InfoHub Logo

Ǵylymı joba: «Uly dalanyń kóne qalasy - Saýran»
Bilim alýshy: Anarbek Abylmansur
Jetekshisi: Ájen Elmıra
Shymkent qalasy
Abdrash Nazarbekov atyndaǵy №87 jalpy orta bilim beretin mektebi
ANOTASIA
Jumysta jas zertteýshi Elbasymyz N. Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» maqalasynda kórsetilgen jobalardyń biri «Qasıetti Qazaqstan» jobasy aıasyndaQazaqstannyń 100 sakraldy oryndary tizimine engen, qum jutqan qalalar retinde anyqtalǵan Kóne Saýran qalasynyń ornynda qalǵan belgilerimen onyń bólikteri, ornalasqan jeri men qalanyń tarıhy, mádenıeti jaıynda zerttegeni týraly aıtady. Zertteý barysynda ózindik kózqarasyn bildirip, usynystar jasaǵan.
JOSPAR
İ. Kirispe
Qazaqstannnyń 100 sakraldy oryndary tizimine engen orta ǵasyrlaryq qalalardyń biri kóne Saýranǵa jalpy sholý
İİ. Negizgi bólim
Saýran qalasynyń orny elektrondy arheologıalyq karta arqyly naqty oryndary belgilendi
Arheologıalyq qazba jumystarynyń júrgizilýi
Túrkistan oblysynyń Áziret Sultan memlekettik tarıhı - mádenı qoryq murajaıynda
İİİ. Qorytyndy
KİRİSPE
Kóne Saýran – Qazaqstandaǵy qorǵanynyń orny, dýaldary neǵurlym tolyq qalpynda saqtalǵan áıgili ortaǵasyrlyq qalalardyń biri. Kezinde Saýrandy jaýlap almaqshy bolǵan Abdallah - hannyń áskerı joryǵyn (HVİ ǵ. ekinshi jartysy) sýrettegen avtor qamal - qala týraly «Saýran qamaly – óte berik bekitilgen qorǵan, onyń myqty jáne kúshti qamal bolǵandyǵy sonshalyqty, taǵdyr tálkeginiń qoly onyń qorǵanynyń túbine jetip kórgen emes, jáne kóktegi aspannyń ózi de álem jeriniń tórtten birinde mundaı berik qamal kórgen emes. Onyń bıiktigi sonshalyqty, kúnniń kózi de odan asyp kórgen emes. Qamaldyń beriktigi sonshalyqty,, onyń munaralary men dýalyn qıratý eshkimniń oıyna da kirip shyqpaıdy»,- dep, keltirip jazǵan. Atalmysh shaıbanılik bıleýshi jáne oǵan deıin basqa da joly bolǵan jáne bolmaǵan jaýlap alýshylar Saýrandy (Sabrandy) ulan - ǵaıyr Deshti - Qypshaq dalasyn meken etken taıpalar men halyqtarǵa ústemdik ornatýǵa múmkindik beretin strategıalyq bekinis retinde qarastyrǵan.
Sonymen qatar, sońǵy jyldardaǵy zertteý jumystary nátıjesinde osy qala aýmaǵynda shaıqalmaly munaralary bar medrese, Juma - meshit, namazgoh meshiti, hanaka, qala qaqpasy sekildi arheologıalyq mańyzdy nysandar ashylyp jatyr.
Álemdi tańdandyrary anyq ashyq aspan astyndaǵy murajaı uıymdastyrýǵa laıyqty bul biregeı qala Qazaqstan halqy men ǵalymdarynyń qyzyǵýshylyn týdyrýda. Endi Qazaqstan tarapynan Saýrandy Uly Jibek joly boıyndaǵy týrızm ınfraqurylymyna qosyp, elimizge asa mańyzdy da kerek tarıhı - mádenı murajaıǵa aınaldyrý mindeti týyp otyr
Saýrannyń biregeıligi — onyń tutas saqtalýynda jatyr. Qazaqstan aýmaǵynda munshalyq jaqsy saqtalǵan ortaǵasyrlyq qala joq. Saýrannyń qalyń qorǵandary áli kúnge deıin jetip otyr. Medreseniń kúıgen kirpishten qalanǵan qabyrǵalary sol qalpynda saqtalǵan. Mundaı tutastyq — sırek kezdesedi. Qaıta jańǵyrtý jumystary aıaqtalýǵa jaqyn medrese bólmelerin araladyq. Tabaldyryqtarynan attaı bergende baspaldaq basqyshtarynyń basyla - basyla ábden jyltyrap ketkeni kózge tústi. Orta ǵasyrda turǵyzylǵan osyndaı oqý ordasynyń sol kezdegi qurylysshylardyń qolymen kúıgen kirpishten qalanǵan baspaldaqtary tań qaldyrady. Shákirtterdiń tabany tıgendikten qyrly buryshtary mújilgen. Arheologtar abaılap arshyp, sol kúıinde qaldyrǵan eken. Osylaısha, orta ǵasyrda bilim men ilimniń nuryn shashqan medreseniń tabaldyryqtary buzylmaǵan. XXI ǵasyrdan ómir súrgenmen, XIV - XV ǵasyrda júrgendeı áserge qaldyrady.
Maqsaty:
Kóne Saýran qalasynyń tarıhyn nasıhattaý arqyly tarıh pen mádenıet eskertkishterin saqtaýǵa ári kórkeıtýge úles qosý
Mindeti
Kóne Saýran qalasynyń tarıhyna zertteý jumystaryn júrgizý;
Tarıh pen mádenıet eskertkishteriniń arheologıalyq qazbalarymen tanysý;
Sáýlet eskertkishterin qaıta jańǵyrtý jumystaryn júrgizýge pikir bildirý;
«Qasıetti Qazaqstan» jobasy - týrızmdi kórkeıtýdiń qaınar kózi retinde usynylǵan joba aıasynda ózindik ıdeıalarymen tanystyrý, usyný.
Jumystyń ózektiligi:
Kóne Saýran qalasynyń oryndaryn saqtaý, qundy muralarymyzdy
kórkeıtý. Ulttyq murany dáripteý. İshki jáne syrtqy mádenı týrızmniń osy qasterli muralarǵa súıenýi tıistigin nasıhattaý.
Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý»atty maqalasynda «Týǵan jer» jobalarynyń aıasynda
Sonyń ishinde Qasıetti Qazaqstan jobasy ejelgi tarıh kezeńinen saqtalyp kele jatqan jáne joǵalyp bara jatqan qundy dúnıelerdi saqtap qalý joldary edi.
Iaǵnı, olardy qaıta qalpyna keltirý jumystary men qasıetti jerlerdi nasıhattaý arqyly ishki jáne syrtqy týrızmdi damytý bolatyn.
Bul jobany iske asyrýdy bastaý alǵanda eń aldymen Qazaqstannyń
100 Sakraldy oryndaryn anyqtaý kerek boldy.
«Sakraldy Qazaqstan» ǵylymı - zertteý ortalyǵy «Qazaqstanyń qasıetti rýhanı qundylyqtary» nemese «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografıasy» jobasy aıasynda kıeli jerlerge elektrondy karta jasady.
Biraq arheologıalyq nysandardyń bári birdeı qasıetti mánge ıe emes. Otyrar, Saýran, Saıram, Syǵanaq bar. Árıne, biregeı tarıhı eskertkishterdi tizimge engizý kerek. Bul – Qazaqstannyń kıeli astanalary. Bul týraly bilý kerek, aıtylýy kerek.. Tizimde jalpy qazaq úshin qasıetti sanalatyn jerler de, aty sál kómeski tarta bas­taǵan oryndar da, tipti kúni ke­she salynǵan, táýelsizdikpen qur­das ǵımarattar da bar.
Mysaly, qazirgi kúni Túrkistan kishkene qala bolǵanymen erteden saqtalyp kele jatqan úlken qalalyq aımaqtyń ortalyǵy, Ortalyq Azıalyq Turan órkenıetiniń altyn besigi boldy.
https://kk. wikipedia. org/wiki/Túrkistan_
Túrkistan mańyndaǵy qalashyqtardyń ishindegi úlkeni Saýran dep esepteledi. Onyń jan - jaǵyndaǵy qamal - qorǵanynyń ózi de eńseli. Qalanyń ortalyǵynda ádemi qurylys - álemniń jeti jumbaǵyna jatatyn teńselmeli eki munarasy bar - Saýran meshiti. Bul shyǵystyq qala salý, qurylys ornatý ónerinde teńdesi joq eskertkish.
Saýran – shamamen 900 jyl
Saýrannyń kire berisi
Saýran – Hİİ ǵasyrda iri saýda ortalyǵy retinde irgetasy qalanǵan. Túrkistannyń soltústik - batys jaǵyndaǵy 30 shaqyrym jerde ornalasqan orta ǵasyrdaǵy qalalardyń biri. Saýran týraly alǵashqy derekter 10 - ǵasyrdaǵy eńbekterde kezdesedi. 13 - ǵasyrdyń orta sheninde Saýran Aq Ordanyń astanasy boldy. 14 - ǵasyrdyń aıaǵynda qalany Ámir Temir áskerı qamalǵa aınaldyrǵan. Úlken meshiti bolyp, ıslam dininiń Qazaqstanǵa taraýyna yqpal etken. 16 - ǵasyrda Saýran munaraly bıik dýaldarmen qorshalǵan úlken qala bolǵan. Qazirgi kezde Saýran – qabyrǵalary men munaralarynyń qaldyqtary bar, aýdany 550 – 800 m dóńgelek alań. Qalanyń ishine qaqpa arqyly kirýge bolady.
Bıiktigi 6 m qabyrǵamen qorshalǵan qalashyqtyń ólshemi solt - shyǵystan ońtústik – batysqa qaraı 800 m. Soltústik - batyst ońtústik - shyǵysqa qaraı 500 m mádenı qabatynyń bıiktigi 2 m. Saýran týraly alǵashqy derekter 10 - ǵasyrdaǵy eńbekterde kezdesedi. Ol kezde Saýran Syrdarıa alabyndaǵy mańyzdy strategıalyq jáne saýda ortalyǵy retinde belgili bolǵan. Arab tarıhshysy Maqdısıdiń shyǵarmasynda «Saýran jeti qabat dýalmen qorshalǵan úlken qala, onyń ishinde rabat, meshit bar» - dep jazǵan.
Saýran meshiti
Shyńǵys han shapqynshylyǵyna baılanysty oqıǵalarda Saýran týraly derekter kezdespeıdi. 13 - ǵasyrdyń orta sheninde Saýran Aq Ordanyń astanasy boldy. 14 - ǵasyrdyń aıaǵynda qalany Ámir Temir áskerı qamalǵa aınaldyrǵan. Úlken meshiti bolyp, ıslam dininiń Qazaqstanǵa taraýyna yqpal etken.
16 - ǵasyrda Saýran munaraly bıik dýaldarmen qorshalǵan úlken qala bolǵan. Onyń iri - iri qurylystarynyń ishinen zamandastary «shaıqalmaly mınaretti» jáne qala men onyń aınalasyn sýmen qamtamasyz etken kárizderdi – jerdiń astynan salynǵan kanaldy erekshe ataǵan. Saýran 17 - ǵasyrdyń aıaǵy men 18 - ǵasyrdyń basynda álsirep, 19 - ǵasyrdyń basynda birjolata kúıregen. Qazirgi kezde Saýran qabyrǵalary men munaralarynyń qaldyqtary bar, aýdany 550 – 800 m dóńgelek alań. Qalanyń ishine qaqpa arqyly kirýge bolady. Qalany qorshaǵan dýaldyń syrt jaǵynda kóptegen kanaldardyń izderi saqtalǵan. Júrgizilgen zertteý jumystary qalanyń 7 – 18 ǵasyrlarǵa jatatynyn dáleldeıdi.
Saýrannyń qıraǵan qamaldary
Shyńǵyshannyń shapqynshylyǵy jaıly jazylǵan derekterde Saýrannyń aty atalmaıdy. Biraq Hİİİ ǵasyrda Syrdarıa arqyly ótken armán patshasy Getým qalany Savran dep, Syǵanaq (Sgnah), Qarashyq (Harachýk), Iasy (Ason) qalalarymen birge atap jazǵan. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, mońǵol shapqynshylyǵynan keıin qala ornyn aýystyryp, basqa jerden salynǵan.
Hİİİ ǵasyrǵa deıingi Saýrannyń orny qazirgi Qaratóbe qala jurty. Onda júrgizilgen zertteý jumystary qalashyq birneshe qorǵanys qabyrǵasymen qorshalǵanyn anyqtaǵan. Qazba materıaldary qalanyń tirshiligi mońǵol shapqynshylyǵynan keıin toqtaǵanyn kórsetedi. Onyń esesine jańa qalanyń orny Qaratóbeden soltústikke qaraı úsh shaqyrym jerdegi keń jazyqtan boı kótergen. Saýran qalasy HİV ǵasyrda Aq Ordanyń quramyna kirip, bir kezderi onyń astanasy da bolǵan. 1320 jyly qaıtys bolǵan Aq Ordanyń bıleýshisi Sasy Buqa osy qalada jerlendi. Saýran úshin ózbekter men Qazaq handary arasynda qanshama qandy shaıqastar ótken. Qazaq handyǵynyń quramyna shahar tolyǵymen HVİ ǵasyrdyń sońynda ótip, onyń basty qalalarynyń birine aınaldy. Degenmen Saýran buǵan deıin de belgili bir ýaqyt aralyǵynda qazaqtardyń bıleýine ótip turdy. Mysaly, qazaqtyń alǵashqy handarynyń biri, Jánibektiń uly Jırenshe han HV ǵasyrdyń 80 jyldarynda shaharda birneshe jyl bılik qurǵan.
Derekterde Syǵanaq pen Saýrannyń mańynda tonaýshylyqpen aınalysyp júrgen Muhammed Shaıbanıdiń áskerı tobyn Saýrannyń bıleýshisi Jırenshe hannyń jasaqtary talqandaǵany jaıly aıtylady.
Ol zamannan qalǵan qurylystar sırek. Saýran qalasynyń syrtyn erte zamanda qorshaǵan kúıdirgen kirpishten salynǵan eski qamaldyń irgeleri ár jerden kórinedi, onyń ústinen ham kirpishten bertin kóterilgen qabyrǵalar bar. Nıaz atalyq zamanynda Saýrandy qaıta jańǵyrtý máselesi han keńesinde birneshe ret kóterilip edi, biraq Túrkistan atyrabynda saýda álsiregeli, Shyǵystan Batysqa aǵylyp jatqan saýda kerýenderi tıylǵaly óndiris pen qala ǵımarattaryn salatyndaı halyqtyń dármeni de joq, qurylys óneri de báseńdegen. Osy ǵalamat qalaǵa talasyp úsh jaqtap buharlyq Abdollah, Tashkenttik Babasultan, qazaqtan Haqnazar handar soǵys ashqanda endi qaıtyp jóndelmesteı buzyldy. Buharalyqtar ádeıilep tas atqysh qarýlardy alyp kelip, qalany qıratyp, kárizdiń bárin qudyǵymen qosyp aǵyzyp jiberdi. Orys halqynyń ólketanýshysy P. I. Rychkovtyń jazýyna qaraǵanda qazaq jerinde de birshama zertteýler júrgizý kezinde «HÚİİİ ǵasyr ortasynda Saýranda bar - joǵy 100 úı qalǵan. Sol sıaqty Otyrarda da HÚİİİ ǵasyrda 50 shaqty úı. Túrkistan qalalarynda úlken óndiris joq. Qajetti metaldy mańaıdaǵy ken oryndarynan kereginshe alady, mys, qorǵasyn, qalaıyny Saryarqa dalasyndaǵy ken oryndarynan qazaqtar alyp kelip satady»,- degen.
Saýran úıiniń mańdaıshasy Saýran úılerindegi haýyz, jylytý oryndary
Ashyq daladaǵy jazyq jerge salynǵan osy shahardyń tamasha tabıǵaty men janyńdy jadyratar tunyq aýasy, ony aınala qorshaı salynǵan alyp qorǵanys qabyrǵalary jaıly kóptegen jylnamashylar jazǵan. Sol kezdegi jaýgershilik jaǵdaıǵa laıyqtap turǵyzylǵan qalyń qorǵanys dýaldary osy kúnge deıin jaqsy saqtalǵan. Shahar Qazaq handyǵynyń quramyna tolyqtaı ótkennen keıin erekshe kórkeıip, iri rýhanı ortalyqqa aınalady.
Sol kezde qanshama meshit, medreseler salynǵan. Sondaı keremet qurylystardyń biri qos munaraly medrese men juma meshiti jaıly HVİ ǵasyrda bir jylǵa jýyq Saýranda turǵan aqyn - jazýshy Ýásıfı qyzyǵa jazǵan.
Shahardy sýmen qamtamasyz etý álemde sırek kezdesetin sýlandyrý tásili «kárizder» arqyly júrgizilgen.
Saýrandaǵy kóne qudyq
Ýásıfıdiń (tájik jazýshysy) aıtýynsha osy sýlandyrý júıesin shaharǵa musylman áýlıeleriniń biri Mir Arab syıǵa tartqan. Basyn shahardan 7 shaqyrym jerden alatyn osy kárizdi kanaldy salýǵa 200 úndi quldary paıdalanylǵan. Sol áýlıeniń esimi osy kúngi Saýrannan soltústikke qaraı 6 - 7 shaqyrym jerdegi Mirtóbe bekinisiniń qıraǵan ornynda qalǵan. Álgi kárizderdiń basy da sol mańnan bastalady.
Arnaıy salynǵan qazba 48 qatar qalanǵan kirpishpen nyǵaıtylǵan tereń ordyń tereńdigi úsh metrden astam ekendigin kórsetti. Qalany qorshaǵan jaýdyń talaı jaýyngerleri osy ormen qabyrǵany ala almaı jer qushqan. Qazba jumystary kezinde qabyrǵaǵa qadalǵan jáne ordyń ishine qulaǵan jebeniń temir ushtary kóp tabylady. Qabyrǵa buzǵysh qondyrǵylardyń domalaq tas oqtary men orǵa qulap ólgen jaý áskeriniń qýrap qalǵan qańqalary da kezdesip jatady. Qazirgi kezde shahardyń ornyndaǵy kóne ǵımarattardy qalpyna keltirip, týrıser kóretin mýzeı jasaý jumystary qarqyndy júrip jatyr.
«Saýran qamaly – óte berik bekitilgen qorǵan, onyń myqty jáne kúshti qamal bolǵandyǵy sonshalyqty, taǵdyr tálkeginiń qoly onyń qorǵanynyń túbine jetip kórgen emes, jáne kóktegi aspannyń ózi de álem jeriniń tórtten birinde mundaı berik qamal kórgen emes. Onyń bıiktigi sonshalyqty, kúnniń kózi de odan asyp kórgen emes. Qamaldyń beriktigi sonshalyqty,, onyń munaralary men dýalyn qıratý eshkimniń oıyna da kirip shyqpaıdy».
Saýrandy jaýlap almaqshy bolǵan Abdallah - hannyń áskerı joryǵyn sýrettegen (HVİ ǵ. ekinshi jartysy) avtor qamal - qala týraly osylaı dep jazǵan. Atalmysh shaıbanılik bıleýshi jáne oǵan deıin basqa da joly bolǵan jáne bolmaǵan jaýlap alýshylar Saýrandy (Sabrandy) ulan - ǵaıyr Deshti - Qypshaq dalasyn meken etken taıpalar men halyqtarǵa ústemdik ornatýǵa múmkindik beretin strategıalyq bekinis retinde qarastyrǵan. Úı oryndarynyń, úlken saraılarynyń ornalasaýynyń syzbalaryna qaraǵanda bul jerdiń basqa eskertkish retinde saqtalǵan tarıhı oryndardan ereksheligi bar. Keıbir ǵımarattar oryndarynyń syzbalaryna qaraǵanda ejelgi Buhara men Tashkenttiń qurylys nysandaryna uqsap kelgendigi kórinse de Jańa Saýran – óz aldyna ortaǵasyrlyq arhıtektýranyń jańa da erekshi úlgileri bolyp tabylady. 1924 jyly shyǵarylǵan 5 teńgelik quny bar kúmis teńgeler tabylǵan kezinde zertteýlerdiń qorytyndysyna qaraǵanda HH ǵasyrdyń 30 - shy jyldaryna deıin bul qalada tirshilik toqtalmaǵandyǵy aıqyn. Bul Sovet dáýirindegi eń alǵashqy teńgelerdiń biri bolǵan. 50 - 60 jyldary jergilikti mal baǵýshylar bul oryndardaǵy keń qorǵandardy jazǵy jaıylym men qashar retinde qoldanǵan. Onyń dáleli retinde keıingi zertteýler men qazba jumystarynda aıqyn kórinip tur.
Qazba kezinde shahardyń bas qaqpasy men onyń syrtynan qazylǵan orǵa salynǵan aspaly kópirdiń tuǵyrlary tabyldy. Qorǵanys qabyrǵasyn qorshaı qazylǵan tereń ordyń ishine kezinde sý jiberilgen. Arnaıy salynǵan qazba 48 qatar qalanǵan kirpishpen nyǵaıtylǵan tereń ordyń tereńdigi úsh metrden astam ekendigin kórsetti. Qalany qorshaǵan jaýdyń talaı jaýyngerleri osy ormen qabyrǵany ala almaı jer qushqan. Qazba jumystary kezinde qabyrǵaǵa qadalǵan jáne ordyń ishine qulaǵan jebeniń temir ushtary kóp tabylady. Qabyrǵa buzǵysh qondyrǵylardyń domalaq tas oqtary men orǵa qulap ólgen jaý áskeriniń qýrap qalǵan qańqalary da kezdesip jatady.
1994 jylǵy «Qazaqstannyń tarıhı - mádenı eskertkishter shejiresiniń» Ońtústik Qazaqstan oblysy boıynsha jınaǵyna №636 sandy nómirimen engizilip memleket qaraýyna alynǵan. Jalpy qorǵaý aımaǵy 50 ga.
Tarıhı jazbalardaǵy derekterge qaraǵanda Kóne Saýran qalasynyń úsh ret kóship, qonysyn jyljytqany anyqtalǵan. Onyń birinshisi Qaratóbe - Saýran, ekinshisi – Saýran, úshinshisi – Jańa Saýran.
Qaratóbe – Saýran bul qabyrǵalary óz aldyna erekshe tańbalanǵan qalqan tárizdi úsh satyly qıysnsyz bes buryshtyń úlgide kórinis taýyp turǵan tóbe. Onyń darbazalarynyń orny soltústik, soltústik – shyǵys, ońtústik – shyǵys jáne batys tustarynda saqtalyp qalǵan.
Qalanyń tarıhyn bilip, izdený maqsatynda birinshi arheologıalyq qazba jumystaryn Aleksandr Natanovıch Bershtaımnyń (sovet arheology) basqarýymen buǵan deıingiOńtústik Qazaqstan oblysynyń arheologıalyq espedısıasy júrgizgen. Sol kezde Vİ - Vİİİ ǵ. jaıyndaǵy derekterge súıene otyryp, jergilikti jerdiń plany kózben sholý arqyly syzylyp daıyndalǵan. Bul týraly qazba jumystarynda kóptegen derekter keltirilgen. XIV - XVIII ǵǵ. tusynda aıtylǵan keıingi derekterdiń barlyǵy XIVǵ.- da qurylymdalǵan Saýran týraly bolyp keledi. 1987 j. saýalnamalarǵa jaýap izdeý barysynda Saýrannyń oqshaýlanǵan jerlerin Karl Moldahmetuly Baıpaqovqa (sovet arheology, QR ǵylymı akademıasynyń akademıgi) osy derekterge tolyqtyrýǵa septigin tıgizdi.
Saýran – soltústikten ońtústikke sozylyp jatqan kópburyshty jáne kópqabyrǵaly jer kólemi kóne qala. Qala ishinde eki darbaza bolǵan. Birinshi qazba jumystarynan keıin, qaıta qazba jumystaryn júrgizý barysynda qalanyń erteǵasyrdaǵy jáne ortaǵasyrdaǵy oryndary anyqtalǵandyǵy aıtylady. 1999 jyly Túrkistan arheologıalyq ekspedısıasy sýretke túsirý arqyly syzbalar jasalyp, eski teńgeler tabylǵandyǵynyń arqasynda jańa derektermen tolyqtyryldy.
Jańa Saýran - bul barlyq derekterdiń jıyntyǵyn árbir ekspedıalyq jumystardyń jańalyqtarymen tolyqtyryla otyrylyp anyqtalǵan oryn. Soǵan qaraǵanda eń sońǵy qaldyqtardyń orny bolýy kerek. Jer kólemi «O» árpiniń jazylýyna uqsas bolyp keledi. Jergilikti turǵyndardyń aıtýyna qaraǵanda qazirgi tańdaǵy qırap qalǵan qorǵannyń qaldyqtary Jańa Saýrannyń soltústik bóligi delinedi.
Qorytyndy
«Qasıetti Qazaqstan» jobasy - týrızmdi kórkeıtýdiń qaınar kózi
Álemdi tańdandyrary anyq ashyq aspan astyndaǵy murajaı uıymdastyrýǵa laıyqty bul biregeı qala Qazaqstan halqy men ǵalymdarynyń qyzyǵýshylyn týdyrý - da. Endi Qazaqstan tarapynan Saýrandy Uly Jibek joly boıyndaǵy týrızm ınfraqurylymyna qosyp, elimizge asa mańyzdy da kerek tarıhı - mádenı murajaıǵa aınaldyrý mindeti týyp otyr...
Mundaı tylsymǵa toly tarıhı óńirlik eskertkishter neshe ǵasyr ótse de kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqan ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy bolyp qala bermek. Sondyqtan jahandaný bizden áli kóp zertteýlerdi qajet etedi.
Sonymen qatar kıeli oryn­dardyń sulba - beınesin 3D skanerleý arqyly sıfrlandyrý isi qolǵa alynýda. Qazaqtyń jalpaq tilimen aıtsaq, bulaı jasaý arqyly nysannyń qazirgi beınesin saqtap qala alamyz. Alda - jalda onyń bir jeri búlin­se, sıfrlanǵan nusqasyna qarap qaıtadan qalpyna keltirýge múmkindik bar. Birqatar týrısik kompanıa­lar beınerolık­terdi sheteldik saıahatshylar­ǵa jibe­rip, eldegi kıeli nysan­dary­myz­dy olarǵa tanystyrýda.
Osy tusta mende zertteýlerge súıene otyryp, azdap bolsa da ólketaný aıasyndaǵy jasalynyp jatqan birqatar jumystarǵa óz úlesimdi qosqym kelgen maqsatta týrızmdik oryn retinde kóne Saýran qalasynyń jańa jobasyn usynǵym kelip otyrmyn. Bul jobada qalanyń kire beris qamalymen qosa aınala qorshalǵan qorǵandary kórsetilgen. Qalaǵa barý jolynda eń aldymen Túrkistan ortalyq qalamyzdan jol tartamyz. Kóne Saýrannyń qorǵan ishindegi alańdarda birshama demalys aımaqtary men shyǵys arhıtektýralyq úlgilerine súıenip, ǵımarattar úlgisin ornattym. Oǵan qosa, kógaldandyrý jumystary qarqyndy iske asyrylǵan jaǵdaıda qalanyń kórinisi ózindik ereksheligi bar aımaqqa aınalatyndyǵy sózsiz dep, aǵashtar men gúlderdi qondyrdym.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
M. Tuıaqbaev
«Áziret - Sultan» memlekettik tarıhı - mádenı qoryq murajaıy
«Túrkistan óńirindegi kóne qalalary men eldi mekenderine tarıhı
áýe - ǵaryshtyq túsirim júrgizý jáne damytý joldary»
E. Smaǵýlov Túrkistan qalasynyń arheologıalyq ekspedısıasy
«Kóne Saýran» 2010j
«Aıqyn» gazeti 02. 10. 2018j
Ǵalamtordan alynǵan qosymsha málimetter