InfoHub Logo

Qyzylorda qalasy
Mamandandyrylǵan daryndy balalarǵa arnalǵan synyptary bar
«Murager» mektebiniń 8 «D» synyp oqýshysy: Tilek Aıgerim
Jetekshisi: tehnologıa pániniń muǵalimi Seksenbaeva Nurzat

Kirispe

 

Quraq «quraý» degen sózden alynǵan.

Sheberler geometrıany oqymasa da bir bóligin 5-6 ret qaıtalaý arqyly úshburysh, tórtburysh, altyburysh, romb, jasaı otyryp biriktirgen.

Qazaq halqynyń qolóner túrleriniń talaı ǵasyrlyq tarıhy bar. Kúnkóris tirshiligine qajetti úı–jaı salýdy, kıim–keshek tigýdi óziniń turmystyq kásibi etip, olardy kúnbe-kúngi tirshilik barysynda oryndy paıdalanyp, ásem buıymdar jasap paıdalanyp keledi.

Halyq sheberleri matany óz qajetine jaratyp, al qalǵan mata qıyndylaryn sheberler geometrıany oqymasa da, ár túrli geometrıalyq fıgýralardan  turatyn quraqty sándep, quraı bilgen.

İİ. Geometrıalyq fıgýralardyń ómirde qoldanylýy

1 – taraý  Kórpe betindegi quraq formalary

Qazaqtar, ásirese, Syr eliniń halqy alasha, kıiz ústine kórpe tósep otyrady. Ony kez-kelgen úıden kórýge bolady. Kórpelerge zer salyp qarasam, olardy 2-ge bólýge bolady eken.

1. Endeı matadan tigilgen kórpeler.
2. Mata qaldyqtaryn biriktire tikken quraq kórpeler.

Meni qyzyqtyrǵan oryndyqtyń betine laıyqtap tigilgen quraq kórpesheler, olardyń betine salynǵan geometrıalyq fıgýralar boldy. Bul fıgýralardyń matanyń túsine qaraı sánmen ornalasýy meniń zertteý jumysyn júrgizýime sebep boldy.

Quraq quraý kezinde ájeler matany ádeıilep qıyp, geometrıalyq fıgýralar shyǵarǵan.

Ózime suraq qoıdym. Nege kórpelerdi endeı matadan tige bermeı, qurap tigedi? Tiginshiler kıim pishkende qıyndylar kóp qalady. Solardy iske asyrý maqsatynda quraq quraıdy eken.     

Kedeıshilik ómir keshetin  halqymyzdyń bóligi eski kıimderdi sógip, jýyp bútin jerin paıdaǵa asyrý úshin ájeler quraq kórpeler tikken.

Búgingi kúni endeı matadan ádeıilep qıyp, sándik buıymdar jasap paıdalanady. Mysaly: syılyqtar, panno, oıynshyqtar, súlgiler, ádemi sómkeler, ámıan, perdeler.

Quraq sulýlyǵy mata túsiniń úılesimdiligine qaraıdy. Árbir tús belgili bir tártippen kezdesip otyrsa órnek ádemi bola beredi, al retsiz ornalassa tartymsyz bolady.

Óte maıda tigýge ilinbeıtin qaldyqtardy dóńgelek jastyqtar ishine salady.

2 – taraý Quraq kórpelerdiń turmystaǵy mańyzy

Kıizdiń ústine tósegende ári jyly, ári jumsaq.
Oryndyqtyń betine, dıvannyń ústine sándik úshin, tazalyq úshin, densaýlyq úshin tóseıdi.
Sándik buıymy retinde paıdalanamyz. Sandyq ústine qos-qostan jınap qoısaq sondaı ádemi.
Ultymyzdyń maqtanyshy. Uzatylǵan qyzǵa dúnıe bergende mindetti túrde quraq kórpe beriledi.
Quraq kórpe arqyly halyqty ásemdikke tárbıeleımiz.
Jumyssyzdar úshin tabys kózi.
Syılyq retinde usynýǵa bolady. Ertede ájelerimiz quraq quraı otyryp, qyz nemeresine arnalǵan quraqty – «Otan bolyp quralyp ketsin, ósip-ónsin»- degen tilekpen jasaǵan.
Quraq quraý – erteden kele jatqan qolónerdiń bir túri.
Qol ónerdiń bul salasy ysyrapshyldyqqa jol bermeıdi. Onyń mańyzdylyy adamdarǵa qyzmet etip turǵanynda. Osy eńbektiń barlyǵyn jısaq bersek jaqsy sılyq, jamylsaq kórpe, tósensek tósenish, satsaq aqsha.
Oıý-órnek, quraq quraý – qazaqtyń keshegisi, búgingisi, erteńi.                                

3 - taraý Órnekterdegi geometrıalyq fıgýralar

Bastaýysh synyptardan biletin geometrıalyq  fıgýralarym - úshburysh, tórtburysh jáne paralelepıped pen kýb.
Meni oılandyrǵany - geometrıalyq  fıgýralardyń  basqa  túrleri. Olar qalaı atalady? Joǵarǵy synyp oqýlyqtarynan qaraǵym keldi.  8-synyp oqýlyǵynan men suraǵyma jaýap taptym. 7,8 jáne 9-synyp oqýlyqtarynan izdegen fıgýralarymdy taptym jáne olardyń ǵylymı,  ıaǵnı matematıka tilindegi ataýlaryn oqyp úırendim. Olar:                                 
Parallelogramdar,
Trapesıalar,
9- synyp oqýlyǵynan: «durys kóp buryshtar» degen taqyrypty taýyp oqydym. Olar:
Durys úshburyshtar,
Sharshylar(kvadrattar),
Durys besburyshtar,
Durys altyburyshtar.   

Osy kópburyshty (altyburyshty) qaıdan kórdim dep oılandym. Esime tústi.
Aralardyń uıasyna uqsaıdy eken.  Bul  degen tabıǵattaǵy kópburyshtar (altyburyshtar) emes  pe!
Men endi oılandym. Osy kóp buryshtardy  qurastyrsam  ne  bolar  eken!  Biraq  birdeı kópburyshtardy qurastyrǵannan  ne paıda?
Álde olardy boıasam ba eken?
Kempirqosaqtyń túsi qandaı ádemi. Mine endi túsindim, fıgýralardy qurastyryp, boıaımyz, sonda odan kempirqosaqtyń túsindeı ásem  órnekter paıda bolady.                                 
Mine men jańalyq ashqan sıaqtymyn. Geometrıalyq fıgýralardy qurastyryp boıaımyn, ıaǵnı túrli tústi fıgýralardan órnekter  qurastyramyn. Sonda bul nege qajet?
Endi aınalama zertteı qaradym. Iá, ata-babalarymyz er-turman jıekterine túrli geometrıalyq fıgýralardan órnekter salsa, analarymyz  kórpe betine geometrıalyq fıgýralardan qurastyryp ádemi órnekter salypty, buryn qalaı baıqamaǵanmyn.
 Maǵan osy analarymyzdyń ónerin jalǵastyryp zertteıin degen oı keldi. Olar geometrıalyq fıgýralardy qalaı bilgen?
Syr tartyp tiginshilerge, kórpe tigetin analarymyzben kezdestim. Olar romb, paralelogram, durys besburysh dep sóılemeıdi eken.  Sonymen men geometrıalyq fıgýralardyń qazaqsha attaryn úırendim.  
Ǵylymı ataýyn, qazaqsha ataýyn jáne syzbasyn bylaısha jasadym.

Reti	Ǵylymı ataýy	Qazaqsha ataýy	Syzbasy
1	Tiktórtburysh	Tikshe
2	Kvadrat	Sharshy
3	Úshburysh	Úshkil
4	Romb	Teń qıyq
5	Parallelogram	Uzynsha qıyq
6	Trapesıa	Kúlish qıyq
7	Durys bes, alty buryshtar	Ásem buryshtar

Osy geometrıalyq fıgýralardy qurastyryp, shyqqan órnekterge de analarymyz at qoıypty.
Ár kórpe betindegi órnekterge mynadaı ataýlar taǵaıyndalǵan;
1. «Qyzǵaldaq» quraq 5 besburysh jáne 6 úshburyshtan quralady...
2. «Shı» quraq. Barlyǵy sharshydan turady.     
3. «Shatyr» quraq. 6 nemese 8 romby qıyndysynyń biriktirýinen paıda bolady.
4. «Tyrna» quraq. Qyzyl matany 5 sm jalpaqtyqta qıyp alyp, kók tústi matany 5h5 sm ólshemmen sharshylar qıyp alamyz. Saǵat baǵytymen tigiledi. Sonda kók tústi tyrnanyń ushyp bara jatqan qataryna uqsaıdy.
5. Kórpege salynatyn jıekshe. Sándik úshin kórpeshe shetteri úshburyshty jıekterimen kómkeriledi.
6. «Segiz japyraq» -16 sharshydan, 24 tiktórtburyshty úshburyshtan turady.
7. «Sharshygúl» quraǵy - 25 sharshydan turady.
8. «Aqqý» quraǵy - 9 pıramıda jáne 5 sharshydan turady.
9. «Altyburysh» - 7 altyburyshtan turady.
10. «Kúlish qıyq» - 4 nemese 5 kúlásh qıyqtan turady, dóńgelek kórpesheler jasalady.
11. «Qıyq» quraǵy - 36 dana teńbúıirli úshburysh, 9 dana tórtburyshtan turady.
12. Spektr sheńberi – 7 nemese 12 úshburyshtan turady.
Quraqqa qoıylatyn talap bireý, ol – mata bólikteriniń sımmetrıaly bolýy jáne tústeriniń úılesimdi ornalasýy.

Osyndaı kópburyshtardan edenge de órnekter salynǵan. Ásem dúnıelerdi kórip geometrıalyq fıgýralardyń úılesimdiligi úshin rıza bolyp, súısine qaradym.
Iá, eskirmeıtin mádenı muralardy ata babalarymyz kúndelikti turmysta kóp paıdalanǵan. Áli de jalǵasyn taýyp, urpaqtan-urpaqqa mıras bop qalatyndyǵy qýantady.  
Sonymen geometrıalyq fıgýralar neden bastaý alǵan, olar: núkte, túzý, kesindi jáne sáýle eken!

Núktelermen kesindilerden geometrıalyq fıgýralar qurastyrylady, olar joǵaryda aıtylǵan: úshburyshtar, paralelogram, kvadrattar  jáne trapesıa men rombylar.
Al túzýlerdi jáne sáýlelerdi ıip te kórpe betterine, aǵash úı jıhazdarynyń jıegine órnekter salynady.

                                            -   qoshqar múıiz.  

                                                 

    -  qumyrsqa bel.

                           -     sheksizdi

           -  qustar  qaıtyp  barady.

Úırense  óner,  paıdalansa  dúnıe,  satsa  pul bolatyn  óner  týyndylary  óz qunyn  joımaıdy.  Ulttyq  óner  retinde  Qazaqstandy  álemge tanytady.

4 - taraý Quraq kórpe óneriniń ǵylymı turǵyda zerttelýi.

Qazaqtyń ájeleriniń osy óneri ǵylymı turǵyda zertteldi me eken? Zertteı kele bilgenim «Eńbekke baýlý» 4 synyp oqýlyǵynda (Q.Óstemirov, B.Qalnazarov, D.Álmaǵanbetova, Almaty, «Atamura» baspasy, 2000j.)  quraq kórpeler jıegine tórtqulaq oıýynyń salynatynyn aıtqan. Shym shıge sharshy oıý, romb, juldyz, sý órnekteri salynady dep jazylǵan. Meniń zertteýimde romb, teń qıyq bolyp qazaqshalanatyny belgili boldy. Osy kitapta quraq quraý erteden kele jatqan qolónerdiń bir  túri ekenin, quraq quraý ónerimen barlyq jurt shuǵyldanatynyn jazǵan.

Osy kitapta jazylǵan quraq túrleri:

1. Botakóz quraq

2. Maıda quraq

3. Juldyzsha quraq  delingen. Iaǵnı, kórpe betine salynady. Syr elindegi túrleri aıtylmaǵan.

«Kempirqosaqtyń túsi qandaı?» (E.Kamenova, Orysshadan qazaqshaǵa aýdarǵan Ábish Kekilbaev, Almaty, «Óner» baspasy, 1981j.). Osy kitapta oıý-órnek syzyqtardan, geometrıalyq pishinderden tizilýi múmkin degen. Belgili bir sýret pen syzyqtardyń belgili bir tártippen ornalasýyn oıý-órnek (ornament) deıdi delingen. Halyq sheberleri turmysta paıdalanatyn zattaryn oıý-órnektermen bezendirilgen. E.Kamenovanyń bul kitabynda belgili saıasatker, jazýshy Ábish Kekilbaev «Oıý-órnek sándi buıymdar jasaý ónerine jatady» degen pikir aıtqan. «Ár eldiń, ár dáýirdiń ózindik oıý-órnegi bar» delingen. Osy kitapty oqyp otyrǵanda ájeler óneriniń ǵylymılyǵy aıqyndala túsedi. Matany eseppen qıyp, matematıkalyq fıgýralardy kelistire, ıaǵnı sımmetrıaly ornalastyra bilgendiktiń ózi ǵylym.

5 – taraý  Quraq kórpe – paıda tabýdyń kózi

Quraq kórpeniń bazardaǵy baǵasyn bildik, 2 m betki mata, 2 m astarlyq mata, 4 m maqtany qaptaıtyn mata, 2 kg maqta satyp aldyq.

Reti	Qajetti  materıaldar	Bazar baǵasy	Ólshemi	Barlyq quny.
1	Betki mata	1 m - 500 tg	2 m	1000 tg
2	Maqta	1 kg - 450 tg	2 kg	900 tg
3	Astarlyq mata	1 m - 250 tg	2 m	500 tg
4	Maqtany qaptaıtyn mata	1 m - 100 tg	4 m	400 tg

Bazardaǵy 1 kórpeniń baǵasy 5000 tg. 

Barlyq zattyń baǵasy: 1000+900+500+400=2800tg

Bir  kórpe  2800tg boldy. 

Paıdam 2200 tg boldy.

Buǵan formýla quradym.

N=m∙a   

N=paıda kózi

m=kórpe sany

a=bir kórpe baǵasy

Endi aptasyna 3 kórpe tiksek,  onyń baǵasy N=3 ∙ 2800tg =8400tg bolady.

Bir aıda 4 apta bar, 4 ∙8400tg=33600tg bolady.

Bir aıda  12 kórpe tiksem, 33600 tg quraıdy.

Ózim qoldan tikken kórpe 2800 tg boldy. Paıdam  2200tg boldy.

Bir kórpeden 2200 tg paıda túsedi.

Aptasyna úsh kórpe tiksem, úsh kórpeniń paıdasy 2200∙3=6600tg bolady.

Bir aıda 6600∙4=26400tg paıda túsedi.

Iaǵnı, quraq kórpe paıda tabýdyń kózi bola alady.
                 

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

1. Q. Óstemirov, B. Qalnzarov, D. Álmaǵanbetov, Eńbeke baýlýoqýlyq 4 synyp, Almaty, «Atamura» baspasy, 2000j
2. E. Kamenova, «Kempir qosaqtyń túsi qandaı?» (orysshadan qazaqshaǵa aýdarǵan Ábish Kekilbaev, Almaty, «Óner» baspasy, 1981j)
3. Qazaq halqynyń turmysy men mádenıeti, «Almatykitap», 2006 j
4. Jumadildaev A, Geometrıalyq fıgýralar, «Amanat» baspasy, 2007.
5. Qazaqtyń keste óneri, «Almatykitap» 2008.

---