InfoHub Logo

Sońǵy kezde Tımofeı Hýdákovtyń jany jaı tappaı-aq júr, dúnıeden múlde túńilgendeı. Tórt taǵandap turyp alyp baqyrýǵa da, ıt bolyp úrýge de, basyn shaıqaýǵa da bar. Tipti, jylaýǵa da ázir.

— Saǵan ne boldy? Kúzetshi Ermolaı oǵan aıarlyqpen janashyrlyq bildirdi. Ermolaıdyń aıarlyǵyn Tımofeı túsinedi, biraq sonda da muńyn shaǵa bastady:

— Taǵdyr ıt... — Budan ári ol odan beter údeı soqty, — moıyn omyrtqasy úzilgir. İshken-jegeni as bolmaǵyr... — Jany jaı tappaı keıigen shaqta Tımofeı óziniń óshpendi bireýine arnap beınebir kóptaspaly bıshik órip jatqandaı-aq babyna keltire, túıdekteı qarǵap-sileıtin. Taǵdyrdy meılinshe bir qarǵap-silegisi kelgeni sonshalyq, budan arǵy jerde ol "on eki áýlıe", "dóńge qaqqan qazyq" "Múftıdiń sheshesi" taǵysyn taǵylardy túgel syqpyrta boqtady. Buǵan, tipti Ermolaı da tańyrqady:

— Tym qatty kettiń ǵoı.

— Ketpegende she, ol maǵan osylaısha únemi qyryn qarap keldi emes pe.

— Qoı, taǵdyrǵa sen ókpeleıdi ekensiń, onda... bile almadym. Seniń jetpeı jatqan neń bar? Úıiń kirse shyqqysyz, tirelip tur.

Tımofeı janynyń munshama nelikten qınalatynyn kúzetshige aıtyp túsindirgisi kelmedi. Báribir ol muny túsinbeıtin de edi. Munyń ózi de túsinbeıdi. Al shynynda da onyń úıinde bári de bar, balalaryn ınstıtýtta oqytyp shyǵardy. Bir kezde turmys qura bilemin dep maqtansa, mine, endi óz-ózinen pushaıman bop janyn qoıarǵa jer tappaı júr. Al aqymaq kúzetshi ózinshe: "Sen saıtandy ar-uıat jegideı jep barady da, ómir boıy úzip-julyp urlaýmen kelgen ediń... Biraq sonda da birde-bir ret quıryǵyńdy ustatpadyń, albasty!" dep oılaıdy.

— Qıýy qashty ǵoı dúnıeniń, Ermoha... Janym jadyramaıdy. Nelikten ekenin ózim de bilmeımin.

— Eshteńe etpes, ońalarsyń.

Joq, ońalmady.

Sol bir senbi kúni (ózi de bir qıýy qashqan sátsiz kún bolǵan edi) Tımofeı qoımany jaýyp, kúzetshi ekeýi taǵy ishti, sonan soń ol úıine qaıtty. Biraq úıine barǵysy kelmedi. Onda da kóńil jubatar eshteńe joq, áıeli yzyńdap qulaǵynyń etin jeıdi.

Jaýyn-shashyndy kúzdiń kúni. Baıaý jel shalshyq sý betin aımalaı qubyltyp tur. Aspannyń batys jaq óńirinen bult serpilip kún kózi jarq etip kórindi. Úılerdiń terezesinde kómeski sarǵysh ottar jandy. Yzǵyryq, kóńilsiz. Kóz tartar eshteńe joq...

Tımofeı mynadaı oıǵa keldi: "Minekı, jetken jeriń osy... Endi bir on-on bes jyl qalǵan shyǵar, osy da ómir bolyp pa, bylaısha aıtqanda qý súıek kemirgen ıt bosaǵada jatady eken, ol kimge kerek? Ómir bolǵan sıqy osy, oılanyp qarar bolsań, tfý? Ómir boıy tynym taptym ba men, dalbasalap ta baqtym, qımaly aǵash úı salyp aldym, búkil ómir boıy aldap-arbap anany da, mynany da tyshqanshylap tasýmen boldym... Al, Ermoha bolsa aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen júrdi, óz qulqynyn oılap balyq aýlady; ýaıym-qaıǵy kórgen joq. Al ekeýmiz de qurtqa birdeı jem bolamyz. Ermoha az da bolsa qyzyq kórdi, al men sırktiń arqan ústimen júretin akrobaty sıaqtymyn: ótýin ótip ketseń de, tizeń qaltyraıdy".

Tımofeı oı ústinde keledi... Birden ózine tanys kóshege qaraı buryldy. Ol kóshede Polá Tepláshına turady... Bir kezderi Tımofeı men Polá kúnákar súıispenshilik "saıranyn" salǵan-dy. Osynyń tóńireginde janjaldar shyǵyp, terezeler synǵan, sóıtip ekeýi de Jurt aldynda masqara bolǵan. Áıeli Gýtá Tımofeıdi qyzǵanyp Polámen jeti jyl boıy shaıqasty. Sonysy úshin Gýtány búkil derevná jurty maqtady. Osyny arqalanǵan Gýtá basyna sondaı kún týǵan qatyn bitkenge aqyl úıretti:

— Ol súıgenine ketedi eken, sen buqpantaılap solardyń terezesiniń túbine bar. Aıttym ǵoı, terezesin baq, terezesin buqpantaılap...

Derevnáda osyndaı buqpantaıly mahabbat oryn alǵan edi. Qazir jaqsy boldy — saýyqty. Budan buryn, tipti, etek alyp ketken bolatyn.

Tımohanyń mahabbaty sonda óz-ózinen rettelgen-di: jesir áıel Polányń uly Kolka, Nıkolaı Petrovıch, er jetip, Tımofeıdi sheshesine jýytpaı qoıdy. Tımofeı erkeksip Poláǵa:

— Júgirmegińe tyıym sal! — degende Polá shap ete qalǵandy:

— Aýlaq júr!... Sen úshin balamnan ketpek ekenmin ǵoı? Adyra qal!

Tımofeı bir joly kúsh kórsetpek bolyp ta baıqaǵan, biraq Kolkanyń tegeýrindi judyryǵyna tap boldy da, sodan qaıtyp olaı qaraı qıa baspaı qoıdy. Osydan soń-aq baryp turǵan qıametti jaǵdaı tap boldy: Polá men Gýtá aıaq astynan tatýlasyp dos bola ketti. Ekeýi birigip alyp, endi Tımofeıdi ájýalaıtyn boldy.

— Meniń súıgenimniń jaǵdaıy qalaı? — dep suraıdy Polá dúıim jurttyń kózinshe.

Son da Gýtá kúlip:

— Pesh ústinde taraqan aýlap otyr! — deıdi. Munysy kek qaıtarý úshin bolsa kerek. Tımoha óziniń nekeli zaıybyna shúıilip-aq túsken edi, biraq balalary arashalap alyp qaldy.

Poláǵa nesine barasyń dep surasań, Tımofeı qazir de eshteńe aıta almas edi. Ózi de bilmeıdi.

Polá tań-tamasha boldy.

— Joǵal!.. Qonaqtyń sıqyn qara. Munyń ne?

— Nesi bar? Nemene, juqpaly aýrýyń bar ma edi, jaqyndamaý kerek pe saǵan? Baıaǵymyzsha biraz otyryp ishelik... — Tımofeıdiń qaltasynda ala shyqqan bir bótelke araǵy bar edi, ony ústel ústine qoıdy. — Ótkendi eske alalyq...

— Sondaǵysy aıtýǵa turarlyq birdeńe bolsa eken-aý!

Polá qartaıyp, óńi taıǵan. Tımofeı kúıip-pisip: "Bul týmysynda sulý bop kórgen emes-ti" dep oılady. Bir mezet ózin-ózi aıap ketkendeı boldy.

— Bir anekdot aıtaıyn, tyńdasań?

— Joǵal!

— Sen nemene toty qussha: "Joǵal!" "Joǵal!" dep qoımaısyń. Jabaıy adam sıaqty eı, osylar. Al kelip qalǵan ekenmin... Onda ne tur? Ollahı, qatyn bitken munshama mılaý bolarsyńdar ma!

— Onda mılaýlarǵa jýyp neń bar?

— Senderdiń esi túzýleriń bar ma? Bizdi sabynǵa aıyrbastap-aq júrgenderiń.

— Tekserý bolǵan-aý tárizi terińe syımaı otyrsyń?

— Meni tekseretin revızor týǵan joq.

— Bolsa bolar. Azyp týǵan deseıshi.

Tımofeı bir staqan araqty iship saldy: jeıtin eshteńe suramady, Polá da bere qoıǵan joq. Onyń esesine Tımofeı de oǵan má, ishe ǵoı dep mezireti jasaǵan joq.

— Anekdot tyńda. Qalaǵa kelgen bir jigit kóshede kele jatypty. Al ózi qatpanyń qatpasy bolsa kerek. Biraq sonda da bir sylqymdy qalaı qarmasam eken degen oıǵa keledi? Demek, qala adamdarynyń jaıyn esitken soń, oıy shartarapqa ketpesin be. Sonsha bolmaı qos anary ıttiń basyndaı, syzylǵan bir sylqym janyna jetip kelip:

— Bizdikine júrińiz, osy aradan alys emes deıdi. Ózi kelip júr dep turǵan soń jigit qýanyp ketedi. Úıine keledi. Kelgen soń áıel: Sheshinip otyra turyńyz, men qazir kelemin, deıdi de, ózi basqa bólmege ketip qalady. Jigit sheshinip kútip otyrady. Al áıel kishkentaı balalaryn ertip kelip, olarǵa: "Kórdińder me, balalarym, tamaqty jaqsy ishpeseńder sender de myna aǵalaryń sıaqty qatpa bolasyńdar" deıdi.

Bul aıtylǵan oqıǵaǵa Polá kúle qoımady. Tımofeıdiń ózi de kúlgen joq. Muny kúndiz esitkende shopyrlarmen qosyla kúlgen-di. Onymen de turmaı, sabaq bolarlyq nárse eken dep oılaǵan.

— Muny ne úshin aıttyń? — dep surady Polá. Tımofeı oǵan bylaısha túsindirdi.

— Taǵdyr ıt meni de naq osyndaı kúıge dýshar etti. Tiri bol, Tımofeı! Iyǵyńda basyń barda tirshilik et, eshkimnen qoryqpa — dedi! Sonymen júrip Tımofeıdiń de shashy aǵardy...

— Adal júrseń, eshkimnen qoryqpas ediń ǵoı. Polá sózimen shaǵyp aldy.

Tımofeı de munyń namysyna tıý amalyn oılastyra bastady.

— Tap myna arada, ol tósekti nusqady, basqanyń baıymen adal oınap-kúlgen kim ekenin bilmeıtin bolarsyń? Ondaıdy esitkeniń bar ma edi?

— Esitkenmin. Tap myna arada kózi tiri áıelinen bezip, basqanyń qatynymen kimniń oınap-kúlgenin sen de esitpegen shyǵarsyń? Men bolsam jalǵyz basty jesirmin, al seniń qatyn-balań bar emes pe. Jeksuryn...

Tımofeı taǵy da iship saldy. Ol endi bárin de túsingendeı. Óz basyn aıaıdy, bastan keshken ómiri úshin ókinedi. Ómir shirkin oıdaǵydaı bolmady.

— Bizdiki mán joq, maǵyna joq bos áýre ǵoı, Polá...

Polá kúldi.

— Nesine kúlesiń? — dedi Tımofeı.

— Kúlse nesi bar?

— Kúlme. Saǵan kúlki jaraspaıdy tisteriń qıqy-jıqy.

— Bir kezde ony baıqamaǵan da ediń ǵoı.

— Baıqaǵanmyn, nege baıqamaıyn, tek... Eh! Kúıemin de ánsheıin, qymbattym! Bireýlerge qudaı bilimdi de, tegin eńbekaqyny da, tisteri appaq marjandaı sulýdy da úıip-tógip bere salady. Al Tımohaǵa shirigen qyńyr-qısyq ta jaraı beredi...

— Mundaı ábjylan bolarmysyń! Polá ań-tań. — Sasyq teke. Bótelkeńdi al da joǵal. Batyr qarańdy, kózime kórinbe! Bolmaıdy eken, ana turǵan temir kóseýdi alamyn da peremin bastan. Dilmárin munyń!

Tımofeı bótelkesiniń temir "telpegin" qaıta kıgizip, beshpetiniń ishki qaltasyna saldy da, ornynan súıretile turyp úıden shyqty. Ájeptáýir sher tarqatyp alǵandaı. Biraq sonda da taǵy bireýdiń janyna tıgisi bar. Osylaısha jaılap otyryp onyń da ıt terisin basyna qaptasam deıdi.

Ol úıine keldi, kelse aýyzǵy bólmede, ústelge shyntaǵyn taıanyp Nıkolaı áýlıe otyr eken. Búkil pishinine, ańyz-áńgimelerge qaraǵanda — Nıkolaı hazirettiń dál ózi: appaq qýdaı, orta boıly, qýyrshaqtaı shal otyr. Basyn tómen ıip, jylyushyraı qaraıdy. Úıde basqa eshkim joq.

— Amanbysyń, Tımofeı,deıdi áýlıe. Tımofeı aınalasyna bir qarap aldy da... bir mezette shaldyń aıaǵyna quldyq ura qulady. Bul da barynsha jyly júzben ádeptilik yqylas bildirýge tyrysyp:

— Saý-sálemetsiz be, Nıkolaı áýlıe. Men sizdi birden tanydym ǵoı.

Haziret selk ete qozǵalyp, tańyrqaı qaldy, jymıa ezý tartty da saýsaǵyn shoshaıtyp ses kórsetti.

— Mac ekensiń ǵoı!

— Azdap! — dedi Tımofeı irkilmesten, shyn yqylas bildirip. — Qusadan ishemin... aıypqa buıyrma, baba. Qusadan. Shamadan shyǵyp ta ketpeımin. Balalardy ósirip-jetkizdim endi azdap ishsem de bolar-aý dep oılaımyn? Saqal-shashyńyz aǵaryp ketipti-aý, baba. Munda jaı kelip pe edińiz?

Áýlıe kózin jypylyqtata túsip, taǵy da ezý tartty.

— Nelikten qusa bolasyń?

— Qusa deısiz be? Ony qudaı biledi de! Qudaıǵa senýden qaldyq qusa degen osydan. Shirkeýlerdi japtyq, aıtatynymyz boǵaýyz, isteıtinimiz kúná... Qusa degen osy da.

— Seniń qudaıǵa sengen keziń bolǵan ba edi?

— Baba!.. Qudaı kýá, judyryqtaı kúnimnen-aq sengenmin. Aısanyń týǵan kúnine shirkeýge baryp duǵa oqýǵa da qatysqanmyn. Bólshevıkter kelmegen bolsa, bálkı, qazir de sengen bolar edim.

— Sen komýnıs emessiń ǵoı!

— Ol qaıdan kelsin maǵan! Men, bálkim, komýnıs te bolǵan bolar edim, sizdiń aldyńyzda nesin jasyraıyn! Meniń atam kebinińdi jalmaǵyrdyń naǵyz ózi edi! Otyzynshy jyly kýlakqa tartyldy...

— Sonan soń?

— Sodan beri aýzymdy tumshalap baılap, jaq ashýdan qaldym emes pe.

Haziret odan beter qaıran qaldy. Kúıine tańyrqap:

— Seniń munyń ne, Tımofeı-ay? — dedi.

— Adaly osy, baba! Munda nege kelgen edińiz? Jaqsylyqqa ma, jamanshylyqqa ma qalaı dep túsinsem eken?

Haziret ájimdi alaqanymen appaq saqalyn sıpady,

— Nege keldiń deısiń... Aıtaıyn... Sender sıaqty qarǵys atqandarmen júzdeseıin dep keldim. Sen aldymen tizeńdi jazyp túregelshi, etpettemeı.

— Otyra turaıyn! Oǵan nem ketedi? Onymen aıaǵym semip qalmas. Anda-munda júrip, abaılap baıqasań: adamdardyń azyp ketkenin ańdaǵandaı bolasyń — bul qalaı, áýlıem?

— Ondaı-ondaı bolady ǵoı. Álgide sen jolyma atam kedergi boldy — dediń ǵoı?

— Dedim. Shynyn aıtar bolsań, ol eshqashan kýlak ta bolǵan emes, kolhozǵa qarsy shyǵyp, bir jerde aýzyna kelgenin kókigen. Atam naǵyz aýyzdyqsyz ketken tort aıaqtynyń ózi edi. Aqymaqtyń aty aqymaq emes pe. Tebispeı, súzispeı júre almaıtyn. Aýqatty turatyn, ol ras. Men ortasha edim... Meniń bólshevıkter partıasyna kirýime bolatyn da edi...

— Sonymen atań ne boldy?

— Sazaıyn tartyp qaıtyp keldi. Biraq sodan qaıtyp men ony kórgen emespin aramyz alshaqtap ketti. Balasynyń qolynda turady, kári malǵun. Balasy áldeqaıda shalǵaı ketken. Adamdardy azdy demeı ne dersiń?

— Iá, múlde azyp ketti. — dedi áýlıe.

— Túkke alǵysyz bop ketti, — dep Tımofeı qostady. — İshedi, urlaıdy... Aqyr-aıaǵy men de qoımany urlaımyn. Kúná ekenin bilemin, biraq aınalańa qarar bolsań qudaı basqa bermesin, nebir sumdyqtar bolyp jatady.

— Urlaıdy ekensiń ǵoı?

— Urlaımyn, áýlıe. Balalardy oqytyp shyǵardym ol ońaıǵa túser me? Baba, Tımofeı jylystap oǵan jaqyndaı tústi Sizge aıtar aryzym bar...

— Aıta ǵoı?

— Siz, qudaıymyz Aısaǵa... Marıa perishtege jaqyn jerdesiz. Bas qosyp aqyldassańyzdarshy... sonan... álgi... Óte ókinishti-aq ózi, baba! Ókinishti bolǵanda da ózegiń órtenip kete jazdaıdy. Men aqylsyz jan emespin ǵoı, átteń, mende bilim deıtin bilim de joq, al sonda da nebir sabazdardy taqyrǵa otyrǵyzýmen kelemin...

— Túsine almadym.

— Ómirge qaıta týyp, qaıta kelsem-aý deımin! Qalaı deısiz? Qaıta týǵyzyńdarshy meni...

Haziret taǵy da eriksiz kúlip jiberdi.

— Birese ishqusamyn dep zarlaısyń, birese... mundaı da ıttiń ǵana balasy bolarmysyń, Tımoha!

— Durystap turmys qura almaǵandyqtan zarlaımyn da! Tımofeı kúıinip, jylap jibere jazdady. — Siz kúlesiz, munda kúletin ne bar, baba-aý, ship-shıki toryǵýdan basqa dáneńe joq. — Jer betinde ne bolyp jatqanyn kórmeısiz be... qandaı jaqsy. Men sony kórmeıdi, túsinbeıdi deısiz be, bárin de túsinemin, sondyqtan zarlaımyn ǵoı. Tfý! Meniń ómirimdi kúl qylyp ushyryp jiberse bolady.

— Aıtpaqshy, sen qaıta týǵan soń qandaı ómir keshpek ediń?

— Eń aldymen men basqa qatyn alar edim. Mahabbat jaıly İnjildiń ózinde de jazylǵan ǵoı, al men úshin mahabbatyń da, deneńe shyqqan shıqanyń da qudaı ózi keshirsin — báribir. Nemese, jastaıyńnan qosylǵan "jaryń" qandaı bolsa, meniń áıelim de tap sondaı: azabyn tartyp myqshyńdap-aq júrgenim. Amal qansha, bir ońbaǵan qatyn tap boldy. Aqymaq. Ákesine aınymaı tartqan. Qulqynyn qaǵyp: ákel, ákel deıdi de otyrady — basqa bileri joq. Qatyn emes, túbi túsken kúbi. Sonyń kesirinen urlyqqa salyndym. Ynsapsyz jebir qatyn. Elde-kúnde joq jebir. Men sıaqty basy bar adamnyń bastyq sanatynda júrýi laıyq-aq, árıne, ol da teris bolmas edi ǵoı... Jaqsy prokýror bolý da qolymnan keler edi dep oılaımyn. Tımofeı hazirettiń ıman shalqyǵan kózine tómennen urlana qarady. — Máselenkı, sol kezde men atamdy kelmeske jibergenimde, ol kúni búgin sonda júrgen bolar edi... óziniń tilinen taýyp...

— Jap aýzyńdy. — dedi shal shıyrshyq atyp. — Seniń atań myna men, albasty. Baýkespe neme. Ash kózińdi. Toıa ishken ekensiń ataý kereńdi.

Tımofeı ornynan turyp, shalbarynyń shańyn qaqty da, baıaý da talmaý únmen:

— O, tamasha! Atam eken-aý! Atataı! Kelińizshi! İship jiberelik. Kezdeskenimiz úshin. Kórdińiz be, sizdi tanymaı qalǵanymdy.

— Ólerdeı ishkensiń ǵoı ıttiń balasy.

— Barlyq syrymdy ózińe aıtyp boldym... Eshkimge aıtpa, tisińnen shyǵarma. Oqasy joq bilip alǵanyń teris te emes. Mundaı shatasarmyn ba? Adamdy qara basaıyn dese qıyn emes eken ǵoı. Aı-aı-aı!

Sonan soń iship salǵannan keıin ózi de, qyzy da qorlanyp zábir shekken atasy eki saýsaǵynyń arasynan qyltıyp shyǵyp turǵan barmaǵynyń ushyn Tımofeıdiń tanaýyna tirep turyp:

—Má, saǵan ekinshi ómir! Má, saǵan ekinshi seansqa bılet! — dep bastyrmalatty-aı kelip. — Baýkespe neme...

Tımofeı ne isterin bilmeı mińgirlep:

— Meni qudaı munsha qara bastyrar ma! Aı-aı-aı! Mundaı da sumdyq bolady eken!deı berdi.

— Men seniń ózińdi otyrǵyzamyn, baýkespe ıt.

— Sen kim ediń sonshama? Qolyńnan kelse, aıama. Jurdaı bop alastalǵan saǵan kim sene qoımaq?

— Mine, saǵan ekinshi seansqa bılet! He-he-he! Ekinshi ret ómir súrmeksiń ǵoı!..Má! Atasy kúıeý balasynyń tanaýyna taǵy da "sybaǵasyn" usyna bergen edi, biraq kúıeý balasy onyń basyna bir staqan araqty quıa saldy da, ony qorqytpaq bolyp jalma-jan qaltasyndaǵy sirińkesine qol saldy:

— Órtep jibereıin seni.

Atasy oramalymen basyn súrtip, jylap qoıa berdi.

— Saǵan ne bolǵan, Tımoha-aý? Shal adamdy munsha nege qorladyń... Betsiz neme! Jetesiz sum... Men buǵan adam dep kelip otyrsam...

— Eshteńe de bilmeımin, bar pále sonda. — dedi Tımoha, raıdan qaıtqandaı bolyp Bilmeımin, atajan, bilmeımin. Sizge barlyq shynymdy aıtyp-aq berer edim, átteń, bilmeımin maǵan ne bolǵanyn. Bulaısha ómir súrýden qajysam kerek. Ábden turaladym. Ókinishti-aq. Shalqyta, ándete ómir súrgen edim, biraq ánimdi uqsata almadym. Án bolǵanda qandaı edi ókinishim sol Osy bir kúlkili oqıǵa úshin sizden keshirim suraımyn. Aq peıilińizben keshire kórińiz.

---