InfoHub Logo

Qazaq jeriniń kıeli topyraǵynan álemdi aýzyna qaratqan aqyndar men tórt kúl dúnıeni tań-tamasha etken ǵulamalar týǵan. Buǵan naqty dálel tek túrkilerdi ǵana emes búkil álem halqyn moıyndatqan oıshyl – Ál-Farabı. Álemniń ekinshi ustazy atanǵan Uly ǵulama qazaq halqynyń, tipti búkil túrki áleminiń betke tutar oıshyly.

"Ol dáýletti otbasyda ómirge keldi. Onyń ákesi áskerı qolbasshy bolǵan. Orta ǵasyrda Farab qalasy ǵylym men mádenıettiń ordasy edi. Munda Aleksandrıadan keıingi álemdegi eń úlken kitaphana ornalasty. Osynyń arqasynda Ál-Farabı ondaǵy qundy qoljazbalar jáne kitaptarmen tanysýǵa múmkindik aldy. Ǵalymnyń jastyq shaǵy osy shaharda ótti", - deıdi "Ál-Farabı" ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory, profesor Jaqypbek Altaıuly "Ál-Farabı mýzeıi" atty derekti fılminde.

Ǵulama ǵalym túrki taıpasynan shyqqan. Buǵan dálel onyń tolyq aty-jóninde "Tarhan" degen ataýdyń bolýy. Onyń túrki taıpasynan shyǵýyn fılologıa ǵylymdarynyń doktory, shyǵystanýshy Ábsattar qajy Derbisáli rastaıdy.

"Men arab ǵalymdarynyń kitaptaryn oqydym. Osy kúngi arab Farh Saad esimdi ǵalymnyń bir deregi bar. Onda Ábý-Nasyr Muhammed ıbn Muhammed Tarhan ıbn Uzlaǵ Ál-Farabı at-Týrkı deıdi. Iaǵnı ol onyń túrki tekti ekenin jazǵan. Ǵalym ıbn-Halıkanda at-Týrkı degendi qosady. Ol Ál-Farabıdiń túrki ekenin jazady", - deıdi ol suhbattarynyń birinde. 

Ábý Nasyr bala kúninen ǵylymǵa úıir bolyp ósti. Ǵalym alǵashynda Buharada, Samarqanda, odan keıin Hamadan, Baǵdat, Sham, Kaır, Damask, Aleksandrıa, Medıne, Mekke qalalarynda bolyp, bilimin únemi jetildirýmen boldy.

"Ol Hamada qalasynda arab tilin úırendi. Odan keıin 20 jyldaı Baǵdat qalasynda turyp, antıkalyq fılosofıamen álemdik mádenıetpen tanysty. Jalpy Ál-Farabı bir jerde turaqtamaǵan. Ol únemi bir qaladan ekinshi qalaǵa saıahat jasap, bilimin shyńdaǵan. Ǵulama oıshyl bar ómirin ǵylym men bilimge arnady. Bizdegi málimetterge sáıkes, ol 70-ke jýyq tildi meńgergen", - deıdi profesor Jaqypbek Altaıuly.
Ál-Farabı bilimge degen qushtarlyǵynyń arqasynda Arıstotelden keıingi "ekinshi ustaz" atandy. Ol 150-ge jýyq fılosofıalyq jáne ǵylymı traktattar jazyp qaldyrdy. Ǵalym fılosofıa men logıka, saıasat pen etıka, mýzyka men astronomıany zerttedi. Ǵulama oıshyl ǵylymdy 2 topqa bólgen:

Birinshi: teorıalyq ǵylymdar. Bul topqa jaratylystaný ǵylymdary men metafızıkany engizgen.

Ekinshi: praktıkalyq ǵylymdar. Bul topqa etıka, fıqh, kálám (ıslamdaǵy ózekti taqyryptaryn qamtyǵan ǵylym salasy) ǵylymdaryn jatqyzǵan.

Ǵylymı eńbekteriniń eń áıgilisi – "Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary jaıly traktat" ("İzgi qala turǵyndarynyń kózqarasy").Ál-

Farabı fılosofıa salasy boıynsha grek oıshyly Arıstoteldiń "Kategorıalar", "Metafızıka", "Germenevtıka", "Rıtorıka", "Poetıka", birinshi jáne ekinshi "Analıtıka", "Topıkasy" jáne taǵy basqa da eńbekterin túsindirgen.

Ál-Farabıdiń eńbekteri kúni búginge deıin óz mán-mańyzyn joǵaltqan joq. Ál-Farabıdiń memleket, el basqarý jónindegi tujyrymdary, áleýmettik-etıkalyq saıası kózqarastary búgingi qoǵam úshin de aıryqsha mańyzdy. Onyń eńbekteri eýropalyq Renesanstyń órleýine úlken yqpal etti. Alaıda búgingi kúni qoǵamda ǵalymnyń ultyna baılanysty san alýan pikir bar. Osy oraıda shyǵystanýshy Ábsattar qajy Derbisáli bul máseleni túsindirdi.

"Bul kisini kóptegen ǵalymdar  "qazaq" dep jazady. Ony "ózbek, tájik" dep te aıtatyndar da bar. Ol – qate. Bul kisi ómir súrgen ýaqytta bizdiń halqymyz jeke ult retinde tarıh sahnasyna kóterilgen joq. Sondyqtan Ál-Farabı – túrki tekti. Bul máselege akademık Gafýr núkte qoıady. Ol "Ál-Farabı ómir súrgen ýaqytta qazaq, ózbek degen bolǵan joq. Biraq Ál-Farabı qazaq jerin mekendegen túrik taıpasynan shyqqan. Bul taıpa keıin qazaq halqynyń quramyna endi. Sondyqtan qazaq halqynyń perzenti deýge negiz bar dep jazdy", - deıdi ǵalym Qareket baǵdarlamasynda.

Ál-Farabıdiń túrki ne qazaq bolýynda esh mańyz joq, sebebi onyń eńbegi tek túrkiler úshin emes, barsha adamzat úshin asa qundy. Ál-Farabıdi kópshiligi ǵalym retinde tanıdy. Ol kisi qarapaıym adam retinde de teńdessiz tulǵa bolǵanyna rıasyz senemiz. « NEGE?» degen suraq týyndary qalypty qubylys. Bul suraqqa jaýabym da joq emes. «Adamnyń baqytty bolýy jaqsy minez-qulyqqa baılanysty. Minez ben aqyl jarassa – adamgershilik utady.» Bul esti sózder Ál-Farabı atamyzdyń danalyǵynyń teńizden tamshydaı bóligi. Mundaı dárejede adam sanasyna enip, óshpesteı oryn alatyn adamgershilik qasıetke negizdelgen asyl sózder kez kelgen ǵulamanyń aýzynan shyǵa bermeıdi. Sebebi mundaı sózderdiń avtory ataný úshin adam balasyna meıirimge toly júrek jáne keń peıil qajet. Menińshe Ál-Farabıdiń «Álemniń ekinshi ustazy» atanýyna sebep bolǵan birinshi kezekte onyń adamgershilik qasıetteri. «Nege?»  degen suraqqa jaýap osy.

Al qazaq halqynyń uly oıshyldyń 1150 jyldyǵyn IýNESKO kóleminde atap ótýi – Uly Dalanyń Uly tulǵasyna kórsetken laıyqty qurmeti.

---