qoınyma syımaıtynyn aıtsaıshy! Tek ormanda ǵana men ózimdi deni saý, áldi de álýetti adam sezinemin, kóńilimde esh kirbiń bolmaıdy. Qudaıdyń qutty kúni ıtim Ezopty ertip, taýǵa shyǵamyn, tek osylaı áli qary ketpegen, keı tusy erip, qaraıyp jatqan taýǵa baryp-qaıtyp júrsem, maǵan basqa eshteńeniń de keregi bolmas edi. Meniń jalǵyz joldasym Ezop edi, qazir onyń ornynda Korcha júr. Ezop tóbetimdi keıin atyp tastaǵanmyn. Keshkisin kúzet úıime oralyp, jaqyndaı bergende jaılanǵan júregim toqtap qalǵandaı, boıymda bir qýanysh sezimi dir etkizetin. Keremet ómir súrip jatqanymyzǵa máz bolyp, Ezoppen jıi sóılesetinmin. "Mine, kórdiń be, qazir ot jaǵyp, oshaqqa qus úıtemiz, — deımin oǵan adamǵa aıtqandaı qyp. — Buǵan óziń ne aıtasyń? Keshki asty iship bolǵannan keıin Ezop oshaqtyń ar jaǵyndaǵy óz ornyna jaıǵasyp, men trýbka tutatyp, narda jatyp ormannyń yń-jyńyna qulaq túremin. Jel bizdiń turaq jaqqa soǵyp túr, alys taýdan qurlardyń gújildegeni talyp jetedi. Odan basqa barlyǵy typ-tynysh.

Osylaı jatyp, jıi-jıi kıimmen uıyqtap ketip, teńiz qustarynyń tańǵy qıqýy nan oıanyp júrdim. Terezege qarap, úlken aqshań qan qurylystardy, ózim nan alyp júrgen dúkendi, Sırılýnnyń kemejaılaryn kórdim, sosyn narǵa qaıta qısaıyp, Norvegıanyń eń teristigi Ýrannan bir-aq shyǵyp ormannyń shetindegi kúzetshi úıinde jatqanyma tańdandym.

Mine, Ezop up-uzyn bop kerilip, qarǵysyn syldyrlatyp esinep, quıryǵyn bulǵańdatty, men de úsh-tórt saǵattyq uıqydan soń ábden uıqym qanyp, bárine razy beıilmen tósegimnen qarǵyp turdym.

Osylaı kóp túnder ótti.

Keıde jańbyr quıyp, daýyl ulyp aýa raıy burqan-talqan bop turǵanda keýdeńdi óz-ózinen qýanysh kernep, sony shashyp almaıyn dep qorqyp bet aldy júre beretin shaǵyń bolady. Ornyńnan turyp týra aldyńa qarap, kenet aqyryn kúlip, jan-jaqqa alańdap kóz tastaısyń. Sonda ne jaıynda oılaısyń, osy? Bálkim, terezeniń tap-taza áınegi, sol áınekke shaǵylǵan shapaq, terezeden kóringen káýsar bulaq, tipti bulttardyń arasyndaǵy kógildir jolaq týraly tolǵanatyn shyǵarsyń. Sodan ózgeniń qajeti de joq qoı, ózi!

Al endi birde tańǵajaıyp tamashanyń ózi tomaǵa tuıyq qamyqqan kóńilińdi selt etkize almaıdy, bı zalynda da jappaı saýyqqa elikpeı, jabyǵyp otyrýǵa bolady. Óıtkeni qýanyshymyz ben qaıǵymyzdyń qaınar kózi bizdiń ózimizde.

Myna bir kún áli esimde. Jaǵaǵa túsip kele jatqanmyn. Jolaı jaýynǵa urynyp, qaıyq saraıyna kep tyǵyldym. Beıilsiz, zeıinsiz, áıteýir ýaqyt ozdyrý úshin ándetken boldym. Qasymda Ezop bar edi, shoqıyp otyryp qulaq túrdi. Ánimdi doǵaryp, men de syrtqa qulaq túrip edim, álde bireýlerdiń daýsy jaqyndaı tústi. Kezdeısoq, tipten kezdeısoq jaǵdaı. Eki myrza men bir qyz basa kóktep ústime júgirip kirdi. Qarqyldaı kúlip bir-birine aıqaılap dabyrlasyp jatyr:

— Shapshań-shapshań! Osy arada jańbyr basylǵansha kúteıik!

Amalsyz ornymnan turdym.

Erlerdiń bireýiniń ústinde krahmaldanǵan omyraýsha bar eken, sol sý bolyp kópsip ketipti, sol omyraýshada jaltyrap jaýhary men zerlengen túıreýish týr. Aıaǵyndaǵy — asa sándi súıir tumsyq bashmak. Bul saýdager Mak myrza edi, dúkeninen nan satyp alyp júrgendikten birden tanyp, basymdy ıdim. Meni onyń úıine shaqyrǵany bar, biraq áli bara almaı júrmin.

— Á, tanys jandar eken ǵoı! — dedi ol maǵan kóz tastap. — Dıirmen jaqqa bara jatyr edik, mine, keri qaıtýǵa týra keldi. Mundaı da aýa raıy bolady eken-aý! Al endi Sırılýnn jaqqa qashan soqpaqsyz, leıtenant myrza? — Sosyn ol maǵan alasa boıly, qara saqaldy kisini tanystyrdy, ol kórshi qaýymda turatyn dáriger bolyp shyqty.

Qyz tor perdesin murnynyń ústine deıin kóterip, Ezoppen áńgimelese bastady. Keýdeshesine kóz tastap edim, astary men ilgekterine qaraǵanda qaıtadan boıalǵan sıaqtanyp kerindi. Mak myrza ony da tanystyrdy, óziniń qyzy eken, aty — Edýarda.

Edýarda tor perdeden kózin maǵan tez aýdara qoıyp, sosyn Ezoppen qaıta kúbirlesip ketti, onyń qarǵysyndaǵy jazýlardy oqydy.

— Baqsam, seni Ezop ataıtyn kórinedi ǵoı.. Doktor, Ezop degen kim? Meniń esimde qalǵany tek qana onyń mysaldar shyǵaratyny. Zady frıgıalyq bolýy kerek. Joq, odan ári bilmeımin.

Kádimgi bala, mektep shákirti. Boıy uzyn, býyny áli qatpaǵan, jasy ónbes — on altylar shamasynda, qolǵapsyz qoly uzyn, qońyr. Úıine kele sala sózdikten Ezopty izdep, reti kelgen jaǵdaıda bilimimen jarq etip kórinip qalýdy oılaǵanynda shák joq.

Mak myrza menen ańshylyq jaıyn surady. Qanjyǵaǵa kóbine ne baılanady? Onyń qaıyqtarynyń kez kelgenin emin-erkin paıdalanýyma bolady eken, bir aýyz soz aıtsam boldy — qaı-qaısy da meniń qaramaǵymda. Doktor udaıy únsiz otyrdy. Olar shyqqanda doktordyń aqsaıtynyn, taıaqqa súıenip júretinin baıqap qaldym.

Súıretilip úıge tarttym, kóńilim burynǵysynsha qońyltaq, maǵynasyz yńyldap kelemin. Qaıyq saraıyndaǵy kezdesý, ashyǵyn aıtqanda eshqandaı eser qaldyrǵan joq; esimde saqtalǵany Mak myrzanyń sýǵa malshynǵan omyraýshasy men jaýhar túıreýishi, onyń ózi de dymqyldyqtan kómeski kóringen.

III

Meniń kúzet jaıymnan onsha alys emes bir tas, kádimgi bıik, súr tas turdy. Ol tastan bir ashyq raı tanylatyn, ol udaıy maǵan qarap turatyn, qasyna kelgenimde tanı qoıatyn sekildi. Erteńgilik ańǵa ketip bara jatyp sonyń qasynan ótýdi ádetke aınaldyrdym, ol beıne bir meni úıde jaqsy dosym kútip qalǵandaı kórinedi qashanda.

Al ormanda ań aýlaý bastalady. Keıde birer qus atyp alamyn, keıde ol da joq...

Araldardyń ar jaǵynda aýyr kúrsinip typ-tynyq teńiz jatady. Taýǵa jıi shyǵyp alysqa órmelep, bıikten teńizge kóz tastaıtynmyn, tymyq kúnderi kemeler ornynan qozǵalmaıtyn tárizdi, keıde úsh kún qatarynan sýdaǵy shaǵala sekildi tıtimdeı aq jelkenińdi únemi kórip júrdim. Alaıda, mine, jel lap qoıyp edi, kóz ushynan taýlardy sypyryp tastady, tústik - batystan daýyl kóterilip, kóz aldymda bir qyzyq boldy da qaldy. Barlyǵy býaldyr tumannyń ishinde turdy. Jer men aspan astasyp, jabaıy bımen qoıqańdap dóńbekshigen teńizdiń tasqyndy tolqynynan atylyp shabandozdar, sáıgúlikter, dal-dul jyrtylǵan týlar shyǵyp qap jatty. Quzdyń shoqysyna jasyrynyp turǵan meniń basyma sonda nendeı oılar kelmedi deısiń. Dál búgin ne oılap, neniń kýási bolǵanymdy, kóz aldymda teńizdiń ne úshin bulaısha ashyla qoıǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Bálkim, sol sát maǵan aıdaı álemniń mıyn, onda jumystyń qalaı qaınap jatqanyn kórý jazylǵan shyǵar. Ezop kúıgelektene qyńsylap, tumsyǵyn tosyp ıiskelep, jińishke aıaqtary dirildep, menen jaýap sóz ala almaǵan soń aıaǵymnyń astyna kep jabysyp jata qalyp, ol da teńizge qarady. Esh jerden ne daýystaǵan ún, ne aıqaılaǵan shý shyqpaı, tek aýyr da uzaq úzdiksiz gýil estiledi. Teńizdiń shalǵaı tórinde sý asty tasy jatyr, typ-tynysh ońashalanyp, alysta oqshaý jatyr, ózi. Ústinen tolqyn júıtkip ótkende ol jyndanǵandaı órekpip, aq kóbikke oranǵan dymqyl jarty búıirimen sýdan kóterilip, dúıim dúnıeni sholyp, shashyń men saqalyń tikireıip tik turardaı etip pysqyrady da, sol sát burq-sarq etken tolqynǵa qaıta súńgip ketedi.

Sol surapyl daýyldyń arasynan kishkentaı ǵana, kúıedeı qap-qara bir parohod qapasty qaq jaryp ózine jol salyp keledi... .

Keshkisin kemejaıǵa kelgenimde sol parohod aılaqta túr eken. Baqsam, bul poshta parohody bolyp shyqty. Sırek meımandy kórýge jınalǵan halyq az emes eken, bular bir-birinen aıyrmashylyǵy kóp ár túrli kisiler bolǵanymen, meniń baıqaǵanym báriniń de kóziniń kóktigi. Aq jún oramal tartqan jas qyz maǵan taıaý turdy, shashy qap-qara eken, sondyǵynan aq oramaly aıyryqsha adaqtatyp kórindi. Ol maǵan, meniń bylǵary beshpentime, myltyǵyma áýestene kóz tastady, al tilge kelip, áńgimege kiriskenimizde qysylyp, tómen qarady.

— Ylǵı osyndaı aq oramal salyp júrińiz, búl sizge jarasady eken, — dedim oǵan.

Sol zamat oǵan uzyn boıly, myǵym deneli, ústine toqyma kúrte kıgen bir adam kelip, ony Emva atady. Shamasy, ol onyń qyzy bolýy kerek. Uzyn boıly, myǵym deneli kisini de tanydym, ol usta, osyndaǵy usta bolatyn. Budan birneshe kún ǵana buryn ol meniń myltyqtarymnyń birine jańa shúrippe salyp bergen-di...

Jańbyr men jel óz degenin istep qardy typ-tıpyl ǵyp tazalap berdi. Birneshe kún boıy aýa raıy sylbyrap jaısyz bolyp tur edi, shirigen butaqtar satyrlap synyp, qarǵalar toptalyp, qarq-qarq etip, mazany alyp bitken-di. Alaıda ol uzaqqa sozylǵan joq, kún múldem jaqynǵa jasyrynyp, birde erteńgilik ormannyń ar jaǵynan shyqty. Kún kóterilip, kóńilim lepirip, myltyǵymdy ıyǵyma asa salyp, qýanǵannan qattym da qaldym.

IV

Ol tusta men ań-qustan kendelik kórgenim joq. Neni oılasam, sony attym — keıde qoıan, keıde saqaý qur degendeı. Keıde qyrǵaýyl atyp alyp júrdim, al jaǵalaýǵa túsip, teńiz qustaryn kózdeýge týra kelse, ony da múlt jibermedim. Búl bir jarqyn shaq edi, kún barǵan saıyn uzaryp, aýa tazaryp jadyrap saldy, men azyq-túlikten eki kúndik qor jasap, taýǵa, onyń naǵyz shyrqaý bıikterine tarttym, onda túpkilikti buǵy ósirýshilermen tanysyp, til tabysyp, olar maǵan irimshik berdi, kádimgi shóp ańqyǵan maıly irimshik. Olarǵa men talaı márte bardym. Qaıtar jolda kezdesken qusty atyp alyp, sómkeme salyp úıge ylǵı ákep júrdim. Bir jerge kidirip, Ezopty qarǵybaýynan tarttym. Bir mıldeı tómende teńiz jatyr, quz jartastar sýdan tership qaraıyp kerindi, julyǵynda sý lyqsyp, syldyr qaǵyp, úırenshikti kúı áýenine basady. Osynaý baıaý kúı taýǵa shyǵyp, aınalany sholyp otyrǵanymda talaı saǵat ýaqytymdy qysqartyp berdi. Taýsylmaıtyn beıkúná áýen sybdyr qaǵyp syldyraıdy da jatady, men ony eshkim tyńdamaıdy, esine de almaıdy dep oılaımyn, al ol oǵan qaramaı, bas-aıaqsyz sylq-sylq kúlip syldyraı berdi. Osynaý ándi tyńdaǵanda men ózimdi taýda jalǵyz emespin dep sezinem. Keıde tóten oqıǵalar da bolmaı qalmaıdy: kún kúrkirep, jartas qaqyrap, kesek-kesek synyqtary jotadan shańdatqan jol salyp, tasyrlap quzǵa qulaıdy, sol sát Ezop tanaýyn kóterip, ıis tartady da, kúıik ıisi qaıdan shyqqanyn bilmeı ańtarylady. Erigen qardyń tasqyny taýdan jylǵa jyryp tómen qulaǵanda, myltyq atyp, ne aıqaı salsań boldy, quzdan synǵan dáý tas teńizge kúmp beredi...

Bir saǵat, álde odan da kop ótti me, ýaqyt zyrlap barady. Ezopty bos qoıa berip, sómkemdi bir ıyǵymnan ekinshisine aýystyryp, úıge tarttym. Ormanǵa kirisimen buralań burylysy tańǵajaıyp tanys súrleýime tústim. Árbir burylysty muqıat saǵalaı otyryp, sabyrly attap kelemin — meni kútip otyrǵan eshkim joq, asyǵyp qaıda baramyn, jel sıaqty erkin basym, oz ıeligimdi, beıqut ormandy aralap kelem ǵoı, aptyǵar ne bar. Qustar sap tıylǵan, tek alystan qurlar ǵana toqyldap, tynbaı gújildeıdi.

Ormannan shyqqanda aldymnan serýendep júrgen ekeýdi kórdim, biri Edýarda eken, ıilip sálem ettim, onymen qydyryp júrgen doktor bolyp shyqty. Olarǵa myltyqty kórsetýge týra keldi, ekeýi kompas pen sómkemdi qarap shyqty, úıge shaqyryp edim, ýaqyt taýyp birde soǵarmyz dep ýáde berdi.

Mine saǵan kesh kerek bolsa. Úıge keldim de, ot jaǵyp jiberip, qusty qýyryp, keshki asymdy ishtim. Erteń taǵy da kún bar ǵoı...

Qaıda bolsyn jym-jyrt tynyshtyq. Tósekte jatyp terezege qaraımyn Orman baıyǵan kúnniń jalqynyna oranǵan. Kún uıasyna qonǵanmen, kókjıekte alqyzyl boıaýmen júrgizgendeı qoıý, tunyq shuǵyla tastap ketken. Aspan qaıda da ashyq ári taza, men sonaý kógiljim tuńǵıyqqa tesile qaraǵan saıyn, álemniń tereń túbi jalańashtanyp qalǵandaı kórinip, júregim dúrs-dúrs soǵyp sol jalańash túpsiz tereńge talpynady. Al kesh saıyn kókjıek nege ǵana altynǵa aptalyp, alqyzyl alaýǵa oranady, álde anaý zańǵar bıikte asta-tók toı bolyp, juldyzdardyń kúı sarynymen aspan tolqyndary syzylyp bıleı me eken? Soǵan ózi uqsaıtyn da sıaqty ǵoı. Men kózimdi jumyp, ózimdi toılap jatqandarmen birge júrgendeı sezinemin de, oılarym birinen keıin biri zý-zý etip shatasyp ketedi.

Osylaı talaı kúnderim ótti.

Qydyryp júrip qardyń qalaı erigenin, muzdyń qalaı sógilgenin kórdim. Úıde azyq jetkilikti bolǵanda myltyǵymdy oqtamaı, jıi - jıi jaı ǵana serýendep qaıtatynmyn, al ýaqyt bolsa qaıyrylmaı ótip jatty. Qaıda kóz tastasań da qyzyqtaıtyn, tyńdaıtyn birdeńe tabylady, bári kúnnen-kúnge eptep ózgerip jatyr, tipti arsha men úıeńki de syryn ishine búgip, kóktemdi kútedi. Dıirmenge de bardym, ázir ol qabyrshaq muzdyń astynda túr, alaıda aınalasyndaǵy jer jyldar boıy taptalyp, munda jurt dán salǵan aýyr qaptarmen keletinin aıǵaqtaǵandaı. Men de sol un kútken adamdardyń arasynda qaqtyǵysyp júrgendeı min, al qabyrǵalarda oıyp jazylǵan qaptaǵan áripter men datalar. Mine, dál solaı!

V

Endeshe, ári qaraı jaza beremiz be? Jo-joq. Óz kóńilimniń qanaǵaty úshin, eptep ýaqyt ozdyrý úshin eki jyl buryn kóktem shyqqanyn, tóńirek túgel qandaı túrge engenin az-muz jazdym ǵoı.

Jer men teńiz býsanyp, jatyp qalyp shirigen japyraqtardyń jaǵymdy bir ıisi ańqıdy, tumsyǵymen shı tistep ersili-qarsyly ushyp júrgen saýysqandar da uıa salyp jatyr. Taǵy da birneshe kún ótkende jylǵalar kóbiktenip, kópirship, butalardyń basyna qalaqaılar qabyndap, qysqy kásibinen balyqshylar da oraldy. Tóbesine deıin syqap balyq tıelgen eki saýda kemesi balyq súrlegishtiń qasyna kep leńgir tastady, al balyqtardy jaryp, arshyp, qaqtaýǵa ázirlep jatqan araldarda ómir qyz-qyz qaınap jatyr. Terezemnen maǵan sonyń bár-bári kórinedi.

Alaıda ormanshy úıine deıin dybyr-dybyr jetpeıdi, sondyqtan meniń tynyshtyǵymdy eshteńe de buzbaıdy. Keıde osy mańnan báz bireýlerdiń ótetini bar. Maǵan ustanyń qyzy Emva kezdesip qaldy, murnynyń ushynda azdaǵan, tipti bolmashy ǵana sekpili bar eken.

— Qaıda bara jatsyń? — dep suradym.

— Otynǵa, — dep jaýap berdi ol baıaý ǵana. Qolynda arqany bar. Emvanyń basynda taǵy da sol aq oramal. Men ony kózimmen uzatyp saldym, biraq ol burylyp qaraǵan joq.

Taǵy da bir kúnnen keıin bir kún zýlap ótip jatty, al men eshkimdi kórgem joq.

Kóktem qaýyrt keldi, orman da kóńildendi, meni sıyr quıryq sary shymshyqtar qyzyqtyrdy, olar aǵashtyń basyna shyǵyp alyp, kúnge kerilip shyqylyqtaıdy da turady. Keıde men shyǵar kúndi ań-quspen birge qýanyp qarsy alý úshin túngi saǵat ekide oıanamyn.

Maǵan da bildirtpeı kep kóktem bas salǵan sıaqty, tamyr-tamyrdaǵy qanym bulyqsyp, tyq-tyq basqan aıaq tyqyldaı dúrs-dúrs soǵady. Úıden shyqpaı otyryp súńgi men qarmaqty tekserip kórý kerek edi dep oılaımyn, biraq saýsaq qımyldatqan joqpyn, bir úrkek bulyńǵyr qýanysh júregimde asyr sap júr. Kenet mine endi Ezop atyp turyp, qysqa qaıyrym abalady da qoıa qoıdy. Kúzet jaıǵa bireýler jaqyndap kelip te qaldy, basymnan kár tózimdi shapshań sypyrǵansha esik túbinen Edýarda boıjetkenniń daýsy da estildi. Demek, ol doktormen ekeýi ýáde etkenindeı eshbir bálsinýsiz jaı ǵana kirip-shyǵýǵa bel býyp kelgen.

— Joq, ol úıinde, — degen úndi esittim. Ol kirdi de, yńǵaısyzdanyp maǵan qolyn sozdy. — Biz keshe de osynda bolyp ketkenbiz, ıá, sizdi kóre almadyq, — dep mán-jaıdy baıandap jatyr.

Ol narǵa kórpeniń ústine otyryp, meniń kúzet úıimdi sholyp qaraı bastady; doktor menimen katar oryndyqqa jaıǵasty. Biz qysyr áńgimege kirisip, ár nárseniń basyn shaldyq; áıtkenmen men olarǵa ormanda qandaı ań júretinin, qaı kezde qandaı qusty atýǵa tyıym salynǵanyn aıttym. Qazir qaraqurdy atýǵa bolmaıdy.

Doktor taǵy da kóbirek únsiz otyrdy; tek kózi meniń oqshantaı ymdaǵy Pannyń sýretine túskende ǵana Orman qudaıy jónindegi ańyzdy baıandaýǵa kiristi.

— Al barlyq qusty atýǵa tyıym salynǵanda, siz qalaı kún kóresiz? — dep qaldy kenet Edýarda.

— Balyq bar ǵoı, — dedim. — Balyq qutqarady. Tamaq degen qashanda tabylady.

— Bizdiń úıden nege túste kep aýqat jasap turmaısyz, — dedi ol — Ótken jyly anaý ormanshy úıinde bir aǵylshyn turyp edi, ol bizdiń úıge jıi kelip, tamaq iship ketip júretin.

Edýarda maǵan, men oǵan qaradym. Sol sát súıikti sálemnen eser alǵandaı júregim dir ete qaldy. Bunyń bári kóktemniń, jarqyraǵan jaıdarman kúnniń áseri, sol sát jadymda jattalyp qaldy. Onyń ústine Edýardanyń qasy doǵala ıilgen qaıran qalarlyq bir keremet eken.

Ol meniń turaǵym jaıynda áńgimege kiristi. Qabyrǵalardyń bári ár túrli ańnyń terisinen, kustardyń qaýyrsynynan kórinbeıtin, bylaısha aıtqanda, taǵylardyń apanynan aýmaıtyn.

— Naǵyz apan-ńgir, — dedi ol tańdaı qaǵyp.

Qonaqtarǵa syılar eshteńem joq, sonda da bolsa nıetimdi bildirip, rıza etý úshin qus etin qýyryp bereıin dep oıladym. Ony ań aýlap júrgendeı qolmen jeýge bolady, munyń ózi óte qyzyq ári kóńildi.

Men qusty úıtip, qýyrdym.

Al Edýarda aǵylshyn týraly áńgime aıtty. Ózimen-ózi sóılesip júretin bir qyzyq qarıa kórinedi. Ózi katolık eken, qaıda barsa da qara jáne qyzyl áriptermen jazylǵan duǵalyǵyn qaltasynan tastamaı júripti.

— Olaı bolsa, menimshe ol ırlandıalyq shyǵar, — dep qaldy doktor.

— Irlandıalyq deısiz be?

— Iá, solaı. Eger ol katolık bolatyn bolsa?...

Edýarda qyzaryp ketip, múdirip, kózin aýdaryp áketti.

— Ah, shamasy, ol ırlandıalyq shyǵar.

Osyny aıtyp eńsesi túsip, kóńilsizdene qaldy ol. Men ony aıap kettim de, istiń betin ońǵarý úshin áńgimege aralastym.

— Árıne, sizdiki durys, ol, sóz joq, aǵylshyn, óıtkeni ırlandıalyqtar Norvegıaǵa jalpy kelmeıdi ǵoı.

Biz birdeńe ǵyp balyqty qalaı qaqtaıtynyn kórý úshin qaıyqpen barýǵa kelistik.

Olardy sál ǵana shyǵaryp salyp, úıge oraldym da, balyq aýlaıtyn quraldardy jóndeýge otyrdym. Súzgi esiktiń syrtynda shegede ilýli tur, qarmaqtyń júzin qaırap eptep ıińkiredim, aýdy tekserdim. Bárin jıystyryp, istiń qamyn oılaý qandaı qıyn! Basymda qaıdaǵy bir qajetsiz oılar qarańdaıdy. Edýarda boıjetkendi narda otyrǵyzýym durys bolmady, oǵan oryndyqty usynýym kerek edi. Kenet onyń qaratory óńi men qońyrqaı moıny kóz aldyma keldi, ol sán úlgisi boıynsha beli uzyn kórinýi úshin beldemshesin kindiginen tómen baılap alypty, onyń bas barmaǵynda qyz balaǵa tán uıalshaqtyq dirili baıqalatynyn eske aldym, sonyń ózi kisini qaradaı tartyp turatyn sıaqty, sonymen birge býyndaryndaǵy syzyqtary da súıkimdi-aq. Ornymnan turyp, esikti ashyp syrtqa qulaq túrdim. Taǵy da eshteńe estı almadym jáne estıtindeı de esh dybys joq qoı. Ezop tósenishinen kóterildi, ol da bir jaısyzdyqty sezgendeı. Basyma Edýardany qýyp jetip súzgi jóndeýge qajet az ǵana jibek surasam ba eken degen oı keldi. Búl syltaý emes, jo-joq, men súzgini oǵan jazyp kórsetip, tot basqan ilgekterine jibek kerek ekenine kózin jetkizemin ǵoı. Al jibektiń ózimde bar ekenin, onyń shybyn shaǵa degen qorapshada jatqanyn, onyń qansha kerek bolsa, sonshama jetetinin esime túsirgende, men esiktiń syrtynda túr edim. Aqyry muńaıyp qana úıge qaıta kirdim. Úıdiń buryshtarynan bir jat lep esip, óz úıimde ózimdi bireý kútip turǵandaı kórindi.

VI

Menen ańǵa shyǵýdy doǵardyń ba dep suraıdy, bir balyqshy shyǵanaqta eki kún boldym, sol merzimde taýdan birde-bir myltyq daýsyn estimedim, dedi. Ras, men taýǵa da barǵam joq, myltyq ta atqam joq, azyq-túligim taýsylǵansha úıde otyrdym.

Úshinshi kúni ǵana ań aýlaýǵa attandym. Orman jasyl jelek jamylyp, jer men aǵash ıisi ańqıdy. Sýǵa malshynǵan múktiń arasynan jabaıy sarymsaqtyń sabaǵy qyltıady. Men ne jaıynda ǵana oılamady deısiń... Basym aınalyp, otyryp qalyp ta júrdim. Attaı úsh kún boıy jalǵyz-aq adam keshegi balyqshyny ǵana kórdim. Jolaı úıge bara jatqanda áneýgi doktor men Edýarda boıjetken sıaqty ormannyń shetindegi sol jerden jáne bireýdi kezdestirermin dep oılap edim. Olar taǵy da sol mańda júrýi múmkin-aý. Biraq ony kim biledi. Al meniń oıyma dál solardyń túskeni nesi eken? Kimdi kezdestirsem de maǵan báribir emes pe.

Eki qyrǵaýyl atyp alyp, bireýin sol jerde azyq etip, Ezopty qarǵybaýynan súıreleı tartqanmyn. Qaryn toq, endi kelip shyǵy kepken alańqaıda shalqamnan túsip jatyrmyn. Tóńirek typ-tynysh, tek qustar ǵana saırap samalmen terbelip japyraqtar sybdyr qaǵady. Shalqamnan jatyp, butaqtardyń qalaı shaıqalǵanyna qaraımyn, jel shirkin óz sharýasyn tyndyryp-aq júr, bir shyrpyny da umyt qaldyrmaı, butadan butaǵa tozań tasıdy, soǵan kóńili toıǵan orman tym-tyrys mańqıa qalǵan. Jasyl qurt pen órmekshi butaqtyń ushynan attap, demalýǵa bolmaıtyndaı tynymsyz alǵa jyljyp keledi. Júndi qurttyń kózi bolǵanymen, ol eshteńe kórmeıtin sıaqty, keıde shıyrshyq atyp tik tura qalyp, endi qalaı attaýy kerektigin boljap alatyn sekildi, jasyl jiptiń úzigine uqsap butaqqa iz tastap ketedi. Demek, ol keshkisin mejeli jerine jetti dep oılaýǵa bolady.

Typ-tynysh. Túregelip, biraz júremin de, otyryp qaıta turamyn. Qazir saǵat tort shamasy, alty bolǵanda úıge qaıtamyn, bálkim, báz- bireýlerdi kezdestirermin. Eki-aq saǵat, nebary eki saǵat ýaqytym qaldy, álden abyrjyp, kıimimdi múk pen shóp-shalamnan tazalap jatyrmyn. Jer tanys, kisini jatyrqaı bastaǵan mynaý tastar men aǵashtardyń bárin tanımyn, japyraqtar aıaǵymnyń astynda sybdyrlap jatyr. Sybdyrlańdar, syńǵyrlańdar meniń tanys aǵashtarym men tastarym! Aıryqsha rızashylyq keýdemdi kernep, júregimdi barlyǵyna, meniki degenniń bárine aıqara ashqym keledi, sebebi men bárin de janymdaı jaqsy kóremin. Qýraǵan butaqty kóterip, qolyma ustap árli-berli aýdaryp qaraımyn da, túbirge quıryq basyp taǵy da oıǵa batamyn: butaq ábden shirip, qýrap bitken qabyǵyna deıin arsa-arsa, kúni ótkenniń bári osylaı boldy-aý dep ony aıap kettim. Ornymnan turyp, jolǵa túskende de ony aýlaǵyraq laqtyryp jibermeı, qolymnan tastamaı ala júrdim, oǵan birtúrli aıanyshpen qaraımyn, oǵan aqtyq ret qaraǵanda kózim sýlanyp qoıa berdi.

Mine, saǵat bes boldy. Kún ýaqytty dál kórsetpeıdi, kún uzaq batysty betke alyp júrip kelemin, endi qarasam, ol meni jarty saǵatqa aldapty. Ony ózim de boljap kelemin. Alaıda altyǵa deıin áli de bir saǵat ýaqyt bar; ornymnan qaıta turyp, qaıta júrdim. Aıaǵymnyń astynda japyraqtar sybdyraıdy. Osylaı bir saǵat ótti.

Mine, tup-týra tómennen jylǵa men dıirmendi kórip turmyn, qysta ol qabyrshaq muzdyń astynda jatyr edi, eriksiz toqtaı qaldym. Dıirmenniń qalaqshasy aınalyp, gýildep túr, sol meniń oı-muńymdy qolmen sypyrǵandaı qyp, bir ornymda qattym da qaldym. "Men keshiktim!" dep aıǵaılaımyn. Júregim syzdap ketti. Tabanda burylyp alyp úıge tarttym, biraq keshikkenimdi bilip kelem. Adymymdy jebeı attap júgire bastym; Ezop yńǵaısyzdyqty sezip, qarǵybaýyn julqyp yryldap alǵa umtylady. Aıaǵymyzdyń astyndaǵy shirigen butaqtar daýyldaı burqyldap qalyp jatyr. Al ormannyń shetine shyqqanda eshkim joq eken, barlyǵy typ-tynysh, tiri pende kózge shalynbaıdy.

— Eshkim de joq! — deımin. — Nesi bar, osylaı bolatynyn ózim de bilgenmin.

Kóp kidirmeı, júrip kettim, meni meniń oılarym qamshylap keledi, kúzet jaıdyń qasynan ótip, ári qaraı Ezop ekeýmiz, birden Sırılýnnǵa tarttyq. Sómke men myltyq, basqa da qural-jabdyqtar bar.

Mak myrza meni asqan iltıpatpen qarsy alyp, keshki asqa shaqyrdy.

VIII

Óz basym basqa adamnyń kóńilindegisin oqı alatyndaı kórinemin; múmkin onym qate de bolar. Biraq kóńilim túskende, bireýdiń janyna tereń úńiletinim bar, ol áste meniń aqylmandyǵymnan da emes. Aıtalyq, birneshe erkek pen birneshe áıel bir bólmede otyrmyz, al men búl adamdardyń jan áleminde ne bolyp jatqanyn birden baıqaımyn jáne ózim týraly da ne oılaıtynyn bilemin. Meniń nazarymnan eshteńe de qaǵas qala almaıdy, mine, bireý betine qan júgirip, narttaı janyp otyr, endi bireý basqa jaqqa qaraǵan bolyp, kóziniń qıyǵyn maǵan tastaıdy. Mine, men bolsam, jaı ǵana qarap, esh jumbaqsyz kez kelgenniń kóńilindegisin qalt jibermeı kórip otyrmyn. Osylaı uzaq jyldar boıy jurttyń kóńilindegisin oqı bilemin dep ózimdi-ózim sendirip keldim. Múmkin onym qate de bolar...

Mak myrzanyń úıinde búkil kesh boıy otyrdym. Álbette, barǵan boıda-aq ketip qalýyma bolatyn edi, tipten qyzyqty eshteńe bolǵan joq, onyń ústine kele qoıatyn oıym da bolmaıtyn, biraq áıteýir birdeńe osylaı qaraı tartty da turdy ǵoı. Kelgen soń jáne qaıtip ketip qalarmyn? Vıst oınadyq, astan keıin shyryn ishtik, betimdi terezege berip jaıǵastym da, basymdy salbyratyp otyrǵan meniń tý syrtymda ári-beri qozǵalyp Edýarda qonaqjaıǵa kirip-shyǵyp júrdi. Doktor bolsa úıine ketip qalǵan.

Maǵan Mak myrza jańa shamdaryn kórsetti. Búl teristiktegi káresin shamdardyń alǵashqy legi. Tuǵyry qorǵasynnan quıylǵan

aýyr óte ádemi sham. Kesh túsken saıyn ony basqaǵa senbeı, ózi jaǵady, bóten bireý buzyp ne órt jiberip ala ma dep qorqady. Soz arasynda ol áldeneshe ret oz atasy konsýldy eske túsirdi: myna túıreýish meniń atam — konsýl Makqa Karl — Iýannyń óz qolymen tabys etilgen — dep jaqut túıreýishin saýsaǵymen túrtip qoıdy. Zaıyby qaıtys bolǵan eken, buryshtaǵy bólmeden onyń sýretin kórsetti. Sýretine qaraǵanda, sypaıy ǵana jymıyp otyratyn mańǵaz áıel sıaqty. Sol bólmede kitap shkafy týrdy, onda tipti kóne fransýz kitaptary da bar eken, teginde mýra bop qalsa kerek, báriniń tysy altyndaǵan ádemi-aq, burynǵy ıeleri olarǵa óz aty-jónin jazyp qaldyrypty. Kitaptardyń arasynda ensıklopedıstterdiń de shyǵarmalary bar, demek Mak myrza oılaı biletin kisi bop shyqty.

Kart oınaýǵa Mak myrzanyń eki pirkazshiginiń ekeýi de shaqyryldy; olar aqyryn, abaılap oınady, ár júristi uzaq oılanyp baryp jasady, biraq qateden qashyp qutyla alǵan joq. Bireýine Edýarda kómektesti.

Staqandy tóńkerip alyp, qysylǵannan turyp kettim.

— O, táńiri, staqandy aýdaryp aldym, — dedim.

Syqylyqtap kúlip, jaýabyn Edýarda aıtty:

— Ony ózimiz de kórip turmyz.

Barlyǵy da kúlip, onda turǵan eshteńe joq dep, kóńilimdi jubatqan bolyp jatyr. Maǵan oramal ákep berip, oıyndy ári jalǵastyrdyq. Saǵat on birdi soqty. Edýardanyń kúlkisi shamyma tıip, oǵan kóz tastap edim, bet-júzi tartym syzdaý, tipti usqynsyzdaý kórindi. Aqyry, Mak myrza oıyndy doǵaryp, pirkazshik terge uıyqtaıtyn ýaqyt bolǵanyn habarlap, ózi dıvannyń arqasyna shalqaıyp, jańa jarnama týraly áńgime sabaqtady. Jarnamany dúkenshiniń kemejaı jaǵynan ilmek oıy bar eken. Soǵan menen aqyl surady. Qandaı boıaý durys bolar eken? — dedi. Munysy meni mezi etip jiberdi de, oılanbastan — qara boıaý durys, dep dúńk ettim, al Mak myrza tabanda qoldaı ketti.

— Qara boıaý deısiz be! Mine, naǵyz keregi! "Túz ben kishkentaı kespekter satylady" dep iri qara áriptermen jazyp qoısa, ıgilikti bolmaı ma... Edýarda, jatatyn ýaqytyń bolǵan joq pa?

Edýarda túregelip, qoshtasýǵa ekeýmizge de qolyn usynyp, shyǵyp ketti. Biz qonaqjaıda áli de biraz otyrdyq. Byltyr tartylǵan temir jol týraly alǵashqy telefon jelisi jaıynda áńgimeledik. Búl teristikke telegraf endi qashan keletinin bir qudaı bilsin!

Sál únsizdik ornady.

— Bilseńiz bar ǵoı, burylyp qaraýǵa úlgertpeı, qyryq altyń da kelip qapty, — dedi álden soń Mak myrza. — Saqal men shash aǵaryp barady. Kárilik jaqyndap qalǵanyn sezemin. Al siz maǵan kúndiz qarasańyz áli jas dep oılaısyz, keshkisin jalǵyz qalǵanda ózimdi qaıda qoıarǵa bilmeımin. Sosyn óz-ózimnen otyryp kart jaıa bastaımyn. Arasynan bireýin kóterip qalsam, kózir shyǵar ma eken deımin de, baıaǵy.. Ha-ha-ha.

— Sál kóterip jiberseńiz qazir de kózir de shyqpaı ma? — deı min.

— Iá...

Onyń kózine qarap, kózqarasynan álde ne oqıtyn sıaqtymyn.

Ol ornynan kóterilip, terezeniń aldyna baryp syrtqa kóz saldy; tym búkshıip ketken eken, shashy ósip moıynyn jaýyp ketipti. Men de kóterildim. Aıaǵynda biztumsyq bashmaǵy bar ol da burylyp, maǵan qarsy júrdi, bas barmaqtaryn zerletiniń qaltasyna suǵyp, qolyn qanat sıaqty sál qımyldatyp, jymıyp kúldi. Sosyn qaıyǵyna qojalyq jasaýyma bolatynyn taǵy da qaıtalap, qolyn sozdy.

— Áıtkenmen, men sizdi shyǵaryp salaıyn, — dep ol úrlep shamdy sóndirdi. — Az-muz júrip keleıin, áli onsha kesh emes qoı.

Úıden shyqtyq.

Ol usta úıiniń janynan ótetin joldy nusqap:

— Osylaı baraıyq. Búl jaqynyraq, — dedi.

— Joq, kemejaı jaǵynan jaqyn, — dedim.

Ekeýmiz az-kem daýlasyp, árqaısymyz óz aıtqanymyzdy durys dep turyp aldyq. Men óz aıtqanymnyń durystyǵyna kámil senemin, sondyqtan onyń óz pikirin kóptep, tabandap turyp alǵanyna tańmyn. Aqyry, ol árkim óz jolymen júrsin degen usynys jasady; qaısymyz buryn kelsek te, kúzet jaıdyń, janynda kúte turamyz.

Júrip te kettik. Uzamaı ol baǵandardan ári asyp qara úzip ketti.

Men ádettegi adymymnan aınymaı, eń kemi odan bes mınýt buryn kelemin dep esep jasaǵanmyn. Biraq kúzet jaı alańyna shyqqanymda ol sonda kútip te tur eken. Meni anadaıdan kórip aıqaı saldy.

— Al qalaı? Kórdińiz be? Men dáıim osy jolmen júremin, búl áldeqaıda jaqyn.

Men oǵan aıran-asyr bop tańdana qaradym, ol alqynbaǵan, júgirgen adamǵa uqsamaıdy. Basyn ıip, kelip-ketip júr dep qoshtasty da, kelgen jolymen qaıta jóneldi.

Turǵan qalpym, bul ne degen ǵalamat! — dep oıǵa battym. Qashyqtyqty sezetin sıaqty edim, eki jolmen de san márte júrgenmin. Al sen taǵy da aldap soǵyp ketken joqsyń ba, jarqynym? Olaı bolsa búl qaıtalaýdy qalaı túsinýge bolady?

Onyń jon arqasy baǵandardan ári asyp qalaı ǵaıyp bolǵanyn kórdim.

Endi bir sátte shapshań basyp onyń izine tústim, betin qaıta-qaıta súrtip bara jatqanyn kórdim, biraq dál qazir onyń júgirgen júgirmegenin bile almadym. Qazir ol tym baıaý júrip barady, odan kóz aıyrmaı men de kelemin. Usta úıiniń janyna toqtady. Jaqynyraq tusqa jasyrynyp turyp, esik ashylǵanyn kórdim. Mak myrza úıge kirip ketti.

Túngi saǵat bir, men ony teńiz ben shópten boljap turmyn.

VIII

Ormannyń jáne ózimniń jalǵyzdyǵymmen birme-bir taǵy da birneshe kúndi amaldap ótkizdim. Táńiri qudaı, sol bir alǵashqy kúndegideı jalǵyzdyqty eshqashan sonshalyq qatty sezinbegen shyǵarmyn. Kóktem barlyǵyn bılep-tóstep, qyp-qyzyl qalampyrlar men qyryq japyraqtar kózge túse bastady, sar torǵaılar men shymshyqtar ushyp keldi, men bilmeıtin qus joq ormanda. Keıde qaltamnan eki baqyr alyp, jalǵyzdyqtan tym toryǵyp ketpeıin dep, solardy syldyrlatamyn. Izelına men Dıderık kelse ǵoı, dep oılaımyn.

Tún degeniń atymen bolmaı qoıdy, kún teńizge tek súńgip shyǵady da tereńdegi sýǵa ábden qanyp alǵandaı qyzara bórtip shaqyraıady da turady. Tún balasy meni nebir sumdyqtar jadylaıdy. Ony aıtsam, maǵan eshkim, de senbes edi. Meni ańdyp aǵash basynda anaý otyrǵan Pan, orman qudaıy emes pe eken? Qursaǵy buratylyp, búktetilip otyr, oz qarnyn ózi saýyp, qabyrshyǵyn ǵana qaldyrǵan sıaqty. Biraq bunyń bári amal-aıla, maǵan qabaǵynyń astynan qarap, basqan izimdi andyp otyr, óıtkeni ol meniń oılarymnan astan-kesten bir búlik kóredi, soǵan yzalanǵan únsiz kúlkisinen aǵashtar qaltyrap, ormandy sybdyr shý kernep ketti. Ańdar murnyn tartyp ıis aýlaıdy, qustar qıqýlap, bir-birine habar beredi. Birin-biri shaqyrǵan únder aýany kernep ketti. Bıylǵy jyly mamyr qońyzdary qaptap ketipti, olardyń yzylyna túngi kóbelekter qanatynyń sýyly jaýap qatady, sodan búkil ormandy kúbir-sybyr kezip júrgendeı kórinedi.

Nebir sybyr sybystan qulaǵyń sarsıdy. Men úsh tún qatarynan kóz ilmeı, tek Dıderık pen Izelına týraly oıladym.

Tura tur, olar qazir-aq keledi, dep oıladym. Izelına Dıderıkti aýlaqqa, aǵash jaqqa aldap shaqyryp alyp:

— Toqta osy araǵa, Dıderık, anaǵan qara, óz Izelınańnyń izin baq, qazir men anaý ańshydan bashmaǵymnyń baýyn baılap berýin ótinemin, — deıdi.

Al ol ańshysy menmin, túsinsin degendeı maǵan kózin qysyp qoıady. Ol jaqyndaı bergende meniń júregim soqpaı, shirkeýdiń qońyraýyndaı dúńgirledi. Kóıleginiń astynda tuldyr joq, basynan qara tabanyna deıin tyr jalańash eken, tánine qolymdy tıgizip te kórdim.

— Bashmaǵymnyń baýyn baılap ber! — dep buıyrady ol, beti alaý atyp. Az-kem kidirip týra aýzyma taqalyp, erinime ernin tıgize: — Bashmaǵymnyń baýyn nege baılamaısyń, súıiktim, joq, sen baılap jatqan joqsyń... Baılap jatqan joqsyń... — dep sybyrlaıdy.

Kún bolsa, teńizge súńgip ketip, tereńdegi sýǵa ábden qanyp alǵandaı qyzara bórtip shaqyraıyp shyǵa keldi. Jer-kókti ybyr-sybyr, sýyl- sybdyr keýledi de ketti.

Sosyn ol týra aýzyma taqap kep:

— Ýaqyt boldy. Ketýim kerek, — dep kúbir etti.

Ketip bara jatyp ol qolyn bulǵaıdy, beti alaýlap janyp barady, onyń júzi názik te súıkimdi, qushtarlyqtyń, qumarlyqtyń alqary sıaqty. Ol maǵan qaıtadan burylyp qarap, qolyn bulǵaıdy.

Al Dıderık bolsa bir aǵashtyń astynan shyǵyp:

— Izelına sen ne istediń? Men bárin de kórdim, — deıdi.

— Dıderık, sen ne kórdiń? — deıdi qyz. — Men eshteńe de istegenim joq.

— Izelına, seniń ne istegenińdi men kórdim, — deıdi ol sózin qaıta qaıtalap, — men kórdim.

Sol kezde qyzdyń syńǵyrlaǵan shat kúlkisi ormandy basyna kóterip, basynan qara tabanyna deıin kúnáǵa batqan, biraq sonysyn maqtan tutyp masaıraǵan ol Dıderıkke erip júre berdi. Sonda ol qaıda barady? Árıne, bir degen er jigitke, orman ańshysyna barady da.

Tún ortasy boldy. Ezop baılaýynan bosanyp, óz betimen ańshylap ketti. Men onyń taýdaǵy úrgen daýsyn estidim, ony aldarqatyp keri shaqyryp alǵanda saǵat bir bolǵan edi. Baqtashy qyz keldi, ol shulyq toqyp, baıaý yńyldap aınalaǵa kóz tastaıdy. Al onyń tabyny qaıda? Mynandaı mezgilde ol ormanǵa qandaı qajettilikten kelip júr? Eshbir, tipti eshbir qajettiliksiz kelgen. Alańdaıtyn sıaqty, bálkim, qýanatyn shyǵar tún bıke. Ol Ezoptyń úrgenin estip, men ormanda júr dep uqqan-aý, dep oıladym.

Maǵan taıap kelgende ornymnan turyp oǵan synaı qaradym: taldyrmash qana jap-jas qyz Ezop ta oǵan qadala qarap tur.

— Sen qaıdan júrsiń? — dep suradym odan.

— Dıirmennen, — dep jaýap berdi ol. Munshalyqty kesh mezgilde ol dıirmennen ne alady?

— Túndeletip ormanǵa jalǵyz kelýge qoryqpaısyń ba? — dep suradym. — Óziń sondaı jip-jińishke, jap-jas ekensiń.

Ol myrs etip kúlip, birden jaýap qatty.

— Oılaǵanyńyzdaı jap-jas emespin, on toǵyzdamyn. Alaıda oǵan on toǵyzdy berýge bolmaıdy, eki jasty ádeıi qosyp jiberip otyr, dep oıladym, onyń jasy áli on jetige de tolǵan joq. Biraq oǵan jasyna jas qosýdyń qajeti qansha?

— Otyr, dedim oǵan — Endi aıtshy atyń kim bolady?

Ol qyzaryp ketip, qasyma kep otyryp, esiminiń Genrıetta ekenin aıtty.

— Al, Genrıetta, jigitiń bar ma? — dep suradym. — Ol seni qushaqtap pa edi?

— Iá, — dep uıala jymıdy.

— Neshe ret?

— Ol úndemedi.

— Neshe ret? — dep qaıtalap suradym.

— Eki ret, — dedi ol aqyryn ǵana. Men ony ózime eńserip, taǵy suradym:

— Qalaı qushaqtady? Mine, bylaı ma?

— Iá, — dep sybyrlaǵan ol dirildep ketti. Saǵat tort te bolyp qaldy.

IX

Edýardamen ekeýara áńgimemiz boldy.

— Uzamaı jańbyr jaýady, — dedim men.

— Qazir saǵat neshe? — dep surady ol Men kúnge qarap jiberip:

— Bester shamasy, — dedim.

— Sizge bul kún arqyly belgili me, dál tústińiz ǵoı? — dep surady ol.

— Iá, kúnnen kórinedi ol, — dep jaýap qattym. Arada únsizdik ornady.

— Al, kún joq bolsa, onda ýaqytty qalaı bilesiz?

— Onyń basqa da kóptegen belgisi bar. Sýdyń tasýy nemese qaıtýy, shop oz mezgilinde jatady, kús daýsy ózgeredi, bir qustar sap tyıylǵanda kelesileri saıraı bastaıdy. Taǵy da gúlder arqyly ýaqytty aıyrýǵa bolady, olar keshqurym tuıyqtala bastaıdy, japyraqtarǵa qarap ta bile alasyń — olar keıde ashyq jasyl bolyp, keıde jarqyrap, keıde qaraýytyp turady.

Jaýyn kútip, Edýardany jolda ustaǵym kelmeı, kár tózimdi qolǵa aldym. Biraq ol aıaq astynan taǵy bir suraq qoıyp, men qalyp qaldym. Ol qyzaraqtap árneni surady, atap aıtqanda: munda nege júrmin, ne úshin ańshylyqpen shuǵyldanamyn, taǵysyn taǵylar. Men bolsam, ózimdi asyraý úshin atpaımyn ba ań-qusty, Ezop ta qatty qaljyraıtyny jáne ras.

Ol burynǵysynan da qatty qyzaryp, múldem abdyrap qaldy. Onyń kózinshe bireý men týraly aıtqanyn, ol basqanyń sózin qaıtalap turǵanyn birden sezdim. Osy qylyǵy meni tebirentip, kenet onyń anasy joqtyǵyn eske aldym. Ol ásirese anaý jetimek, jińishke qoldary úshin sondaı qorǵansyz bop kórindi. Sol jerde búıregim búlk ete qaldy.

Iá, men qusty óltirý úshin atpaımyn, ózimniń tirshilik etýim úshin atamyn. Kúnine bir kekilikten artyq jemeısiń, sondyqtan búgin bireýin, erteń ekinshisin atyp ákelesiń. Artyǵynyń ne keregi bar? Men ormanda ómir súremin, ormannyń perzentimin. Birinshi maýsymnan bastap kekilik pen qoıan aýlaýǵa tyıym salynǵan, endi atatyn eshteńe joq, amalsyz balyq aýlap, balyq jeýge týra keledi. Kóp uzamaı onyń ákesinen qaıyq alyp, teńizge shyǵamyn. Maǵan tek ań aýlaý ǵana kerek pe? Maǵan ormanda ómir súrý qajet. Munda jaqsy; dastarqanym — jer, tamaq ishkende oryndyqqa otyrýdyń, atyp turýdyń qajeti joq, staqandardy da aýdaryp almaısyń. Ormanda ne isteımin oz erkim, shalqamnan túsip jatsam da, kózimdi jumsam da eshkimniń sharýasy joq, oıyma ne kelse, sony aıta alamyn. Jıi-jıi birdeńe aıtqyń jáne daýystap estirte aıtqyń keledi emes pe, al ormanda soz týra júregińdi jaryp shyǵady.

Túsinikti me búl dep suraǵanymda, ıá, — dep jaýap berdi ol

Men taǵy da sóılep kettim, óıtkeni onyń kózi meniń júzime qadalyp, aıyrylar bolmady.

— Meniń basymnan neler keshkenimdi biler me edińiz! Qysta mine, úıden shyǵasyń da, qardaǵy kekiliktiń izin baıqaısyń. Kenet iz úzilip qalady, demek, qus ushyp ketken. Al qanattyń, qarǵa túsken tańbasyna úńilseń onyń, qaı jaqqa qaraı ushqany beseneden belgili, ony izdep birden taýyp ala qoıamyn. Munyń ózi qashanda bir ǵajap qareket. Kúzde juldyzdardyń qalaı aqqanyna jıi qaraısyń. Japadan-jalǵyz otyryp, aıdaı álem kúıregeli turǵan joq pa eken, dep oılaısyń. Tutas bir álem meniń kóz aldymda qulap, quryp ketken sıaqty. Al men, myna men juldyzdyń qalaı ólgenin kórdim emes pe! Jaz kelgende bar ǵoı, ár japyraqtyń óz ómiri bolady; keıbir jándikti kórseń, qanaty joq, osy qaıda baryp kún kóredi deısiń, al ol sol ózi týǵan japyraqtar óle-ólgenshe tirlik etedi. Nemese kók masany kóresiń. Já, joq, mundaıdy sózben aıtyp jetkizer me ekensiń, siz meni túsinip tursyz ba?

— Iá, túsinemin.

— Endeshe bylaı. Keıde shópke qaraımyn, ol da týra maǵan qaraıdy, búl shynym. Men kishkentaı qyltanaqqa qaraıyq ol diril qaǵady, onysy tegin emes qoı. Sonda oılaımyn: qarashy, qyltanaq ta dirildep túr dep. Bolmasa qaraǵaıǵa qarashy, odan qashanda kóz ala almaıtyn bir butaq tabasyń, da oıǵa azyq etesiń. Al keıde kisini de taýdan kezdestiresiń, ondaı da bolady.

Men oǵan qaradym, ol enteleı túsip, tyńdap túr. Ony men tanymaı qalǵandaımyz. Áńgimege berilgeni sondaı, óziniń betine qaraýǵa da murshasy joq, sondyqtan astyńǵy erni salbyrap, júzi usqynsyz kórindi.

— Men túsinemin, — dep ol boıyn tiktedi.

Alǵashqy tamshylar da bilindi.

— Jańbyr! — dedim.

— O, táńiri, jańbyr ma? — dep ol tabanda jolǵa tústi.

Ony shyǵaryp salǵanym joq, ol jalǵyz ketti, al men asyǵyp úıge tarttym. Birneshe mınýtten soń jańbyr kúsheıe tústi. Kenet artymnan bireýdiń júgirip kele jatqanyn estidim, jalt burylyp Edýardany kórdim. Ol júgirgennen qyzaryp ketken, jymıyp túr.

— Múldem umytyp ketippin, — deıdi ol alqynyp. — Álgi balyq qaqtaıtyn jerge seıildep baryp qaıtý qalaı bolady? Doktor erteń bolady, al ózińiz ýaqyt tabasyz ba?

— Erteń be? Tappaǵanda she! Sóz joq.

— Múldem umytyp ketippin, — dep ol qaıta jymıdy. Ol ketkende syrtynan qarap turyp, onyń aıaǵy názik ári ádemi ekenin baıqadym. Saz shashyraǵan aıaǵynda ókshesi basylǵan bashmaq.

X

Sol kúndi men esimde aıryqsha saqtadym. Jazdyń basyn da sodan sanaımyn. Kún túnnen bastap-aq jarqyrap, tańǵa deıin jerdi keptirip, jańbyrdan keıingi aýa saf taza bolyp túr edi.

Kemejaıǵa men tústen keıin keldim. Aıdyn tep-tegis, typ - tynysh, qyzmetshiler men qyzdar balyq qaqtap júrgen araldan áńgime, kúlki bizge deıin jetip jatyr. Ózi bir kóńildi kún boldy. Aıtary joq, kóńildi, tym-aq kóńildi. Sharap pen tamaq salynǵan sebetimiz bar bizdiń serikter eki qaıyqqa syıdyq, áıelder aq kóılek kıip alǵan. Men bolsam, qýanyshym qoınyma syımaı, ándettim de júrdim.

Qaıyqta kele jatyp osynsha halyq qaıdan jınala qalǵan dep oıladym. Munda qazy men qaýym dárigeriniń qyzdary, eki tárbıeshi bıkesh, pastor mekeniniń basqa da áıelderi bar; olardyń biri de tanys emes, túńǵysh kórip turmyn, soǵan qaramastan atamzamannan bir-birimizdi biletindeı bári de ózderin erkin ustady. Álbette, áttegenaılar da bolmaı qalǵan joq, mundaı qoǵamnan jyraqtap qalǵan men bıkeshterdiń bárimen "sen" dep sóılestim, biraq ony eshqandaı da kóńiline alǵan joq. Birde tipti bireýine "súıiktim", "aınalaıyn" dep te qaldym, ol sol sátte-aq onymdy keshirip, ondaı eshteńe esitpegen deı syńaı tanytty.

Mak myrza qashanǵy syndaı jaýhar túıreýish qadaǵan krahmaldanǵan omyraýshasyn kıip keldi. Zaıyry, onyń kóńili kóterińki bolýy kerek, kórshi qaıyqtaǵylarǵa aıqaılap tapsyrys berip jatyr:

— Sizder anaý shólmekterge ıe bolyńyzdar, jańǵalaqtar! Doktor, shólmekter úshin siz jaýap beresiz.

— Kelistim! — dep aıǵaılady doktor.

Jalǵyz osy daýystardyń ózi-aq rýhyńdy kóterip, merekelik kóńil kúı ornatty...

Edýarda osynyń qarsańynda kıip júrgen kóılegimen kelipti — basqa kıim tappady ma eken, qaıta kıinip jatqysy kelmegen be — ol jaǵyn bile almadym endi. Bashmaǵy da burynǵy. Maǵan ol tipti qolyn da aýmaǵandaı kórindi, onyń esesine ol qaýyrsyn taqqan sý jańa qalpaq kıipti. Qaıta boıalǵan keýdeshesin oryndyqqa tósedi.

Jaǵaǵa baryp túskende Mak myrzanyń suraýymen myltyq attym, bir emes eki ret atyp, "ýra" dep jer-kókti jańǵyryqtyr dyq. Araldy aralaǵanymyzda balyq qaqtaýshylar bizge taǵzym etip, Mak myrza oz qyzmetshilerimen sóılesip jatty. Biz arystan keńirdek pen sarǵaldaq julyp, ilgekterimizge qystyryp, keıbireýler qońyraý bas jınap ketti.

Teńiz qustary jyrtylyp aıyrylady — olar jaǵada gágalap, bıikte qıqýlap júr.

Biz seldir ósken aq baltyr aq qaıyńdarǵa taıaý kógalǵa jaıǵastyq ta, sebetterdi qotaryp, Mak myrza shólmekterdi ashty. Aq

kóılekter, kógildir kózder, aıdyn teńiz, aqshańqan jelkender kózdiń jaýyn alady. Qosylyp án saldyq.

Júzimiz alaý atady.

Uzamaı qýanyshtan basym aınaldy; maǵan eser etpeıtin eshteńe joq, qalpaqtyń tóbesinde jelbiregen perde de, dýdyraǵan samaı shashy da, kúlkiden qysylǵan eki kóz meni eleń etkizip, tebirentpeı qoımaıdy. Qandaı ǵajap kún edi, ǵajap!

— Sizdiń uıadaı ǵana ásem kıiz úıińiz bar deıdi ǵoı, leıtenant myrza!

— Iá, orman uıamnyń bary anyq, janymnyń saıasy ekeninde shák joq. Báz birde qonaqqa kelińiz, bıkesh, mundaı jaıdy izdeseńiz de tappaısyz. Úıdiń ar jaǵy orman, ný orman.

Ekinshi bıkesh kelip iltıpat bildirip:

— Siz buryn bizdiń teristikte bolǵan joq pa edińiz? — dep surady.

— Joq, biraq qazir mundaǵynyń bárin bilemin, hanym, — dep jaýap qattym. — Tún balasy taýlarmen, jermen, kúnmen betke-bet kelip, qoıyndasyp ketemin... Al, onsha lepire bermeı, qarapaıym qalypqa tússem, jazdaryńyz aıtary joq ǵajaıyp! Túnde jurttyń bári uıqyǵa engende aıalap kep, tań atqanda baýyryna basady. Terezeden qarap turyp, onyń ár qadamyn qalt jibermeımin. Kúzet jaıda bir emes, eki tereze bar.

Úshinshisi keledi. Onyń qoly názik, al daýsy qandaı deseıshi, ózi turǵan boıy bir ǵajaıyp. Olardyń bári de qolqa — júregińdi sýyrǵandaı ǵalamat.

— Kán ekeı, gúl almastyraıyqshy, — deıdi úshinshisi. — Bunyń . ózi baqyt ákeledi.

— Iá, — degenim she qolym eriksiz sozylyp ta qaldy, — ánekeı aıyrbastaıyq. Rahmet sizge! Qandaı sulýsyz, daýysyńyz qandaı súıkimdi, qulaq túrip tyńdaı bergiń, tyńdaı bergiń keledi.

Alaıda ol qońyraý basty keýdesine qysa turyp, maǵan qatqyl jaýap qatty.

— Sizge ne bolǵan? Jalpy, men sizden gúl suraǵan joqpyn.

Kózimdi baqyraıtyp qoıyp týra osylaı dedi. Asyǵystyǵym

men ábestigim janyma qatty batty, bulardan aýlaq óz úıime ketip qalǵym keldi, onda áıteýir jalǵyz suhbattasýym bar ǵoı.

— Keshirińiz meni, — dedim — ǵapý etińiz!

Qalǵan kelinshekter bir-birine qarasyp pushaıman bolǵanymdy kórgisi kelmeı shetkerirek baryp turdy.

Sol sát bizge bireý kele jatty — bul Edýarda ekenin jurttyń bári kórdi. Ol týra maǵan kelip, báz birdeńeler aıtyp moınyma

asyldy, basymdy ózine qaraı tartyp alyp, qaıta-qaıta erinimnen súıdi. Súıgen saıyn birdeńeler aıtady, al men ony esitpeımin. Men jalpy eshteńege túsinbedim, júregim toqtap qalǵan sekildi, tek onyń kózi qalaı jaınap janyp turǵanyn ǵana kórdim. Mine, ol meni bosatyp, alqynysyn áreń basty, biraq ornynan tyrp etken joq. Uzyn boıly, taldyrmash onyń moıyny men beti qońyrqaı, kózi jalt-jult etedi, biraq qazir eshteńe kórmeıdi, onyń esesine ne istegenin jurt kórip tur. Onyń qara qasy taǵy da qaıran qaldyrdy, bıik doǵadaı ıilýin qarasaıshy.

Ah, táńiri qudaıym-aı! Aty joq, jóni joq, keldi de, tamam jurttyń kózinshe tarpa bas sap súıip aldy!

— Munyńyz ne, Edýarda boıjetken? — dep suradym. Suraýyn surasam da, ón boıymda qanym alasuryp, kókiregime kep tyǵylyp, dúrsildetip turǵandaı, únim bitip, yryqqa kóner emes.

— Eshteńe de emes, — dep jaýap beredi ol qannen qapersiz. — Jaı ǵana súıgim kelip ketti. Jaı, ánsheıin.

Kár tózimdi sheship, mańdaıyma túsken shashymdy joǵary serpip, oǵan tesile qaradym da qaldym. Jaı, ánsheıin deıdi, — dep oıǵa battym.

Osy arada araldyń shalǵaı shetinen Mak myrzanyń daýsy talyp jetti, ol birdeńe aıtady, biraq sózi túsiniksiz. Oz basym, Mak myrzanyń eshteńe kórmegenine, eshteńe bilmegenine qýanyp turmyn. Onyń týra osy kezde araldyń shalǵaı shetinde júrgeni qandaı ońdy boldy! Júregim sál-pál basylyp, qaýymdasyp otyrǵan serikterge kelip, alańsyz adamdaı-aq nemquraıdy kórinip kúlgen bolyp aqtalyp jatyrmyn.

— Keleńsiz qylyǵymdy bárińiz diń de keshirýlerińizdi ótinemin, onsyz da ózime-ózim kele almaı turmyn. Edýarda boıjetken gúl almasýdy ótingende, sátin paıdalanyp, kóńiline keler soz aıtyp qalyp edim, ol úshin onyń ózinen jáne barshańyzdan ǵapýlyq ótinemin. Al endi ózderińizdi meniń ornyma qoıyp kórińdershi: japa-jalǵyz turamyn, qyz-kelinshektermen aralasyp daǵdylanbaǵanmyn, onyń ústine sharap ishtim, ishetin ádetim jáne joq edi. Shafhatty bolsańyzdar eken.

Beıqamsı kúlip, barlyǵy da qazir umytylyp ketetin túkke turǵysyz nárse degendi bildirgim keldi, al shyn máninde oıyn-qaljyńnyń qazir orny joq. Aıtqandaı, meniń sózim Edýardaǵa eshqandaı eser etpegendeı. Onyń eshteńe jasyrar, ábestigin jýyp-shaıar túri de, oıy da joq, qaıta qasyma qatar otyryp alyp, eki kózin menen aıyrar emes. Aýyq-aýyq maǵan sóz tastap ta qoıady. Sosyn ur da qash oınaǵanda ol jurttyń bárine estirte:

— Maǵan leıtenant Glandy berińizder, — dedi. — Kim kóringenniń sońynan júgirip júrmeıin! Ol bolmaıdy!

— O, saıtan, úndemeńizshi endi eń qurysa, — dep sybyrlap aıaǵymdy typyrlattym.

Túsinbeı ań-tań bolǵany betine shyǵa keldi, aýyrsynǵandaı murnyn tyrjıtyp, jymıyp qoıdy. Ol taǵy da maǵan sondaı bir qorǵansyz kórindi, beıkúná kózqarasynda, apalaqtap abyrjý atoılap, júregim ezilip, aıaǵymnyń basyna tústi. Boıymdy meıirimdilik bılep, onyń súırikteı uzyn saýsaqtaryn ustap óz alaqanyma saldym.

— Sosyn! — dedim. — Qazir emes! Erteń kórisemiz ǵoı, ras pa?

XI

Túnde Ezoptyń óz buryshynan shyǵyp yryldaǵanyn estidim, jáne ony uıqyly-oıaý jatyp esittim, sol sát túsime ańshylyq kirip jatyr edi, ıttiń yryly túsimde eken ǵoı dep oıanbadym. Tańǵy saǵat ekide úıden shyqsam shyq túsken shópte adam aıaǵynyń izi jatyr; munda báz bireý bolǵan, áýeli bir terezege, sosyn ekinshisine kelgen. İz jolǵa baryp joǵaldy.

Ol maǵan qarsy adymdap keledi, júzi bal-bul janyp, kózi jalt-jult etedi.

— Siz kúttińiz be? — dep surady ol. — Siz kútip qaldy ǵoı dep qorqyp edim.

Men kútkenim joq, birinshi ol keldi.

— Jaqsy uıyqtadyńyz ba? — dep suradym, basqa ne aıtarymdy bilmedim.

— Joq, uıqy qaıda, qısaıyp jatqam da joq, — dep jaýap qatty ol. Sosyn uzaq tún uıyqtamaǵanyn, oryndyqta kózin jumyp jaı ǵana otyrǵanyn aıtty. Ol tipti úıden de shyǵyp ketipti.

— Túnde báz bireý meniń úıimniń mańynda bolypty, — dedim. — Tańerteń shópten sonyń izin kórdim.

Qyzaryp ketip ol týra jol ortasynda turyp qolymnan ustady da, jaýap qatqan joq. Oǵan kóz tastap:

— Sol siz emessiz be? — dep suradym.

— Iá, — dep maǵan jabysa tústi ol, ıá, ol men edim. Men sizdi oıatyp alǵan joqpyn ǵoı, á, aıaǵymdy abaılaı aqyryn-aqyryn basqanmyn. Iá,, ol men edim. Sizben taǵy da bir ret birge boldym. Men sizdi súıemin.

Xİİ

Ony qudaıdyń qutty kúni kórip júrdim. Jasyrmaı-aq qoıaıyn, qýanyshym qoınyma syımaı, aqyl-esimnen múldem aıyryldym. Oǵan da eki jyl ótti, endi ony kóńilim túskende ǵana oılaımyn, bolǵan oqıǵalardyń bári kóńildi aldarqatyp, oıymdy aıyqtyratyn sekildi. Al eki jasyl qaýyrsyn qalamǵa kelsek, ony sóz joq keıinirek baıandap beremin.

Bizdiń kezdesetin shartty jerlerimiz kóp bolatyn: dıirmen, jol ústi, tipti bizdiń úı jáne basqalar, qaıda shaqyrsam, ol sonda kelip turdy. "Sálemetsiń be!" — dep qashanda ol birinshi daýystaıtyn, "Sálemetsiń be!" dep jaýap qaıtaratynmyn.

— Sen búgin kóńildi ekensiń, ándetip júrsiń, — deıdi ol kózi jaınap.

— Iá, kóńildimin, — dep jaýap beremin. — Seniń ıyǵyńda daq túr, tozań bolýy kerek, jolda qonǵan ǵoı, sol daqty qalaı súıip alǵym kep túr deseıshi, súıip alýǵa ruqsat etshi. Sendeginiń bári maǵan qymbat, óziń degende mende aqyl-es qalmaıdy. Búgin túnde kóz shyrymyn alǵam joq.

Búl endi shyndyq, ony oılap talaı túndi uıqysyz ótkizdim.

Qatarlasyp qydyramyz da júremiz.

— Aıtshy, ózimdi ustaýym saǵan unaı ma? — deıdi ol. Múmkin men tym kóp myljyńdap ketetin shyǵarmyn? Joq deısiń be? Al sen oıdaǵydaı bolmaı bara jatsa, birden aıt. Keıde maǵan bunyń bári jaqsylyqpen bitpeıtin sıaqty kórinedi...

— Ne jaqsylyqpen bitpeıdi deısiń? — dep suraımyn.

— Ekeýmizdiń aramyzdaǵy qatynasty aıtamyn. Bul jaqsylyqpen bitpeıdi. Senseń sen, senbeseń qoı, al maǵan, mine salqyn soǵyp túr, saǵan jaqyndasam boldy, arqam muzdap ketedi. Búl baqyttan bolar.

— Seni kórsem boldy, men de tońazı bastaımyn, — deımin men de. — Joq, bári de jaqsy bolýy kerek. Ázir seniń arqańnan qaǵyp kóreıin, jylynasyń.

Ol buldanyńqyrap baryp kónedi de, men qaljyń úshin arqadan qattyraq qaǵamyn, qarqyldap kúlip jylyndyń ba dep surap qoıamyn.

— Ah, aıasańshy, arqadan qaǵamyn dep sabaǵanyńdy qoı endi, — deıdi.

Sózi qandaı deseıshi! Aıasańshy dep bir túrli jalynyshpen aıtady jáne.

Jolmen odan ári tarttyq. Meniń qaljyńyma shamdanyp qalmady ma eken? — dep ózimnen-ózim surap, synap bir kóreıin dep oıladym.

— Mine, esime myna bir oqıǵa túsip otyr, — dedim. — Birde bir jas kelinshekpen shanamen syrǵanaq tepkenimiz bar. Sonda ol aq oramalyn sheship alyp meniń moınyma baılap edi. Keshkisin oǵan: oramalyńyzdy erteń qaıtaramyn, qazir jýýǵa beremin, dedim. Joq, — dedi ol, — qaıtarsańyz qazir qaıtaryńyz, ony týra sol qalpynda saqtaıyn. Oǵan oramalyn berdim. Úsh jyldan keıin kelinshekti qaıta kezdestirdim. Al oramal qaıda? — dep suradym. Oramaldy ol alyp keldi. Sol jýylmaǵan qalpynda qaltasynda qaǵazǵa oraýly jatyr eken, óz kózimmen kórdim.

Edýarda maǵan jalt qarady.

— Iá? Odan ári ne boldy?

— Joq, odan ári eshteńe bolǵan joq, — dedim. — Bul menimshe, jaı ǵana jaqsy qylyq.

— Qazir ol qaıda?

— Shetelde.

Qaıtyp ol týraly áńgimelegen joqpyz. Biraq ol qoshtasyp turyp bylaı dedi:

— Tún tynyshty bolsyn! Ol kelinshek týraly oılama, jaraı ma? Men senen basqa eshkimdi de oılamaımyn.

Oǵan sendim, shyndyǵyn aıtyp turǵanyn kórdim, ol tek qana meni oılaıtyn bolsa, maǵan odan artyq ne kerek. Ony qýyp jettim.

— Rahmet saǵan Edýarda! — dedim. Júregim alǵysqa shyp-shyp tolyp, shynymdy aıttym: — Men úshin sen tym jaqsysyń, alaıda meni qýyp jibermegeniń úshin saǵan alǵys aıtamyn. Qudaı syılasyn seni, Edýarda... Oz basym, dál menen ne tapqanyńdy bilmeımin, menen áldeqaıda artyq, abyroıly da laıyqty adamdar qanshama. Biraq onyń esesine men basy bútin senikimin, tamyrdaǵy qanymmen, ólmeıtin janymmen sendikpin.

— Joq,, oqa emes, — dedi ol. Sen túsiniksiz birdeńeler aıtyp tursyń... Qudaı meni ne úshin syılaıdy. Sen bir kádik bolatyndaı sóıleısiń.. Al men seni qalaı súıedi deseıshi!

Ol dál joldyń ortasynda moınyma asyla ketip, qushyrlana súıip-súıip aldy.

Ol ketken soń, men óz qýanyshymmen ózim jalǵyz bolaıyn dep burylyp, ormanǵa qoıyp kettim. Sosyn abyrjyp, alańdap meni bireý-mireý baıqap qalmady ma eken dep, qaraǵaly jolǵa qaıta júgirdim. Alaıda onda eshkim joq eken.

Jazǵy túnder, tynysh sýlar jáne ormannyń qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyǵy qosylyp tóńirek túgel qalǵyp turǵan tárizdi. Jolda da ne shýyl, ne zýyl joq. Júregim qyzyl sharap quıǵandaı lyq-lyq, lúp-lúp etedi.

Otqa eligip, qýyrǵan ettiń ıisine eliktep kishkentaı kóbelekter men shirkeıler terezeden únsiz enip, úıden shyǵar emes. Tóbege jalp-jalp soǵylyp, qulaǵymnyń túbinen yzyńdap mazany aldy, keıbireýler aq tústi oqshontaıyma qonyp alypty. Olardyń qanatyn qozǵap, qalaı tyrbańdaǵanyna qarasam, kóbelekter men jibek qurttary maǵan úńiletin tárizdi. Keıbireýleri ushyp júrgen kóp gúlge uqsaıdy.

Úıden shyǵyp, tóńirekke qulaq tosamyn. Úp etken ún joq, bári de uıqyda. Barlyǵy shybyn-shirkeı, kóbelekterdiń jelpingen qanatynyń áserinen kógildir kórinedi. Odan ári ormannyń shetinde dolana sıaqty aǵashtar shoqtana qalǵan, olardyń usaq gúlderin keremet jaqsy kóremin. Kók butalardyń ár shoǵyn qyzyqtaýdy buıyrtqan qudaıǵa táýbe, olar ǵoı joldyń jıegindegi kip-kishkentaı raýshan gúlder ispetti, gúldi súıgendikten keıde jylap ta alamyn. Osy mańda orman qalampyry da bar, ony kórmesem de, ıisinen bilemin.

Al túnde kenet úlken aq gúlder ashylady, japyraqtaryn jaıyp jiberip, kádimgideı tynys alady. Olarǵa júndi qońyzdar qonyp, qaltyldaıdy da turady. Gúlden gúlge baryp aralaǵandy unatamyn, olar oz ıisine mas sıaqty kórinedi. Olardyń mahabbattan mas bolyp, láılip turatynyn baıqaımyn.

Jeńil adymdap kele jatqan adamnyń demimen "sálemetsiz be" degen tanys ún shyǵady.

Ádettegi jaýabymdy aıtyp, jol shańyna tizerleı qalyp, onyń tizesin qushyp, beldemshesine betimdi tıgizemin.

— Sálemet pe, Edýarda! — deımin qaıtadan baqyttan úzdigip kete jazdap.

— Meni qalaı kúshti súıesiń, á! — dep sybyrlaıdy ol

— Bilmeımin, qandaı alǵys aıtyp, qalaı ardaqtarymdy bilmeımin! — deımin. — Sen menikisiń dep uzaqty kún qýanyshym qoınyma syımaı júredi, tek bir seni ǵana oılap, júregim tynshymaıdy. Sen mynaý jumyr jerdegi eń sulý qyzsyń, seni sondyqtan da súıdim. Keıde seni aımalap súıdim ǵoı dep oılasam-aq, qýanyshtan qyzaryp ketemin.

— Al búgin meni sonsha erek súıýińniń sebebi ne? — dep suraıdy ol.

Sebebi myń san ǵoı, bir ǵana ol týraly oılaýdyń ózi ne turady. Bıik doǵadaı ıilgen qasynyń astyndaǵy mynaý kózqaras, mynaý sonyrqaı súıkimdi bet-álpeti súıdirmeı, súıindirmeı qoısyn ba!

— Seni qalaı súımeı tura alamyn! — deımin. — Men bar ǵoı, seniń kóńiliń kóterińki, densaýlyǵyń jaqsy bolǵany úshin árbir butaǵa, árbir aǵashqa rızalyq bildirip, alǵys aıtamyn. Bilesiń be, bir balda bir jas kelinshektiń bılemeı, kesh boıy otyryp qalǵany, eshkim bıge shaqyrmady ǵoı ony. Men onymen tanys emes edim, bet álpeti biraq unady, sosyn bıge shaqyrdym. Ar jaǵy ne boldy deısiń ǵoı? Ol basyn shaıqady "Bıkesh bılemes pe eken?" dep suradym men "ózińiz oılańyzshy, — dedi ol, — ákem jaqsy-aq adam edi, al anam aıtýly sulý bolatyn, ákem ony essiz súıdi. Al men bolsam, ishten aqsaq bop týdym".

Edýarda maǵan qarady. Biz kók butanyń arasyna otyrdyq.

— Sen týraly meniń bir qurbymnyń ne aıtqanyn bilesiń be? — dep bastady ol sózin. — Seniń kózqarasyń jyrtqyshtiki sıaqty, kózi túsip ketse-aq esimnen adasyp qalamyn, deıdi ol. Beıne bir sen oǵan qol salatyn sıaqty.

Júregim taǵatsyz qýanyshtan dúrsildep ketti. Ózim úshin emes, Edýarda úshin máz bolyp, maǵan tek ózi, jalǵyz ózi ǵana kerek, ózgeler meniń kózqarasym týraly ne aıtsa, ony aıtsyn, dep oıladym.

— Ol qandaı qurbyń? — dep suradym.

— Ony saǵan aıtpaımyn, — dep jaýap qatty ol Biraq ol balyq qaqtaıtyn orynǵa barǵanda bizben birge bolǵan.

— Á... — dep ańtarylyp qaldym.

Endi áńgime beti basqaǵa aýdy.

— Ákem osy kúnderi Reseıge barǵaly jınalyp júr, — dedi ol Onyń attanyp ketýin áli atap ótemiz. Sen Kýrholmada bolyp pa ediń? Biz ózimizben eki sebet sharap alamyz, pastor mekeniniń áıelderi de birge barady. Sharap jóninde ákem nusqaý berip te qoıǵan Tek sen endi qaıtyp meniń qurbyma kóz salmaıtyn bolasyń. Solaı emes pe? Áıtpese ony shaqyrmaımyn.

Kenet ol sózin qoıa salyp, moınyma asyldy da, kózin aıyrmastan betime tesile qarady, qalaı dem alǵany estilip turdy. Onyń kózi tuńǵıyq tanyp qap-qara bolyp ketti.

Men kilt kóterilip, abdyraǵannan aýzyma túskeni;

— Á... ákeń Reseıge bara ma? — ǵana boldy.

— Sen nege kenetten turyp kettiń? — dep surady ol

— Óıtkeni kesh bop qaldy, Edýarda, — dedim men. — Aq gúlder jabyla bastady, kún shyǵyp keledi, tań atty ǵoı.

Ony orman arasymen shyǵaryp salyp, qashan kózden uzaǵansha syrtynan qarap turdym, ol biraz jerge alystap baryp "Tynyshty tún!" dedi, ol daýsy maǵan talyp jetti de, ózi kózden ǵaıyp boldy. Sol sátte usta úıiniń esigi ashylyp, aq omyraýshaly adam shyqty, ol qalpaǵyn mańdaıyna ysyryp, jan-jaǵyna jaltaqtaı qarady da, Sırılýnn jaqqa jóneldi.

Meniń qulaǵymda "Edýardanyń "Tynyshty tún!" degeni syńǵyrlady da turdy.

XIV

Qýanyshtan basym aınalyp ketti. Myltyqtyń oǵyn alyp tastap edim, oılamaǵan jańǵyryq taýdan taýǵa samǵap, tastan tasqa sekirip, teńizdiń betimen zyrlap otyryp, uıqy kórmegen basqarý tutqa syndaǵynyń qulaǵyn shyń etkizdi. Al men ne úshin qýanamyn, osy? Oılarym, esteligim, ormannyń shýyly, tanystardyń úni úshin qýanamyn ba?! Men ol týraly ǵana oılaımyn, kózimdi jaýyp, ún-túnsiz turyp, ony oılap, mınýt sanaımyn.

Mine, sý ishkim kelip edi, bulaqqa bas qoıyp shólimdi qandyrdym, mine, júz qadam solaı qaraı adymdap, keri qaıttym, ol bolsa keshigip jatyr.

Birdeńe bolyp qalmady ma eken? Nebary bir-aq aı ótti, bir aı onsha uzaq merzim emes, joq, eshteńe bolǵan joq. Qudaı kýá, bir aı qas qaǵymda óte shyqty. Al túnder keıde jyldaı uzaq bolady, ýaqyt qysqartý úshin kár tózimdi bulaqqa salyp, sýlap aldym.

Ýaqytty men tún saıyn sanaımyn. Bylaı da boldy, ymyrt úıirildi, al Edýarda kelgen joq, birde ol tabandatqan eki tún boıy kelmedi. Tabany kúrekteı eki tún! Joq, oǵan eshteńe de bolmapty, endi qaıtyp baqyt degendi bilmespin dep oılap edim.

Álde men qatelestim be eken?

— Búgin ormannyń tynymsyz ekenin baıqadyń ba, Edýarda? Japyraqtar qaltyrap, tomarlardyń ishi ý-shý, abyr-sabyr. Olar oqys birdeńeler oılastyrǵan syńaıly... al men saǵan o týraly aıtqaly turǵan joqpyn. Taýda qus saıraıdy, kádimgi sary shymshyq. Ol eki tún tapjylmaı bir orynda saırap, óziniń dosyn shaqyrady. Bir áýennen tanbaı, qaıta-qaıta shyryldap, saıraýyn estidiń be?

— Iá,, estidim. Al ony ne úshin surap otyrsyń?

— Ózim de bilmeımin. Ol eki tún osynda otyr. Saǵan sony •aıtpaqshy edim, basqa eshteńe emes... Kelgeniń úshin rahmet súıiktim, rahmet! Seni búgin, álde erteń, kele me dep kúttim ǵoı, kúttim. Ózińdi kórgende qalaı qýanǵanymdy surama.

— Men de kúttim. Udaıy ózińdi oıladym. Sen syndyrǵan stakannyń synyqtaryn jınap tyǵyp qoıdym. Synǵan staqan esińde me? Ákem búgin ketti, maǵan kelýge bolmady, ony jolǵa qamdap, biraz dúnıeler salýǵa týra keldi. Seniń ormanda árli-berli júrip kútetinińdi bilemin, onyń zattaryn destelep júrip jylap júrdim.

Al, baqandaı eki tún ótti ǵoı, dep oıladym, sonda alǵashqy túni ne bitirgen? Onyń kózinde burynǵydaı qýanyshtyń bolmaýy neden?

Arada bir saǵat ótti. Taýdaǵy sary shymshyq sap bolyp, orman ishten tynyp tymsyraıa qaldy. Jo-joq eshteńe de bolǵan joq, barlyǵy da burynǵysha qaz-qalpynda: qoshtasarda ol qolyn sozyp, qımastyqpen súıispenshilikpen qarady.

— Erteń be? — dedim.

— Joq, erteń emes, — dep jaýap berdi ol

Nege ekenin men suraǵan joqpyn.

— Erteń men toı jasaımyn ǵoı, — dep ol kúlip jiberdi. — Jaı ǵana saǵan kútpegen syılyq bolsyn dep edim, óńiń ózgerip ketti ǵoı, zaıyry, birden aıtýym kerek eken. Saǵan hat jibermek edim.

Júregim endi ǵana ornyna tústi.

Ol basyn ızep ketpekshi bolyp edi.

— Taǵy da bir suraq, — dedim men ornymnan qozǵalyp.

— Aıtshy, staqannyń synyǵyn qashan jınap jasyryp júrsiń?

— Qashan jınadyń deısiń be?

— Iá, dál solaı. Bir apta, álde eki apta buryn ba?

— Bálkim, eki apta buryn shyǵar. Ony nege sonsha ejiktep suradyń? Joq, olaı bolsa shyndyǵyn ózim aıtaıyn. Ol keshe bolǵan.

Keshe deıdi, keshe, odan ári emes, ol meni keshe ǵana oılapty. Demek, bári de tamasha.

XV

Biz eki qaıyqqa jaıǵastyq. Án salyp, aıqaılap bir-birimizdi shaqyrdyq. Qýrholmy araldardyń ar jaǵynda, ájeptáýir alys jer. Doktor bizdiń qyz-kelinshekter sıaqty, búgin bastan-aıaq aq kıim kıip alypty, ony dál osyndaı razylyq peıilde eshqashan kórgen emen, ádette úndemeýshi edi, búgin sheshilip, kósilip ketipti, áńgimeshil-aq. Eptep iship alǵan bolar, kóńildiligi sodan da shyǵar dep oıladym. Jaǵaǵa túskenimizde ol bir sát nazar aýdarýymyzdy talap etip, barlyǵymyzdyń óz úıindegi deı erkin sezinýimizdi ótindi. Sirá, Edýarda ony qojaıyn saılaǵan ǵoı, dep oıladym.

Qyz-kelinshekterge ol keremet iltıpat bildirdi. Al Edýardaǵa qamqor kóńilmen sondaı jyly qarap, keıde tipti ákesin deı erkeletkisi keldi, burynǵy eskertý jasap, aqylgóısýdiń biri joq. Áıtpese, ol týǵan kúnin eske alyp "Otyz segizinshi jyly týdym" dese, "Myń da segiz júz otyz segizinshi jyly, solaı emes pe?" dep túzeter edi. Oǵan jaýap retinde Edýarda "Joq, myń segiz júz otyz segizinshi jyly" deıtin, ol sál abyrjyp qalyp qaıta túzetetin, onymen qoımaı: "Olaı bolýy múmkin emes" dep sózge qonaq bermeıtin. Men sóılegende ol sypaıy, muqıat tyńdap, unatpaıtyndaı keıip tanytpaıtyn.

Maǵan kelip bir jas qyz amandasty. Men ony tanymadym, qaıdan kórgenimdi esime jáne túsire almadym, birdeńeni shatastyryp aıtqan bolyp edim, ol kúlip jiberdi. Baqsam, ol balyq qaqtaýshylar sarapshysynyń bir qyzy eken, aralda birge bolyppyz, tipti ony ormanshy úıine, ózimizdikine shaqyryppyn. Az-kem áńgimelesken boldyq.

Bir saǵat álde eki saǵat ótti me, zerige bastadym. Ne quısa, sonyń bárin ishtim, qysqa-qysqa jurttyń bárimen til qaǵystym. Bir án tektikten keıin bir án tektikke jol berdim, kóńil hoshym kelmeı, abdyrap, yqylas-peıilge ne jaýap qaıtararymdy bilmeı sastym. Keıde aýzyma kelgendi, aıta salam da, keıde soz tappaı qalam. Aýlaǵyraq, ústel ornyna paıdalanǵan úlken tastyń qasynda otyryp alyp doktor julqyna sóıledi.

— Kóńil! Kóńil degenimizdiń ózi ne? — deıdi ol. Osynda sarapshynyń qyzy ony erkin oılylyǵy úshin kinálady, al erkin oılaýǵa bolmaıdy dep aıtyp júrgen kim! Aıtalyq, keıbireýler tozaqty jer astyndaǵy bir úı dep oılaıdy, al albastyny sonyń bastyǵy, bylaısha aıtqanda joǵary mártebelisi dep sanaıdy

Al doktor bolsa, qaýym shirkeýindegi qudaıy beıneler týraly aıtqysy keledi: Ǵaısa, birneshe jebireı erkekter men áıelder, sýdy sharapqa aınaldyrý... — Bári de ǵajap emes pe. Ǵaısanyń basyndaǵy nur sheńber she? Nur sheńber degenimizdiń ózi ne? Kespekten alynǵan altyn qursaý, úsh aq tal shashqa ilinip turady.

Eki kelinshek shoshyna qoldaryn siltedi. Alaıda doktor qıyndyqtan tez shyǵyp, sózin ázilmen jalǵastyrdy.

— Úreıli bolyp estiletini ras emes pe? Ony moıyndaımyn, álbette, moıyndaımyn. Al eger ishińnen ony qaıtalaı berseń, tipti jeti, segiz márte qaıtalasań, sosyn sál-pál oıǵa salsań, eshqaısysy da úreı shaqyryp, qorqynyshty kórinbeıdi. Hanymdar, iltıpat bildirip, menimen birge iship qoıyńdarshy!

Álgi eki kelinshektiń aldyna tizerleı otyra qalyp, qalpaǵyn qasyna qoımaı, kókke kóterip, staqandy bir qolymen aýzyna aparyp, basyna bir-aq kóterdi. Onyń mundaı eptiligine qyzyǵa da qyz ǵana qaradym, tipti sóz joq birge ishetin edim, biraq úlgermeı qaldym.

Edýarda ony kózimen qadaǵalap otyrdy. Onyń qasyna kelip qatar otyryp:

— Al búgin kúlis oınaımyz ba? — dedim oǵan.

Ol dir ete qalyp. ornynan kóterildi de:

— Esińde bolsyn, bizge endi bir-birimizge "sen" deýge bolmaıdy, — dep sybyrlady ol

Men bolsam, oǵan "sen" dep aıtýdy oılaǵan da joqpyn. Qaıtadan sheginip kettim.

Taǵy da bir saǵat ótti. Qandaı uzaq kún edi! Úshinshi qaıyǵym bolǵanda úıge mana ketip qalatyn edim. Ezop kúzet jaıda baılaýly tur, men týraly oılap tur ǵoı beıshara. Edýardanyń oıy áldeqaıda menen alysta samǵap júr, bul onyń shalǵaıǵa, beıtanys ólkege ketip qalý qandaı baqyt degen sózinen-aq belgili boldy, ony aıtqanda júzi alaý atyp, tipti qate de jiberip aldy.

— Ol kúni menen asqan baqytty jan bolmaıdy...

— Menen baqytty, — deıdi doktor.

— Ne? — dep suraıdy ol

— Menen baqytty.

— Túsinsem buıyrmasyn.

— Siz "asqan baqytty" dedińiz. Tek sol ǵana.

— O, shynynda da! Keshirim ótinemin. Parohod palýbasyna tabanym tıgen kúni menen asqan baqytty eshkim bolmaıdy. Keıde meni bir jaqqa tartady da turady, qaıda ekenin ózim de bilmeımin

Ony bir jaqqa tartyp turady, al men týraly oılamaıdy. Betine qarap edim, júzinen meni umytqanyn kórdim. Búl arada sózdiń qajeti joq. Jaı ǵana qarap, júzinen bárin, de kórdim. Sondyǵynan mınýtterdiń ózi toryqtyryp, zaryqtyryp áreń ótti. Úıge qaıtatyn mezgil bolǵan joq pa dep surap, jurttyń bárin mezi qyldym. Ábden keshiktik qoı, Ezopym kúzet úıinde baılaýly qalyp edi, desem tyńdaıtyn tiri pende joq. Eshkimniń de úıge qaıtqysy kelmeıdi.

Úshinshi ret sarapshynyń qyzyna keldim, meniń kózqarasymdy jyrtqyshtiki ne teńep júrgen osydan basqa eshkim joq. Onymen otyryp ishtik: onyń janarynda bir úreı bar sıaqty, kózi bir jerge baıyzdamaıdy, bir sát maǵan qadala qalyp, zamat aýdaryp jiberedi.

— Aıtyńyzshy, bıkesh, — dep bastadym sózdi, — sizge osy jaqtyń adamdary áýdemde ótetin jazǵa uqsas bolyp kórinbeı me? Sondaı qubylmaly, sondaı kórkem ózderi!

Muny men daýystap, qasaqana daýystap aıttym. Daýysymdy báseńdetpeı bıkeshti ózim qaıtadan qonaqqa, kúzet jaıymdy kórip ketýge shaqyrdym.

— Sondaı bir qudaıy qaıyrym jasap, meni bir baqytqa bóleńizshi, — dep jalyna turyp, kelse oǵan ne syılarymdy oıladym. Jalpy, oqshontaıdan ózge syılaıtyn eshteńe tabylmas, dep túıdim.

Bıkesh kelýge ýáde berdi.

Edýarda bolsa basqa jaqqa qarap, meniń sózime eshqandaı mán bergen joq. Ol basqalardyń, áńgimesine qulaq túrip, arakidik sóz qosyp qoıyp otyrdy. Doktor áıelderdiń alaqanyna qarap bal ashyp, aýyz jappaı myljyńdap otyr, óziniń de qoly olardikinen kishi bolmasa, úlken emes, naǵyz aqsaýsaq, bir saýsaǵynda saqına júr. Men ózimdi basy artyq sanap, shetkerirek tasqa baryp otyrdym. Kún nedáýir keshkirip qaldy. Tasta japadan-jalǵyz otyryp, bir ǵana oılaǵanym: qazir ol aıaq astynan shaqyryp qalsa, sol sát kimge jetip barar edim, biraq ol meni múldem eleıtin emes. Jaraıdy, maǵan báribir endi eshteńeniń keregi joq...

Ózimdi jetimsirep qalǵandaı sezindim. Tý syrtym daǵy áńgimelerdi estidim, qulaǵymda Edýarda kúlkisiniń syńǵyry, sol sát kenet qarǵyp turyp solarǵa keldim. Dál qazir ózimdi-ózim ustar halde emes edim.

— Bir sát, bir, ǵana sátke beri qarańyzdarshy, dedim. — Baıqaısyzdar ma, álginde men anaý tasta otyryp sizderge ne qyzyq kórsetsem eken dep oıǵa shomdym, aqyry, meniń myna koleksıamdy qaraǵandaryńyz durys bolar, dep túıdim, — dep qorapshany alyp shyqtym.  — Keshirińizder, muny endi bolmasa umytyp kete jazdappyn. Marhabat etip qarańyzdarshy, barshańyz da kórińizder, munda qyzyl, munda sary shybynda bar. Sizderdiń buny qyzyqtap qaraǵandaryńyz men úshin qýanysh. — Sóılep turyp kár tózimdi qolyma ustap qalǵan ekenmin, keıin ony sheshkenim yńǵaısyz bolǵan eken dep oılap, basyma qaıta kıdim.

Bir sát jappaı únsizdik ornady, qorapshaǵa eshkim de jaqyndap kelgen joq. Aqyry, oǵan doktor qolyn sozyp, sypaıy ǵana:

— Raqym etińiz. Iá, ne zat ekenin kóreıik, — dedi. — Men úshin osy qaýyrsyn shybyndy qalaı jasaıtyny qashanda jumbaq bolýshy edi.

— Bulardy men ózim jasaımyn, — dedim dán rıza bolǵan keıippen. Sodan soń bulardy qalaı jasaıtynymdy baıandaýǵa kiristim. — Ýa, bul onsha qıyn da emes, áýeli qaýyrsyn men ilmek satyp alamyn... biraq búl shybyqsha shybyndar onsha sátti emes, jaı kórsetý úshin jasala salǵandar. Al bulardyń daıyndary bolady, óte ádemi-aq.

Edýarda maǵan nemkettileý kóz tastady da, sosyn qorapshaǵa bir qarap qurbylaryn qozǵaltpaı áńgimesin jalǵastyra berdi.

— Munda mine, materıaldary jatyr, — dedi doktor. — Kóz salyńyzdar, qandaı ásem qaýyrsyndar.

Edýarda da kórip:

— Bárinen jasyldary jaqsy eken, — dedi. — Maǵan berip jiberińizshi, doktor.

— Olardy ózińizge alyp qalyńyz, — dep daýystadym. — Káne keı, ótinemin. Mine, myna eki jasyly. Marhabat etińiz, búl bir sizge eskertkish bolsyn.

Qaýyrsyndardy ol qolynda dóńgeletip turyp:

— Olar jasyl bolǵanymen kúnge ustaǵanda altynǵa býlaǵandaı bolady eken, — dedi. — Jaraıdy, taqa maǵan syılaǵyńyz kep tursa, rahmet!

Qaýyrsyndardy ol kóılegine qadap aldy.

Sálden soń doktor qorapshany ózime qaıtaryp alǵys aıtty. Sosyn ornynan turyp qaıtý jaıynda oılanatyn ýaqyt bolǵan joq pa, dep surady.

— Iá, qudaı úshin, qaıtaıyqshy, — dedim. — Úıde ıtim qaldy, bilesiz be bir tóbetim bar ǵoı, qazir oralǵanymda aldyńǵy eki aıaǵyn terezege qoıyp, meni qarsy alady. Kún sondaı ǵajap boldy, uzamaı batady, úıge qaıtý kerek. Bárińizge rahmet.

Edýarda qaı qaıyqqa otyratynyn kórý úshin men sýdyń ózinde turdym, oıym onyń qaıyǵynan basqaǵa miný. Men oǵan tańdana kóz tastadym, júzi alaý atyp, bal-bul janyp júr. Mine, ol maǵan kelip, qolyn usynyp, qıyla turyp:

— Qaýyrsyn úshin rahmet... — dedi. — Biz bir qaıyqqa otyramyz ǵoı, solaı emes pe?

— Qalaı aıtsańyz solaı bolady da, — dep jaýap qattym.

Biz bir qaıyqqa minip, ol meniń janyndaǵy oryndyqqa otyrdy da tizemizge tizemiz túıisti. Men oǵan qarap edim, jaýap retinde ol da maǵan zamat kóz tastady. Onyń tizesiniń tıýi sondaı ystyq sezilip, búgingi aýyr kúnniń qarymtasy retindegi syı sıaqty kórinip, burynǵy qýanyshty kóńil kúıine oralǵaly otyr em, kenet ol burylyp ketip maǵan arqasyn berip, rólde otyrǵan doktormen áńgimege kiristi. Tabany kúrekteı shırek saǵat men ol úshin dúnıede joqtaı boldym. Sol arada ózimdi-ózim ómir-baqı keshpeıtin deı bir ábestik jasap aldym. Onyń aıaǵynan bashmaǵy sypyrylyp qaldy da, men ony ala sap sýǵa alysqa laqtyryp kep jiberdim — ne úshin óıtkenimdi bilmeımin, álde ol qasymda otyrǵanyna qýanǵandyqtan ba, álde munda men de barmyn dep nazaryn aýdarǵym kelgendikten be — túsinsem buıyrmasyn. Qyz-kelinshekter ý-shý boldy. Ózim de yńǵaısyzdanyp qaldym, biraq odan ne paıda. Bolary boldy, boıaýy sińdi. Meni qutqarǵaly doktor: "Qattyraq esińder!" dep aıǵaı sap qaıyqty bashmaqqa qaraı burǵyzdy. Birer sátte bashmaqqa sý tolyp bata bergende eskekshi ony ustap qaldy, óziniń de jeńi sýǵa malyndy. Bashmaqtyń qutqarylýyna baılanysty kóp úndi "ýra" eki qaıyqtan da dabyldatyp, tóńirekti túgel jańǵyryqtyrdy.

Uıalǵannan kirerge tesik tappadym, qol oramalymdy alyp bashmaqty súrtkenimde óńimniń qalaı myń qubylǵanyn ǵana sezemin. Edýarda ony qolymnan únsiz ǵana aldy. Tek sodan soń ǵana:

— Ómirimde dál mundaıdy kórgen emen, — dedi.

— Ras, kórmepsiz, — dep qostadym onyń sózin. Kúlip-oınap, bul qylyǵym báz bir oıdan týǵanyn, onyń astarynda jatqan syr baryn bildirgen keıip tanyttym. Biraq astarynda qandaı syr jatýy, múmkin? Doktor maǵan alǵash ret jaratpaı qarady.

Ýaqyt jyljyp qaıyq syrǵyp jaǵaǵa jetti. Án tektiktiń izi sýyp, bárimiz qosyla án salyp kemejaıǵa toqtadyq.

— Beri qarańyzdar, — dedi Edýarda. — Sharapty áli taýyspaqpyz ǵoı, onda kóp qalypty. Káne, kóp uzamaı qaıta jınalyp, bizdiń zalda bı bılep, shyn máninde bal jasaıyq.

Jaǵaǵa kóterilgenimizde men Edýardadan keshirim suradym.

— Kúzet jaıyma qalaı tezirek jetkim keledi deseıshi meni, — dedim. — Búgin ábden tıtyqtadym.

— Solaı ma, leıtenant myrza, ábden tıtyqtap sharshaǵan ekensiz ǵoı búgin?

— Ózimniń de, ózgeniń de kóńildi kúnine kóleńke túsirip, buzyp jibergenimdi aıtpaq edim, — dedim. Edýardanyń sózine jaýap qaıtaryp. — Jaıdan-jaı bashmaǵyńyzdy sýǵa laqtyryp jiberdim.

— Iá, munyńyz ǵajap boldy.

— Keshirińiz meni! — dep mińgirledim.

Budan asqan jaman qylyq bolmas. Endi óz tynyshtyǵymdy ǵana saqtaýǵa bekindim. Qudaı kýá, ne bolyp, ne qoısa da, óz tynyshtyǵymdy qorǵaıtyn bolamyn. Men ne, oǵan ózim baryp baılanyppyn ba? Jo-joq, joq, jáne de joq. Bári de tamyljyp turǵan bir kúni ol janymnan janaı ótkende jolda boldy.

Oı, búl teristiktiń jazy ma jazy! Mamyr qońyzdaryn endi emge tappaısyń, al kúni kúndiz de, túnde de jarqyrap turǵanmen, adamdaryn múldem túsine almaı-aq qoıdym. Osynaý kógildir kózderi tesilgende ne kóretinin, anaý ǵajap mańdaılardyń ar jaǵynda nendeı oılar dúbirlep júrgenin kim bilsin. Biraq onyń men úshin bári bir ǵoı. Maǵan eshkimniń de keregi joq. Men qarmaq salyp, balyq aýlaýǵa kiristim. Eki kún, tórt kún ótti. Tún balasy kúzet jaıymda jatqanda kirpigim ilinbeıdi.

— Sizdi kórmegeli tórt kún boldy ǵoı, Edýarda?

— Iá, shynynda da tort kún. Túsinseńiz bar ǵoı, sharýa bastan asady. Kirip, kórýińizge bolady.

Ol meni zalǵa ertip keldi. Ústelder shyǵarylyp, oryndyqtar qabyrǵa jaǵalatyp qoıylǵan. Barlyǵy da ornynan qozǵalǵan; aspa sham, pesh jáne qabyrǵalarǵa arsha japyraqtary ilinip, dúkennen alynǵan qara matamen seısep telgen. Fortepáno buryshqa ysyrylypty.

Búl onyń "balǵa" ázirlengeni.

— Al qalaı, sizge unaı ma? — dep surady ol

— Tamasha! — dep jaýap berdim.

Zaldan shyqqanda oǵan:

— Siz meni múldem umyttyńyz ǵoı, Edýarda? Ras pa osynym? — dep suradym.

— Men sizdi túsinbeımin, — dep tańdana jaýap qatty ol — Siz meniń qanshama sharýa tyndyrǵanymdy kórip turǵan joqsyz ba? Sizge soǵýǵa qolym tıdi me?

Árıne,, maǵan kirip ketýge ýaqytyńyz qaıda? — dedim. Uıqysyz túnderden basym aınalyp, aıaǵymnan áreń turmyn ózim, sózim de súreńsiz ári túsiniksiz, kúni boıy júregim aýyrdy. — Álbette, maǵan soǵýǵa ýaqytyńyz bolmaǵan ǵoı... Men ne sandyraqtap kettim, ózi? Iá, aıtpaqshy, siz men týrasynda ózgerip kettińiz, áıteýir birdeńe boldy. Oǵan daýlasańyz. Alaıda júzińizge qarap ne bolǵanyn aıyra almaı-aq qoıdym. Sizdiń mańdaıyńyz qandaı ǵajap, Edýarda! Ony men endi ǵana baıqap turmyn.

— Biraq men sizdi jalpy umytqan joqpyn! — dep yshqynyp qalyp, qyzaryp ketti de, ol meni qoltyǵymnan aldy.

— Al ıá, múmkin siz meni umytpaǵan shyǵarsyz. Olaı bolsa, ne aıtyp turǵanymdy meniń ezim de bilmeıtin shyǵaramyn. Áıteýir ekiniń biri.

— Erteń sizge shaqyrtý jiberemin. Siz menimen bıleısiz. Sony¬men bıleımiz ǵoı biz!

— Meni eptep shyǵaryp salmaısyz ba? — dep suradym.

— Qazir me? Joq, shyǵaryp sala almaımyn, — dedi ol. — Uzamaı doktor keledi, ol kómektesemin dep ýáde berip edi, áli de birdeńeler jasaý kerek bop tur. Demek, siz zal jaqsy jasaýlanǵan dep sanaısyz ǵoı. Al sizge ol bylaı...

Esik aldyna kelip arba toqtady.

— O, doktor búgin kúımemen júr eken ǵoı, — dedim.

— Iá, oǵan at jibergenmin men. — Árıne, onyń aýrý aıaǵyn saqtaý kerek qoı. Al keshirińiz, men kettim... Qaıyrly kún, qaıyrly kún, doktor. Ózińizdi kórgenime qýanyshtymyn. Ádettegideı, densaýlyǵyńyz óte myqty bolar? Sizderdi qazir tastap ketip qalsam, keshirer dep senemin.

Shyǵa beris tabaldyryqtan túsip, burylyp artyma qarasam Edýarda terezede syrtymnan meni baǵyp túr eken. Eki qolymen perdeni serpe ashyp qaraǵanda júzi oıly, álde nege alań sıaqty kórindi. Eser qýanysh eltitip, kózge ystyq úıden qaryshtaı attap ketip baramyn, aıaǵymnyń bar-joǵyn da sezbeımin, kózimde tuman, qolymdaǵy myltyǵym taıaqtaı jep-jeńil. Eger ol menimen bolsa, menen jaqsy adam shyǵar edi dep oılaımyn. Ormanǵa kirip, oılarymdy jerine jetkizbekpin eger ol menimen bolsa, tilin de, babyn da taýyp, quraq ushyp qyzmet eter edim, tipti nashar adam bop shyǵyp qoldan kelmeıtindi talap etse de, kóńilinen shyǵyp qýantý úshin búl dúnıedeginiń bárin jasar edim... Toqtap tizerleı otyra qap úkili úmitpen erinimdi jol jıegindegi shópke tıgizdim. Sosyn turdym da, ári tarttym.

Aqyr sońynda tynyshtaldym. Men týrasynda ózgergen eken-aq, biraq onda turǵan ne bar! Bul ánsheıin ǵana, onyń minezi osyndaı, álginde ol terezede menen kóz almaı, telmirip turǵan joq pa, qashan men kóz ushyna sińip, qaram óshkenshe kózimen uzatyp saldy. Maǵan odan artyq ne kerek? Meniń kóńilim kóterilip, janym jaılanyp qaldy. Tań atqaly eshteńe ishpespin ǵoı, biraq qarnymnyń ashqanyn bilgenim joq.

Alda júgirip bara jatqan Ezop kenet úrip qoıa berdi. Basymdy kóterdim. Aq oramaldy áıel meniń kúzet jaıymnyń qasynda tur eken, bul ustanyń qyzy Emva edi.

— Sálemet pe, Emva! — dep daýystap jiberdim.

Ol dáý sur tastyń túbinde túr eken, qyzaryp ketipti, saýsaǵyn úrleı beredi.

— Emva! Senbisiń! Saǵan ne boldy? — dep suradym.

— Ezop meni qaýyp aldy, — dep jaýap qatqan ol tunjyrap temen qarady.

Men onyń saýsaǵyn qaradym. Ony ózi tistep alypty. Kenet meniń basyma kúdik sap ete qalyp:

— Kóp kútip qaldyń ba? — dep suradym.

— Joq, kop emes, — dep jaýap berdi ol

Bir-birimizge basqa bir aýyz da soz aıtpaı, men ony qolynan ustap kúzet jaıǵa kirgizdim.

XVII

Balyq aýlaýdan ádettegiden erte qaıtqam joq, sondyqtan "balǵa" týra sómkemmen hám myltyǵymmen tústim, ústimdegi táýir kıimim tek kúrtem ǵana. Sırılýnnǵa kelgenimde kún keshkirgen bola¬tyn, syrttan zalda bı qyzyp jatqany estildi, sosyn bireý aıǵaılap jiberdi: — Mine, leıtenant myrzanyń ózi! Ańnan keldi! Meni jastar alqa qotan qorshap aldy, barlyǵynyń da meniń oljamdy kórgisi keledi. Búgin birneshe teńiz qusyn atyp alyp, shamaly balyq aýlaǵanmyn. Edýarda bılep júr eken, narttaı janyp kúlimdeı qarsy alyp: — Birinshi bıińiz menimen! — dedi. Biz bıleı jóneldik. Barlyǵy da oıdaǵydaı boldy, basym aınalyp edi, biraq qulaǵanym joq. Meniń ebedeısizdeý etigimniń nál ókshesi edendi tars-turs soǵyp, syryn ushyratynyn sezdim de, kóp bılemeı qoıa qoıdym. Kóp zıan keltirmegenime jáne qýanyp qaldym. Mak myrzanyń eki pirkánshigi janyn salyp óńin buzyp turyp bıledi. Doktor baryn salyp kadrılpaǵa basty. Zalda jigitterden basqa múldem jas tort bozbala boldy, olar sarapshy men osyndaǵy dárigerdiń balalary. Qaıdan kelgeni belgisiz, bir kommersant boldy, táp-táýir daýsy bar eken, ol án salyp, fortepáno aldynda qyz-kelinshekterdi aýystyrdy.

Dýmannyń alǵashqy kezeńi qalaı ótkenin bilmeımin, biraq sońǵy sátteriniń bári esimde. Kúnniń jalqyn jaryǵy zalǵa quıylyp, teńiz qustary uıqtap qaldy. Bizge sharap pen pechene ákeldi, daýryǵa áńgimelesip, jelpine ándetip máre-sárimiz, Edýardanyń syńǵyrlaǵan beıkúná kúlkisi zaldy jańǵyryqtyrdy. Alaıda ol alǵashqydan keıin jalǵyz aýyz sóz bolsa da, til qatyspaǵany nesi. Men qasyna kelip, maqtaýǵa sheber bolmasam da, bir jyly soz aıtqaly oqtaldym, ol denesimen dene qara kóılek kıipti, sál qysqalaý kóringenimen bılegende tipti jarasyp ketedi eken.

— Qara kóılegińiz... — dep bastaı bergenimde ol ornynan turyp, bázbir qurbysyn belinen qushyp shetkerirek ketip qaldy. Osy daǵdysyn áldeneshe qaıtalady. Jaraıdy, jasar lajyń qaısy, dep oıladym da qoıdym. Búıtetini bar terezeniń aldynda turyp muńly kózimen shyǵaryp salyp nesi bar meni? Ne úshin?

Bir kelinshek meni bıge shaqyrdy. Edýarda jaqynyraq otyrǵan, sondyqtan jaýapty qattyraq qaıtardym.

— Joq, ketetin ýaqytym boldy.

Edýarda qabaǵyn túıe qarap, kesimin bir-aq aıtty.

— Ketem deıdi? Ah joq, siz ketpeısiz!

Abdyrap qalyp, erinimdi qanyn shyǵara tistep turyp kettim.

— Sizdiń álginde aıtqanyńyzdy umytpaspyn, Edýarda boıjetken, — dep ashyna sóılep, esikke qaraı birneshe qadam jasadym.

Doktor bir-aq yrǵyp qasyma keldi, Edýarda da maǵan umtyldy.

— Munyńyz qalaı? — dedi ol kinálaı qarap. — Men siz eń sońynan kádimgideı jurttyń bári taraǵannan keıin ketedi dep oılaǵanmyn. Ýaqyt áli nebary saǵat bir... Ah, beri qarańyzshy, — dep ol jarqyldaı júrip sózin jalǵastyrdy, — siz meniń bashmaǵymdy aman alyp qalǵany úshin eskekshige bes taler beripsiz ǵoı, onyńyz tym kop. — Osyny aıtyp shyn kóńilden syqylyqtaı kúlip qalǵandarǵa buryldy.

Tańdanǵanymnan aýzymdy ashyp ańyryp, oıymnan jańylyp, abdyrap qaldym.

— Shamasy, siz meni keleke qylasyz-aý, — dedim shamdanyńqyrap. — Jalpy men eskekshige eshqandaı bes taler bergenim joq.

— Bermedim deısiz be? — Ol as úıge shyǵar esikti ashyp qyzmetshini shaqyrdy. — Bizdiń Kýrholmaǵa saıahatymyz esińde me, Iakov? Sen meniń bashmaǵymdy qutqaryp qalyp ediń ǵoı.

— Iá, — dep jaýap qatty Iakov.

— Bashmaqty qutqaryp qalǵanyń úshin bes taler aldyń ǵoı?

— Iá, maǵan berip jiberipti...

— Já, jaqsy, bara ber!

Bul ne ǵalamat, dep oıladym men. Masqaralaǵysy kelgeni me meni? Joq, olaı meniń betimdi shıedeı qyla almaısyń. Daýystap, bárin aıqyn aıttym.

— Myrzalar, bul arada bir ne aldaý, ne qatelik baryn barshańyz bilip alyńyzdar. Bashmaq úshin eskekshige bes taler berý meniń oıyma kelgen emes. Ras, solaı jasaýǵa tıis edim, biraq ony oılamappyn.

— Olaı bolsa, káne, qaıtadan bıleıik, — dedi Edýarda mańdaıyn qyrystyryp. — Bılemeı turǵanyńyz ne, osy?

Toktaı tur, bunyń bárin óziń baıandap berisin, dep óz-ózimnen ishteı sheshim shyǵaryp, sol sátten bastap ony kózden qaqas qylmadym. Aqyry ol zalmen japsarlas bólmege shyqty da, men artynan ilese kirdim.

— Sizdiń densaýlyǵyńyz úshin! — dep staqanymdy kóterdim.

— Meniń staqanym bos, — dep qana jaýap berdi ol

Al aldynda shúpildeı tolǵan staqan túr.

— Anaý sizdiń staqanyńyz ǵoı dep oılaǵan edim.

— Joq, ol meniki emes, — dep kórshisine burylyp, onymen qyzý áńgimege kirisip ketti.

— Onda keshirińiz, — dedim.

Qonaqtardyń arasynan osy bir bolmashy oqıǵany baıqap qalǵandary boldy.

Jábirlengennen júregim aýdarylyp túskendeı bolyp:

— Áıtkenmen aryzdasyp, arylýymyz kerek... — dedim.

Ol ornynan turyp eki qolymdy óz alaqanyna salyp turyp jalynǵandaı bop sóıledi.

— Tek búgin emes, qazir emes. Muń basyp, maǵan onsyz da kóńilsiz. Qudaıa, qalaı-qalaı qaraısyz maǵan! Siz meniń dosym bolǵan joq pa edińiz?..

Ábden abyrjyp esim ketti, ońǵa da, solǵa da buryldym, sosyn bılep júrgenderge tarttym.

Uzamaı zalǵa Edýarda kirdi, kelimsek kommersant bı sazyn oınap otyrǵan fortepánonyń qasyna kelip turǵan onyń júzinde qupıa bir alań bar.

— Fortepánoda oınaýdy eshqashan úırengen emespin, — dedi ol — Sosyn maǵan qarady, kózi qaraýytyp ketken sekildendi. — Eh, oınaı bilsem ǵoı, buny tek!

Oǵan qandaı jaýap tappaqpyn. Biraq júregim taǵy da alaburtyp:

— Kenetten nege muńaıa qaldyń, Edýarda? — dep suradym. — Onyń maǵan qandaı aýyr ekenin bilseńiz ǵoı.

— Sony ózim de túsinbeımin, — dep jaýap qatty ol. Bylaıynsha, bári ornynda bolýǵa tıis. Ketse ǵoı bári tezirek biri dep qalmaı. Tek siz emes, joq,, joq. Esińizde ǵoı, siz eń sońynan ketesiz.

Bul sózinen taǵy da tirilip, qýatym tasyp, kún jaryǵy jadyratyp turǵan zalǵa janarym jarqyraı qaraımyn. Sarapshynyń qyzy qasyma kelip, áńgime bastady, onymen myljyńdasyp otyrýǵa zaýqym joq edi, sondyqtan suraqtaryna úzdik-sozdyq jaýap berdim. Odan kózimdi qasaqana aýdaryp ákettim, óıtkeni meniń kózqarasymdy jyrtqyshqa teńep júrgen osy ǵoı. Ol Edýardaǵa burylyp, birde shetelde, shatastyryp almasam, Rıgada bázbir myrza onyń qyr sońynan qalmaǵanyn aıtty.

— Ol meniń túp izime túsip, kósheden kóshege ótip sońymnan qalmady, kózim tússe-aq tek jymıǵanyn baıqaımyn, — dedi ol.

— Olaı bolsa, ol soqyr shyǵar, — dep dúńk etkizdim. Edýardanyń kóńilinen shyǵaıyn dep. Oǵan qosa ıyǵymdy da qıqań etkizip qoıdym.

Bıkesh meniń dókirligimdi tabanda túsinip:

— Iá, árıne, mendeı kári shandyrdyń qyr sońynan qalmaı júrgen soqyr bolmaı, kim bolýshy edi, — dep shaǵyp aldy.

Biraq men Edýardanyń razylyǵyn baıqaı almadym, ol oz qurbysyn eliktirip, shetkeri boryshqa baryp áńgimelerin qaıta jalǵastyryp, ózara sybyrlasyp, bastaryn shaıqap qoıady. Ózimmen-ózim bolyp men qaldym.

Taǵy da bir saǵattaı ýaqyt ótti, aral tastarda teńiz qustary oıanyp, qıqýy tereze arqyly ishke estildi. Osynaý tańǵy túńǵysh qıqýy esitkende árbir tamyryń dirildep, araldarǵa tura tartqym keledi...

Doktor kóńil kúıiniń tamasha sátine qaıta enip, jappaı nazarǵa ilinip, qyz-kelinshekter sonyń aınalasyna japyrlady. Meniń baqtalasym osy emes pe eken? — dep oılap, zamat onyń aqsaqtyǵyn, tulǵasynyń túkke turǵy syzdyǵyn eske túsirdim. Ol jańa bir erteginiń súrleýine túsip, udaıy "maǵan túbi de, tóbesi de buıyrmasyn" degendi qaıta-qaıta qaqsap, qaıtalaǵan saıyn qarqyldap kep kúledi. Aqyry, shydamaı zyǵyrdanym qaınaǵan men búl kisi baqtalasym bolsa, daraqylyǵyn áıgileıin de otyraıyn degen baılamǵa keldim. Onyń árbir ótkir sózine jurttyń nazaryn aýdarýǵa tyrystym.

— Qulaq salyńyzdar tek, doktor ne aıtady eken! — dep ol ne aıtsa da ózimdi-ózim qarqyldap kúlýge májbúr ettim.

— Men mynaý jalǵanǵa ǵashyqpyn, — deıdi doktor. — Ómirge qolymmen de, aıaǵymmen de jarmasamyn. Alaıda ólimnen qashyp qutyla almaıtyn bolsaq, men o dúnıede, ıaǵnı kók táńirdiń patshalyǵynda London nemese Parıjdiń dál ústinen oryn alýǵa tyrysamyn, sóıtip onda da tobyrdyń ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp jatatyn máńgi shýyly men máńgi gýilin tyńdap jatamyn.

— Tamasha! — dep aıqaılap jiberip, týk te mas bolmasam da kúlkige býlyǵyp jótelip qaldym.

Edýarda da tańdanyp turǵandaı kórindi.

Jurt taraı bastaǵan kezde buryshtaǵy bólmege kirip alyp, kútip otyrdym. Qonaqtar birinen keıin biri qoshtasyp esik aldyna shyqqanyn estidim. Doktor da qoshtasyp syrtqa shyqty. Uzamaı barlyq daýys basyldy. Júregim tars-tars soǵyp, kútip otyrmyn.

Mine, Edýarda da oraldy. Meni kórip áýeli tańdanǵannan qalshıyp turyp qaldy da, sosyn kúlimdep:

— Ah, siz osynda ekensiz ǵoı, — dedi. — Bári ketkenshe kútkenińiz qandaı jaqsy. Al men qaljyrap ólgeli turmyn.

Ol otyrǵan joq.

Oryndyqtan men de turyp:

— Iá, ras, sizge jatyp demalý kerek, — dedim. — Endi sizge jeńil bolar dep senemin, Edýarda. Siz kenet muńaıa qalyp, onyń ózi meni azapqa saldy.

— Oqa emes, uıyqtap uıqym qansa, bári taraıdy.

Oǵan qosar eshteńem bolmaı, esikke bettedim.

— Iá, kelgenińiz úshin rahmet, — dep ol maǵan qolyn usyndy. Sosyn sońymnan erip, aýyz úıge shyqty, munysy endi artyq boldy.

— Qajeti joq, — dedim oǵan, — qınalmańyz, men ózim...

Soǵan qaramastan ol menimen birge shyqty. Esiktiń aýzynda

turyp, men qashan kár tózimdi, sómkemdi, myltyǵymdy taýyp alǵansha tosty. Buryshta taıaq tur edi, baıqap qap qarap kórsem doktordiki eken. Edýarda meniń nege qarap turǵanymdy baıqap qyzaryp ketti. Biraq búl arada onyń esh qatysy joǵy, taıaqtyń qalǵanyn bilmeıtini júzinen kórinip týr. Bir mınýtteı ýaqyt ótti. Aqyry, onyń taǵaty taýsylyp shydaı almaǵan soń:

— Sizdiń taıaǵyńyz ba? — dedi. — Taıaǵyńyzdy umytyp ketpeńiz.

Sóıtip ol doktordyń taıaǵyn alyp, maǵan usyndy.

Oǵan qadala qaradym, taıaq ustaǵan qoly bir túrli dirildep turdy. Máselege núkte qoıǵaly qolynan taıaqty aldym da, ornyna súıeı saldym.

— Bul doktordyń taıaǵy, — dedim. — Aqsaqtyń óz taıaǵyn qalaı umytyp ketkenin túsinbeımin.

— Aqsaq! Aqsaq! — dep ashyna aıqaılap jiberdi de ol meniń qasyma taqasa keldi. — Siz ǵoı, aqsamaısyń? Aqsaý qaıda! Al tipti siz aqsamasań da báribir oǵan tatymaısyń, sizge oǵan jetýge áli alys.

Jaýap bereıin dep edim, basyma eshteńe, kelmegeni ǵoı, sondyqtan úndegenim joq. Basymdy temen ıip, yǵysyp áýeli esikke, sosyn shyǵa beriske shegindim. Shyǵa beriste kóz aldyma qarap biraz turdym da, júrip kettim.

Iá, solaı! Ol taıaǵyn umytyp ketti. Ony alýǵa osy jolmen keledi. Árıne, ol meniń eń sońynda qalǵanymdy qalaǵan joq. Jan-jaǵyma qaranyp, ilbip ete baıaý júrip otyryp ormannyń shetine jetkende toqtadym. Jarty saǵattaı kúttim, aqyry doktordyń qarasy kórindi, meni baıqap ol da adymyn jebeı tústi. Ol aýzyn ashyp úlgergenshe men kár tózimdi kóterdim. Onyń ne isteıtinin kórip alǵym keldi. Jaýap retinde ol da qalpaǵyn kóterdi. Men endi tótesinen kettim oǵan.

— Men sizge taǵzym etken joqpyn.

Ol bir adym keri sheginip, meniń betime tesile qarady.

— Taǵzym etpedim deısiz be?

— Taǵzym etkem joq.

Ekeýmiz de sosyn únsiz qaldyq.

— Onda jaraıdy, maǵan onyń báribir, — dep jaýap qatty óńi surlanyp. — Men taıaǵyma bara jatyrmyn, umytyp ketippin

Búl arada oǵan aıtar eshteńem joq, alaıda basqa bir qareketti oılap taptym, ıt uqsatyp aldyna myltyǵymdy ustaı qoıdym da jekirip:

— Áýp! — dep qoıyp qalyp, ysqyryp jiberdim.

Bir sát ol ishteı ózimen-ózi arpalysyp, bet álpeti sumdyq ózgerip, ernin tistep, kózimen jer shuqydy. Kenet maǵan óńmenińnen óterdeı qarap, mıyǵynan kúlki sıaqty birdeńe úıirilip:

— Al, bunyń báriniń ne qajeti bar edi? — dedi.

Jaýap bergem joq, biraq sózi shymbaıyma batty. Kenet ol maǵan qolyn sozyp:

— Sizdi qınap júrgen birdeńe bar, — dedi baıaý ǵana. — Odan da maǵan ashyp aıtsańyz ǵoı, bálkim men...

Osy arada meni uıat pen ýaıym qatar qamshylap, onyń salmaqty, sabyrly sózi kúıgelektigimdi sý sepkendeı basty. Oǵan bir jaqsylyq jasaǵym kep ketip, belinen qushaqtap:

— Keshirińiz meni, tyńdańyzshy! Joq, meni qınaıtyndaı ne bolýy kerek! — dedim oılanbastan. — Shynynda da, alańda mańyz, maǵan kómektiń qajeti bolmaıdy. Shynymen sizge Edýarda qajet pe? Ony úıinen tap basasyz... Tek asyǵyńyz, áıtpese ol uıyqtap qalady. Jazǵan, qatty sharshapty, ony kózimmen kórdim. Ras, asyǵyńyz, meniń aqylymdy tyńdasańyz, áli de ornynan tabýyńyz múmkin. Nemenege ańyryp tursyz?

Sosyn burylyp alyp aýlaqqa tarttym, ormandy kókteı ótip, ez úıim, óleń tósegim — kúzet jaıǵa keldim.

Úıge kirgen betimmen ıyǵymnan myltyǵym men sómkemdi almaı, nardyń ústinde uzaq otyrdym. Basymda oqshaý bir oılar bezek qaǵyp júr. Doktordyń aldyndaǵy álgi ustamsyzdyqtyń ne qajeti bar edi? Kóz aldyma ony belinen qushaqtap, sýlanǵan kózben betine qaraǵym keldi, qazir Edýarda ekeýi meniń qylyǵymdy kúlki etip mysqyldap otyrǵan shyǵar degen kúdikti oı sýmań etti. Ol ǵoı, aýyz úıde umytyp taıaǵyn tastap ketti. Iá,, baıqaısyz ba, eger men tipti aqsasam da, doktorǵa tatymaımyn oǵan jetýge maǵan áli alys. Bólmeniń ortasyna shyǵyp, myltyqtyń shúrippesin alǵa ıterip, aýzyn sol aıaǵymnyń jilinshigine qoıyp, basyp qaldym. Oq tabanymnan ótip, edenge qadaldy. Shoshyp ketken Ezop ars-ars etip úrdi de tyna qaldy. Uzamaı bireý esik qaqty.

Bul doktor eken.

— Keshirińiz, basa kóktep kele jatqanyma, — dep bastady ol. — Siz sonshalyq asyǵys ketip qaldyńyz, al bizge sóıleskenniń artyqtyǵy joq edi. Munda oq-dári ıisi shyǵa ma, qalaı?

Ol múldem ishpegen sap-saý edi.

— Edýardany kórdińiz be? Taıaǵyńyzdy aldyńyz ba? — dep suradym.

— Taıaǵymdy aldym. Joq, Edýarda jatyp qalǵan eken... Mynaý ne? Qudaıa, qan aǵyp tur ǵoı sizden?

— Joq, bul ánsheıin, nazar aýdaratyn nárse emes. Myltyǵymdy qoıyp jatqanda atylyp ketkeni, jaı ǵana bolmashy jara. Táıiri alsyn sizdi, aldyńyzda esep berýge tıisti emespin. Demek, taıaǵyńyzdy alǵan ekensiz ǵoı!

Ol meniń oq tesken etigim men jylap aǵyp jatqan qanǵa tesile qarady. İle shalt qımylmen taıaǵyn qoıa salyp, qolǵabyn sheshti.

— Tynysh otyryńyz, etigińizdi sheshý kerek. Jańa myltyq daý¬syn estigenim tegin bolmady ǵoı.

XVIII

Búl aqymaqtyǵyma keıinnen qalaı ókindim deseıshi! Shynyn aıtqanda, bunymen kimdi qıratyp, kimdi muqattym, tek ózim kúzet jaıdyń tórt qabyrǵasynda pende bop birneshe apta tabaldyryqtan attaı almaı jatqanym bolmasa. Ózimdi-ózim ishteı jep, azapqa túskenim kúni búgingideı esimde, bárinen kir jýýshy áıelge obal boldy, tamaq tasyp, sharýany jaıǵap erteden qara keshke deıin kúıbeńdep, bizdiń úıden shyqpaýyna týra keldi. Al — kettim ashýdan kórgen paıdanyń sury, mine, osyndaı!

Birde doktor Edýarda týraly áńgime qozǵady. Onyń atyn estidim, ne istep, ne qoıǵanyn, ne aıtqanyn estidim, biraq onyń biriniń de mańyzy joq sekildendi, beıne bir maǵan qatysy joq alystaǵy bir nárse jaıyndaǵy áńgime sıaqty. Iapyrmaý, bári de qalaı tez, umyt bolady dep, tańdandym óz-ózimnen.

— Al, Edýarda týraly soz qozǵaǵan ekensiz, ózińiz ol jóninde ne oılaısyz? Shynymdy aıtsam, oz basym, ony esime almaǵaly áldeneshe apta boldy. Tura turyńyz, menimshe, ekeýińizdiń arańyzda birdeńe bolǵan sıaqty edi ǵoı, jıi kezdesip turatynsyzdar, aralǵa barǵanda, siz qojaıyn, ol qojaıyn ornynda júrdińizder. Tanbańyz, doktor, tanbańyz, ózara bir yqylastaryńyz bolǵany anyq. Já, joq, Qudaı aqsyna, jaýap qaıtarmaı-aq qoıyńyz, meniń aldymda esep berip jatýǵa tıisti emessiz ǵoı, jaı ǵana surap jatyrmyn jáne ne úshin suraǵanymdy da bilmeımin. Qajetsinseńiz basqa birdeńe jaıyn áńgimeleıik. Al men qashan júre alamyn.

Otyra qalyp osy qazir ne aıtqanymdy oılandym. Júregimniń tereń túkpirinde doktordyń badyraıtyp bárin ashyq aıtpaýyn tileıtinim nesi eken! Edvard ada endi ne aqym bar? Ony umyttym emes pe!

Sosyn taǵy da bir áńgime Edýardaǵa oıysqanda, doktordyń sózin qaıtadan bólip jiberdim, onyń aýzynan ne estýden qoryqqanymdy bir qudaıdyń ózi bilsin.

— Sózimdi nege bóle beresiz? — dep surady ol. — Onyń atyn esitkińiz kelmeı me?

— Aıtyńyzshy, doktor, — dep ótindim men, — shynyn aıtqanda, Edýarda boıjetken týraly pikirińiz qandaı? Maǵan qyzyǵy osy.

Ol maǵan qýystana qarady.

— Ol týraly pikirińiz qandaı deısiz be?

— Bálkim, búgin siz ol týraly jańa birdeńe aıtarsyz, múmkin, quda túsip, kelisimin de alyp qoıǵan shyǵarsyz? Sizdi quttyqtaý kerek bolar. Joq deısiz be? Iá, soǵan sene qoıatyn shyǵarmyn, sirá men, ha-ha-ha!

— Ah, sizdiń qorqyp otyrǵanyńyz osy eken ǵoı.

— Qorqyp deısiz be, qadirmen doktor?

Sál únsizdik ornady.

— Joq, men quda túskenim de joq, kelisim alǵanym da joq, — dedi ol. — Múmkin, sizdiń ózińizdi quttyqtaýǵa týra keler. Joq, Edýardaǵa quda túspeıdi, qalaǵanyn onyń ózi-aq alady. Ol selonyń salpy etegi dep oılaısyz ba? Siz ózińiz de kórip júrsiz ǵoı, teristiktiń meńireý shalǵaıynda kenet mynadaı jan ıesi jarq ete qalǵanyn! Taıaqtap-aq otyratyn qarshadaı qyz bala bylaıynsha, al baryp turǵan ot, myń qubylǵan eles. Salqyn deısiz be? O jaǵynan qam jemeńiz! Ystyq deısiz be? Qatyp qalǵan muz! Sonda ol ne, ózi? On jeti jasar qyz bala emes pe? Al siz sol qyz balaǵa yqpal etýge tyrysyp qarańyzshy, bar ynta-jigerińizdi ol birden-aq qum qylady. Ákesiniń ózi de oǵan aıtqanyn oryndata almaıdy, syrt kózge aqylyn tyńdaıtyn sıaqty, shyn máninde sol aıaǵy ne qalasa, sony isteıdi. Ol sizdiń kózqarasyńyz jyrtqyshtyń kózindeı deıdi...

— Bul arada siz qatelesip tursyz, meniń kózqarasym jyrtqyshqa uqsaıdy dep aıtyp júrgen basqa.

— Basqa deıdi? Ol kim?

— Bilmeımin. Sonyń bázbir qurbysy? Joq, ony aıtqan Edýarda emes. Tura turyńyz, bálkim, ol shynynda da Edýardanyń ózi shyǵar...

— Siz kóz salsańyz boldy, arbalǵandaı eser alatyn sıaqty... Biraq búl sizdi qyldaı bolsyn oǵan jaqyndata túsedi dep oılaısyz ba? Tıtteı de jaqyndastyrmaıdy. Oǵan, onyń densaýlyǵyna qarańyz. Ol ózin sizdiń yrqyńyz damyn dep sál sezinse boldy, mynanyń jeńimpaz sanaýyn qara ózin dep, aıǵa shapshyp shyǵa keledi. Bir ǵana yzǵarly kózimen, yzbardy sózimen ózińdi jerdiń túbine atyp jiberedi. Álde men ony bilmeıdi ǵoı dep oılaısyz ba? Sizdińshe, onyń jasy neshede?

— Ol otyz segizinshi jyly týǵan emes pe?

— Ótirik. Ermek úshin zerttep teksergenim bar. Op-ońaı ol on bes jasar qyzǵa saıǵanmen, jasy jıyrmada. Onyń syrly minezi bar, sol beıshara basyna damyl — tynym bermeıdi. Ol teńiz ben jartastarǵa qarap turǵanda kórseńiz, aýyzy kemseńdep, sondaı bir baqytsyz keıip tanytady, biraq ol tym tákappar, bir bet ór, ómiri kózine jas almaıdy. Ol tóten oqıǵalar ańsaıdy, qıaly ushan-teńiz, bir hanzada tap keler dep kútedi. Aıtqanyndaı, siz eskekshige berdi-mis degen bes taler ne oqıǵa?

— Qaljyń ǵoı. Túkke turǵysyz nárse...

— Joq, ol túkke turǵysyz nárse emes. Ol osyndaıdy birde maǵan da jasaǵan. Biz poshta parohodynyń palýbasynda turǵanbyz. Ol áli qozǵalǵan joq-ty. Jańbyr jaýyp turǵan, ájeptáýir sýyq. Palýbada balaly áıel otyrǵan, sýyqtan týla boıy qalsh-qalsh etedi. Soǵan qaramaı Edýarda salqyn emes pe dep suraıdy. Qaıdan salqyn bolmasyn.

— Al, kishkentaıǵa sýyq emes pe?

Qaıdan sýyq bolmasyn.

— Onda kaıýtaǵa nege túspeısizder? — dep suraıdy Edýarda.

— Meniń bıletim palýbaǵa, — dep jaýap qaıtardy áıel. Edýarda maǵan qaraıdy.

— Myna kisiniń bıleti palýbaǵa eken, — deıdi.

Búl arada endi ne jasaýǵa bolady dep oıladym ishteı. Biraq Edýarda kóziniń qarasynan ne aıtpaǵyn túsinip turmyn. Men de saraıda týǵan jan emen, ómirdi baqyr tıynnan bastaǵan adammyn, aqshany esepsiz shasha bermeımin. Balaly áıelden aýlaǵyraq ketip, ol úshin qosymsha tóleý kerek bolsa, aqshany Edýardanyń ózi beredi, ákesi ekeýi menen baı ǵoı dep oılaımyn. Sonymen, shamasy aqshany Edýarda tólese kerek. Onyń mundaı kisiligi bar, júregi de, soz joq, jomart. Alaıda álgi áıel úshin kaıýtaǵa bıletti men alsyn dep kútkeni anyq, ol onyń kózinen-aq kórinip turdy. Áıel ornynan turyp alǵys aıta bastady.

— Alǵysty maǵan emes, anaý myrzaǵa aıtyńyz, — dep Edýarda shimirikpesten men jaqty nusqady. Al buǵan ne aıtasyz? Áıel endi alǵysty maǵan jaýdyra bastaǵanyn estip turmyn, alaıda oǵan ne dep jaýap bermekpin, amal bar ma, óz-ózinen dińkeń quryp, eńseń túsedi. Kezdesken kop jaǵdaıdyń biri osyndaı, áli de olardy tizip aıta berýge bolady. Eskekshige tegi bes talerdi berip otyrǵan onyń ózi. Eger ony siz jasasańyz, qorqý-úrký, kiná-kúmándi bilmeıtin seriniń ózi dep moınyńyzǵa asylar edi, óıtkeni siz ókshesi basylǵan eski bashmak úshin ájeptáýir soma tólep tursyz ǵoı. Onyń oısha salar sýreti de, ózi biler túsinigi de osy. Al sizdiń oıyńyzǵa ol kelmegen eken, atyńyzdy atap ony ózi jasaı beredi. Bir basyna ysyrapqorlyq pen esepqorlyq birdeı bitken bir jan.

— Sonda eshkim de onymen til tabysyp úılesip kete almaı ma? — dep suradym.

— Ony tárbıeleý kerek, — dedi doktor, jaltaryńqyrap. — Qıyndyqtyń ózi de oǵan erkindiktiń tym kóp berilgendiginde bolyp túr ǵoı, ol oıyna ne kelse, sony isteıdi, erke, jurttyń bári óbektep, jaman úırengen. Qol astyna qashanda kúsh kórsetip, qýatyn tekserýge qolaıly bireý túsedi. Meniń onymen qalaı tildesetinimdi kórdińiz be? Men oǵan shákirt qyz bala sıaqty qaraımyn. Retti jerinde qýyryp alamyn, tilin túzeımin, ony tyǵyryqqa tireıtin jaǵdaıdy qalt jibermeımin. Ol ony túsinbeıdi dep oılaısyz ba. Oı, ol sondaı ór kókirek ári qyńyr, shamyna tıýdeı-aq tıedi, biraq sony tákapparlyqpen bildirmeı, júz janbaıdy. Onyń shashbaýyn kóterýge áste bolmaıdy. Siz kelgenge deıin ony bir jyldaı tárbıeledim, keıbir ózgerister tóbe kórsete bastap edi, ol aýyrsynǵanda nemese ókingende jylaıtyn bolǵan, eptep adamǵa uqsap kele jatqan. Al siz kelisimen sonyń bári dalaǵa ketti. Mine, solaı. Bireýdiń tózimi taýsylsa, ony basqa bir kisi ilip áketedi, sizden keıin, kim bilsin, úshinshi bireý shyǵa keler...

Oho, baıǵus doktor, zady, menen ese qaıtarmaq qoı, dep oıla¬dym da týrasyn aıttym.

— Alaıda aıtyńyzshy, osynyń bárin maǵan habarlap, ózińizge beınet satyp alýyńyzdyń sebebi ne? Edýardany tárbıeleýińizge meniń kómektesýim kerek pe?

— Al ol janartaýdaı ystyq qoı, — dep meni tyńdamaı sózin odan ári jalǵady ol — Ony jónge salatyn bir pende neǵyp shyqpaıdy dep otyrsyz. Neǵyp shyqpasyn. Biraq ol óziniń hanzadasyn kútedi, biraq kelgen ol joq, keledi dep jáne qaıta-qaıta qatelesedi. Sizdi de alǵash hanzada dep qabyldaǵan, óıtkeni kózqarasyńyz týra jyrtqyshtiki sıaqty ǵoı, ha-ha! Beri qarańyzshy, leıtenant myrza, siz munda mýndırińizdi ala kelýińiz kerek edi, kádege asary sózsiz. Joq, ony neǵyp bir pende jónge sala almaıdy deısiz. Tánin de, janyn da birdeı baýrap alyp ketetin bireýdi kútip, qolyn qaıshylap otyrǵanyn óz kózimmen kórdim. Alaıda ol túý alystan kelýi kerek, mindetti túrde basqalarǵa uqsamaı sátti bir kúni sý astynan súńgip shyǵa kelgeni abzal. Mak myrzanyń ekspedısıa jasaqtap, aıaq astynan saıahatqa shyǵýy teginnen tegin emes. Mak myrza buryn da bir osyndaı saıahatqa attanyp bázbir myrzany ertip ákelgen.

— Mine, qyzyq, bir myrzany deısiz be?

— Ah, ol joramal bolyp shyqty, — dep dáriger mysqylmen myrs etip kúldi. — Ol da aqsaq, meniń jasyndaǵy adam edi. Hanzadanyń súıinshisine turmaıdy.

— Sonymen, ol qaıda ketti? — dep suradym doktordan kóz aıyrmaı.

— Qaıda ketti deısiz be? Osydan ba? Ol jaǵyn endi bilmeımin, — dep shatasyń qyrap jaýap qatty ol. — Já, biz áıtkenmen de kóp myljyńdastyq. Bir aptadan keıin aýrý aıaǵyńyzben basa berýge bolady. Jolyqqansha!

XIX

Kúzet jaıymnyń mańynan áıel daýsyn esittim, qanym shapshyp basyma shyqty. Búl Edýardanyń daýsy. — Glan, aýrý kórinedi ǵoı. Meniń kir jýýshym jaýap berip jatyr. — Iá, ol qazirdiń ózinde jazyldy da. Mynaý "Glan," degeni ókpe-baýyrymdy sýyrǵandaı boldy, meniń atymdy bir emes, eki márte atady ǵoı ol Qudaıym-aı, daýsynyń syńǵyrlap shyǵýyn kórmeısiń be?

Ol esikti qaqpaı ıterip júgirip kirdi de, meni aınala sholyp qaraı bastady. Kenet barlyǵy da burynǵy qaz-qalpynda tústi: onyń ústinde qaıta boıalǵan keýdeshesi, belin uzynyraq kórsetý úshin aljapqyshyn ádettegideı kindikten tómen baılap alǵan. Onyń bárin birden baıqadym, sol baıaǵy kózqaras, sol qaratory óń, sol doǵara ıilgen qas, sol názik qol — bár-bári júregimdi tilip ótip, basym aınaldy. Men osyny súıdim-aý, á! — dep oıladym. Túregeldim de otyrmadym.

— Siz túregeldińiz, otyrmaısyz ba, — dep til qatty ol — Otyryńyz,, aıaǵyńyz aýyrady ǵoı, ony atyp alǵansyz ba? Táńiri qudaı, oǵan qalaı baryp júrsiz? Men tek álginde ǵana bildim. Buryn eshteńe estim eppin. Sizdiń aıaǵyńyzdy atyp alǵanyńyzǵa birneshe apta bolypty, biraq maǵan eshkim eshteńe aıtqan joq. Endi qalaı bolady! Óńińiz qandaı qup-qý, tanymaı qalýǵa bolǵandaı tipti. Al aıaǵyńyz? Endi aqsańdap júresiz be? Doktor siz aqsamaıdy deıdi. Aqsamaıtyn bolsańyz qandaı súıkimdisiz, qudaı-aı, táýbá, táýbá! Úıińizge basa kóktep kirip kelgenime keshirersiz dep oılaımyn, estigen soń jaı adymdamaı, týra júgirip keldim.

Ol búkil denesimen maǵan taqalyp, sondaı jaqyn túr, óz betimnen onyń tynys lebin sezip, qolymdy sozyp edim, sheginip ketti. Kózinde áli móltildep jas túr.

— Osylaı boldy endi, — dedim únim ózime baǵynbaı dirildeńkirep shyqty. — Myltyqty buryshqa qoıyp jatyr edim, teginde durys ustamaı, aýzy tómen qarap qalsa kerek, gúrs etkenin bir-aq estidim. Kezdeısoq qyrsyq degen osy.

— Kezdeısoq qyrsyq deısiz be? — dedi ol oılanyp qalyp. — Toqtaı turyńyz, búl sol aıaǵyńyz ǵoı, nelikten dál sol aıaq? Iá,, kezdeısoqtyq...

— Iá, kezdeısoqtyq, — dep sózin bóldim. — Onyń nelikten dál sol aıaǵym bolǵanyn qaıdan bileıin? Kórip tursyz ǵoı, myltyqty bulaı ustaǵanymda onyń oń aıaqqa tıýi esh múmkin emes. Árıne, aıaqtyń qaısysyna tıse de jaqsylyǵy shamaly.

Ol maǵan qarap, birdeńe jaıynda oılanyp qaldy.

— Al, jaraıdy, jazylyp keledi ekensiz, — dep jan-jaǵyna qaraıdy. — Bizge as-sýǵa kisi jiberip turmadyń yz ba? Qalaı kúnelttińizder?

Taǵy da birneshe mınýt sóılestik. Sosyn men:

— Kirgende júzińiz qobaljyp kózińiz ushqyn atyp maǵan qol sozyp edińiz. Endi kózińizdiń oty qaıta sónip qalǵan sekildi. Álde maǵan solaı elestedi me? — dep suradym.

— Bári birdeı ózgermeı turýy múmkin emes qoı... — dedi ol sál kidiristen soń.

— Alaıda siz maǵan qazir, tek qazir aıtyńyzshy, — dep ótindim, — sizge jaqpaıtyndaı men ne aıtyp, ne istep qoıdym osy. Sony tym qurǵanda keleshekke sabaq bolýy úshin bilýim kerek edi.

Ol terezeden kókjıektiń shalǵaı qıyryna kóz saldy, oıǵa shomǵan qalpy tek aldyna qarap, maǵan burylmastan jaýap qatty:

— Oqasy joq, Glan Pendeniń basyna qandaı oılar kelip ketpeıdi deısiz. Mine, siz taǵy da ashýlandyńyz? Mynany umytpaǵaısyz: bireý az beredi, biraq ózi úshin ol kóp, endi bireý bárin beredi, biraq ol úshin eshbir qınalmaıdy, sonda qaısysy kop bergeni? Siz aýyrǵan kezińizde júnjip júdep ketipsiz? Iá, ony ne úshin aıttym, ózi?

Kenet ol maǵan jaırańdaı qarady, júzine qan júgirip:

— Al, tezirek saýyǵyńyz endi, — dedi. — Bar jaqsylyqty tileımin.

Ol maǵan qolyn usyndy.

Dál osy arada oǵan qolymdy bergim kelmeı qaldy.

Ornymnan turyp, eki qolymdy artyma ústep, basymdy ıdim, marhabat etip kelip hálimdi bilgenine alǵys aıttym.

— Sizdi shyǵaryp sala almaıtynyma keshirim ótinemin, — dedim.

Ol ketken soń ornyma qaıta otyryp, álginde bolǵannyń bárin sana súzgisinen ótkizip, uzaq oılandym. Sosyn otyra qalyp mýndırimdi jiber degen ótinishpen hat jazdym.

XX

Ormandaǵy alǵashqy kún.

Aıaǵymnan áreń tursam da, ózimdi baqytty sezinemin, árbir jándik maǵan kóz salatyn sıaqty: japyraqtarda qońyzdar júr, yzyldaq shirkeıler jolǵa jaıylyp jatyr. Meni qarsy alýyn qarasaıshy! — máz bolamyn. Sát saıyn ormannyń janyna úńilip, qulaı súıgennen jylaımyn, sheksiz qýanǵanymnan alǵys jaýdyramyn. Orman, sen meniń súıiktim siń, úıimsiń ǵoı, armysyń! — degim keledi jan-júregimmen. Aıaldap, jan-jaǵyma kóz tastaımyn, jasymdy tyıa almaı qustardyń, aǵashtardyń, shópter men qurttardyń attaryn ataımyn, burylyp qarap kezek-kezek shaqyramyn.

Taýlarǵa kóz tastap, qazir kelemin, qazir deımin beıne bir olar meni shaqyryp turǵandaı. Anaý shyńda suńqardyń salǵan úıasy bar, ony kópten bilemin. Al suńqar uıasyn eske alsam-aq boldy, qıalym meni sharyqtatyp qıandarǵa alyp ketedi.

Tús áletinde qaıyqqa otyryp teńiz tórine taman aýlaǵyraq taǵy bir shaǵyn aralǵa kelip toqtadym. Búl arada meniń tizemnen keletin uzyn sabaqty aqshyl kók gúlder ósedi, jabaǵydaı uıysqan naýdyń arasyna kirip ketip, búldirgen men túıe tikendi keship kelemin, bul óńirde atymen ań joq, jalpy adam aıaǵy tımegen jer. Jeńil kóbikterdi teńiz jaǵaǵa qýyp tyǵyp jatyr, alysta Egeholym jaqta jaǵalaý qustary ý-shý bolyp, oq-dári ıisi keldi. Jan-jaǵymnyń bári sheksiz-shetsiz teńiz, meni qaýmalap qushaǵyna qysyp turǵan sıaqty. Osy raqymyńnan aıyrylma ómir, jer men aspan, sender de raqymshyl bolyńdar, dushpandar. Dál osy sát men qas jaýymnyń ózin de súıip, aıaq kıiminiń qaısysyn sheshýge de bar edim...

Maǵan Mak myrzanyń júk kemelerindegi kem baldardyń qatty aıqaıy jetip, tanys daýysty esitken qýanyshtan on boıym dirildep ketti. İle kemejaıǵa qaraı ese jónelip, jaǵaǵa shyqtym, balyqshy baraqtaryn oraı ótip, úıge tarttym. Áli kún erte, oljamdy retteýge kiristim, Ezopqa óz sybaǵasyn tastap, qaıtadan ormanǵa bet aldym. Samal jel saǵynǵandaı júzimdi aımalaıdy. Armysyń, aınalaıyn, deımin betimdi súıgen samalǵa, árbir júıke tamyrym saǵan máre-sáre, qýanyshymda shek joq! Ezop aıaǵyn tizeme salady.

Sharshaý ábden meńdetip, uıyqtap baramyn.

Taram! Tam! Qońyraýlar ma? Alysta teńiz tórinde jaǵalaýdan birneshe mıl taý túr. Men eki duǵa: birin ózim úshin, birin tóbetim úshin oqyp, taýdyń tereń qoınaýyna kirdik. Artymyzdan darbaza sart etip jabylyp, men oıanyp kettim.

Aspan órtenip alaýlap túr, kún birden kózge urdy; tún, kókjıek jaryqtan dirildep túr. Ezop ekeýmiz kóleńkege jasyryndyq. Barlyǵy typ-tynysh. Káne, endi uıyqtamaıyq deımin Ezopqa, tańerteń ańǵa shyǵamyz, kórdiń be bizge jalqyn kún jaryq túsirip turǵanyn, ekeýmiz taýdyń tereń qoınaýyna, jalpy engen joqpyz... Maǵan taǵy bir ǵalamat tap boldy, qanym betime shapshydy, bireý beıne bireý qushyrlana súıgendeı, erinimdi de súıistiń oty dýlatyp turǵan sekildi.

Jan-jaǵyma qarasam — eshkim joq. Izelına, — dep sybyrlaımyn. Shop sybdyrlady, shamasy, jerge japyraq tússe kerek, álde bireýdiń aıaq dybysy ma eken. Ormandy boılap bir diril júgirip ótkendeı, bul shynymen Izelınanyń kúrsinisi.

Izelına osy arada qydyryp, osy arada sary etikti, jasyl jelekti ańshylardyń jalbarynǵan tilegine ıilgen. Osy arada jarty mıl jerde óziniń ásem mekeniniń terezesinde otyryp alyp ańshylardyń tóńirekti jańǵyryqtyrǵan kerneı únine emirene qulaq túretin. Bul ata-babalar kúni bolǵan edi. Ormanda buǵy, qasqyr, aıý júretin, ańshylar da az bolmaıtyn; ol solardyń qasynda ósti, árqaısy ony kútýmen bolatyn. Onyń kózin kórgen, únin de estıtin; alaıda bir jigit birde túni boıy úıyqtaı almaı, Izelına qonaqjaıynyń qabyrǵasyn burǵylap, onyń appaq barqyttaı qarnyn kórip qalypty. Munda onyń on eki jasynda Dýda keledi. Onyń túbi shotlandyq bolatyn, balyqpen saýda jasaıtyn, ıeligindegi kemeleri de kóp edi. Er jetip qalǵan uly jáne bar. Izelına on altydan asqanda jas Dýndasty kóredi. Ol onyń alǵashqy mahabbaty bolady...

Meni bir ǵajaıyp tylsym aınaldyryp aldy. Basym tómen ıilip, kózimdi jumsam, erinimde qaıtadan Izelınanyń súıisi turady.

— Sen osy armadasyń ba, Izelına — meniń máńgi ǵashyǵym? — dep sybyrlaımyn. — Al Dıderık, shamasy, aǵashtyń tasasynda turǵan shyǵar.

Alaıda basym ıilgennen ıilip, uıqyly tolqynǵa qulap baramyn

Tamtam! Zady, dybys bolar! Tamyr — tamyryma taraǵan qus joly Izelınansh daýsy bul:

— Uıyqta, úıyqta, uıyqtaı ǵoı! Men saǵan mahabbatym týraly aıtyp bereıin, uıqtap jatqanyńda túńǵysh túnimniń qalaı etkenin baıandaıyn. Áli esimde, esikti bekitip jabýdy umytyp ketippin; jasym on altyda, tamyljyǵan kóktem, jyly samal jelpıdi; bir kezde qanaty sýyldaǵan qyrandaı samǵap Dýda keldi. Ony erteńgilik ańǵa shyǵar aldynda tosyp aldym. Ol jıyrma beste edi, jat ólkelerden keldi, ekeýmiz baqshanyń ishimen óttik, sonda ol meni shyntaǵymen qaǵyp ketip, men ǵashyq bolyp qaldym.

Onyń mańdaıynda eki qyzyl daq bar-tyn, sol daqty súıgim keledi de turdy.

Ańnan keıin keshkilik baqshada qydyryp, júrip ony kúttim, biraq keledi-aý dep qoryqtym da. Aqyryn ǵana onyń esimin atadym, biraq estip qala ma dep qoryqtym. Mine ol butanyń syrtynan shyǵyp sybyr ete qaldy:

— Búgin túnde saǵat birde!

Osyny aıtty da ǵaıyp boldy.

Búgin túnde saǵat birde degeni ne eken, túsinbedim ǵoı. Ol búgin túnde saǵat birde jat ólkege attanamyn dep aıtpaq bolǵan shyǵar. Attansa, meniń onda ne jumysym bar?

Sóıtip esikti bekitip jabýdy umytyp ketippin...

Túnde týra saǵat birde ol maǵan keldi.

— Esik ashyq bolǵany ma? — dep suraımyn.

— Qazir men ony jabamyn, — dep jaýap qatty ol

Aıtqandaı, esikti ishten bekitip japty da. Onyń bıik ekshe etigi

edendi syqyrlatyp, sondaı qoryqtym.

— Qyzmetshi kúńimdi oıatyp alma! — dedim.

Meniń taǵy da bir qoryqqanym — oryndyqtyń syqyrlaýy.

— Oryndyqqa otyrma, syqyrlaıdy, — dedim.

— Onda seniń tósegińe otyrýǵa bola ma? — dep surady ol

— Bolady, — dedim.

Olaı aıtqan sebebim tek oryndyq syqyrlaıtyn bolǵandyqtan ǵana.

Ekeýmiz meniń tósegime otyrdyq. Men ysyrylyp, ol jaqyndady. Yńǵaısyzdanyp edenge qaradym.

— Tońyp qalypsyń ǵoı, — dep ol qolymdy ustady da, sál kidirip: — O, qalaı tońyp qalǵansyń, — dep qushaǵyna qaýsyrdy.

Maǵan endi ystyq boldy. Ún-túnsiz otyr edik, taýyq shaqyrdy.

— Estidiń be, taýyq shaqyrdy, — dedi ol, — taýyq shaqyrǵany tań jaqyn degen sóz!

Ol janasa bergende, ózimdi-ózim umyttym.

— Taýyqtyń shaqyrǵanyn anyq estidiń be? — dep birdeńe suraǵan bop dalbasaladym.

Sol sát onyń mańdaıyndaǵy eki daqty qaıta kórip, ornymnan turmaq boldym. Biraq ol meni jibermedi de, men eki súıkimdi, sondaı súıkimdi daqty súıip, kózimdi jumdym...

Tań da atty, aınala jap-jaryq. Oıanyp qonaqjaıymnyń qabyrǵasyn tanı almaı qaldym. Ornymnan turyp, bashmaǵymdy tanymaı qaldym, kókiregimde báz birdeńe sybdyr qaǵyp, ishimde sapyrylysyp jatqan sıaqty. Keýdede sybdyrap, syldyrap jatqan ne boldy eken, dep oılaımyn da, júregim lepire jóneledi. Shamasy, saǵat soǵyp turǵan sıaqty, ýaqyt qansha eken, ózi? Eshteńege de túsingen joqpyn, ýaqyt qansha eken? Esimde bar bolǵany — esikti jabýdyń umyt bolǵany.

Meniń kútýshi kúńim keldi.

— Sizdiń gúlińizge sý quıylmapty, — dedi ol

Men gúldi umytyp ketippin.

— Kóılegińizdi ýmajdap alypsyz ǵoı, — deıdi kúń.

Kóılegimdi qashan ýmajdap aldym eken, — dep oıladym, júregim alas uryp, búgin túnde bolmady ma eken, ózi dep oılaımyn.

Qaqpanyń aldyna bir arba kep toqtady.

— Sizdiń mysyǵyńyz da tamaqtandyrylmapty, — deıdi kúń.

Al gúlder, kóılek pen mysyq áli de esimde, sondyqtan:

— Anaý Dýda emes pe? Tezirek shaqyr maǵan, ony kútip otyrmyn ǵoı, men ony, men, men...

İshteı ol keshegideı esikti bekitip jabar ma eken, jappas pa eken? — dep oılaımyn.

Ol esik qaqty. Esikti oǵan ózim ashyp, ony áýrelemes úshin ózim bekitip japtym.

— Izelına! — dep qıyla sybyrlap, birden aýzyma jabysty.

— Seni shaqyrýǵa men jibergen joqpyn, — dep sybyrlaımyn.

— Jibergen joqsyń ba? — deıdi ol da sybyrlap.

Taǵy da ózimdi-ózim bıleı almaı:

— O, shaqyrýǵa jibergen meniń ózim, seni sondaı tostym, sensiz janym jabyrqap ketti, — deımin. — Menimen birge bol, súıiktim!

Mahabbatqa mas bolyp kózimdi jumamyn. Ol meni bosatpaı baýyryna basyp, aıaǵym táltirektep ketti de, betimdi omyraýyna súńgitip:

— Taǵy da qıqý shyqty ǵoı, shamasy shaqyrǵan qoraz bolar, — dep ol syrtqa qulaq túrdi.

Onyń sózin dereý bólip:

— Já, joq, qandaı qoraz? Qyshqyrǵan eshkim joq, — dep jedel jaýap qattym.

Ol tumsyǵyn tyǵyp omyraýymnan súıdi.

— Álgi qyt-qyttap júrgen jaı bir taýyq bolýy kerek, — dedim.

— Tura túr, esikti jaýyp keleıin, — dep ol turýǵa yńǵaılanyp edi, men jibermeı:

— Ol bekitýli túr... — dep sybyrladym.

Taǵy da kesh bolyp, Dýda ketip qaldy. Altyn túnek tula boıymdy sharlady. Turyp aınanyń aldyna keldim, odan eki birdeı ǵashyq kóz móldirep týra maǵan qarady. Osy kózqarastan keýdemde birdeńe jelp etkendeı bolyp aǵyndaı jóneldi de, júregimniń aınalasyna kep irkildi. Qudaıa! Ózime-ózim mynandaı kózben eshqashan qaramappyn ǵoı, mahabbattan úzdigip, aınadaǵy aýzymdy súıip aldym.

Mine, men alǵashqy túnim jaıynda, túnnen keıin kelgen tańym keıin kelgen keshim týraly aıtyp berdim. Bir de bolmasa birde Even Herlýfsen jóninde jáne aıtamyn. Ony da súıgenmin, ol osy arada bir mıl jerde anaý shaǵyn aralda turady, áne, kórdiń be? Jazǵy tymyq, tynysh túnderde men oǵan kaıyqpen baratynmyn, óıtkeni ony súıetinmin. Staıer jaıynda da aıtarmyn

Ol pop bolatyn, ony da súıgen edim. Jalpy men bárin de súıgenmin.

Uıqyly-oıaý jatyp Sırılýnnan ándetken qoraz daýsyn esittim.

— Estısiń be, Izelına, biz úshin de átesh án salyp jatyr! — dep qýanyshym qoınyma syımaı aıǵaılap jibergen men baqytymda shek bolmaı qolymdy sozamyn. Qolymdy sol sozǵan qalpymda oıanyp kettim. Ezop baıaǵyda atyp turypty. Ketip qaldy ma! — deımin qaıǵyra ókinip, jan-jaǵyma jaýtańdap. Eshkim, de joq! Tula boıym órtenip barady, úıge jetý kerek. Tań aldynda qorazdardyń bári shaqyrady, Sırılýnnde de qıqýlamaı turmaıdy, árıne.

Kúzet jaıda bir áıel tur, bul Emva. Qolynda arqany bar, otynǵa bara jatqan bolýy kerek. Ol sondaı jap-jas, ózi de jarqyraǵan tań syndy, omyraýy alqyna kóterilip basylady, kún ony altyn nurymen aıalap turǵandaı.

— Siz tek basqasha oılap qalmańyz... — dep bastap ol múdirip qaldy.

— Neni basqasha oılap qalma deısiń, Emva?

— Men munda ádeıi keldi dep oılamańyz. Jaı ǵana osy úıdiń janynan ótip bara jatqan soń burylǵanym ǵoı.

Onyń júzi qyzaryp ketti.

XXI

Aýrý aıaǵym udaıy mazamdy alyp, tún balasy qyshyp uıyqtatpaıdy, keıde qaqsap aýyryp, aýa raıyna syr beretin bolyp júr. Osylaı uzaq sozyldy. Biraq aqsaq bolyp qalǵanym joq.

Kúnder ótip jatty.

Mak myrza saıahatynan oraldy, ony sol zamat óz tirligimnen túısindim. Qaıyqty tabanda alyp qoıyp, meni qıyn jaǵdaıda qaldyrdy; ań aýlaý maýsymy bastalǵan joq, eshteńe atýǵa bol¬maıdy. Bir aýyz soz aıtyp eskertpeı, qaıyǵyn alyp qoıǵanyna tańym bar. Mak myrzanyń eki qyzmetshisi tańerteń teńizge báz bir beıtanysty alyp shyqty.

Doktordy ushyrattym.

— Menen qaıyqty alyp qoıdy, — dedim.

— Bizge bir qonaq keldi, — dedi ol, — sony kún saıyn teńizge alyp shyǵyp, keshkisin jaǵaǵa alyp keledi. Ol teńizdiń túbin zertteıtin kórinedi.

Kelgen kisi fın eken Mak myrza onymen kezdeısoq parohodtyń bortynda tanysypty. Shpısbergennen kelgen ol ulýlar men teńiz ańdarynyń tulybyn jınap ákelipti, ózin baron ataıtyn tárizdi. Mak myrza oǵan úıiniń zaly men soǵan japsarlas bólmesin beripti. Oǵan kóbirek nazar aýdarylatyn syńaıly.

Kópten et jegen joq edim, bálkim, Edýarda keshki etpen azyqtandyrar dep oıladym da, Sırılýnnga tarttym. Edýardanyń jańa kóılek kıip júrgenin barǵan betten baıqadym, ózi ósip ketken sıaqty, kóılegi up-uzyn.

— Keshirińiz ornymnan turmaǵanyma, — degendi ǵana aıtty da ol qolyn sozdy.

— Iá, baqytsyzdyqqa qaraı, qyzym aýyryńqyrap týr, — dep onyń sózin Mak myrza da bekite tústi. — Sýyqtap qalypty. Saqtaný degendi bilmeıdi... Siz qaıyq týraly bilýge kelgen shyǵar dep oılaımyn. Sizge nesıege basqa kishiregin bere turýǵa týra keler. Ol jalpy jańa, durystap jóndep, maılap, syrlap alsańyz jetip jatyr... Másele mynada bolyp týr, bizde bir ǵalym myrza qonaqta jatyr. Ol jaǵyn ózińiz de túsinesiz ǵoı... Onyń bos ýaqyty joq, jumysty kún uzaq istep, keshkisin bir-aq oralady. Siz ony kútińiz, ol áne-mine kelip qalady. Onymen tanysqanyńyz ózińizge de qyzyq qoı. Mine, onyń kártishkesi, patsha táji bar. Ol baron. Asa juǵymdy da súıkimdi adam. Onymen men kezdeısoq tanystym.

Aha, keshki asqa seni qaldyrmaıdy endi, dep oıladym. Qudaı — aı táýbá, oǵan ózim de esep jasaǵan joqpyn da, úıge baramyn. Kúzet jaıymda áli de birazyraq balyq jatyr. Balyqtyń tamaq bolmas nesi bar? Asqa qaldyrmasa qaldyrmasyn soǵan bola qunymdy satam ba!

Baron keldi. Alasa boıly, qyryqtar shamasyndaǵy adam eken, beti sopaq uzynsha, bulshyq etteri shyǵyńqy, sırek qara saqaly bar. Qalyń kózildiriktiń astynan qaraǵan kózi ótkir, óńmenińnen ótedi.

Tanysý kártishkesindegi deı bes tisti táj onyń zápónkesinde de bar eken. Eptep eńkish sıaqty, qolynyń syrty kók tamyrlarmen aıbaq talǵan, al tyrnaǵy týra sary metaldan jasalǵandaı.

— Óte-móte qyzyǵýlyǵyn, leıtenant myrza! Siz munda kópteısiz be, leıtenant myrza?

— Birneshe aıdyń júzi boldy.

Kisige jýyq sypaıy adam sıaqty. Mak myrza ulý qabyrshaqtary men teńiz ańdary týraly áńgimelep berýin ótindi. Ol birden kelisip, bizge Kýrholmy tóńireginde balshyqtyń qandaı túri jatqanyn baıandap, zalǵa shyǵyp ketip, Aq teńizdiń teńiz jynysynyń úlgisin alyp keldi. Sosyn qalyń kemerli altyn kózildirigin keńsirigine qaraı suq saýsaǵymen kóterip qoıdy. Mak myrzany baronnyń baıandaýy múldem baýrap aldy. Arada bir saǵat ótti.

Baron meniń aıaǵyma baılanysty qyrsyqty jaǵdaı, myltyqtyń sátsiz atylýy týraly sóz qozǵady. Qulan taza aıyǵyp jazylyp ketkenimdi bilgisi keldi. Oǵan óte qýanyshty ekenin aıtty. Ol baqytsyzdyqty búl qaıdan bilip júr? — dep oıladym.

— Baron myrzaǵa ol qaıǵyly oqıǵany kim aıtyp júr? — dep suradym.

— Kim deısiz be? Shynynda da kim edi? Teginde Mak bıkesh bolýy kerek. Shynynda, Mak bıkeshtiń ózi!

Edýarda shashynyń túbine deıin qyzaryp ketti.

Maǵan sondaı jaman boldy, kop kún udaıy bir ýaıym eńsemdi ezip kelip edi, baronnyń sońǵy sózinen janym kenet jadyraıyn dedi. Edýardaǵa qarap ishteı — men týraly aıtyp, atymdy atap, onda turǵan eshteńe bolmasa da aýzyńa alyp júrgenińe rahmet deıin dep oıladym. Qaıyrly tún.

Qoshtasyp basymdy ıdim. Edýarda taǵy da kóterilgen joq, sypaıylyqpen syrqatyn syltaý etti. Súlesoq qolyn ǵana sozdy maǵan.

Mak myrza bolsa, baronnyń áńgimesine eligip alǵan. Ózi de atasy, konsýl Mak týraly aıtyp jatyr.

— Baron myrzaǵa aıtqan, aıtpaǵanym esimde joq, mynaý túıreýishti koról Karl Iýan atamnyń keýdesine óz qolymen qadaǵan.

Men úıden shyqtym, shyǵaryp salǵan eshkim bolǵan joq. Óte bere kózimdi zaldyń terezesine tastadym, onda suńǵaq boıly, tip-tik Edýarda tur, eki qolymen perdelerdi ysyryp terezege qaraıdy. Tipti men bas ta ıgem joq, asyp-sasyp abdyraý aýlaqqa qýdy.

Toqtaı qal, bir sátke ǵana, dedim ózime-ózim ormannyń shetine ilingende. Kók táńiri ákem -aý, bunyń bári qashan bitedi. Kenet ystyǵym kóterilip, beı qýat yzadan ah uryp yńqyldaýǵa aınaldym. Joq, ar-namys ta, tákapparlyq ta qalmaǵany nesi, Edýardanyń iltıpat meıirimin nebary bir apta ǵana kórdim, onyń bári baıaǵyda bolǵan, aqyl-esimdi jıatyn kez boldy ǵoı. Al meniń júregim ony shaqyrýdan jalyqpaıdy da talyqpaıdy, ol jaıynda joldyń shańy, aınaladaǵy aýa, tabanymnyń astyndaǵy jer shýlaıdy.

Kúzet jaıyma kelip, balyq pisirip, aýqat jasadym.

Sol kúnderi udaıy túkke turmaıtyn mektep shákirti úshin janymdy jyrymdap, tún balasy qaıdaǵy bir qıal jeteginde túshirkenip uıyqtamap edim. Jáne qapas qapyryq aýa basyńdy qursaýdaı qysyp, ótken jylǵy shóp-shalamnyń shirik ıisi qolqany atatyn. Al aspan sondaı bir aqylǵa sımaı kógildir túspen diril qaǵyp, taýlar seni ózine shaqyrady. Eı, Ezop, tezirek!

HHİİ

Apta ótti. Ustanyń qaıyǵyn surap alyp, balyqpen qorektendim. Edýarda men kelimsek baron barlyq keshterdi ol teńizden oralǵan soń birge ótkizedi. Men olardy dıirmenniń mańynan kórdim. Endi birde olar kúzet jaıymnyń qasynan ótip, men terezeden jalt burylyp, artyqtyǵy bolmas dep esiktiń ilgegin sala qoıdym. Ekeýin birge kórdim, biraq eshqandaı áseri bolǵan joq, ıyǵymdy qıqań etkizdim de qoıdym. Taǵy birde keshkisin olarmen jolda ushyrasyp qaldym, ıek qaǵysyp sálemdesip, men baronnyń bas ıýin tostym, ózim eki saýsaǵymmen kár tózimdi qozǵap, dókir kórinbes úshin ıshara jasadym. Qatarlasqan kezde júrisimdi baıaýlatyp, olardyń júzine enjar ǵana kóz tastadym.

Taǵy da bir kún ótti.

Osynaý kúnderdiń, jyldaı uzaq kúnderdiń neshesi ótpedi deısiń! Júrekti syǵymdap zaryǵý men toryǵý ýysynan bosatpady, báz-baıaǵy bir oı basymnan shyqpaı shyrmady da tastady, tipti kúzet jaıdyń túbindegi súıkimdi súr tastyń ózi qasyna kelgenimde Maýan bázbir úmitsizdikpen kemseńdeı qaraıtyn sekildenedi. Jaýyn ıisi shyǵady, keremet tymyrsyq ystyq, sol aıaǵym syrqyrap synyp aýyrǵan, erteńgilik Mak myrzanyń jegýli turǵan aıǵyry pysqyrǵan — osy belgilerdiń mán-maǵynasy maǵan aıan bolatyn. Aýa raıy qolaıly bolyp turǵanda azyq-túlik qoryn jasap alý kerek.

Ezopty qarǵybaýynan ustap, balyq aýlaıtyn quraldar men myltyǵymdy alyp kemejaıǵa tartym. Saǵynysh sarǵaıtyp, janymdy azapqa salyp qoıdy.

— Poshta parohody qashan keledi dep otyr? — dep suradym bir balyqshydan.

— Poshta parohody ma? Úsh aptadan keıin, — dep jaýap berdi ol.

— Maǵan mýndırimdi salyp jiberip edi, — dedim.

Sosyn Mak myrzanyń bir pirkázshigin jalǵastyrdym. Onyń qolyn qysyp turyp:

— Ǵaısa paıǵambar úshin aıtyńyzshy, budan bylaı ara-tura bolsa da kart oınamaısyz ba? — dep suradym.

— Nege? Oınaımyz. Jáne jıi oınaımyz, — dedi ol.

Únsizdik.

— Sońǵy kezde sizdermen qaýymdasyp kart oınaýdyń reti kelmeı júr, — dedim.

Saıaz jerge júzip bardym. Tipti qapyryq bolyp, dem alý aýyrlap ketti, shybyn-shirkeıler qara bult sıaqty qaptap, olardan temekiniń tútinimen ǵana qorǵanyp júrmin. Balyq jaqsy qaýyp, eki qarmaqpen aýladym, oljam jaqsy boldy. Qaıtar jolda eki shúregeı atyp aldym.

Kemejaıǵa kelip tumsyq tiregende, onda usta tur eken. Meni bir tutqıyl oı baýrap ustaǵa:

— Káne, bizdiń úıge birge baraıyq, — dedim.

— Joq, — dep bas tartty ol — Mak myrza túnniń ortasyna deıin jetetin jumys tapsyrǵan.

Basymdy ızep, ózimshe munysy jaqsy eken dep oıladym.

Oljamdy alyp úıge tarttym, tańdaǵan jolym ustanyń úıine alyp keldi. Emva jalǵyz eken.

— Men seni sondaı saǵyndym, — dedim oǵan. Meni onyń qysylyp uıalǵany tebirentip ketti, ol maǵan tipti kózin aýdarǵan da joq. — Sen sondaı jassyń, janaryńnan meıirim tógilip turady, súıkimdiligińe tipti teńdes joq. Al basqalar týraly senen de kóbirek oılap ketkenim úshin meni jazǵyr da jazala. Men soǵan bir ǵana kózimniń qıyǵyn salyp ketkeli keldim, senimen birge bolý sondaı jaqsy, perishte qyzym meniń. Túnde seni qalaı ataǵanymdy esittiń be?

— Joq, — dedi ol úreılenip.

— Men Edýarda, Iomforý Edýarda! — dep shaqyrdym, biraq oıymda óziń turdyń. Tipti oıanǵanda óńimde de — Edýarda dedim, onyń ne ekenin bilesiń be. Jaraıdy, ol týraly endigári aıtpaı-aq qoıaıyq. Qudaı-aý, sen qandaı tamasha ediń, Emva. Oımaqtaı aýzyń búgin ásirese ádemi. Aıaǵyń Edýardaǵa qaraǵanda álde qaıda ásem, mine, óziń qarashy.

Ol aıaǵyna ózi kóz salsyn dep beldemshesin sál kóterdim.

Buryn baıqalmaǵan bir qýanysh onyń júzinen shalqyp shyǵa keldi, ol teris aınalǵysy keldi de, kaıta oılanyp, bir qolymen moınymnan qushaqtaı aldy.

Ýaqyt ótip jatyr. Uzyn oryndyqqa jaıǵasyp, qaı-qaıdaǵyny aıtyp biz otyrmyz.

— Senesiń be, Edýarda boıjetken kúni osy ýaqytqa deıin durys sóıleı almaıdy, "asqan baqyttyraq" deıdi, ony ózim estidim. Qalaı, senińshe onyń mańdaıy ádemi me? Menińshe, ádemi emes. Mańdaıy sumdyq. Qolyn da jýyp júrmeıdi.

— Biraq biz ol týraly aıtpaı-aq qoıalyq dep edik qoı.

— Durys. Men ánsheıin umytyp ketippin.

Ýaqyt qaıta ótip jatyr. Oılanyp únsiz qaldym.

— Seniń kóziń nege sýlanyp ketken? — dep suraıdy Emva.

— Joq, onyń mańdaıy ádemi, — deımin, — qoly ylǵı tap-taza. Ol birde kezdeısoq qolyn bylǵap alǵany bar. Sony aıtaıyn degenim ǵoı men.

Alaıda asyǵyp, tistenip alyp sózimdi jalǵastyramyn.

— Kúni-túni seni oılaımyn, Emva, jaı ǵana oıyma álde neler aıtý kelip qalǵany ǵoı, sen muny áli esitpegen shyǵarsyń, mine tyńda. Edýarda Ezopty alǵash kórgende "Ezop — bul sondaı danyshpan, tegi frıgıalyq bolýy kerek" dedi. Aqylsyzdyq emeı, ne búl? Ol sol kúni tańerteń ony kitaptan oqyp alǵan, oǵan men kámil senimdimin.

— Solaı ma? — dedi Emva. — Munda turǵan ne ábestik bar?

— Qanshalyq esimde qalǵanyn bilmeımin, ol taǵy da Ezoptyń ustazy Saf bolǵan dedi. Ha-ha-ha!

— Solaı ma?

— Jınalǵandarǵa Ezoptyń ustazy Saf boldy dep jar salýdyń saıtanyma keregi bar ma edi? Men jaı ǵana surap otyrmyn Ah, búgin seniń kóńil hoshyń joq qoı, Emva, áıtpese kúlkiden ólip qalar ediń.

— Joq, búl shynynda da qyzyq, — deıdi Emva yntalana, tańyrqaı kúlip. — Biraq men muny dál sen túsingendeı túsine almaımyn.

Men bolsam, úndemeı qap oılaımyn, oılana qap úndemeımin.

— Kel, múldem sóılespeıik, jaı ǵana otyraıyq, — deıdi Emva aqyryn ǵana. Ol meni shashymnan sıpady, janarynda meıirim shapaǵy jarqyraıdy.

— Qaıyrymdy da meıirban jansyń ǵoı sen, — dep sybyrlap, ony qushaqqa ap qysa túsem. — Saǵan degen mahabbattan ólip bara jatqandaı sezinemin ózimdi, seni barǵan saıyn qatty súıip kelemin keterde ózimmen birge alyp ketemin. Menimen ketesiń be?

— Iá, — dep jaýap qatady ol

"Iá" degendi áreń ajyratyp, anyǵyn aıtqandy onyń alqynǵan tynysynan, óziniń tal boıynan ańǵarǵandaımyz, bir-birimizdi aıqasqan qushaqta qysyp, qusha túsemiz, ol endi ózin-ózi umytyp meniń yrqyma qulaı berdi.

Bir saǵattaı ýaqyt ótken soń Emvany qoshtasarǵa bir súıip, shyǵyp bara jatyr edim, esiktiń aýzynda Mak myrzamen qaqtyǵysyp qaldym.

Anaý-mynaý emes, Mak myrzanyń ózimen!

Túrshikkendeı tyjyrynyp turdy da qaldy ol, týra ez aldyna qarap, tabaldyryqta turyp bólmege kóz tastaıdy.

— Noda! — dedi de, basqa ún shyǵara almady.

— Meni búl úıden kóremin dep kútpegen bolarsyz, — deımin basymdy ıip.

Emva otyrǵan qalpy qybyr etpeıdi.

Mak myrza ózine kelip, áp-sátte eshteńe kórmegendeı baısaldy qalpyna túsip, jaýap qatty.

— Qatelesesiz, maǵan kereginiń ózi siz edińiz. Sizge eskertýge májbúrmin, sáýirdiń birinen bastap on besinshi tamyzǵa deıin gagara úırekter uıa salǵan jerden shırek mılden kem qashyqtyqta myltyq atýǵa tyıym salynǵan. Búgin siz aralda eki qusty atqansyz. Sizdi kórgen kisiler maǵan aıtty ony.

— Atqanym eki-aq shúregeı ǵoı, — dedim sasyp qalyp. Onyń ez quqyǵyn alǵa tartyp turǵany sanama endi jetti.

— Eki shúregeı me, eki gagara ma — onyń máni joq búl arada. Eń bastysy tyıym salynǵan jerden atqanyńyz!

— Moıyndaımyn, — dedim, — ol jaǵyn oılamappyn.

— Dál sizge ony oılaý kerek edi.

— Osy mamyr aıynda ǵana shamamen sol tusta qosaýyz myltyqtan-aq atyp edim ǵoı. Ol balyq qaqtaıtyn orynǵa serýendep barǵan kezde bolǵan. Jáne sizdiń jeke tilegińiz boıynsha atqanmyn.

— Ol basqa másele, — dep kesip tastady. Mak myrza.

— Olaı bolsa, táńiri jaryl qaǵyr, endi ne isteýińiz kerek ekenin ózińiz jaqsy bilesiz!

— Bilgende qandaı! — dep jaýap qatty.

Emva tek meniń qozǵalýymdy kútip otyr eken, sońymnan ilese shyǵyp, oramalyn jamylyp, úıden aýlaq ketti, onyń kemejaıǵa burylǵanyn baıqap qaldym. Mak myrza Sırılýnnge tartty.

Men ári de oılaımyn, beri de oılaımyn. Mak myrzanyń jol taýyp, jaltaryp ketken tapqyrlyǵy ǵajap! Óńmenińnen ótetin kózi qandaı ótkir. Myltyq atyldy jáne eki márte atyldy, eki shúregeı, aıyp salynady, aqysy tólenedi. Demek, Mak myrzamen, onyń otbasymen bári, de bitti. İs júzinde bári oılaǵannan áldeqaıda tynysh ári tez tyndy...

Jańbyr bastalyp, alǵashqy usaq tamshylar jerge úzilip túsip te úlgerdi. Saýysqandar jer baýyrlaı ushyp júr, úıge kelip, Ezopty baılaýdan bosatyp qoıa bergende ol shep jeı bastady. Kúshti jel kóterildi.

XXIII

Tabanymnyń astynda bir mıldeı tómende teńiz jatyr. Tasyrlaǵan jaýyn, al men bolsam taýmyn, jańbyrdan jartastyń tekshesi qorǵap tur. Men ózimniń muryn jylytqyshymdy tartyp otyrmyn, oǵan álsin-áli temeki toltyryp, sosyn qaldyǵyn órtegen saıyn aınalasyna jandanyp, qyzyl qurttar úımeleıdi. Dál osy qyzyl qurttar sıaqty oılarym da mıymdy jybyrlatyp júr. Jerde buzylǵan uıanyń shybyqtary shashylyp qasymda jatyr. Meniń janym da dál osy buzylǵan uıa sıaqty.

Sol kúni, erteńine bolǵan jaǵdaılardyń kez kelgen usaq-túıegi, kez kelgen bolmashy nársesi áli esimde. Oı-doı, ol maǵan qıyn soqty ǵoı...

Men taý damyn, al teńiz dóńbekship, jel ulyp arsy-kúrsi, ah uryp alasurǵan tabıǵat shýynan qulaq tunady, buzylǵan aýa raıy bas kóterter emes. Barkalar men shhýnalar jelkenderin kóterip alyp, áldeqaıda aǵyp barady, bárinde de adamdar bar, beısharalarǵa sharýa babymen bir jaqqa barý kerek shyǵar. Qudaıa, mynadaı kún buzylyp, qarǵa adym jer muń bolyp turǵanda olardy dedektetip qaıda súırep barady, dep oılaımyn.

Teńiz burq-sarq qaınap, tik shapshyp, kúrt qulap, kóterilgen doly tolqyndary bir-birimen sharpysqan jyn perideı jaǵalasyp shýlaǵan shaıtandardyń sheksiz hordaı ulyp, sosyn basyn ishine tyǵyp quıǵyta jónelip, aıdyndy quıryǵymen sabalaıdy. Sonaý týý alysta alyp sý asty tasy jatyr, sodan kóterilgen sý perisi aqjal tolqynmen jelge qarsy jan ushyryp bara jatqan keme - qaıyqtardy qaltyldatyp teńizge, qatybas teńizge qaryq qylýǵa jantalasady. Oı-doı, dúnıe-aı...

Men bolsam, jalǵyz otyrǵanyma qýanyshtymyn, kózimdi de, ózimdi de eshkim kórmeıdi, jartasqa jabysyp alǵan maǵan syrttan kelip, jon arqamnan suǵyn qadaıtyn da eshkim joq. Qustar qıqýlap, taýdan asyp ushyp barady, sol sát aýlaǵyraq jartas qulap, teńizge kúmp etti. Qybyr etpeı, typ-tynysh otyrmyn, jańbyrdan jaqsy tasalanǵanyma janym razy. Al jańbyr bolsa shelektep quıyp tur, quıyp tur. Kúrtemdi qaýsyrynyp, onyń jyly bolǵany úshin jaratqanǵa alǵysymdy jaýdyrdym. Ýaqyt ótip jatyr. Amalsyz úıge jınaldym.

Kún keshkirip qalypty, úıge bet aldym, jańbyr áli jaýyp túr. Mine, kútpegen kezdeısoqtyq. Qarsy aldymda súrleý jolda Edýarda tur. Jaýynnyń astynda uzaq turyp, qara baqaıyna deıin sý bolǵan, sonda da kúlimdep qoıady.

Mássaǵan! — deımin ishteı, yzam kelip bar kúshimmen myltyǵymdy qysyp, onyń kúlkisine nazar aýdarmaı, ózine týra qarsy júrdim.

— Qaıyrly kún! — dep birinshi daýystady ol.

Áýeli oǵan birneshe adym jaqyndap kelip, sodan soń ǵana til qattym:

— Sálem, sulýlyq táńirisi!

Osynaý oınaqylyqtan ol tyjyrynyp qaldy. Áı, ózim de ne aıtarymdy oılamaımyn-aý! Ol qysyla jymıyp maǵan qarady.

— Siz taýda boldyńyz ba? — dep surady ol. — Demek, jaýynnyń astynda qalyp sý boldyńyz. Má, myna oramaldy alyńyz. Onyń maǵan qajeti joq... A, joq! Sizdiń meni bilgińiz kelmeı me? — Kózin tómen salyp, basyn shaıqaıdy.

— Oramal ma? — dep qaıtalaımyn ashý men tańdanystan tyjyrynyp. — Mine, meniń kúrtem bar, qajet pe? Onyń maǵan keregi joq, báribir alǵashqy kezdesken bireýge berip jiberemin, má, alyńyz, uıalmańyz. Kez kelgen balyqshy áıel buny qýana-qýana alady.

Onyń árbir sózdi qaǵyp, shıryǵa shamdanǵanyn kórip turmyn, búl oǵan jalpy jaraspaıdy eken, astyńǵy erni diril qaǵyp kóterilip ketti. Oramalyn qolyna ustaǵan qalpy áli túr. Aq jibek oramalyn jańa ǵana moınynan alǵan. Men de kúrtemdi sheshe bastadym.

— Qudaı úshin kúrteńizdi tez qıińiz, — dep shyr ete qaldy ol. — Ne úshin bul, ne úshin! Maǵan sondaılyq ashýlysyz ba? O, qudaıa, kıińizshi kúrteńizdi, bastan-aıaq sý bolasyz.

Kúrtemdi qaıta kıdim.

— Qalaı qaraı júresiz? — dep nemquraıdy suraı saldym.

— Jaı ánsheıin eshqaıda... Kúrteńizdi sheshýdiń ne qajeti bolǵanyn túsinbedim...

— Barondy qaıda jibergensiz? — dep suradym odan ári. — Mundaı kúni graftyń teńizde bolýy ekitalaı...

— Glan, sizge bir nárse aıtaıyn dep edim...

Onyń sózin bólip:

— Sizden gersogqa sálemimdi aıta barýdy ótinýime bolar ma eken? — dedim.

Bir-birimizge qarastyq. Ol aýzyn ashyp, ne aıtsa da tabanda kesip tastaýǵa ázirmin. Aqyry, onyń júzi muńaıyp jybyrlap ketti de, men janarymdy aýdaryp ákettim.

— Ashyǵyn aıtqanda, hanzadany qýyp jiberińiz, sizge aqylym osy Edýarda boıjetken. Ol sizge laıyq emes. Senseńiz bar ǵoı, ol osy kúnderi sizdi áıel etip alsam ba, almasam ba dep oılanyp tolǵaný ústinde, al siz úshin ol onsha jarasymdy emes.

— Joq, bul týrasynda aıtýdyń qajeti joq, jaraı ma? Glan, men sizdi oılaımyn, kúrteńizdi kez kelgenge sheship berýge ázir jansyz, basqa bireý úshin jańbyrdyń astynda qalyp jaýramasyn dep ádeıi ózińizge keldim...

Iyǵymdy kóterip, sózimdi jalǵastyrdym.

— Onyń ornyna doktordy usynamyn. Nesi jaman? Kúsh-qýaty der shaǵyndaǵy er azamat, aqyly endi aıtary joq. Oılanyńyz dep keńes berer edim.

— Meni bir mınýt qana tyńdańyzshy...

— Ezop tóbetim kúzet jaıda meni kútip otyr. — Kár tózimdi sheship, taǵzym ettim de: — Sálem sizge, sulýlyq táńirisi, — dep júre berdim.

Sonda ol jan daýsy shyǵyp, bar daýsymen aıqaı saldy.

— Jo-joq, júregimdi jyrymdama. Men saǵan kelgenmin, osy arada kútip ózińdi kórgende kúlip máz bolǵanmyn. Keshe men esimnen aıyrylyp qala jazdadym, bir ǵana nárseni oılaǵannan ba, hálim nashar boldy, tek qana seni oıladym. Búgin óz bólmemde otyr edim, bireý kirdi, basymdy kótergenim' joq, onyń kim ekenin bildim. "Keshe jarty mıl qazdym", — dedi ol Sharshaǵan joqsyz ba?" —, dep suradym. "Sharshamaǵanda she, qatty qaljyradym, alaqanymdy da oıyp aldym", — dedi ol sonysyna qınalyp. Sosyn ol "Túnde terezemniń túbinde bireýler sybyrlasty, olar sizdiń qyzmetshi qyzyńyz ben pirkázshiktiń bireýi eken suhbattasyp júrgen" — dedi. "Iá, olardyń arasynda mahabbat bar", — dedim. "Alaıda túngi saǵat eki ǵoı", — dedi ol. "Onda turǵan ne bar? — dep kidirip qaldym da, sózimdi ári qaraı sabaqtadym: — Olardyń túnin tartyp ala almaısyz ǵoı". Sosyn ol altyn kózildirigin túzep: "Áıtkenmen, tún ortasynda terezeniń túbinde kúbirlesip otyrý jalpy jaqsy emes qoı", — dedi. Ańtarylyp oǵan qaradym da qaldym, osylaı onshaqty mınýt otyrdyq. "Ruqsat etseńiz shálińizdi ákep bereıin",— dedi ol. "Rahmet, qajeti joq", — dedim. "Mynaý qolyńyz kimge buıyrar eken? — dep surady sodan soń. Men jaýap qatqam joq,

oılarym shalǵaıǵa shyǵandap ketti. Ol meniń tizeme qobdısha qoıdy, ashsam ishinde túıreýish jatyr. Túıreýishte tájdiń beınesi, odan on tas sanadym... Glan, ol osynda, kórgiń kele me? Túgel taptalǵan, kel de kórshi taptalǵanyn... "Al, bul túıreýishtiń maǵan ne qajeti bar?" — dep suradym. "Áshekeı úshin", — dep jaýap berdi ol. Alaıda ony ózine qaıta usynyp: "Meni mazalamaı, jaıyma qaldyryńdarshy, meniń oıymda basqa adam" — dedim. "Ol kim?"

— "Ańshy, — dep jaýap berdim birden. — Ol maǵan nebary eki ǵajaıyp qaýyrsyn syılady. Al túıreýishińizdi qaıtyp alyńyz". Biraq ol túıreýishin almady. Sol sát oǵan qarap qalyp edim, kózi óńmeńimnen ótip ketti. "Túıreýishti endi almaımyn, ony ne qylsańyz o qylyńyz, tabanyńyzǵa salyp taptasańyz da erkińiz, — dedi ol. Ornymnan turdym da óksheme qoıyp ony myljaladym kep. Búl búgin tańerteń boldy... Tort saǵat úıde árli-berli júrdim de, túste shyqtym odan. Ol jolda tosyp túr eken. "Qaıda barasyz? — dep surady. "Glanǵa", — dep jaýap qattym, — meni umytpa dep ótingeli ketip baramyn. Saǵat birden osy arada tosyp turmyn. Aǵashtyń panasynda turyp, seniń qalaı kele jatqanyńdy kórdim, sen týra táńiriniń ózi boldyń. Qalaı kele jatqanyńa qaradym, seniń júrisińdi, saqalyńdy, ıyǵyńdy kórdim, tula boıyńdaǵy ózim súıetinniń bárine kóz toıdyrdym. Alaıda sen typyrshyp ketkiń kep túr, tezirek, meniń saǵan qajetim joq, kóz de salmaısyń.

Men toqtap turǵanmyn ol basylǵanda qaıta qozǵaldym. Ábden azapqa túsip, jymıǵan qalpym qattym da qaldym.

— Á, aıtqandaı, — dedim toqtaı qap, — siz maǵan birdeńe aıtpaq pa edińiz?

Osy arada artyǵyraq ketip, ony ábden mezi qyldym.

— Aıtpaq deısiz be? Aıtarymnyń bárin aıttym emes pe! O ne, estidińiz be? Joq, endi sizge aıtar eshteńem, de joq.

Onyń daýsy oǵash dirildep shyqty, biraq ol júregimdi tolqytqan joq.

XXIV

Erteńgilik syrtqa shyqsam, Edýarda kúzet jaıdyń aldynda tur.

Túni boıy oılanyp-tolǵanyp bir sheshimge bel býdym. Joq, endi ózimdi mynaý júgensiz tarpań qyzdyń, qarańǵy balyqshynyń áýre-sarsańǵa salýyna jol bermen; onsyz da basymnan esimi eki eli shyqpaı, azapqa salǵany jeter. Onyń ústine keleke etip, nemquraıdylyq kórsetken bolyp qyz aldynda ózimdi biraz kótergen sıaqtymyn. Osal jerin ádemi taýyp, janyna tıip, birneshe mınýt qatarynan sóılettim. Ózim bolsam, túk bilmegendeı, á, aıtqandaı, birdeńe aıtpaq pa edińiz, — dep qytyǵyna tıip qoıamyn... Ol tastyń qasynda túr eken. Ol ózi óz bolmaı, maǵan umtyla berdi de, qolyn sytyrlatyp turyp qaldy. Men kár tózimge qolymdy aparyp, basymdy únsiz ızedim.

— Búgin sizden bir-aq nárse kerek, Glan, — dep sóz bastady. Men qozǵalǵan joqpyn, jaı ǵana onyń ne aıtqanyn estýim kerek boldy. — Siz ustanyń úıinde boldy dep estidim ǵoı. Keshkilik Emva úıinde jalǵyz eken.

Sasyp qalyp, men de sózdi suraqtan bastadym:

— Mundaı málimet úshin kimge qaryzdarsyz?

— Men sizdi ańdyp júrgen jansyz emespin, — dep shap ete qaldy. — Keshe keshkisin bildim, ákem aıtty. Keshe keshke malmandaı sý bolyp úıge kelsem, ákem: "Sen baronǵa minez kórsetkenbisiń? — dep suraıdy "Joq" dep jaýap qattym. "Qazir qaıda boldyń!", — dep surady ákem. "Glanda", — dedim. Sonda baryp ol osyny aıtty.

Jaltaqtamaı shynymdy aıttym:

— Emva osynda da bolǵan.

— Osynda? Kúzet jaıda ma?

— Jáne bir emes. Ony shaqyryp alyp, áńgimelesetinbiz.

— Ol da osynda ma?

— Únsizdik. Sabyr! — dep, taǵy da sóıledim:

— Siz meniń isime aralasýdy moınyńyzǵa alǵan ekensiz, onda men de qaryzdar bop qalmaıyn. Keshe sizge doktordy usynyp edim. Qalaı, oılandyńyz ba? Hanzadańyz bolsa, túkke aspaıdy.

Kózi yzadan jarq-jurq etti.

— Bilip qoıyńyz, asqanda sol assyn! — dep shar ete qaldy. — Ol sizden áldeqaıda artyq, keıbireýler sıaqty ydys-aıaq pen staqandy syndyrmaıdy, bashmaǵymdy laqtyryp jibere me dep qoryqpaımyn. Iá. Ol ózin ustaı bildi, al siz udaıy mazaqqa qaldyryp, betimnen otymdy shyǵarasyz. Sizge tózýge bolmaıdy, estısiz be, tózýge bolmaıdy.

Onyń sózi qatty renjitti, basymdy tuqyrtyp otyryp jaýap qaıyrdym:

— Aıtqanyńyz durys, qoǵamnan jyraq qaldym. Qaıyrymdyq bolsańyz darshy, sizder meni túsingilerińiz kelmeıdi: men ormanda turamyn, qyzyǵym da, qýanyshym da sol Meniń mundaı ekenimnen ormanda eshkimge zıan joq, al adamdarmen jolyqqanda ózińdi tıisinshe ustaý úshin bar kúshińdi salýyń kerek. Sońǵy eki jylda adamdar arasynda sondaı az boldym...

— Kez kelgen sátte bir sumdyq jasaý sizge túk emes, — dedi qyz oıyn jalǵap. — Sońyńyzdan qadaǵalap sharshaısyń.

Qandaı qatty aıtty ol! Aýyr tıgeni sondaı, ol salyp jibergen deı qulap kete jazdadym. Al Edýardaǵa ol da az eken, odan ári órbitti:

— Meıli sizdi Emva-aq qarasyn. Tek onyń baıy bary ókinishti, turmysta ǵoı.

— Emva ma? Siz Emva turmysta dep tursyz ba? — dep suradym.

— Iá, turmysta.

— Kimde?

— Ózińiz de bilesiz. Ol ustanyń qatyny.

— Ol onyń qyzy emes pe edi?

— Joq, ol onyń áıeli. Men ótirik aıtyp túr dep oılap qalǵan joqsyz ba, ózi?

Ondaı eshteńe oılaǵanym joq, tek tańdanýym tipten, óte-móte eresen boldy. Tyrp etpeı turyp qalaısha Emva turmysta bolady? — dep oıladym.

— Osylaısha, sizdi sátti tańdaýyńyzben quttyqtaýǵa bolady, — deıdi Edýarda.

Mújip myjǵylaýyn búl qashan ǵana qoıady! Tula boıym qalshyldap, men de sóz qaıtaryp jatyrmyn:

— Sonymen, doktor týrasynda oılanyńyz. Dostyq aqylǵa qulaq asyńyz; hanzadańyz — kári qyrt, aqymaq.

— Qyzyp ketip ol týraly artyǵyraq aıtyp jiberdim, jasyn úlkeıtińkirep, ony taz, soqyr dedim. Onymen de toqtamaı, zapónkelerdegi táj beınesi aqsúıek teginenmin dep maqtaný úshin kerek ekenin aıttym. — Degenmen, men onymen jaqyn tanysqym kelgen joq, bilip qoıyńyz. Ol eshteńemen de daralana almaıdy, ony túsiný qıyn, bir sózben aıtqanda, túkke turǵysyz beıshara.

— Jo-joq, joq, ol ondaı beıshara emes! — dep aıqaı saldy, ashýdan daýsy shyqpaı da qaldy. — Ol tipten de sen oılaǵandaı emes, orman taǵysy! Áli kórersiń, ol senimen sóılesedi, sazańdy ber dep ótinemin. Sen oılaısyń ǵoı, men ony súımeıdi dep, qateleskenińe osy taıaýda kóziń jetedi. Men oǵan turmysqa shyǵamyn, kúni-túni sony ǵana oılaımyn. Ne aıtqanym esińde bolsyn: men ony súıemin. Meıli seniń Evań kelsin, o, qudaıa, kelsin ol, onyń maǵan báribir. Maǵan endigi qalǵany, myna kúzet jaıdan tezirek ketý... — Kúzet jaıdan aýlaq ketip, birneshe qadam júrdi de, appaq bózdeı qup-qý betin buryp:

— Endi meniń kózime qaıtyp kórinýshi bolma, — dep kúrsindi.

Japyraqtar sarǵaıyp, kartop sabaǵy boılap ósti; ań aýlaýǵa qaıtadan ruqsat berip, qyrǵaýyl, saqaý qur jáne qoıan attym, birde búrkit te atyp túsirdim. Aspan bos ári tynysh, túngi salqyn, syńǵyrlaǵan ún, bolmashy shý dala men ormandy sharlap ketedi. Jaratqannyń ózindeı typ-tynysh kesilip jatyr...

— Mak myrza men atqan eki shúregeıdi, nege ekeni belgisiz, eske túsirmeıtin boldy, — dedim doktorǵa.

— Ol úshin alǵysty Edýardaǵa aıtyńyz, — dep jaýap qatty ol. — Oz qulaǵymmen estip, oz kózimnen kórdim onyń seni qalaı qorǵaǵanyn.

— Oǵan alǵys aıtyp qaıtemin, — dedim.

Mızam shýaq... Súrleýler sary ormandy aıqysh-uıqysh jolaqtap tastady, tún saıyn bir jańa juldyz týady, aı kúmiske malyp alǵan altyn kóleńke qusap qalqıdy...

— Qudaıyń joq, Emva sen kúıeýde me ediń?

— Al sen ony bilmeýshi me eń?

— Joq, bilgenim joq.

Ol úndemeı, meniń qolymdy qysa beredi.

— Qudaı qoldar, balapan, endi ne isteımiz?

— Qalaǵanyńdy iste. Sen ázir júrmeısiń ǵoı. Sen munda turǵanda men de mázbin.

— Joq, Emva.

— Iá,, ázir sen osynda turǵanda.

Ol óte aıanyshty, qolymdy ýysynan shyǵarmaı qysa beredi.

— Joq, Emva, bar, bar! Bári de bitti.

Túnder ótip, kúnder týyp jatyr. Sol bir áńgimeden keıin, mine, úsh kún ótti. Emva ormannan bir arqa otynmen kele jatyr eken. Beı¬shara qyzdyń ala jazdaı arqalap qansha otyn tasyǵanyn kim bilsin!

— Otynyńdy jerge qoı da, Emva, kezińe qaraýǵa mursat etshi. Ol burynǵysyndaı kógildir me eken? Onyń kózi qyp — qyzyl — Káne, kúlimde, Emva! Seni endi qaıtyp jazǵyra almaımyn, men sendikpin, sendikpin...

Kesh. Emva án salyp otyr, ony tyńdap otyryp, kókiregime bir túınek turyp qaldy.

— Búgin ándetip júrsiń ǵoı, Emva.

— Iá, sondaı qýanyshtymyn.

Ol meni qushaqtaý úshin aıaǵynyń ushymen kóteriledi, óıtkeni ol sonshalyq kishkentaı.

— Emva, seniń qolyń tyrnalǵan ba? Qolyń qaıtyp tyrnalmas úshin ne bersem eken?

— Oqa emes.

Onyń júzi jaınap jadyraı túsedi.

— Emva, Mak myrzamen sóılestiń be sen?

— Bir ret.

— Ne jaıynda aıttyńyzdar?

— Onyń bizge degen kózqarasy ózgerip ketti, kúıeýimdi kúndiz-túni kemejaıda jumys isteýge májbúrleıdi, maǵan da demalyssyz istetkisi keledi. Maǵan jáne erkektiń jumysyn júkteıdi.

— Nege olaı?

Emva jerge qaraıdy.

— Nelikten olaı qaraıdy ol, Emva?

— Men seni súıgendigimenen solaı qaraıdy.

— Al ony ol qaıdan biledi?

— Oǵan ózim aıtqanmyn.

Ekeýmiz de irkilip qaldyq.

— O, qudaıa, tym qurǵanda ol saǵan qaıyrymdy bolsa she, Emva!

— Á, onda turǵan túk te joq. Endi maǵan báribir.

Onyń daýsy názik ándeı dirildep shyqty.

Al japyraqtar bolsa, sarǵaıyp jatyr, sýyqtyń nyshany búl, qyrýar jańa juldyz týdy, aı endi altynǵa malyp alǵan kúmis kóleńke tárizdi. Áli bozqyraý túsken joq, ormanda tek salqyn qabaq tynyshtyq, qaıda bolsyn tirshilik, tynymsyz tirshilik. Kez kelgen aǵash oı ústinde. Jıdek pisti.

Sosyn jıyrma ekinshi tamyz týdy, ádettegi úsh tún boldy. Búl teristik kúntizbesi boıynsha jazdyń jermen qoshtasatyn, kúzdiń oz temirin kıgizetin shaǵyn bildiretin temir túnder sanalady.

XXVI

Alǵashqy temir tún.

Saǵat toǵyzda kún uıasyna qonady. Jerge býaldyr munar tóselip, áredik juldyzdar kórinedi, eki saǵat ótkende ińir aıdyń oraǵyn aıshyqtaıdy.

Myltyǵymmen, ıtimmen ormanǵa baryp, ot jaǵamyn, jalynnyń jarqyly qaraǵaılardyń dińin aımalaıdy. Áli úsik shalmapty.

— Alǵashqy temir tún, — deımin daýysymdy shyǵaryp, qýanyshtan tula boıym dirildep ketedi. — Qandaı jer, qandaı baqyt, qandaı tamasha. Qudaı-aý.

Adamdar, ańdar men qustar, estısińder me sender meni? Ormandaǵy jalǵyz túnge batamdy beremin, duǵamdy arnaımyn. Túnek pen qudirettiń japyraqtaǵy sybdyryn, tynyshtyqtyń qulaqtaǵy qarapaıym da súıkimdi kúıin, jasyl jáne sary japyraqtardy oń tilekpen qaster tutamyn. Mynaý tynyshtyqtaǵy tirshiliktiń tutas shýynan, shóp ıiskep júrgen tóbetimnen, onyń sergek tanaýynan aınalaıyn! Jer baýyrlap jata qalyp qarańǵy túnekte torǵaı ańdyǵan jabaıy mysyqqa da sát tileımin Jer patshalyǵynyń raqat tynyshtyǵyna, aı men juldyzǵa, árıne, bir-birine aq batamdy beremin.

Tura qap, qulaq túremin. Joq, eshkim sózimdi estim epti. Qaıta otyramyn.

Jalǵyzilikti tún úshin, taýlar úshin, teńizdiń gýili úshin, júregimdegi túnek úshin myń da bir alǵys. Tirlik etip, tynys alyp júrgenim úshin, osynaý túnge aman jetkenim úshin rahmet! Tek! Anaý shyǵystaǵy, anaý batystaǵy ne, onda ne bar? Ol ma, keńistikte qaryshtap kele jatqan táńirdiń ózi! Tynyshtyq saryny qulaǵyma kep quıylyp jatyr. Búl aspan áleminiń tamyrynda qan týlap, Jaratqan jalǵyzdyń qolynda jumys qaınap jatyr degen sóz. Meni men kúlli ólem sonyń ýysynda. Alaý ot órmekshiniń, órmegine jaryq túsirip, aılaq jaqtan eskektiń sýsyly estiledi. Joǵaryda aspan boılap teristik shuǵylasy jyljyp keledi. Ózimniń ólmeıtin jan-júregimmen alaý ottyń basynda otyrýyma múmkindik týǵyzǵan taǵdyryma alǵys aıtamyn.

Tóńirek typ-tynysh. Tars etip jerge qaraǵaı búrshigi tústi. "Mine, búrshikter de túse bastady", dep oılaımyn. Aı zańǵar bıikte túr, ot dirildep janyp bitýge taıaý, uzamaı sónedi. Tún tarqaı úıge bettedim.

Ekinshi temir tún. Sol tynyshtyq pen jylylyq. Oıdan bir aryla almaı-aq qoıdym. Ne istep, ne qoıǵanymdy ózim de baıqamaımyn, aǵashqa kelip, kár tózimdi mańdaıyma qaraı kóterip, eki qolymdy jelkeme qoıyp, arqammen dińge súıenip uzaq turamyn. Alaý otqa qarap turyp oılanamyn, ot kózimdi qaryqtyrady, biraq ony sezbeımin. Osyndaı qolapaısyz jaǵdaıda otqa telmirip uzaq turdym, alaıda aıaǵym sharshap ári uıyp shaıqatylyp ketken soń otyrýǵa týra keldi. Sonda ǵana ózimdi ersi ustaıtynymdy túsindim. Nege ǵana otqa sonsha uzaq telmirdim eken?

Ezop basyn kóterip tyńdaı qaldy, aıaq sybdyry estilip, aǵashtyń ar jaǵynan Emva shyqty.

— Búgin janym jabyrqaý, oılar ábden meńdetip boldy, — deımin oǵan.

Ol meni aıap, úndemeıdi.

— Úsh nárseni jaqsy kóremin, — deımin oǵan. — Tilegen tústi jaqsy kóremin, birde túsime seni men myna pushpaqtaı jerdi súıetinim kiripti.

— Bárinen artyq neni jaqsy kóresiń?

— Tústi.

Taǵy da tynyshtyq. Ezop Emvany tanydy. Basyn búıirine qoıyp oǵan qarap jatyr. Men sybyrlaǵandaı etip:

— Búgin bir qyzdy kórdim, — deımin. — Ol óziniń súıiktisimen qol ustasyp ketip bara jatty. Qyz kózimen meni nusqap, janynan ótip ketkenim she kúlip jiberýge shaq qaldy.

— Sonda kimge kúlmekshi?

— Bilmeımin. Shamasy maǵan kúlmek shyǵar. Ony nege suradyń?

— Al sen ony tanýshy ma ediń?

— Iá, basymdy ızedim.

— Al ol seni tanydy ma?

— Joq, ol meni tanymaǵansydy. Alaıda sen meni nege sonsha taqymdaı beresiń? Búl jaqsy emes. Báribir men onyń atyn aıtpaımyn.

Úzilis. Men taǵy da sybyrlaǵandaı: — Kúletin birdeńe bolsaıshy, — deımin. Ol jeńiltek, kúletin eshteńe de joq. Qudaı-aý, oǵan sonsha ne jazdym?

— Saǵan kúlýi endi sumpaıylyq, — deıdi Emva.

— Joq, sumpaıylyq emes, — dep shyr ete qaldym. — Oǵan jaman sóz aıtpa, ol eshqashan eshteńeni sumpaıylyqpen jasamaıdy. Maǵan kúlse, — onysy ábden durys. O, laǵnet, óshir únińdi, meniń mazamdy alma, estımisiń!

Emva úreılene jym boldy. Oǵan qarap, zamat óreskel sózder aıtqanyma ókinip, onyń aldynda tizemdi búgip, qolymdy buradym.

— Emva, úıińe bara qoıshy. Bárinen de seni qatty súıemin, óziń turǵanda qaıdaǵy bir tústi jaqsy kórmekpin be, oılanshy. Ánsheıin ázildegenim ǵoı, shynynda seni súıemin. Tek endi úıińe bar, men erteń kelemin; esińde bolsyn, sendikpin ǵoı, baıqa, umytyp ketip júrme. Qaıyrly tún.

Emva úıine tartty.

Úshinshi tún eń qıyny. Tym qurǵanda qatqaq tússe she! Joq, aıaz tursyn, sýyq ta joq, aýa kúndizgi jylýynan ajyraǵan joq, tún bý atyp jatqan mı batpaq sıaqty. Men ot tutattym.

— Emva, eger seni shashyńnan súırep jatsa, qýanar ma ediń! Adam jany jumbaq. Seni shashyńnan súırep taý men tasqa, qyr men oıǵa domalanyp júrgende ne boldy dep bireý surasa, sen qýanyshtan "shashymnan súırep barady, — dep lepirer me eń! "Bostan bolýyńa kómek kerek pe?" dep surasa: "Joq", — dep bir-aq kesesiń be? Eger "Baıqa, shydaı alasyń ba?" — dep surasa, "Iá, shydaımyn, óıtkeni súırep júrgen qoldy súıemin" deýiń de múmkin-aý. Emva, úmit degenniń ne ekenin sen bilesiń be?

— Menimshe, biletin sıaqtymyn.

— Baıqaısyń ba, Emva, úmit degen ǵajap nárse, ǵajaıyp nárse búl úmit. Erteńgilik jolǵa shyqqanda jaqsy adamdy jolyqtyramyn dep úmittenesiń. Al kezdestiresiń be ony? Joq. Here? óıtkeni ondaı adamnyń erteńgilik qoly bos emes, ári basqa jer¬de... Taýda men bir soqyr adammen ushyrastym. Onyń jasy qazir seksende, jaryq dúnıeni kórmegenine elý segiz jyl Onyń oıynsha, kózi durystalyp keledi, barǵan saıyn bázbir sańlaý sezedi. Eger tutqıyldan birdeńe tap kelmese, birneshe jyldan keıin kúndi aıyra alatyn bolady. Onyń shashy qap-qara, al kózi qardaı aq. Onyń jertólesinde shylym shegip otyrǵan kezde ol zaǵıp bolyp qalǵanǵa deıin ne kórip, ne qoıǵanyn áńgimelep berdi. Ol qýatty, densaýlyǵy myqty, esh jeri aýyrmaıdy, ómirge ińkár, úmitin úzbeıdi. Men keterde birge shyǵyp saýsaǵymen jan-jaqty nusqap: "Anaý jaq — teristik, — dedi, — al ol — tústik. Sen áýeli anda barasyń, sosyn olaı burylasyń". "Dup-durys" dep ony qostap qoıdym. Sonda álgi adam kúlip: "Al men muny qyryq-elý jyl buryn bilmep edim, kózim durystalyp keledi eken, barǵan saıyn kórýim túzelip keledi", — dedi. Sosyn ol eńkeıip, óziniń jertólesine, jerdegi baspanasyna kirip ketti. Úmitke toly kóńilmen qaıtadan ottyń basyna baryp jaıǵasty, oıy tótennen birdeńe tap kelmese, birneshe jyldan keıin kúndi ajyratý Emva, qaıran qalarlyq nárse búl úmit degeniń. Máselen, mine men búgin tańerteń kezdestire almaǵan adamymdy umytarmyn dep úmittenemin.

— Qalaı qyzyq sóıleısiń sen.

— Mine, úshinshi temir tún de keldi. Erteń múldem basqa adam bolyp shyǵamyn dep, ýáde beremin saǵan, Emva. Al ázir jalǵyz bola turaıyn, Emva jaraı ma? Erteń sen meni tipten tanymaı qalasyń, kúlemin de oınaımyn, seni shóp-shóp súıemin, kishkentaı ǵana qyzym meniń. Oıla, tek qana bir^aq tún, birneshe saǵattyń ishinde basqa adam bop shyǵamyn. Qaıyrly tún, Emva.

— Qaıyrly tún.

Men alaýǵa jaqynyraq jatyp, otqa kóz salamyn. Shyrshanyń búrshigi úzilip tústi, bir qý butaq qulady, sosyn ekinshisi. Tún tuńǵıyq túpsiz tereńdik sıaqty. Kózimdi jumamyn. Uzamaı tynyshtyq baýrap, ón boıymdy aralap ketedi, odan ózimdi ajyrata almaımyn. Men aspanda jumyrtqanyń qabyǵyna uqsap ilinip turǵan jarty aıǵa qaraıyq ol bir názik sezimdi oıatyp, ózimniń qyzaryp ketkenimdi sezemin.

— Aı, — deımin baıaý ári aıalaı, — aı! — Júregim soǵan qaraı talpynyp, toqtap qala jazdaıdy. Osylaı birer mınýt ótedi. Búl jerlik emes oǵash bir jel kóterilip, beıtanys tynys bilinedi. Búl ne? Jan-jaǵyma kóz tastaımyn — esh jerde eshkim kórinbeıdi. Meni jel shaqyrady, shaqyrýyna kóńilim ún qatyp, kóterip áketip bara jatqan sıaqty, ózimnen-ózim ajyrap, kózge kórinbeıtin bir keýde ózine qysqandaı kórinedi. Kózimnen jas yrshyp ketip, diril qaǵamyn. Qudaı osy mańda maǵan qarap turǵandaı bolady. Osylaı áldeneshe mınýt ótti. Jalt qarap edim, qyzyq tynys ǵaıyp boldy, ketip bara jatqan rýhtyń arqasyn kórip qalǵandaımyz, ormanmen estirtpeı adymdap, aýlaqtaı berdi, alystap ta ketti...

Aýyr eltime elespen áli de az-kem arpalysyp, qulaǵym bitip, álim quryǵan men uıyqtap kettim.

Uıqydan oıanǵanymda tún de ótken eken. Ah, sońǵy kezde qandaı sorly bolǵanmyn, alyp soǵatyn bázbir aýrýdy kútkendeı et qyzýmen júrippin ǵoı. Men úshin aınalamdaǵynyń bári aýdarylyp túsip, keleńsiz qyrynan kórinip, sary ýaıym janymdy azapqa salypty ǵoı. Endi onyń bári bitti.

XXVII

Kúz. Jaz ótti; qalaı bildirmeı kelse, solaı baıqatpaı óte shyqty, qas qaǵymdaı tez bitti. Kún salqyn, ań aýlap, balyqqa baryp ándetip júrip jatyrmyn. Teńizden qalyń tuman kóterilip, barlyǵy býaldyr túnekke oranatyn kúnder de ushyrasady. Sondaı bir kúni mynandaı oqıǵa boldy. Ormanda uzaq qydyryp, kórshi qaýymǵa soǵyp týra doktordyń úıinen bir-aq shyqqanym ǵoı. Onda qonaqtar bar eken — bári men buryn kórip júrgen qyz-kelinshekter, jastar bılep, oınaqtaǵan qulyndaı asyr salyp júr.

Kúıme kelip albardyń aldyna toqtady, onda Edýarda otyr eken Meni kórgende tyjyrynyp qaldy. "Men kettim", — dedim baıaý ǵana. Biraq doktor jibermeı ustap qaldy. Edýarda alǵash meniń, qatysýyma qınalys bildirgenmen, men birer aýyz sóz aıtqan soń, kózin tómen salyp, sosyn biraz jadyrady, tipti maǵan birdi-ekili maǵynasyz suraqtar da qoıdy. Sýyq súr tuman sonyń júzine túskendeı ol erekshe bop-boz. Sol betimen ol kúımeden shyqqan joq.

— Men tapsyryspen júrmin, — dedi de, kúlip jiberdi ol. — Qazir ǵana shirkeýden shyqtym, onda sizderdiń eshqaısyńyz bolǵan joq, bárińdi de izdedim. Qansha saǵat at sabyltyp izdep júrmin. Erteń bizde baronnyń attanýyna oraı shaǵyn otyrys bolady, ol aldyńǵy aptada júredi, soǵan bárińdi shaqyrý maǵan tapsyrylǵan. Bı de bolady. Sonymen, erteń keshke...

Barlyǵy taǵzym etip, alǵys aıtyp jatyr.

Sosyn ol maǵan qarap:

— Baıqańyz, siz sózsiz bolyńyz. Sońǵy sátte hat jiberip, keshirim surap qutylamyn dep oılamańyz!

Basqalarǵa ondaı eshteńe aıtqan joq. Kóp turmaı ketip qaldy.

Onyń kútpegen yqylas-peıilinen tebirenip kettim, qýanǵanymnan jurttyń, kózinen tasa jerge tyǵylǵym keldi. Uzamaı doktormen, onyń qonaqtarymen qoshtasyp, úıge kettim. Ol maǵan qandaı jaqsy qarady, tipti tamasha! Endi oǵan alǵysymdy qalaı aıtyp, razy qylýym kerek. Qolym álsizdenip, onyń boıynan tátti bir samal júgirip ótkendeı boldy. Apyraı, qudaıa, meni bir shattyq shaıqaltyp bara ma, qalaı? — dep oılaımyn. — Tipti judyryǵym da túıýge kelmeı, kózime jas turady, táńirim-aý, búl ne? Úıge men keshkisin áreń jettim. Kemejaıdy janaı ótetin joldy tańdap, jol-jónekeı bir balyqshydan poshta parohody erteń kele me dep suradym. Joq, poshta parohodyn kelesi aptada kútip otyr eken. Úıge asyǵyp, ózimniń táýir kástómi mdi ázirleı bastadym. Ony jalma-jan tazalap, jyrtylǵan keıbir jerin jóndep, jórmep tártipke keltirip júrip jylap ta aldym.

Kostúmmen sharýany tyndyryp, narǵa qısaıdym. Meniń tynysym mınýtten asqan joq, basyma basqa bir oı qylań berip, atyp turyp, sileıip bólmeniń tap ortasynda turdym da qaldym.

— Bul onyń jańadan oılap tapqan qıturqysy bop júrmesin! — dep kúbirleımin. — Basqalardy shaqyra kelgende kezdeısoq qasynda bolmasam, meni shaqyrmas edi ǵoı. Onyń ústine kelýim mindetti emes, keshirim surap hat joldasań boldy degendi aıqyn ańǵartqan joq pa!

Túni boıy kóz shyrymyn alǵan joqpyn, al tań atysymen denem dirildep uıyqtamaǵandyqtan qyzýym kóterilip, ormanǵa tarttym. Ym, ıá, Sırılýnnde búgin qonaqtar bolady. Bolsa bolsyn! Men ózim barmaımyn da, hat ta jazbaımyn Mak myrza oılaıtyn adam, baronnyń qurmetine toıyn jasaı bersin, al men barmaımyn, estımisiń, barmaımyn.

Taý men alqapqa qalyń tuman tústi, kıimge bozqyraý qondy, aıaq alys qıyndap, sýyq bet qarydy. Eksimdeı jel esip, uıqydaǵy tumannyń kórpesin joǵarydan tómen, tómennen joǵary qaraı dal-dal aıyrdy, biraq aıyqtyra almady.

Kún keshkirip, kez baılana bastady. Tuman tumshalap, kúnge baǵdar ustap júrý qıyn. Úıge jetkenshe ormanda talaı saǵat qańǵydym; asyqqanda da qaıda baramyn? Joldan alańsyz shyǵyp, beıtanys jerlerdi araladym. Aqyry, myltyǵymdy alyp, qaraǵaıǵa súıep, kompasyma qaradym. Baǵytymdy muqıat aıqyndap, júrip kettim. Ýaqyt qazir saǵat segiz nemese toǵyz!

Mine, menimen bolǵan oqıǵa osyndaı.

Jarty saǵat ótkende tumannyń arasynan mýzyka estildi, endi birneshe mınýt ótkende qaı araǵa kelgenimdi ańǵardym. Tup-týra Mak myrzanyń úıi aldynda týr ekem. Neǵyp meniń kompasym meni ózim sondaılyq qalamaǵan jerime alyp kelgen? Tanys daýys ishke shaqyrady. Bul doktordyń úni. Meni qaýmalap úıge alyp kirdi.

Shamasy, myltyqtyń dińi kompasqa eser etip, tilin buryp jiberse kerek. Sondaı jaǵdaıǵa taǵy da bir tap bolǵanym bar, biraq ol bıyl boldy. Ne oılarymdy da bilmeımin Bálkim, taǵdyr degenińniń ózi osy bolar!

XXV

Búkil kesh boıy bunda kelmeı-aq qoıýym kerek edi degen ashshy sezim mazamdy aldy. Meniń kelýim onsha elenbedi desem de bolady, bári bir-birimen shúıirkelesip, basqaǵa nazar aýdarar emes. Edýarda menimen áreń amandasty. Beker kelgenimdi birden-aq bildim, biraq turyp ketip qalýdyń reti joq, sondyqtan ishkilikke qamshy basyp, mas bolǵansha ishtim.

Mak myrza udaıy kúlimdep, óte-móte meıirban bolyp ketipti, frak kıip, tipten mártebelene túsken. Bólmelerdiń bárinde birdeı bolyp, jarty júzdeı qonaqtyń báriniń babyn taýyp, keıde tipti bılep, ázil-qaljyń aıtyp, kúlip-oınap júr. Kózinde qupıa bir ushqyn bar.

Aryndy mýzyka men alýan únder kúlli úıdi jańǵyryqtyrady. Bes bólmede topyrlaǵan qonaqtar, bı tipti úlken zalda da qyzyp jatyr. Men kelgende jurt asyn iship bolyp ta qalǵan eken. Qyzmetshi qyzdar árli-berli júgirip sharap toly staqandardy, jaltyldaǵan kofe qumandardy, sıgaralar men qorqorlardy, táttiler men jemisterdi tasyp júr. Mak myrza sarańdyq etpegen syńaıly. Lústralarǵa aıyryqsha tolyq shyraǵdandar salynyp, jańa shamdar jáne jaǵylǵan kórinedi. Emva as úıde kómektesip júr eken, ony sál ashyq qalǵan esikten baıqadym. Oılap qara tek, Emva da osynda. Ózin kórsetip qalýǵa tıtteı de tyryspaı, momyn ári qarapaıym ustaǵan baronǵa degen nazar men izet aıryqsha. Ol da frak kıip alypty, etegi shabadanda tigisinen búktelgen qalpy, áli jazylmapty. Ol tek jalǵyz Edýardamen áýre, qalaı júrse de, qaıda barsa da odan kózin aıyrmaıdy, staqanyn sonymen ǵana soǵystyryp, sarapshy men qaýym dárigeriniń qyzdaryna aıtqandaı "bıkesh", dep qoıady. Ony jaratpaıtynymdy jasyra almaı, oǵan áreń dep kóz tastap, moıyǵan muńly pishinmen nazarymdy áp-sátte aýdaryp ákettim. Ol menimen sóıleskende saýalyna úzdik-sozdyq jaýap berip, erinimdi tistedim.

Iá, sol keshten esimde qalǵan taǵy bir jaıt bar. Sary shashty bir bıkeshpen biraz áńgimelesip, bir qyzyqty oqıǵalar aıttym ǵoı deımin, ol oǵan nedáýir kúldi. Oqıǵa onsha qyzyqty da bolmas, biraq ony ishkendikten batyldanyp ketken men náshine keltirip, kúlki týǵyzardaı etip aıtsam kerek, qazir ony múldem esime túsire almaımyn. Másele onda da emes. Men jalt qarasam tý syrtymda Edýarda týr eken. Ol maǵan iltıpatty, ıgi kózben qarady.

Sosyn onyń sary shashty qyzdy aýlaǵyraq shaqyryp alyp ketip, meniń ne aıtqanymdy bilmek bolǵanyn ańǵaryp qaldym. Sodan keıingi Edýardanyń kózqarasy meni qalaı qanattandyrǵanyn aýyzben aıtyp jetkize almaımyn, sodan keıin kesh boıy ushyp-qonyp bir bólmeden ekinshisine ótip, janym jaı taýyp, jurttyń bárimen áńgimelese ketip, onym kóbine sátti shyǵyp, kóńilim bir demdeldi. Óz basym, eshqandaı án tektik jibermegen tárizdimin...

Kire beriste túr edim, aýyz úıden Emva kórindi, ol birdeńe ákele jatyr eken. Meni kórip qalyp ol da kire beriske shyǵyp, tez-tez qolymdy sıpap, kúlimdedi de, tabanda joq bop ketti. Bir-birimizge til de qatysqanymyz joq. Men bólmelerge qaraı bet alǵanda Edýardany kórdim, ol aýyz úıde maǵan qarap túr eken. Ornynan tapjylmaı maǵan tike qarady. Ol da bir aýyz sóz aıtqan joq. Men zalǵa kettim.

— Leıtenant Glannyń kútýshi áıelmen kireberiste kezdesý taǵaıyndap, kóńil kóteretinin kóz aldyna elestetip kórińizder, — dedi daýystap Edýarda kenetten. Ony jurttyń birazy estidi. Ol ádeıi ázildep turǵandaı, syq-syq kúldi, biraq óńi bop-boz bolyp ózgergen joq.

Oǵan jaýap aıtyp áýrelenip jatpaı: — Ol kezdeısoqtyq, aýyz úıden shyqqanynda qaqtyǵysyp qaldyq, — dep mińgirledim tek.

Birqaýym ýaqyt ótti, bir saǵattan sirá kem emes. Bir kelinshek staqanyn kóılegine aýdaryp aldy. Ony kórýi muń eken Edýarda tabanda aıqaı saldy:

— Ne bolyp qaldy? Ózge-ózge, Glan taǵy da kináli emes pe?

Men kináli emes edim, staqan aýdarylǵanda zaldyń basqa

shetinde otyrǵanmyn. Qaıtadan ishýge kirisip, bılep júrgenderge bóget jasamas úshin esik jaqtan onsha uzaǵanym joq.

Qyz-kelinshekter burynǵysynsha baronnyń tóńireginde topyrlap júr, ol óz koleksıalaryn erterek býyp-túıip qoıǵany da sondyqtan. Aq teńizdiń jaǵa jynysyn, Kýrholmnyń balshyqtaryn nemese teńiz túbiniń tótenshe tastanýyn kórsete almaıtynyna ókinish bildirdi. Kelinshekter áýesqoılanyp, onyń bes tisti baron tájdi zaponkılaryn qyzyqtady. Bul arada doktor da kómeski tartyp, "túbi de, tóbesi de buıyrmaıdy" deıtin qyzyqty kirispesinde de esh maǵyna qalmady. Onyń esesine Edýarda soz bastasa boldy, qaǵyp alyp túzetip syn bizin túırep ap, adym attatpady, sonyń bárin óziniń artyqshylyǵyn kórsetý úshin jasady:

— ... Meni umytý alqaby jutyp jibergenshe, — dep qalyp edi, doktor:

— Ne, dedińiz? — dep surady.

— Umytý alqaby. Osylaı aıtady emes pe?

— Men umytý ózeni týraly estigen edim. Menińshe, siz sony aıtpaq bolǵan shyǵarsyz?

Sosyn ol bireý týraly, aıtyp ol birdeńeni kúzetýshi edi... — dedi.

— Gerber me? — dep bir-aq kesti doktor.

— Iá,, Gerber sıaqty, — dep jaýap qatty ol

Tartynatyn doktor joq:

— Maǵan rahmet aıtyńyz, qutqarǵanym úshin. Áıtpese Avgýsty ataǵaly turǵanyńyzǵa kúmánim joq.

Baron qasyn kerip, kózildiriginiń qalyń áınekteri arqyly tańdana qarady oǵan. Zaıyry ol mundaı sandyraqty áli estimegen bolýy kerek. Biraq doktor oǵan nazar da aýdarǵan joq. Ol úshin baronyń kim!

Men áli esik jaqta turmyn. Bı naǵyz qyzǵan shaǵynda. Maǵan qaýymnyń jap-jas muǵalımasymen áńgimelesý baqyty buıyrdy. Biz soǵys týraly, Qyrym naýqany jaıynda, Fransıadaǵy oqıǵalar haqynda, Napoleonnyń ımperatorlyǵy, onyń túrikterdi qoldaýy jóninde pikir alystyq, ol jazdaı gazet oqyǵan eken, maǵan jańalyqtardy aıtyp berdi. Aqyry, ekeýmiz dıvanǵa jaıǵasyp, áńgimeni odan ári jalǵastyrdyq.

Qasymyzdan Edýarda ótip bara jatyp toqtaı qaldy. Kenet ol:

— Leıtenant myrza, kireberistegi kóńilshektigińizdiń ústinen túskenim úshin keshirińiz, — dedi. — Budan bylaı ol qaıtalanbaıdy, mártebelim.

Maǵan qaramaı ol syqylyqtap qaıta kúledi. — Edýarda bıkesh, qoısańshy endi, — dedim. Ol meni "mártebelim" dep atady, munysy jaqsylyq emes, júzi ashýly, meıirimsiz. Men doktordy eske alyp, mundaıda ol ne ister edi dep oıladym. — Al siz nege as úıde emessiz, — dedi taǵy da. — Emva sonda. Sizdiń mártebeńiz solaı qaraı tartar dep oılaımyn. Jáne ol maǵan óshpendilikpen qarady. Men qonaqta az bolǵan janmyn, sol sırek jaǵdaılardyń ózinde mundaı óktem úndi estigen emen. — Al siz jurt teris túsinip qalar dep qoryqpaısyz ba, Edýarda boıjetken? — dedim. — Onda ne tur? Bári de bolady. Al onda ne tur? — Siz keıde múldem oılanbaı sóıleısiz. Qazir, maǵan, máselen, meni jaıdan-jaı as úıge qýǵaly turǵandaı kórinesiz, al bul, árıne, túsinbestik, túptep kelgende, janjal shyǵarý. Al men bilsem siz mundaı dórekilik pen turpaıylyqqa barmaýǵa tıis edińiz.

Ol birneshe qadam keri sheginip ketti. Meniń aıtqanymdy oı bezbenine salyp turǵany túrinen-aq baıqalady. Ol burylyp, qasymyzǵa qaıta kelip, býlyǵyp:

— Eshqandaı túsinbestik joq, leıtenant myrza, siz meni durys túsindińiz, men sizdiń mártebeńizdi as úıge qýamyn.

— Edýarda? — dep úreılengen muǵalıma shyńǵyryp qaldy.

Men soǵys jaıyndaǵy, Qyrym naýqany haqyndaǵy áńgimeni

qaıta jalǵastyryp edim, oıym ol jerlerden alysqa laǵyp ketti. Masańdyq basyldy, aýyrlyq qaldy, aıaǵymnyń astyndaǵy jer áldeqaıda jyljyp barady, men burynǵydaı ózime-ózimniń ıeligimnen aıyryldym. Dıvannan turyp, ketýge yńǵaılanyp edim, dok¬tor ustap qaldy.

— Men álginde ǵana sizdiń qurmetińizge aıtylǵan kóterme maqtaýdy estip keldim.

— Kóterme maqtaý ma? Ony kimnen estidińiz?

— Edýardanyń óz aýzynan. Áne, ol anaý buryshta tur, biraq jalyn atqan janaryn senen almaıdy. Eshqashan umytpaspyn. Onyń ǵashyq janary mahabbat otymen alaýlaıdy, sizdi essiz súıetinin daýystap turyp jarıa etti. — Olaı bolsa jaqsy ǵoı, — deımin kúlip. — Ah, basymda bári sapyrylysyp, shatasyp ketti ǵoı.

Baronnyń qasyna kelip, birdeńe aıtqym kelgen kisishe eńkeıdim de, jaqyndaı berip qulaǵyna túkirip jiberdim. Ol abyrjyp qalyp, naqurys adamdaı bajyraıyp maǵan qarap, tas bop otyrdy da qaldy. Sosyn onyń bolǵan jaıdy Edýardaǵa qalaı baıandaǵanyn, onyń qalaı kúıingenin kórdim. Árıne, ol men sýǵa atyp jibergen bashmaǵyn, men syndyrǵan kesesi men staqanyn, jaqsy mánerge qarsy basqa da qylmystarymdy eske alǵany sózsiz, osynyń bári-bári jadymda qaıta qalqyp shyǵa kelgeni aıqyn. Men ózim uıaldym, endi bári bitti, jan-jaǵymnan úreılengen, ańtarylǵan kózderdi baıqadym, jylystap esikke baryp, eshkimge bas ta ızemesten eshkimge rahmet te aıtpastan Sırılmıýndy tastap júre berdim.

XXIX

Baron kele jatyr. Kelse kele bersin! Myltyǵymdy oqtap alyp, taýǵa kóterilip, ony men Edýardanyń qurmetine jer-kókti jańǵyryqtyra atamyn. Jartastan tereń tesik burǵylap, oǵan mına qoıyp, Edýarda ekeýiniń qurmetine taýdy jaramyn. Sóıtip baronnyń parohody ketip bara jatqanda alyp jartas qaq jarylyp dál tusynan teńizge qulaıdy. Óz basym ondaı jerdi, jartastaǵy jyra-jylǵany bilemin, ol arqyly tastar talaı qulap, teńizge týra jol salyp alǵan. Túý tómende qaıyq kógen bar.

— Eki burǵy, — deımin ustaǵa.

Usta maǵan eki burǵy soǵyp berdi.

Emvany dıirmennen kemejaıǵa deıin Mak myrzanyń atyn minip barýǵa májbúr etipti. Ol erkektiń jumysyn atqaryp, bıdaı men ún toltyrǵan qaptardy tasymaldaıtyn kórinedi. Kezdestirgen saıyn jarqyn júzben jadyrap, onyń qalaı jaqsy qarsy alatynyn aıtpa. Qudaı-aý, názik kúlkisiniń ózi shapaq shashyp turǵandaı. Ony árbir kesh saıyn kóremin.

— Sen sondaı jymıyp kúlesiń, Emva bázbir esh alańy, eshbir qam-qareketi joq kisi sıaqty kórinesiń, súıikti kishkentaı qyzym.

— Sen meni súıiktim deısiń be? Men bolsam, qarapaıym qarańǵy áıelmin, biraq saǵan adal bolamyn. Men saǵan tipti sol úshin ólýge týra kelse de adal bolyp qalamyn. Mak myrza maǵan kúnnen haqynda, Napoleonnyń ımperatorlyǵy, onyń túrikterdi qoldaýy jóninde pikir alystyq, ol jazdaı gazet oqyǵan eken, maǵan jańalyqtardy aıtyp berdi. Aqyry, ekeýmiz dıvanǵa jaıǵasyp, áńgimeni odan ári jalǵastyrdyq.

Qasymyzdan Edýarda ótip bara jatyp toqtaı qaldy. Kenet ol:

— Leıtenant myrza, kireberistegi kóńilshektigińizdiń ústinen túskenim úshin keshirińiz, — dedi. — Budan bylaı ol qaıtalanbaıdy, mártebelim.

Maǵan qaramaı ol syqylyqtap qaıta kúledi.

— Edýarda bıkesh, qoısańshy endi, — dedim.

Ol meni "mártebelim" dep atady, munysy jaqsylyq emes, júzi ashýly, meıirimsiz. Men doktordy eske alyp, mundaıda ol ne ister edi dep oıladym.

— Al siz nege as úıde emessiz, — dedi taǵy da. — Emva sonda. Sizdiń mártebeńiz solaı qaraı tartar dep oılaımyn.

Jáne ol maǵan óshpendilikpen qarady.

Men qonaqta az bolǵan janmyn, sol sırek jaǵdaılardyń ózinde mundaı óktem úndi estigen emen.

— Al siz jurt teris túsinip qalar dep qoryqpaısyz ba, Edýarda boıjetken? — dedim.

— Onda ne tur? Bári de bolady. Al onda ne túr?

— Siz keıde múldem oılanbaı sóıleısiz. Qazir, maǵan, máselen, meni jaıdan-jaı as úıge qýǵaly turǵandaı kórinesiz, al búl, árıne, túsinbestik, túptep kelgende, janjal shyǵarý. Al men bilsem siz mundaı dórekilik pen turpaıylyqqa barmaýǵa tıis edińiz.

Ol birneshe qadam keri sheginip ketti. Meniń aıtqanymdy oı bezbenine salyp turǵany túrinen-aq baıqalady. Ol burylyp, qasymyzǵa qaıta kelip, býlyǵyp:

— Eshqandaı túsinbestik joq, leıtenant myrza, siz meni durys túsindińiz, men sizdiń mártebeńizdi as úıge qýamyn.

— Edýarda? — dep úreılengen muǵalıma shyńǵyryp qaldy.

Men soǵys jaıyndaǵy, Qyrym naýqany haqyndaǵy áńgimeni qaıta jalǵastyryp edim, oıym ol jerlerden alysqa laǵyp ketti. Masańdyq basyldy, aýyrlyq qaldy, aıaǵymnyń astyndaǵy jer áldeqaıda jyljyp barady, men burynǵydaı ózime-ózimniń ıeligimnen aıyryldym. Dıvannan turyp, ketýge yńǵaılanyp edim, doktor ustap qaldy. — Men álginde ǵana sizdiń qurmetińizge aıtylǵan kóterme taýdy estip keldim. — Kóterme maqtaý ma? Ony kimnen estidińiz? — Edýardanyń óz aýzynan. Áne, ol anaý buryshta tur, biraq jalyn atqan janaryn senen almaıdy. Eshqashan umytpaspyn. Onyń ǵashyq janary mahabbat otymen alaýlaıdy, sizdi essiz súıetinin daýystap turyp jarıa etti. — Olaı bolsa jaqsy ǵoı, — deımin kúlip. — Ah, basymda bári sapyrylysyp, shatasyp ketti ǵoı.

Baronnyń qasyna kelip, birdeńe aıtqym kelgen kisishe eńkeıdim de, jaqyndaı berip qulaǵyna túkirip jiberdim. Ol abyrjyp qalyp, naqurys adamdaı bajyraıyp maǵan qarap, tas bop otyrdy da qaldy. Sosyn onyń bolǵan jaıdy Edýardaǵa qalaı baıandaǵanyn, onyń qalaı kúıingenin kórdim. Árıne, ol men sýǵa atyp jibergen bashmaǵyn, men syndyrǵan kesesi men staqanyn, jaqsy mánerge qarsy basqa da qylmystarymdy eske alǵany sózsiz, osynyń bári-bári jadymda qaıta qalqyp shyǵa kelgeni aıqyn. Men ózim uıaldym, endi bári bitti, jan-jaǵymnan úreılengen, ańtarylǵan kózderdi baıqadym, jylystap esikke baryp, eshkimge bas ta ızemesten eshkimge rahmet te aıtpastan Sırılýndy tastap júre berdim.

XXIX

Baron kele jatyr. Kelse kele bersin! Myltyǵymdy oqtap alyp, taýǵa kóterilip, ony men Edýardanyń qurmetine jer-kókti jańǵyryqtyra atamyn. Jartastan tereń tesik burǵylap, oǵan mına qoıyp, Edýarda ekeýiniń qurmetine taýdy jaramyn. Sóıtip baronnyń parohody ketip bara jatqanda alyp jartas qaq jarylyp dál tusynan teńizge qulaıdy. Óz basym ondaı jerdi, jartastaǵy jyra-jylǵany bilemin ol arqyly tastar talaı qulap, teńizge týra jol salyp alǵan. Túý tómende qaıyq kógen bar.

— Eki burǵy, — deımin ustaǵa.

Usta maǵan eki burǵy soǵyp berdi.

Emvany dıirmennen kemejaıǵa deıin Mak myrzanyń atyn minip barýǵa májbúr etipti. Ol erkektiń jumysyn atqaryp, bıdaı men ún toltyrǵan qaptardy tasymaldaıtyn kórinedi. Kezdestirgen saıyn jarqyn júzben jadyrap, onyń qalaı jaqsy qarsy alatynyn aıtpa. Qudaı-aý, názik kúlkisiniń ózi shapaq shashyp turǵandaı. Ony árbir kesh saıyn kóremin.

— Sen sondaı jymıyp kúlesiń, Emva bázbir esh alańy, eshbir qam-qareketi joq kisi sıaqty kórinesiń, súıikti kishkentaı qyzym.

— Sen meni súıiktim deısiń be? Men bolsam, qarapaıym qarańǵy áıelmin, biraq saǵan adal bolamyn. Men saǵan tipti sol úshin ólýge týra kelse de adal bolyp qalamyn. Mak myrza maǵan kúnnen kúnge qatal bolyp barady, men tek sol týraly ǵana oılaımyn; ol maǵan aıǵaılaıdy kep, al men úndemeı qutylamyn. Keshe ol qolymnan ustaı alyp, silkiledi, óshpendilikpen óńi sup-sur bop ketken. Meni bir-aq nárse alańdatady.

— Alańdatatyn ne seni, Emva?

— Mak myrza qaterin saǵan tigip júr. Keshe maǵan aıtady "Aha, seniń oıyńda tek leıtenant qana ǵoı" dep. Al men: "Iá, men ony súıemin" dep jaýap berdim. Sonda ol: "Toqtaı tur, ony bul jerden taıdyramyn" dedi. Tup-týra solaı aıtty.

— Oqasy joq, sestense sestene bersin... Emva, ruqsat bolsa aıaǵyńa bir qaraıynshy, quıtaqandaı ǵana ádemi-aq ózi! Kózdi jum, taǵy da qaraıyn. Ol kózin jumyp meniń moınyma asylady. Búkil denesi diril qaǵady. Men ony kóterip, ormanǵa kirdim. Al at bolsa, aýyzdyǵyn shaınap kútip túr.

XXX

Taýda otyryp, mına qoıyp jatyrmyn. Aýa shynydaı shyńyltyr taza. Balǵanyń soqqysy tasqa birkelki ári aıqyn túsedi, Ezop tańdanyp maǵan qaraıdy. Júregim bolsa, bázbir qýanyshtan jarylyp kete jazdaıdy, óıtkeni men munda taýda jalǵyz ekenimdi tiri pende bilmeıdi ǵoı.

Qaıtqan qustar jyly jaqqa ketip bolǵan, tek oń jol bolyp, sátti oralsyn! Sary torǵaılar men sýyq shymshyqtar ǵana qalyp, butanyń túbinde, tastyń qýysynda shıq-shıq etedi. Barlyǵy qalaı tez ózgerdi deseıshi: qaıyń japyraqtarynyń qandy taty turǵan sur jartastar, sırek batpaqtar men kókbutanyń arasynan basyn qyltıtqan qońyraý bastar shaıqatylyp, tys! — dep baıaý ándetetin tárizdi. Al solardyń báriniń ústinde moınyn sozyp jiberip sýqaraqus jemine shúıiledi.

Mine, kún baıyr aldynda balǵa men burǵyny tastyń astyna tyǵyp, az-maz tynyqqandy jón kórdim. Barlyǵy uıqy qushaǵynda, teristikten joǵary qaraı aı qalqyp barady, taýlardyń kóleńkesi kóp alqapty qamtyǵan. Kemeline kelip tolǵan aı otty aral sıaqty, tula boıy tunǵan dóp-dóńgelek jıi jumbaq. Oıym sonyń aınalasynda mańyp, tańdanyp tamsanamyn da otyramyn. Ezop atyp turyp, báz birdeńeden sekem alǵanǵa uqsady.

— Seniki ne, Ezop? Onyń mende sharýasy qansha, al beıshara basym oz qam-qareketimnen qaljyrap, barlyǵyn umytqym keledi, ony sý túbine jiberýden de taıynar emen. Bilesiń be, Emva ylǵı:

"Sen tym qurysa meni ara-tura oılaısyń ba?" dep suraıdy... Tek bir seni ǵana oılaımyn", — dep jaýap qaıtaramyn. Ol qaıtadan: "Meni oılaǵanda sen qýanasyń ba?" — dep suraıdy. "Iá,, qýanamyn, qýanǵanda qandaı!" — dep jaýap qatamyn. "Seniń shashyń aǵaryp barady", — deıdi Emva sosyn. "Iá, azdap aǵaryp keledi", — dep moıyndaımyn. Shash degeniń muńly oılardan aǵarady ǵoı" deıdi ol. "Múmkin", — deımin. Sonda Emva: "Demek, sen tek meni ǵana oılamaısyń ǵoı..." dep kúdik aıtady. Ezop, tynysh jat, odan da men saǵan taǵy birdeńeler aıtyp bereıin...

Alaıda Ezop alqapqa qarap, álde bir ıiske tumsyǵyn tosady, sosyn qyńsylap, kúrtemniń eteginen tistelep meni súıreleıdi. Aqyry, men ornymnan turǵanda ol bar pármenimen tómen qaraı quldyrap atyla jóneldi. Ormannyń ústinen tańǵy shuǵyladaı alaý kózge shalynady, júrisimdi jyldamdatyp, alaý atqan jalyn kórdim. Qalt turyp qaldym, taǵy da birneshe adym alǵa attadym, baqsam, meniń kúzet jaıym órtenip jatyr.

XXXI

Órt Mak myrzanyń qolynan kelgen is ekenin sol sátte-aq túsingenmin. Jınap júrgen ań terileri, qus qanattary, búrkittiń tulyby quryp ketti, túk qalmaı bári órtendi. Amal qansha? Eki túndi ashyq aspan astynda ótkizdim, alaıda qonalqa surap Sırılýnǵa barǵanym joq. Sosyn kemejaıdan bir balyqshynyń tastap ketken lashyǵyn alyp, sańylaý tesikterin dymqyl múkpen bitedim, astyma bir qushaq qyzyl shyrpy salyp jattym, ony da ormannan emes, taýdan alyp keldim. Áıteýir, qaıtadan baspana jasap aldym.

Edýarda kisi jiberip, baqytsyzdyǵym jaıynda estigenin, ákesiniń atynan Sırılýnnǵa kelip turýdy usynatynyn aıtypty. Mine, qalaı, Edvardy da meniń jaıym tolǵantqan! Edýardanyń jany izgi bolǵany ma sonda? Oǵan oz basym jaýap taba almadym. Qudaıǵa shúkir, basymda panam bar, Edýardanyń shaqyrýyna jaýap bermeýime de bolady. Men ony jolda baronmen birge kórdim, ekeýi qol ustasyp ketip barady eken, betterine qarap, basymdy ızedim. Ol toqtaı qalyp:

— Bizde turǵyńyz kelmeı me, leıtenant myrza?

— Ózimniń jańa turaǵymdy da durystap aldym, — dep jaýap qaıyryp men de toqtadym.

Edýarda maǵan qarap, alqynyn áreń basty.

— Al biz sizdiń mazańyzdy almaıtyn edik qoı, — dedi ol

Kóńilimde alǵys aıtý nıeti bar edi, biraq ony sózben somdaı almadym.

Baron asyqpaı ári qaraı aıańdady.

— Bálkim, siz meni qaıtyp kórgińiz kelmeıtin shyǵar? — dep surady ol

— Rahmet Edýarda bıkesh, kúzet jaıym órtenip ketkende maǵan baspana usynǵanyńyz úshin sizge myń da bir alǵys, — dedim men. — Munyń ózi meıirbandylyqty, izgilikti bildiredi, al tap bul ákeńizdiń erki bolýy ekitalaı. — Dán rızalyqpen basymdy ıip, shaqyrǵany úshin taǵy da alǵys aıttym.

— Táńiri qudaı, siz meni shynymen kórgińiz kelmeı me, Glan? — dedi kenet ol.

— Baron tyqyrshyp ony shaqyra bastady.

— Sizdi baron shaqyryp týr, — dep kár tózimdi qaıta sheship, basymdy tómen ıdim.

Sol betpen taýdaǵy mınama kettim. Meni endi eshteńemen de arnamnan shyǵara almaısyz! Jolda Emvany jolyqtyrdym.

— Kórdiń be! — dep daýystap jiberdim. — Mak myrza meni eshqaıda taıdyra almaıdy. Ol kúzet jaıymdy órtep jiberip edi, men jańa úı jasap aldym. Onyń qolynda shótke men bir shelek qara maı bar.

— Al mynaý ne, Emva?

Mak myrza qaıyqty tuǵyrǵa qoıǵyzyp, Emvaǵa ony maıla dep buıyrypty. Ol munyń basqan izin ańdıtyn kórinedi. Tyńdamasa jáne bolmaıdy.

— Nege kemejaıda emes, ana jaqta?

— Mak myrzanyń ámiri solaı...

— Emva, Emva! — súıiktim, seni kúń etip alypty ǵoı, al sen oǵan muńaımaısyń. Mine, kórdiń be, sen taǵy da jymıdyń, seniń búkil betiń kúlkimen alaýlaǵan, kúń bolsań da qyńbaısyń.

Mınanyń mańynda meni kezdeısoqtyq kútip týr eken. Bul arada bireý bolyp ketken, barlap qarasam, jumyr tasta Mak myrzanyń uzyn biztumsyq bashmaǵynyń izi jatyr. Búl jerden ol ne timiskip júr? — dep oılap, jan-jaǵyma qaradym. Eshqaıda eshteńe joq. Tym qurysa kóńilimde tıtteı bir sekem bolsaıshy.

Ne istep jatqanymdy ózim de bilmeı, burǵyny toqyldata bastadym.

XXXİİ

Poshta parohody da keldi, meniń mýndırimdi ákeldi, ol barondy baldyr-batpaq, ulýtastar syqalǵan barlyq jáshikterimen birge alyp ketedi. Endi oǵan kemejaıda tuzdaǵan balyq tıeıdi.

Myltyǵymdy alyp, eki dińine de oq-dárini toltyrdym. Oǵan ózim máz bop kózimdi qysyp qoıamyn. Taýǵa baryp, burǵylanǵan tesikke oq-dárini salyp, taǵy da kózimdi qystym. Mine, endi bári ázir. Tek kútip jata túrý kerek. Birneshe saǵat kútýge týra keldi. Shpıldegi parohodtar syrǵanap bir jerde turmaıdy. Ymyrt úıirildi. Aqyry ysqyryq estildi, júk qabyldanyp, keme attanady degen sóz búl. Nebary sanaýly mınýt qana kútý kerek. Aı áli týǵan joq, essiz adamdaı ińir qarańǵylyǵyna tesilemin.

Shoqynyń astynan kemeniń tumsyǵy sál qylt etkende, piltege ot qoıyp, keıin qaraı ytqyp kettim. Bir mınýt óter-ótpeste kenet jarylys gúrs etip, tas synyqtary aspanǵa atyldy, taý teńselip, kesek-kesek tastar tasyrlap shyńǵyrýǵa ushty. Taýlar gúrildep ketti. Jalma-jan myltyǵymdy alyp bir aýzynan attym; jańǵyryq onyń únin uzyn syryqqa ala tartty. Ekinshi dińdi de oqtap, taǵy da attym. Meniń salútimnen aýa qaltyrap, myltyq únin jańǵyryq jer-kókke taratyp, beıne bir búkil taý attanyp bara jatqan parohodtyń qurmetine qosylyp alaqaılap aıqaı salǵandaı boldy. Sálden soń aýa tunyp, jańǵyryq basylyp, jerge tynyshtyq qaıta ornady. Parohod ińir qarańǵylyǵyna súńgip ǵaıyp boldy.

Men áli qalshyldap turmyn, sonda da myltyǵym men burǵymdy qoltyǵyma qysyp, tómen tústim, aıaǵym táltirekteı beredi. Eń tóte joldy tańdap alyp, qulaǵan tastardyń býaldyr izimen kelemin. Ezop udaıy basyn shaıqap, ys ıisinen álsin-áli túshkiredi.

Kemejaıǵa túskende ishimdi alaý-jalaý etip, ókpe-baýyrymdy ezgen oqıǵanyń ústinen shyqtym, qulaǵan tastar maılap jatqan qaıyqty basyp qalypty. Qasynda Emva jatyr, jaralanbaǵan, ashalanbaǵan jeri joq, ásirese kindiginen tómen qaraı kisi tanymastaı bolyp mylja-myljasy shyqqan Emva taban aýzynda jan tásilim etipti.

HHHİİİ

Búl arada taǵy da ne jazarsyń? Kop kún boıy birde-bir ret myltyq atqanym joq, azyǵym taýsyldy, as ta ishpedim, óz apanymda otyrdym da qoıdym. Emvany Mak myrzanyń aq qaıyǵymen shirkeýge alyp ketti, men jaǵalaýmen molaǵa bardym.

Emva qaza tapty. Onyń sopy áıelderdiń shashyndaı taralǵan qyz basy esińde me? Ol aqyryn bildirtpeı kelip, bir qushaq otynyn jerge qoıyp jymıýshy edi ǵoı. Kúlkiden onyń júzi jaınap ketetinin kórip pe ediń? Ezop, tynysh, tynshy ata-babalarymyzdyń zamanyndaǵy, Izelınanyń Stammer poppen bolǵan kezindegi bir ańyz esime túsip otyr.

Qyz tas munarada otyrady. Ol bir myrzany súıedi? Ne úshin? Ony tańǵy shyqtan, túngi juldyzdan, ómirdi Jaratýshynyń ózinen sura. Ol myrza onymen jaqsy bolady, shyn júrekten súıedi, biraq ýaqyt óte kele ol tamyljyǵan bir tamasha kúni basqa bir arýdy kóredi de, sezimi ózgerip sala beredi.

Qyzdy ol bozbala shaǵyndaǵydaı súıedi. Ol oǵan: "Sen meniń qarlyǵash ymsyń" dese, qyz: "Sen meniń qýanysh ymsyń" dep ony qushyrlana qushaqtaıdy. Ol qyzǵa "Maǵan júregińdi bershi" dese, ony da beredi. Ol "Men senen birdeńe ótinbek edim, súıiktim" dese, qyz "qalaǵanyń bolsyn" deıdi. Ne kerek, ol ózin de umytyp, myrzaǵa bárin de beredi. Al ol oǵan alǵys ta aıtpaıdy.

Ol qul qusap, qaıyrshy qusap, esýas qusap taǵy bir arýdy súıdi. Ne úshin? Ony joldaǵy shańnan, japyraqtaǵy jelden, ómirdi jaratýshy qol jetpeıtinniń ózinen sura, odan ózge eshkim de jaýap bere almaıdy. Ol oǵan eshteńe bergen joq, tipti mezireti de etken joq, al myrza oǵan alǵys aıtty. Arý oǵan: "Maǵan ózińniń tynyshtyǵyń men aqyl-oıyńdy ber!" dep edi, ol onyń ómirin suramaǵanyna muńaıdy. Al, qyzdy munaraǵa qamaıdy...

— Ne istep otyrsyń, qyz? Nemenege kúlimdeısiń?

— Osydan on jyl burynǵyny esime alyp otyrmyn. Ony men sonda kezdestirgen edim.

— Seniń ol áli de esińde me?

— Áli de esimde.

Al, ýaqyt ótip jatyr...

— Ne istep otyrsyń, qyz? Nemenege kúlimdeısiń?

— Men dastarqanǵa onyń esimin kestelep jatyrmyn.

— Kimniń esimin? Ózińdi osynda qamaǵannyń esimin be?

— Iá, sonyń, osydan jıyrma jyl buryn kezdestirgenniń esimin

— Seniń ol áli esińde me?

— Baıaǵysyndaı ol áli esimde.

Al, ýaqyt ótip jatyr...

— Ne istep otyrsyń, tutqyn? — Qartaıyp baramyn, kózim burynǵydaı kesteni kórmeıdi, sondyqtan qabyrǵanyń ágin qyryp alamyn. Sol ákten oǵan syılaıtyn qumyra quımaqpyn. — Syılaıtynyń kim? — Ózimniń súıiktim, meni osy munaraǵa qamaǵan myrza. — Onyń seni osynda qamaǵanyna kúlimdeısiń be? — Men ol ne aıtar eken dep oılaımyn "Qaraı gór, meniń súıgen qyzym maǵan qumyra jiberipti, — deıdi ol, — otyz jyl boıy meni umytpaı júrgenin qara!" Al ýaqyt ótip jatyr... — Qalaı, tutqyn qolyńdy qýsyryp jymıasyń ǵoı?  — Qartaıyp baram, qartaıdym, kózim kórmeıdi, maǵan oılaýdan basqa eshteńe qalmady. — Osydan qyryq jyl buryn kezdestirgenińdi oılaısyń ba? — Jap-jas kezimde kezdestirgenimdi oılaımyn. Múmkin ol kezden beri qyryq jyl ótken shyǵar. — Iá, sen onyń qaıtys bolǵanyn bilmeýshi me ediń? Bop-boz bolyp kettiń ǵoı, qarıa, jaýap nege qatpaısyń, eriniń de kezere ketti, o ne, demiń de bitti me. Mine, kórdiń be, munaradaǵy qyz jaıynda qandaı qyzyq ańyz baryn. Tura turshy, Ezop, mine, men mynany umyt qaldyryppyn, álgi arý birde baqshadan súıgeniniń daýsyn estip, tizerlep otyra qap, qýanyshtan júzi narttaı janypty. Sonda onyń jasy qyryq ta eken.

Seni jerge tapsyramyn, Emva, táý etip qabyryńnyń qumyn súıemin Seni oılaǵan saıyn alqyzyl qoıý shapaqty sezim boıymdy baýrap, kúlkińdi eske alǵan saıyn janym jadyrap raqatqa bólenemin. Sen bárin de berdiń, baryńdy berdiń, óıtkeni janyń jomart edi, qarapaıym ediń, qaltqysyz súıýshi ediń. Al basqa bireýler artyq kózqarasynyń ózin aıaıdy. Mine, meniń bar oıym osyndaı. Nege osyndaı ekenin jyl on eki aıdan sura, teńiz tórindegi kemelerden sura, júrekterimizdiń qol jetpes jaratýshysynan sura.

XXXIV

— Ezop, ormanda japadan-jalǵyz qoıan qýyp júr. Ańshylyqty tastap ketken joqsyz ba? — dep surady.

— Sony men úshin atyp tastańyzshy, — dep jaýap qattym.

Kúnder ótip jatty; birde maǵan amandyq bilgeli Mak myrza kelipti, kózi shúńireıip ishine túsip ketken, óńi súı-súr. Adam janyn oqı alatynym ras pa, álde oqımyn dep ózimdi-ózim aldap júrmin be? — dep oıladym. Qaısy durys ekenin ózim de bilmeımin.

Mak myrza jartastyń qulaýy men apat jaıynda áńgime qozǵady. Bul kezdeısoq oqıǵa, qaıǵyly jaǵdaı, tótenshe qyrsyq, onda meniń eshqandaı kinám joq.

— Eger kimde-kimge qaıtken kúnde meni Emvadan aıyrý qajet bolsa, ol óz degenine jetti. Kim bolsa da qarǵys atsyn ony!

Mak myrza maǵan qabaǵynyń astynan qarady. Ol jerleýdiń jaqsy bolǵany, bári mol bolǵany týraly birdeńeni mińgirledi. Eshteńe aıamaǵan sıaqty.

Men onyń ózin-ózi ustaýyna qaıran qaldym.

Ol men jasaǵan jarylystan qıraǵan qaıyqty ornyna salǵyzýdan bas tartty.

— Mine, másele qaıda? — dedim

— Siz shyn máninde qaıyq úshin, bir shelek qara maı men shótke úshin aqsha alǵyńyz kelmeı me?

— Qadirmen leıtenant myrza, mundaı oı sizdiń basyńyzǵa qalaısha keletinine tańmyn! — dep jaýap berdi ol.

Al kózinen narazylyq baıqaldy.

Edýardany úsh apta boıy kórgenim joq.Alaıda joq, bir ret nan satyp alýǵa dúkenge kelgende kórdim. Ol sóreden matalar iriktep jatyr eken. Dúkende odan ózge eki pirkazshik bar.

Men daýystap amandastym da, ol basyn kóterdi, biraq jaýap qatqan joq. Onyń kózinshe nan suramaıyn dedim de, pirkazshik terge burylyp, oq-dári men bytyra suradym. Maǵan olardy ólshep jatqanda, eki kózim qyzda boldy. Súr kóılegi múldem qysqaryp, ilgekteri tútelene bastapty, kishkentaı keýdesi aýyr dem alady. Jaz boıy ol qalaı ósken! Mańdaıy oıly, ıilgen bıik qasy — júzindegi eki birdeı jumbaq sıaqty, al búkil júris-turysy baısal tartyp, salmaqtana túsken. Men onyń qolyna kóz tastadym, ásirese súırikteı uzyn jińishke saýsaqtary júregimdi tyqyldatqandaı bop túrshigip kettim. Ol bolsa mata irikteýden jazǵan joq. Ezoptyń ony tanyp júgirip kelgenin qalaı qalady deseńshi men, ıtti sol sát shaqyryp alyp, odan keshirim surar edim ǵoı qyzyq, sonda ol ne aıtar edi? — Minekeıińiz, — dedi pirkazshik. Aqshasyn tólep, zatymdy alyp hosh aıtystym. Ol basyn kóterdi de, búl joly da jaýap qaıtarǵan joq. Jaraıdy! — dep oıladym, shynynda ol baronnyń qalyńdyǵy eken ǵoı. Men nansyz kettim. Dúkennen shyǵa sala, terezege kóz tastadym. Sońymnan qarap turǵan eshkim joq.

XXXV

Sosyn túnde kútpegen jerden qar túsip, meniń baspanam sýyp ketti. Áıteýir as ázirleıtin oshaq bar edi, biraq jas otyn nashar jandy, qansha bitelgenimen de qabyrǵalardan jel etip ketti. Kúz ótip, kún múldem qysqardy. Ras, alǵashqy qar kúnniń kózine erip ketti de jer jalańashtanyp qaldy, túnder tym sýyq bolyp, sý qatty. Kúlli shóp, shybyn-shirkeıler kózden bulbul ushty.

Jurt bir túrli tynshyp, onsha úndemeı, oıǵa batty, kózderi burynǵydaı kógildir emes sıaqty, qysty kútken úreı bar bárinde. Balyq qaqtaıtyn araldardan baıaǵydaı aıǵaı-shý estilmeıdi, aılaqta da typ-tynysh, barlyǵy kún teńizde uıyqtaıtyn máńgi polár túnine ázirlik ústinde. Jalǵyz qaıyqtyń eskek sýyly da tym baıaý.

Qaıyqta qyz otyr eken.

— Qaıda boldyń, arý?

— Eshqaıda.

— Eshqaıda deıdi? Beri qarashy, men seni bilemin ǵoı, jazda bir kezdeskenbiz.

Ol qaıyǵyn jaǵaǵa tirep, túsip ony baılaı bastady.

— Sen ándetip, shulyq toqyp otyrǵansyń, birde seni túnde de jolyqtyrǵanmyn.

Ol sál qyzaraqtap, uıalyp úndemedi.

— Maǵan kirip ketshi, arý, saǵan durystap qaraıyn. Esime endi tústi, esimiń Genrıeta edi ǵoı.

Alaıda ol úndemeı, janymnan ótip júre berdi. Ony qys qursaýyna álden-aq alyp, sezimi uıyqtap qalsa kerek. Kún kádimgi teńizine ketti.

XXXV

Mýndırimdi alǵash ret kıip, Sırılýnnǵa tarttym. Júregim attaı týlaıdy. Edýarda moınyma asylyp, jurttyń kózinshe aýzymnan súıgen sonaý alǵashqy kúnginiń bárin esime túsirdim, sodan beri qansha aı boıy meni qalaı áńgelek atqyzamyn dese, solaı oınatyp júr, sonyń saldarynan shashym da aǵaryp ketti. Ózim kinálimin be oǵan? Iá, teginde juldyzym bastaıtyn jaqqa bastamaǵan bolýy kerek. Al qazir onyń aldynda tizerlep turyp júregimniń qupıasyn aqtarsam ǵoı, onyń qyby janyp, qandaı tabalar edi, dep oıladym. Ras, ol maǵan otyr dep oryn usynar edi, sharap alǵyzar edi, ony ernine apara berip: "Leıtenant myrza, menimen birge ótkizgen ýaqytyńyz úshin rahmet, ony eshqashan umytpaımyn" deıtini sózsiz. Úmitim qaıta oıanyp, kóńildene bastaǵanymda ol staqanyn ernine de tıgizbeı qoıa salýy múmkin ǵoı. Tipti ishetindeı ısharat jasamaı, sharapqa qol sozbaýy da kádik. Onyń bar bolmysy osyndaı. Já, oqa emes, uzamaı sońǵy saǵat ta soǵady! Jolaı kele jatyp oz oıymmen ózim áýremin: mýndır oǵan eser etýi múmkin, oqalary jap-jańa, áp-ádemi. Qylysh edenge soǵyp, shyńyldaıtyn bolady. Qýanyshtan órekpip ishteı "Munyń bári nemen tynaryn kim bilsin!" dep kúbirleımin. Basymdy kóterip, qolymdy takt yǵa salyp sermep qoıamyn. Búgejekteı berýim jetti, ar-namysym qaıda ketken, ózi! Aqyr sońynda, onyń ózin-ózi qalaı kórsetetinde meniń sharýam qansha! Sulýlyq táńiri, sizge quda túspegenime keshirim ótinemin demeımin be...

Mak myrza meni aýlada qarsy aldy, kózi burynǵydan da shúńireıip, óńi sup-sur, qup-qý.

— Júresiz be? Amal neshik. Sizge sońǵy kez aýyz tushyrlyq bolmady, kúzet jaıyńyz órtenip ketti. - Osy arada ol sál ezý tar¬typ jymıdy.

Maǵan qarsy aldymda bul jalǵandaǵy eń aqyldy adam turǵandaı bolyp kórindi.

— Kirińiz, leıtenant myrza, Edýarda úıde. Al endi qosh bolyńyz. Aıtqandaı, biz áli kemejaıda parohod attanarda kórisemiz ǵoı. — Ol oıǵa batyp aýlaq ketti, búgjıip baıaý ysqyryp barady.

Edýarda qonaqjaıda birdeńe oqyp otyr eken. Men kirgende mýndırimdi kórgen boıda bir aýyq abyrjyp qalyp, basyn qustaı ıip, maǵan qarady da qyzaryp ketti. Aýzy ańqıyp qaldy.

— Men qoshtasqaly keldim, — dedim aqyry.

Ol zamatta atyp turdy, sózimniń áseri bolǵanyn kórip turmyn.

— Glan, siz ketip barasyz ba? Álden?

— Parohod qalaı kelse, solaı ketemin. — Sol sát onyń eki qolynan birdeı ustap, lepirgen kóńilmen. "Edýarda!" dep aıqaılap jiberdim de, tas qyp ustaǵan qalpym kóz almaı onyń betine tesildim.

Sol zamat ol da sup-sýyq, sup-sur bolyp, bir bettesip tikshıe qaldy. Mendeginiń bári onyń shamyna tıedi eken, ol tikireıip turǵanda aldyndaǵy men qaıyr suraǵan beıshara bolyp kórinedi ekem. Qolyn bosatyp, onyń sheginýine erik berdim. Solaı uzaq turyp, eshteńe oılamaı "Edýarda! Edýarda!" degenim esimde. Ol: "Iá, ne demek edińiz?" dep suraǵanda oǵan eshteńe aıta almaı qaldym.

— Demek, siz júresiz ǵoı! — dep qaıtalady ol — Kelesi jyly taǵy kim keledi?

— Basqa bireý keler, — dep jaýap qattym. — Kúzet jaıdy da salyp alady ǵoı.

Únsizdik. Ol kitabyn qolyna qaıta aldy.

— Ákemniń úıde joqtyǵyn keshirińiz, — dedi ol. — Al men siz qoshtasqaly kelip ketti dep aıtarmyn.

Bul sózine esh jaýap qaıtarǵanym joq. Qaıtadan qasyna jaqyndap kep, qolynan ustap turyp:

— Qosh, endi, Edýarda, — dedim.

— Qosh, — dep jaýap qatty ol.

Ketetin kisishe esikti ashtym. Ol kitapqa úńilip oqyp ta jatqan, shyn máninde oqyp, paraqtaryn aýdara bastaǵan. Bizdiń qoshtasýymyz onyń tarapynan eshqandaı sezim týǵyzǵan joq.

Men jótkirinip qaldym.

Ol jalt qarap, ańtarylyp:

— Qalaı, siz áli ketken joq pa edińiz? Men ketip qalǵan shyǵar desem, — dedi.

Árıne, onyń ózin-ózi bıleı almaı shyn máninde tańdanǵan tańdanbaǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi, biraq meniń tý syrtynda turǵanymdy ol udaıy bilip otyr-aý dep oılaımyn.

— Al, meniń keter ýaqytym boldy, — dedim.

Sol arada ol ornynan turyp, meniń qasyma keldi.

— Bilseńiz bar ǵoı, sizden eskertkishke birdeńe qalsa dep edim, — dedi. — Sizden birdeńe qalaıyn dep edim, artyǵyraq bop kete me dep qorqyp turmyn. Maǵan Ezopty qaldyryp ketpes pe ekensiz?

Men oılan bastan-aq "bolady" dep jaýap qattym.

— Olaı bolsa, erteń alyp kelińiz, jaraı ma? — dedi ol

Men ketip qaldym.

Terezege kóz tastap edim, eshkim joq.

Sonymen, bári de bitti.

Aqyrǵy tún. Oılap,, saǵatty sanadym, tań atqansha, sońǵy ret as ázirledim. Kún sýyq eken

Tóbetti ózińiz alyp kelińiz dep ótingeni qalaı onyń? Menimen sóılesip, aqyrynda birdeńe aıtqysy keldi me eken? Odan endi eshteńe, de kútpeımin. Al Ezopqa ol qalaı qaraıdy? Ezop,, seni ol azapqa qalady-aý, á? Men úshin seni bıshikpen soǵady ǵoı, erkeletetin de bolar, biraq jóndi-jónsiz qamshylaıtyny sózsiz, sóıtip, aqyr aıaǵynda seni buzady ǵoı...

Ezopty shaqyryp aldym, jelke júninen sıpadym, basyn basyma tıgizdim, sosyn myltyqty aldym. Ezop ańǵa shyǵamyn dep oılady ma, qýanǵanynan qyńsylap qoıdy. Men onyń qaıtadan basyma qoıyp, myltyqtyń aýzyn jelkesine tiredim de shúrippeni basyp qaldym. Edýardaǵa Ezoptyń óligin aparyp berýge sosyn kisi jaldadym.

XXXVII

Parohod keshkisin attanatyn boldy.

Men kemejaıǵa tarttym, júgimdi palýbaǵa aldyn ala aparyp ta qoıǵan. Mak myrza qolymdy qysyp, aýa raıy tamasha, tipten jaqsy bop túr dep meni kóńildendirip qoıdy, mundaı kúnderi teńizde saıahattaýǵa ózi de ket ári emes syńaıly. Doktor keldi, onyń qasynda Edýarda bar, meniń tizem dirildep ketti.

— Mine, sizdi shyǵaryp salýdy sheshtik, — dedi doktor.

Men alǵys aıttym.

Edýarda meniń betime kózin týra qadap:

— It úshin sizdiń mártebeńizge alǵys aıtýǵa tıispin, — dedi. Aýzyn jymyra jumǵanda erinderi appaq bolyp ketti. Taǵy da maǵan "Sizdiń mártebeńiz" dep túr.

— Parohod qashan attanady? — dep surady doktor báz bireýden.

— Jarty saǵattan keıin.

Men tis jarǵan joqpyn.

Edýarda mazasyzdanyp jan-jaǵyna qaraı beredi.

— Doktor, úıge qaıtsaq qalaı bolady? — dep surady. — Boryshym bolǵannyń bárin de istedim men.

— Siz óz boryshyńyzdy ótedińiz, — dedi doktor.

Ol úırenshikti túzetýge qınala kúlimdep:

— Men týra solaı degen sıaqty edim, — dedi.

— Joq, — dep kesip tastady doktor.

Men oǵan qaradym. Osynaý qoltoqpaqtaı kisi qanshalyq qatal ári yzbarly edi; josparyn quryp alyp, sony sońǵy núktesine deıin jetkizbek. Biraq báribir utylyp qalǵaly túr. Alaıda ol syr bermeıdi, onyń bet-álpetinen eshteńe túsiný múmkin emes. Qas qaraıdy.

— Al endi, qosh boldyńdar, — dedim. — Bári, bázbir raqat!

Edýarda lám-mım demeı, maǵan qarap qalǵan. Sosyn ol burylyp ketip, parohodtan kóz almaı qoıdy. Men qaıyqqa tústim. Edýarda baspaldaqta tur. Men palýbaǵa kóterilgende, doktor "Qosh!" dep aıqaı saldy. Jaǵaǵa kóz tastap edim, Edýarda sol sát burylyp alyp tura jóneldi, doktordy artqa tastap, asyǵa úıine tartty. Uzamaı kózden de ǵaıyp boldy. Júregim saǵynyshtyń sary ýaıymynan jyrtylyp, aıaǵymnyń basyna tústi. Parohod qozǵaldy, men Mak myrzanyń "Túz ben kespekter satylady" degen jarnamasyn áli kórip turmyn. Aı týdy, juldyzdar jymyńdaıdy, aınala qaýmalap taýlar qaraýytady, kóz aldymda shetsiz, sheksiz ormandar jatyr. Áne anaý arada dıirmen, anaý arada meniń kúzet jaıym bolǵan, kúl-qoqysta soraıyp bıik súr tas jalǵyz qaldy. Izelına, Emva... Taýlar men alqaptar polár túni baýyryna basty.

XXXVIII

Men osynyń bárin ýaqyt ozdyrý úshin jazdym. Jıi-jıi ýaqyt sanaǵanmen, ýaqyt báribir bildirmeı zýlaı beretin teristik jaǵyn eske túsirip, bir jasap qaldym. Qazir endi barlyǵy da basqasha, endi kúnder ornynan tipti de tapjylmaıdy.

Jan jelpinter jaqsy sátter maǵan kóp kezdesedi, biraq ýaqyt bir ornynan jyljymaıdy, nege jyljymaıtynyn jáne bilmeımin. Men otstavka damyn, qustaı erkinmin, ózime-ózim qojamyn — ol jóninen bári jaqsy, jurtpen jıi júzdesem, kúımemen júremin, eshteńeden de kende emespin. Keıde bir kózimdi qysyp, aspanǵa oıymdy saýsaǵymmen jazamyn, aıdy buǵaǵynan qytyqtaıtynym da bar, menińshe ol syqylyqtap kúledi, beıshara, qytyqtaǵanymda qýanyshtan balqyp, shalqyp ketedi. Tóńirekteginiń bári kúlim qaǵady. Bolmasa maǵan jan-jaqtan qonaqtar kelip, kóńildi kesh tyǵyndardyń tars-tars atylýymen ótedi.

Edýarda degen ne, ol týrasynda múldem oılamaımyn da. Al endi qalaı mytpassyń, kórmegeli de qyrýar ýaqyt ótti. Onyń ústine mende de namys bar emes pe. Eger bireý menen anaý janyńdy azaptamaı ma? dep surasa, joq, eshteńe meni azaptamaıdy dep batyl jaýap beremin...

Bora aıaǵymnyń astynda jatyp, betime qaraıdy. Buryn Ezop bolsa, endi Korcha maǵan qarap jatyr. Peshtiń ústinde saǵat tyqyldaıdy, ashyq terezelerdiń ar jaǵynda qala shýlaıdy. Esik qaǵylyp, qaǵaz tasýshy maǵan hat usyndy. Hatqa táj tańbasy basylypty. Men onyń kimnen ekenin birden bildim, bálkim búl sonaý uıqysyz túnderde túsime de engen shyǵar. Biraq hatta bir aýyz sóz joq, tek eki jasyl qaýyrsyn ǵana.

Meni úreı muzdatyp, jaýrap bara jatyrmyn. Eki jasyl qaýyrsyn! — deımin ózime-ózim. Iá, onda ne túr, báribir emes pe! Biraq álde neden salqyn soǵatyn sıaqty. Qarǵys atqyr, osy jaraıdy-aı! Jalma-jan terezeni jabamyn. Mine, saǵan eki qalam! — dep oılaımyn odan ári; shamasy men buldardy tanımyn, olar maǵan Soltústikte jıi kezdesken bir qaljyńdy, bolmashy bir oqıǵany eske túsiredi. Kenet onyń júzin kórgendeı, únin estigendeı bolamyn. Tanys daýys: — Minekeıińiz, leıtenant myrza, oz mártebeńizge mynaý qaýyrsyndardy qaıtaryp beremin, — deıtin tárizdi. Sizdiń mártebeńizge mynaý qaýyrsyndardy qaıtaramyn. Korcha, qozǵalmaı tynysh jat, estımisiń, áıtpese joqtaýyńdy bir-aq asyramyn. Úıdiń jylysyn, tipti tózgisiz ystyq, terezeni jaýyp tastaý qaıdan oıyma kelip júr, Terezelerdi, esikterdi qaıtadan aıqara ashyp tastaý kerek, munda kelińder, meniń kóńildi dostarym, káne kirińder! Áı, shabarman, maǵan qonaqtardy kóbirek, shaqyr...

Kún de ótedi, al ýaqyt tapjylmaı bir orynda tur.

Men de osynyń bárin óz janymnyń qanaǵaty úshin qaǵazǵa túsirip, hal-qaderim she ermek ettim. Meni eshteńe qınamaıdy, eshteńe azaptamaıdy, maǵan ketý kerek, biraq qaıda ketetinimdi ózim de bilmeımin, bálkim alysqa sonaý Afrıka men Úndistanǵa ketý kerek shyǵar. Óıtkeni men tek japadan-jalǵyz ormanda ǵana ómir súre alamyn.

---