InfoHub Logo

Jeksenbi kúni tańerteń ertemen Ivan Degtárevke qaıyn atasy Naým Krechetov keldi. Naým orta jasqa kelgen, jylpos ta aılaker, pysyq.

Qaıyn atasyn Ivan jek kóredi, al Naým qyzyn aıap, Ivannyń anaý-mynaýyna amalsyz shydaıtyn.

— Uıyqtap jatyrmysyń! — dedi Naým salǵan jerden. — Oı-hoı! Munymen, Vanájan, búkil jaryq dúnıeden maqrum ketesiń ǵoı. Salamat pa?

— Ol jaqqa onsha asyǵa qoıatyn men joq. Zaýqym soqpaıdy.

— Beker aıtasyń. Túregel... Aǵash alyp kele qoıalyq. Brıgadırden eki atshana surap aldym. Árıne, tekten-tek bere salǵan joq, biraq solaı bolsa, onyń bir jóni bola jatar da otyn kerek bop tur. Ivan jatqan boıy oılanyp qaldy. Sonan soń ornynan turdy da, kıine bastady.

— Jastar nelikten qalaǵa qashady, bilesiz be? — dedi ol. — Óıtkeni onda normasyn oryndaǵan soń, óz jónine kete beredi. Qalada adamnyń demalýyna múmkindik bar. Munda qol-aıaǵyń jerge tımeı, júrgeniń kúndiz-túni salpaqtap. Jeksenbi de buıyrmaıdy bizge.

— Nemene, sonda otynsyz otyrý kerek pe? — dedi Ivannyń kelinshegi Núra. — Buǵan at taýyp ákelip tursań da jaqpaısyń.

— Meniń estýim: qalada da jumys isteý kerek kórinedi, — dedi atasy.

— Kerek. Men sý qubyryn júrgizetin or qazýǵa qýana-qýana barar edim: baryńdy salyp bir-aq qımyldaısyń, onyń esesine kemtarlyq kórmeısiń sý daıyn, jylý daıyn.

— Bir jaǵynan, árıne, sý qubyry jaqsy, al ekinshi jaǵynan shyn sor bolar edi: onda sen uıqydan bas kótermeı qoıar ediń. Jaraıdy, júr kettik.

— Shaı ishesiń be? — dep surady áıeli.

— İshpeımin, — dedi Ivan tábeti tartpaı.

— Jutqansyń ǵoı? — dedi Naým bilgisi kelip.

— Dál solaı, mártebelim!

— Iá... solaı de. Al sen sý qubyry deısiń. Aıda, kettik.

Kún shýaqty, shaıdaı ashyq edi. Qar jaltyrap kózge shaǵylysady. Orman ishi mundaǵydaı emes, typ-tynysh, múlgip tur...

Baratyn jer alys edi — jıyrma shaqyrym muǵdary: aǵashty jaqynnan kesýge ruqsat joq-ty.

Naým alda keledi.

— Ormannan shyǵyp, ormanǵa otynǵa baramyz. — Mundaıda sumdyq bolady eken! — dep qynjylady ol.

Ivan shana ústinde qalǵyp keledi. Bir yrǵaqty jaı júris terbetse kerek.

Aǵashsyz alańqaıdan ótip, saıǵa túsken soń bular endi taýǵa órmeleı bastady. Taý basynda kókpeńbek bolyp ıt muryny ótpes qalyń aǵash tur. Taýǵa qaraı óte bere-aq bular jol jıegine taıaý tusta turǵan bes qasqyrdy kórdi. Ormannan shyǵa kelgen boıda osylardy kútip turǵanǵa uqsaıdy.

Naým atynyń basyn tejeı qalyp kúbirlep boqtaı bastady:

— Tuqymyń tuzdaı quryǵyr... tarǵyl-kókjaldardyń jalanyp turysyn!

Ivannyń jekkeni úrkek jas jylqy edi, qystyǵyp shegine-shegine baryp artqy aıaǵyn tárteniń syrtyna shyǵaryp aldy. Ivan ony delbemen burmaq boldy. Biraq at qıtyǵyp, syrttaǵy aıaǵyn tárte ishine ala almady.

Qasqyrlar taýdan qulap keledi.

Naým atynyń moınyn keıin qaraı buryp alyp:

— Neǵyp baılanyp qaldyń?! — dep aıǵaı saldy Ivanǵa.

Ivan shanadan sekirip túsip, zorǵa degende atty tártege túsirdi de... ózi shanaǵa qulaı ketti. At ta ózdiginen buryla sala ura jóneldi.

Naým uzap ketken edi.

— Talady, talady! — Esi-túsi qalmaı atqa qamshyny basyp barady.

Taýdan qulaı umtylǵan qasqyrlar bulardyń jolyn kese tótesimen tópedi.

— Talady, talady! — Naým attandap barady. "Mynaý jyndanǵan ba, — dep oılady Ivan. — Kimdi-kim talap jatyr sonshama!?" Ol qorqaıyn dedi, biraq bir ǵajaby, qorqynysh ta, bul oqıǵa nemen tynbaq degen úmit te, atasynyń myna minezine degen kúlki de bári birden toqaılasa qalǵan. Alaıda, keshikpeı úmit azaıdy. Kúlki de jaıyna qaldy. Qasqyrlar jolǵa túsip, shana sońynda júz metrdeı jerde shubaı jortyp keledi. Qýyp jetýge aınaldy. Ivan shananyń mańdaı aǵashynan tas qyp ustap alǵan, eki kózi qasqyrda.

Eń alda omyraýy esikteı, tumsyǵy typ-tyqyr, qunan ógizdeı arlan keledi. Shanadan bas-aıaǵy on bes-jıyrma metrdeı jerde. Ivan qasqyrdyń qasqyr-ıtke uqsamaıtynyn kórip tańyrqady. Buǵan deıin ol qasqyrdy jaqynnan kórgen emes-ti, ol da qasqyr-ıt sıaqty shyǵar, tek odan irirek bolar dep shamalaıtyn. Qasqyrdyń qasqyr ekenin, jyrtqysh ekenin Ivan endi túsindi. Eń qabaǵan degen ıtti de jeme-jemge kelgende qorqytyp, erkeletip, kenetten aqyryp toqtatýǵa bolatyn. Myna taqyr tumsyq ólmeı toqtar emes. Arsyldamaıdy, aıbat ta shekpeıdi... Ol shanany qýyp jetti. Dóńgelek kelgen sarǵysh kózderiniń janary mólıip, jasqanbaı qaraıdy.

Ivan alaqtap shana ústine kóz jibergen edi kerek dese shybyq ta tabylmady. Eki birdeı balta atasynyń shanasynda ketken.

Astynda bir ýystaı shóp qalǵan, qolynda bıshigi ǵana bar.

— Talady! — dep aıǵaılap barady Naým. Ivanda záre joq.

Aldyńǵy kókjal shanadan ótip atqa janasa bastady. Arasy eki metrdeı ǵana jerde keledi... Ivan sol qolymen shananyń basynan ustap túregele bere kókjaldy bıshikpen tartyp qaldy. Kókjal bulaı bolady dep oılamasa kerek, ars ete qaldy da ári qaraı qarǵyp tústi. Júgirisinen sál tanyp ta qaldy. Sońynan basqalary da kelip jetti. Olar aǵyzyp kelgen boıda kókjaldyń tóńiregine toptana ketti. Anaý shoqıyp otyra ketken boıy basqalarynyń keıbireýin ars etip qaýyp-qaýyp tastady... Qaıtadan shana sońynan tópep, aıtqansha-aq ony qýyp jetti. Ivan kókjaldy bıshikpen taǵy da bir tartýdyń sátin ańdydy. Biraq anaý alǵashqydaı emes, shanadan boıyn aýlaǵyraq sala jortty. Taǵy bireýi toptan bólinip shyǵyp, shanany ekinshi jaǵynan kelip qaýsyrmalaı bastady. Ivan tyjyrynyp, tisin qaırady. "Bittik... Óldik". Alǵa qarady.

— Toqta, ata! — dep aıǵaılady ol. — Baltany ber.

Naým qamshy ústine qamshy salyp barady toqtar emes.

Artyna qarap, kúıeý balasyn qasqyrlardyń qamap alǵanyn kórgen soń toqtaý qaıda tarta berdi.

— Atyńnyń basyn tart, ata! Baltany ber! Sonda qutylamyz.

— Talady!

— Attyń basyn teje dedim ǵoı. Tejeseńshi... jeksuryn!

— Olarǵa birdeńe laqtyr! — dep daýystady Naým. Kókjal atpen qatarlasyp, endi bolmasa oǵan tap bere umtylýdyń sátin ańdyp keledi. Sońǵy qasqyrlar da jeteqabyl kelip qaldy: kishkentaı kidiris boldy-aq, aǵyzǵan boıy shananyń ústine shyǵyp keterdeı odan soń is bitti deı ber. Ivan jandármen bir ýys shóp laqtyrǵan edi, qasqyrlar ony qaperge de alǵan joq.

— Ata, sál kidirip, baltany maǵan laqtyr... Tóbet!

— Vanka!.. Al qarap tur, laqtyramyn!

— Bógel dedim ǵoı!

— Al laqtyrdym! — Naým baltany joldyń jıegine atty.

Ivan shamalap kelip, shanadan sekirip tústi de, baltany aldy. Ol sekirgende úsh qasqyr shoshyp ketip jalt bergen edi, júgirisin baıaýlatyp, endi adamǵa shabýǵa ońtaılandy. Biraq kóp bolǵan joq, tabanynyń muzdaqqa tıgenin seze qalǵan kókjal da atyldy. At jalt bere omby qarǵa kúmp ete qaldy... Shana aýdarylyp tústi: tárteler qısaıǵan shaqta qamyt buralyp ketip, at býyna bastady. At qyryldap tárte arasynda jantalasyp jatqanda kókjal ekinshi jaǵynan kelip ony jaryp ta tastady. Qalǵan úsh qasqyr da jemtikke umtyldy.

Bes qasqyr typyrlap jatqan atty tus-tusynan jabyla julqylap, appaq qardyń ústine býy burqyraǵan ishek-qaryndy yryldasa súırep jatty, al kókjal óziniń dóp-dóńgelek sarǵysh kózderimen Ivanǵa taısalmastan eki ret qarady...

Osynyń báriniń de adam aıtqysyz tez jasalǵany sonshalyq, bir kórgen tústeı bolyp óte shyqty. Qolynda baltasy bar Ivan ne isterin bilmeı qasqyrlarǵa qarap turyp qalǵan. Kókjal da buǵan taǵy bir qarap qoıdy... Onyń menmensigen osy bir asqaq ta zalym kózqarasyn kórip Ivan qatty yza boldy. Ol baltasyn kótere ustap, qasqyrlarǵa bar daýsymen aqyra umtyldy. Olar birneshe qadamdaı jerge jylystap, qan-qan bolǵan aýyzdaryn jalasyp tura berdi, tárizi, qolynda baltasy bar adamnan onshama seskener emes. Al kókjal aspaı-saspaı, iship-jeı qaraıdy. Ivan ony ózi biletin qaıdaǵy-jaıdaǵy baryp turǵan beıpil sózdermen boqtady. Baltasyn sermeı kókjalǵa qaraı júrgen edi, ol ornynan qozǵalmady. Ivan toqtaı qaldy.

— Sender jeńdińder, — dedi ol. — Jeńder, kók sholaq ıtter. — Osylaı dedi de derevnáǵa qaraı bettedi. Qantalaýǵa túsken atyna burylyp qaraǵysy da kelmedi. Biraq shydaı almady, qarady. İshi ýdaı ashyp aıap ketti, atasyna da zyǵyrdany qaınap keledi. Jolǵa túsip tezdete basyp tartyp otyrdy.

— Toqtaı tur, bálem!.. Kórermin seni, ábjylan. Qutylyp ta ketetin edik at ta aman qalatyn edi... Kórmeısiń be endi. Tura tur, qaqbas.

Naým kúıeý balasyn buryla beriste kútip turdy. Onyń aman-esen, tiri ekenin kórip shyn qýandy.

— Tirimisiń? Qudaıǵa táýbe! — degenimen kóńili kúdiksiz de emes-ti.

— Tirimin! — dedi Ivan. — Óziń tirisiń ǵoı? Kúıeý balasynyń kóńilinde yza bar ekenin Naým daýsynan tanydy. Saqtyqta qorlyq joq degendeı shanasyna qaraı jylystady.

— Analar ne istep jatyr ana jaqta?..

— Saǵan sálem aıtty. Tóbet!..

— Sen óziń ne ottap tursyń?

— Ottaǵanym joq, seni sabamaqpyn.

Ivan shanaǵa jaqyndaı berdi. Naým atyn qamshynyń astyna alyp qasha jóneldi.

— Toqta! — Ivan aıǵaı salyp, shana sońynan júgirdi. — Toqta! Malǵun!

Naým atqa qamshy basty... Endi ekinshi qýǵyn bastaldy: adamdy adam qýyp keledi.

— Toqta deımin! — deıdi Ivan.

— Esýas neme! — dep daýystady Naým. — Aýzyńa kelgendi nege ottaısyń? Jyndansań kerek! Meniń ne jazyǵym bar?

— Jazyǵyń joq shyǵar?! Aman-esen qutylatyn jerde meni tastap kettiń!

— Op-ońaı qutyla qalmaq ekensiń ǵoı! Dámesin!

— Tastap kettiń, ábjylan! Men seni úıretemin. Qutyla almaısyń menen, odan da toqta.

Ońashada soıamyn jurt aldynda abyroıyń kemimeıdi. Buǵan kónbeıdi ekensiń, onda kóptiń kóz aldynda masqara etemin. Bastan-aıaq bárin de baıandap beremin... Odan da toqtaı qal.

— Qazir toqtaıyn dep kelemin, dámesin munyń! — Naým atty ústi-ústine qamshylap keledi.

— Saıtannyń sapalaǵy... qaıdan ǵana tap boldy ekensiń basymyzǵa pále bolyp!

— Aqylǵa qulaq as, toqta! — Ivan alqynyp qaldy. — Óziń úshin aıtamyn: ońashada sabap alaıyn jáne ony eshkimge de aıtpaımyn.

— Peri soqqan jetimek. Seni baýyrǵa tartyp týysqan etken edik, endi maǵan balta ala júgirdiń be? Ózińde uıat degennen eshteńe bar ma, joq pa?

— Aldymen sileıte bir sabap alaıyn, uıat jaıyn onan soń sóılesemiz. Toqta! — Ivannyń júgirisi ónbedi, biraz jer keıin qalyp qoıdy. Aqyry júgirgendi qoıyp, aıańǵa kóshti.

— Báribir qolyma túsesiń, eshqaıda da qashyp qutyla almaısyń! — dep daýystady atasyna sońǵy ret.

Ivan úıine kelse, úıde eshkim joq eken, esiktiń qulybyn ashyp ishke kirdi. Asadaldy aqtaryp júrip kesheden qalǵan bótelkedegi araqty taýyp alyp, bir staqanyn quıyp ishti de atasynykine qaraı tartty. Atasynyń baqshasynda aty qańtarýly tur.

— Úıinde eken, — dedi Ivan kóńili ornyna túskendeı bop.

Esikti ıterip qalǵan edi — ashyla ketti. Ol jabyq shyǵar dep oılaǵan-dy. Ivan úıge kirdi... Úıde muny atasy, Ivannyń áıeli jáne mılısıoner kútip otyrǵan-dy.

— Jaı ma, Ivan? — Mılısıoner ezý tartty.

— Solaı ma... jetip barǵan ekensiń ǵoı? — dedi Ivan atasyna qarap.

— Bardym, bardym! Jutyp ta úlgergenbisiń?

— Azdap tarttym... sheshendik úshin. — Ivan oryndyqqa otyrdy.

— Saǵan ne bolǵan, Ivan? Esiń durys pa ózińniń. — Núra jelpindi. — Ne kerek saǵan?

— Seniń kókeńdi úıretkim keledi... Adamgershilik degenniń ne ekenin biletin bolsyn...

— Qoı, Ivan! — dedi mılısıoner. Pálege kez bolyp, ekeýiń de qoryqqansyńdar ǵoı... Solaı bolar dep kim oılaǵan deısiń? Qater ǵoı ol tótennen kelgen.

— Biz ońaı-aq qutylyp ketetin edik. Men toptanǵan qasqyrdyń ortasynda jalǵyz qaldym.

— Baltany saǵan men laqtyrdym ǵoı. Suradyń laqtyrdym. Odan bóten ne iste demeksiń maǵan?

— Záredeı bolsa da adamǵa uqsasań netti deımin. Sen adam emes, azǵynsyń. Báribir men seni úıretpeı tynbaımyn.

— Iá, ustazdyq etý ǵana qalǵan edi saǵan! Boqmuryn neme... Tentirep júrip daıyn dúnıege kelip kúmp ete qalǵan edi, endi ses kórsetetindi shyǵarǵan. Sóıte turyp esh nársege rıza da emes, sý qubyry joq deıdi taǵy da!

— Áńgime munda emes qoı, Naým? — deıdi mılısıoner.Sý qubyrynyń bul arada qajeti qansha?

— Derevná jaman!.. Qala jaqsy deıdi. — Naým sóz aıaǵyn jalǵaı tústi. — Seni kim shaqyrdy munda? Narazylyǵyńdy bildirgeli keldiń be? Jurtty dúrliktirmek ekensiń ǵoı?

— Qaraı gór, kári saıtandy! — dep tamsandy Ivan, ornynan tura bere. Mılısıoner de túregeldi.

— Qoıyńdar! Júr, Ivan...

— Mundaı alagúlikterdiń barar jerin bilesiń ǵoı? — Naým taısalar emes.

— Bilemin! — dedi Ivan. Basyn tómen qaratyp oıyqqa toǵytady...Osylaı dep ol atasyna tap berdi.

Mılısıoner Ivandy shap berip ustap, úıden alyp shyqty. Tysqa shyqqan soń ekeýi aıaldap shylym shekti.

— Netken aramza deseńizshi, — Ivan áli de ashýyn basa almaı tur. — Sóıte turyp meni kinálaıdy.

— E, qoıshy sony!

— Joq, onyń shańyn myqtap qaǵýym kerek.

— Onda óziń tutylasyń! Sol jeksuryn úshin.

— Sen meni qaıda aparmaqsyń?

— Júr, bizde túnep shyq... Ashýyńdy bas. Áıtpegen kúnde óz basyńa pále tilep alasyń. Baılanyspa onymen.

— Joq, bolmaıdy. Munyń ózi... Netken adam deseńizshi?

— Qoı, Ivan, judyryq jumsaýmen eshnárse tyndyra almaısyń!

Bular kósheni boılaı, selodaǵy abaqtyǵa qaraı kele jatty.

— Ol jaqta yńǵaıy kelmedi me? — dep surady mılısıoner.

— Jete almaı qaldym emes pe! — dedi Ivan ókinishpen. — Jetkizbeı ketti.

— Ánekı... Endi bolmaıdy bitsin sonymen.

— At aıanyshty.

— Iá...

Ekeýi kópke deıin birine-biri til qatpastan kele jatty:

— Meni bosatsańshy. — Ivan toqtaı qaldy. — Jeksenbi kúni men onda otyryp ne bitirmekpin? Oǵan tımeı-aq qoıaıyn.

— Joq, júr. Júresiń. Keıin pálege qalasyń... Saǵan janym ashyp aıtyp turmyn. Sonda baryp shahmat oınalyq... Shahmat biletin be ediń?

Ivan shylymynyń tuqylyn túkirip sóndire tastap, qaltasynan shylym alyp jatyp:

— Bilemin, — dedi.

---