Jalyndap ótken jas ǵumyr
İ. Kirispe
Ǵanı – Qazaqstan men Orta Azıa jastarynyń jalyndy jetekshisi.
Qazaq halqynyń kóginde quıryqty juldyzdaı jarqyrap, shuǵylaly iz qaldyryp ketken, el - jurtyn jalyn júregimen jylytyp ótken Ǵanı Muratbaev halyqty izine erte bildi.
Qazaqstan men Ortalyq Azıa jastarynyń jalyndy jetekshisi, shyǵys jastarynyń uıymdastyrýshysy bolǵan belgili qoǵam qaıratkeri Ǵanı Muratbaev esimi elge ǵana emes, álemge belgili. Ol óz basyna daryǵan jiger - kúsh pen aqyl - parasatyn shyǵys halqynyń kemel keleshegine baǵyttady. Eger sarǵaıǵan tarıh paraqtaryna kóz salsaq, on bes jasar balanyń alasapyran kezeńde mártebeli de laýazymdy uıymnyń músheligine qabyldanýy tekten - tek bolmasa kerek. Tula boıy qaısarlyq pen qaıratqa, namys pen jigerge, oıy aqyl men parasatqa toly Ǵanı shyǵys jastarynyń kemel keleshegi úshin ómirin sarp etti.
1921jyly Orynborda Qazaqstan komsomolynyń birinshi ólkelik konferensıasy ótti. Konferensıany uıymdastyrǵan sol kezdegi Túrkistan komsomol uıymy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy - Ǵanı Muratbaev (1902 - 1924) edi.
Ǵanı Muratbaev - qoǵam qaıratkeri, BLKJO men Komýnıstik jastar ınternasıonalynyń qaıratkeri. Qazalydaǵy orys - qazaq mektebin, joǵary bastaýysh ýchılıshesin, Tashkenttegi orta bilim beretin qazaq - qyrǵyz pedagogıkalyq ýchılıshesi janyndaǵy aýyldyq mektepter úshin nusqaýshy - lektorlar kýrsyn, Tashkenttegi memlekettik úlgi - tájirıbelik mektebin jáne Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetiniń qoǵamdyq ǵylymdar fakúltetin bitirgen.
Jetisý oblysynda muǵalimder daıarlaıtyn kýrstar uıymdastyrdy, Jetisý oblystyq jáne Tashkent, Samarqand, Vernyı qalalyq komsomol uıymdarynyń negizin qalaýǵa at salysty. Tashkenttegi jetim balalardy ınternatqa, balalar úıine ornalastyrýǵa belsene kirisip, olar úshin uıymdastyrylǵan ınternattyń dırektory boldy. 1921 jyly Tashkentten shyǵatyn «Jas alash» gazetiniń bas redaktory boldy. 1921 jyly aldymen Samarqand ólkelik komsomol komıtetiniń, keıin Túrkistan Respýblıkasy Komsomol uıymy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp saılandy. 1922 - 1924 jyldary Reseı Komýnıstik jastar odaǵynyń (RKJO) 5 - sezinde Reseı Komýnıstik jastar odaǵy Ortalyq komıtetiniń múshesi, Komýnıstik Jastar odaǵy Ortalyq komıteti Orta Azıa búrosynyń alǵashqy tóraǵasy bolyp saılandy.
Ǵanı Muratbaevtyń qysqa ǵumyry týraly Maǵjan Jumabaev, İlıas Jansúgirov, Juban Moldaǵalıev syndy aqyndar jyr arnaǵan. Qoǵam qaıratkeriniń esimi Almaty, Qyzylorda, Astana, Aqtóbe, taǵy da basqa qalalardaǵy kóshelerge berilgen. Almaty qalasynda oǵan eskertkish ornatylyp, Respýblıkalyq oqýshylar saraıyna Ǵanı Muratbaev esimi berilgen, Qazaly qalasynda memorıaldy murajaı ashylǵan. 2002 jyly Ǵanı Muratbaevqa arnalǵan Qazaqstannyń poshta markasy aınalysqa endi. Kórnekti qoǵam qaıratkeri týraly «Bizdiń Ǵanı» kórkem fılmi, «Osyndaı qysqa ǵumyr» derekti fılmi túsirildi.
Kezinde Ortalyq Azıa men Qazaqstan jastar uıymy qaraǵan Túrkistan Komsomoly Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy bolýy, Búkilreseılik Komýnıstik Jastar Odaǵynyń Ǵanıdy KIM - niń Shyǵys elderi jastarynyń jetekshisine saılaýy birtýar azamattyń soqpaqty da toqpaqty ómir jolyna aıqyn aıǵaq bolsa kerek. Aýyr¬dym deýge de arlanǵan namysshyl jigit naýqasqa shaldyqqanyna da moıynsunbaǵan syńaıly. Alaıda, asqynyp ket¬ken ókpe derti jas Ǵanıdy máńgilik saparǵa attandyrdy. Ózekti órtegen ókinishtiń osynaý derti qazaq jurtynyń, ony aıtasyz, búkil Shyǵys halqynyń júrekterine jazylmas jara salǵan. Máskeý turǵyndary máńgilikke kete barǵan Ǵanıdy úsh kún aza tutty. Baltyq teńiziniń 200 jaýyngeri qurmetti qaraýylda turdy. Ǵanı Máskeý ortalyǵyndaǵy Vagankov zıratyna jerlendi. Osydan - aq Shyǵys shamshyraǵy – Ǵanıdyń ómir joly keıingi tolqynǵa ulaǵat bolatynyna eshqandaı kúmán keltirmes.
İİ. Negizgi bólim
Ǵanı – naǵyz kúresker dárejesine kóterilgen saıası tulǵa.
«Ómirdi Ǵanıdan artyq kim jaqsy kórgen? Ol biraq jeke óz ómiriniń qamyn ǵana oılaǵan emes. Ol kópshiliktiń ómirin, kópshiliktiń baqytyn oılaǵan, naǵyz qoǵamdyq úlken baqytty ómirdi kóksegen edi» dep Júsipbek Arystanov jazǵandaı, Ǵ. Muratbaev Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasynyń jeńisin qýana qarsy alǵan.
Jastyǵyna qaramastan, «jalyndy úgitshi» atanǵan Ǵanı partıa organdarynyń tapsyrmasyna jaýapkershilikpen qarap, baılar men býrjýazıashyl ultshyldarǵa tabandylyqpen qarsy kúresedi. Bar ǵumyryn halqynyń bolashaǵyna arnaǵan Ǵanı kúres ústine shynyǵyp, shıryǵa túsedi.
Komsomoldyń basshylyq jumystarynda bolǵan Ǵanı Komýnıstik partıanyń nusqaýlaryn, sonyń ishinde ult saıasatyn múltiksiz oryndaý jolynda jan - tánimen qyzmet etip, óziniń tabandy bólshevık, sheber uıymdastyrýshy ekenin ańǵartady.
Boıynda uıymdastyrýshylyq, sheshendik, tabandylyq, ádildik, adaldyq, shynshyldyq, álsizderge qamqorlyq, qaısybirin sanamalap aıtaıyq, asyl qasıetter toǵysqan tulǵa ónegesin urpaqtarǵa úlgi etip, rýhanı tárbıe berý – bizdiń azamattyq arymyzǵa syn bolyp qala bermek.
Ǵanı komsomoldyń Búkilodaqtyq V sezinde (1922 j.) ortalyq komıtet músheligine kandıdat, Vİ sezinde (1924 j.) Ortalyq komıtet múshesi, respýblıka keńesteriniń Hİ - Hİİ sıezerinde ortalyq atqarý komıtetiniń múshesi, Dúnıejúzi komýnıstik ınternasıonal jastarynyń İV kongresinde atqarý komıtetiniń múshesi bolyp saılandy. Horezm Respýblıkasynyń «Qyzyl eńbek» ordenimen nagrad¬taldy. RSFSR áskerı - soǵys flotynyń qurmetti teńizshisi ataǵyna ıe boldy.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda dúnıege kelip, qysqa ǵumyr keshse de Ǵanı eki dáýirdiń kýási bolyp, artyna óshpesteı iz tastap úlgirdi. Ol qazaq¬tyń qarasha úıinen qanattanyp shyǵyp, jastardyń jalyndy uıymdastyrýshysy bolyp tanyldy. Jalyndy jastyń jarqyn ómiri búgingi jáne erteńgi jas urpaqqa árqashanda úlgi - ónege. Burynǵy Túrkistan Ortalyq partıa komıtetiniń tóraǵasy Názir Tórequlov 1925 jyly 17 sáýirdegi «Pravda» gazetinde jazǵan maqalasynda «Ǵanı Orta Azıa jastarynyń óte qymbattysy, jaýynger jasy edi.
Orta Azıada eshbir jastar uıymynyń jumysy onyń qatysýynsyz ótpeıtin, ol sharshamaıtyn, shaldyqpaıtyn komsomol edi» dep jazdy. Rasynda da Ǵanıdyń jastardy tárbıeleý, elimizdiń mádenı - aǵartý saıasatyndaǵy atqarǵan isteri men aıtqan oılary kóregendik, kósemdik. Oǵan Ulttyq muraǵat qorlarynda saqtalǵan qujattar kýá. Sol qujat¬tar¬men tanysqan árbir azamat Ǵanıdyń uıymdastyrýshylyq, iskerlik, danalyq, qamqorlyq isterine tánti bolyp, oǵan úlken qurmetpen bas ıetini sózsiz.
Ǵanı – aǵartýshy, pedagog.
Ǵanı Muratbaev – almas qylysh¬taı jarqyldap ótken Alash arystarynyń biri, aǵartýshy pedagog. 18 jasynan bastap qazaq hal¬qyn ash¬tyq¬tan arashalaýǵa, saýat¬syz¬dyqty joıýǵa bilek sybana kirisken el qamqorshysy bolǵan ol óziniń qysqa ǵumyryn, aqyl - oı parasatyn jastardyń keleshegine arnady. Ózi de muǵalimdik ýchılısheniń oqytýshysy bolǵan ol jetim balalardy qanatynyń astyna alyp, olardyń ınternatqa ornalasýyna yqpal jasaıdy. «Bulardy tárbıeleý kerek, keleshek ıgi isterdiń talaıy osylardyń qolymen sheshilmek. Bulardan eńbekshiler senimin tolyq aqtaıtyn iskerler tárbıelep shyǵýymyz kerek» dep aldyna bıik maqsat qoıǵan Ǵanı kóptegen qıyndyqtardy jeńe bildi.
1920 - 1923 jyldary Tashkentte jetim balalar úıi ashyldy. Ǵanıdyń kómeginiń arqasynda kóptegen jastar osy jerde bilim aldy.
Eńbekshi jastardyń oqyp, bilim alýynda tún uıqysyn tórt bólgen Ǵ. Muratbaev bir joldasyna 1920 jyly jazǵan hatynda: «Ǵylymsyz, oqýsyz eshnárse bolmaıdy eken. Bıyl qarataban kedeı jastardan 500 balany oqý oryndaryna ornalastyrsam dep júrmin» deıdi. Kóp ultty Túrkistan respýblıkasynyń elý myńdaı múshesi bar jas¬tar uıymyna basshylyq etken Ǵanıdy kezinde komýnıstik partıanyń ortalyq komıteti de «Shyǵys jastarynyń kósemi» dep tanydy. Ǵanı kóptegen isterdiń kósh bastaýshysy, uıtqysy boldy. Elde mektep, klýb, balalar úıleri men ınternattar ashýdy qolǵa aldy. Ǵanı Muratbaev Orta Azıa men Qazaqstandy mekendegen ulttardyń tarıhyn, mádenıeti men etnologıasyn, salt - dástúrin, mýzykasyn jete bildi. Qazaq tilinde tuńǵysh ret «Jas alash», «Jas qaırat» gazetteri Ǵanıdyń tikeleı talap etýimen uıymdastyryldy, jaryq kórdi. Ol eki basylymnyń da tuńǵysh redaktory boldy. Qazirgi «Jas Alash» gazetiniń negizin qalady.
Ǵanı - áıel teńdigin qorǵaýshy.
Qazaq halqynda áıelderdiń, qyz - kelinshekterdiń joǵyn joqtap, olardyń teńdigine arasha túsken azamattardyń arasynda Ǵanı da bar. Ol 1921 jyly «Jastar» gazetiniń ekinshi sanynda jarıalaǵan maqalasynda bylaı dep jazdy: «Otarshyldardyń, baılardyń talaı áıelderdi kúń qylyp, otyn aldyrǵany, tezek tergizip, mal baqqyzǵany da anyq. Qoldan kelgenshe halyqtyń arasyna kirip, jastar uıymdaryn ashyp, baılardyń esiginde júrgen qazaq, qyrǵyz áıel jastaryn jınap, olardy oqý oryndaryna kirgizý kerek. Eńbekshi halyqtyń bizdi oqytyp kútken úmitin aqtamaı qalǵanymyz jaramsyz bolar» dep jastardyń aldyna úlken mindet qoıady.
Ǵanı Muratbaev Keńestik shyǵystyń artta qalǵan qyz, kelinshekteriniń baqytyn oılap, áıelder máselesine únemi kóńil aýdaryp otyrady. Shyǵys jastary arasynan oqý oqyp, qyzmetke kirisken qyz, kelinshekterdi kórgende: «Mine, qazir birinshi kelgen qarlyǵashty kórip otyrmyz. Biz on jyldan keıin qyz, kelinshek isi nyǵaıyp, onyń kórkeıgenin kórsek, shyǵys áıelderiniń baılaýdan bosanyp, elmen birdeı jan bolǵanyn da kóremiz» dep qýanady. Ǵanıdyń zamandasy, profesor Beısenbaı
Kenjebaev: «... aldymen ózimdi tanystyryp óteıin. Meniń atym – Ǵanı, famılıam – Muratbaev. Myna jigittiń aty - Ábdikárim, famılıasy – Aqbaev. Ekeýmiz de osynda oqımyz, ári jumys isteımiz. Bizdiń maqsatymyz – senderdi ınternatqa oqýǵa shaqyrý, ertip áketý. Buǵan ne deısizder?»- dedi. Ylǵı jetim balalar osylaısha úkimettiń qamqorlyǵyna óte bardyq» - dese, orys dostary bylaı dep eske alady: « Ǵ. Muratbaevpen men 1922 jyldyń kúzinde tanystym.... jalǵyz shyǵys jastary ǵana emes jalpy Muratbaevpen tanys, bilis, istes bolǵan adamdardyń bári de ol týraly joǵary pikirde edi.
Bolgar komsomolynyń ókili Blagoı Gúchovtan, Iýgoslavıa komsomolynyń delegaty Gorkıchten, Italá komsomolynyń kórnekti qaıratkeri Djzýppe Bertıden Ǵanı týraly, onyń qyzmet qabileti men adamgershiligi týraly tamasha baǵalar estidim, al, biz, ózimiz, orys jigitteri, dosymyzdy qaltqysyz súıip, ony maqtanysh etetin edik...» - deıdi Aleksandr Ivanovıch Mılchakov. Osyndaı asa baǵaly pikir men quny joǵary oılardy Ǵanıdyń qyzmettesteri de, dostary da aıtyp júrdi. Onyń qamqorlyǵyna bólenip, sol kezde ınternatta bilim alǵan qazirgi kórnekti jazýshylarymyz da Ǵanı týraly tolǵana, tebirene jazdy.
Qorytyndy.
Sózimdi qoryta kele elimizdiń tarıhynda oıyp turyp oryn alatyn, jańalyqtyń jarshysy, jańa ómirdiń belsendi qurylysshysy bola bilgen birtýar tulǵa Ǵanı Muratbaevtyń esimi el esinde máńgi saqtalady degim keledi.
Aqyn Jetisken Mákenáli:
Men Ǵanımyn –
Shyn sózdiń ustasymyn,
Álıhan, Mirjaqyptyń tutasymyn.
Maǵjan men Ahmettiń baýyrymyn,
Jalyn júrek jastardyń ustazymyn.
Baqytym – Uly halqym – ǵalamatym,
Qazaq bolyp álemge taralatyn.
Men Ǵanımyn máńgilik tiri júrgen,
Alashymnyń arqalap amanatyn! – dep jyrlaǵandaı, máńgi jas Ǵanıdyń ómiri keıingige úlgi - ónege. Ony zertteý, jańa qyrynan taný jalǵasa bermek.
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany, Qazaly aýyly,
№100 orta mektebiniń bastaýysh synyp muǵalimi
Berdesheva Jadyra Molybekqyzy
Ǵanı – Qazaqstan men Orta Azıa jastarynyń jalyndy jetekshisi.
Qazaq halqynyń kóginde quıryqty juldyzdaı jarqyrap, shuǵylaly iz qaldyryp ketken, el - jurtyn jalyn júregimen jylytyp ótken Ǵanı Muratbaev halyqty izine erte bildi.
Qazaqstan men Ortalyq Azıa jastarynyń jalyndy jetekshisi, shyǵys jastarynyń uıymdastyrýshysy bolǵan belgili qoǵam qaıratkeri Ǵanı Muratbaev esimi elge ǵana emes, álemge belgili. Ol óz basyna daryǵan jiger - kúsh pen aqyl - parasatyn shyǵys halqynyń kemel keleshegine baǵyttady. Eger sarǵaıǵan tarıh paraqtaryna kóz salsaq, on bes jasar balanyń alasapyran kezeńde mártebeli de laýazymdy uıymnyń músheligine qabyldanýy tekten - tek bolmasa kerek. Tula boıy qaısarlyq pen qaıratqa, namys pen jigerge, oıy aqyl men parasatqa toly Ǵanı shyǵys jastarynyń kemel keleshegi úshin ómirin sarp etti.
1921jyly Orynborda Qazaqstan komsomolynyń birinshi ólkelik konferensıasy ótti. Konferensıany uıymdastyrǵan sol kezdegi Túrkistan komsomol uıymy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy - Ǵanı Muratbaev (1902 - 1924) edi.
Ǵanı Muratbaev - qoǵam qaıratkeri, BLKJO men Komýnıstik jastar ınternasıonalynyń qaıratkeri. Qazalydaǵy orys - qazaq mektebin, joǵary bastaýysh ýchılıshesin, Tashkenttegi orta bilim beretin qazaq - qyrǵyz pedagogıkalyq ýchılıshesi janyndaǵy aýyldyq mektepter úshin nusqaýshy - lektorlar kýrsyn, Tashkenttegi memlekettik úlgi - tájirıbelik mektebin jáne Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetiniń qoǵamdyq ǵylymdar fakúltetin bitirgen.
Jetisý oblysynda muǵalimder daıarlaıtyn kýrstar uıymdastyrdy, Jetisý oblystyq jáne Tashkent, Samarqand, Vernyı qalalyq komsomol uıymdarynyń negizin qalaýǵa at salysty. Tashkenttegi jetim balalardy ınternatqa, balalar úıine ornalastyrýǵa belsene kirisip, olar úshin uıymdastyrylǵan ınternattyń dırektory boldy. 1921 jyly Tashkentten shyǵatyn «Jas alash» gazetiniń bas redaktory boldy. 1921 jyly aldymen Samarqand ólkelik komsomol komıtetiniń, keıin Túrkistan Respýblıkasy Komsomol uıymy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp saılandy. 1922 - 1924 jyldary Reseı Komýnıstik jastar odaǵynyń (RKJO) 5 - sezinde Reseı Komýnıstik jastar odaǵy Ortalyq komıtetiniń múshesi, Komýnıstik Jastar odaǵy Ortalyq komıteti Orta Azıa búrosynyń alǵashqy tóraǵasy bolyp saılandy.
Ǵanı Muratbaevtyń qysqa ǵumyry týraly Maǵjan Jumabaev, İlıas Jansúgirov, Juban Moldaǵalıev syndy aqyndar jyr arnaǵan. Qoǵam qaıratkeriniń esimi Almaty, Qyzylorda, Astana, Aqtóbe, taǵy da basqa qalalardaǵy kóshelerge berilgen. Almaty qalasynda oǵan eskertkish ornatylyp, Respýblıkalyq oqýshylar saraıyna Ǵanı Muratbaev esimi berilgen, Qazaly qalasynda memorıaldy murajaı ashylǵan. 2002 jyly Ǵanı Muratbaevqa arnalǵan Qazaqstannyń poshta markasy aınalysqa endi. Kórnekti qoǵam qaıratkeri týraly «Bizdiń Ǵanı» kórkem fılmi, «Osyndaı qysqa ǵumyr» derekti fılmi túsirildi.
Kezinde Ortalyq Azıa men Qazaqstan jastar uıymy qaraǵan Túrkistan Komsomoly Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy bolýy, Búkilreseılik Komýnıstik Jastar Odaǵynyń Ǵanıdy KIM - niń Shyǵys elderi jastarynyń jetekshisine saılaýy birtýar azamattyń soqpaqty da toqpaqty ómir jolyna aıqyn aıǵaq bolsa kerek. Aýyr¬dym deýge de arlanǵan namysshyl jigit naýqasqa shaldyqqanyna da moıynsunbaǵan syńaıly. Alaıda, asqynyp ket¬ken ókpe derti jas Ǵanıdy máńgilik saparǵa attandyrdy. Ózekti órtegen ókinishtiń osynaý derti qazaq jurtynyń, ony aıtasyz, búkil Shyǵys halqynyń júrekterine jazylmas jara salǵan. Máskeý turǵyndary máńgilikke kete barǵan Ǵanıdy úsh kún aza tutty. Baltyq teńiziniń 200 jaýyngeri qurmetti qaraýylda turdy. Ǵanı Máskeý ortalyǵyndaǵy Vagankov zıratyna jerlendi. Osydan - aq Shyǵys shamshyraǵy – Ǵanıdyń ómir joly keıingi tolqynǵa ulaǵat bolatynyna eshqandaı kúmán keltirmes.
İİ. Negizgi bólim
Ǵanı – naǵyz kúresker dárejesine kóterilgen saıası tulǵa.
«Ómirdi Ǵanıdan artyq kim jaqsy kórgen? Ol biraq jeke óz ómiriniń qamyn ǵana oılaǵan emes. Ol kópshiliktiń ómirin, kópshiliktiń baqytyn oılaǵan, naǵyz qoǵamdyq úlken baqytty ómirdi kóksegen edi» dep Júsipbek Arystanov jazǵandaı, Ǵ. Muratbaev Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasynyń jeńisin qýana qarsy alǵan.
Jastyǵyna qaramastan, «jalyndy úgitshi» atanǵan Ǵanı partıa organdarynyń tapsyrmasyna jaýapkershilikpen qarap, baılar men býrjýazıashyl ultshyldarǵa tabandylyqpen qarsy kúresedi. Bar ǵumyryn halqynyń bolashaǵyna arnaǵan Ǵanı kúres ústine shynyǵyp, shıryǵa túsedi.
Komsomoldyń basshylyq jumystarynda bolǵan Ǵanı Komýnıstik partıanyń nusqaýlaryn, sonyń ishinde ult saıasatyn múltiksiz oryndaý jolynda jan - tánimen qyzmet etip, óziniń tabandy bólshevık, sheber uıymdastyrýshy ekenin ańǵartady.
Boıynda uıymdastyrýshylyq, sheshendik, tabandylyq, ádildik, adaldyq, shynshyldyq, álsizderge qamqorlyq, qaısybirin sanamalap aıtaıyq, asyl qasıetter toǵysqan tulǵa ónegesin urpaqtarǵa úlgi etip, rýhanı tárbıe berý – bizdiń azamattyq arymyzǵa syn bolyp qala bermek.
Ǵanı komsomoldyń Búkilodaqtyq V sezinde (1922 j.) ortalyq komıtet músheligine kandıdat, Vİ sezinde (1924 j.) Ortalyq komıtet múshesi, respýblıka keńesteriniń Hİ - Hİİ sıezerinde ortalyq atqarý komıtetiniń múshesi, Dúnıejúzi komýnıstik ınternasıonal jastarynyń İV kongresinde atqarý komıtetiniń múshesi bolyp saılandy. Horezm Respýblıkasynyń «Qyzyl eńbek» ordenimen nagrad¬taldy. RSFSR áskerı - soǵys flotynyń qurmetti teńizshisi ataǵyna ıe boldy.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda dúnıege kelip, qysqa ǵumyr keshse de Ǵanı eki dáýirdiń kýási bolyp, artyna óshpesteı iz tastap úlgirdi. Ol qazaq¬tyń qarasha úıinen qanattanyp shyǵyp, jastardyń jalyndy uıymdastyrýshysy bolyp tanyldy. Jalyndy jastyń jarqyn ómiri búgingi jáne erteńgi jas urpaqqa árqashanda úlgi - ónege. Burynǵy Túrkistan Ortalyq partıa komıtetiniń tóraǵasy Názir Tórequlov 1925 jyly 17 sáýirdegi «Pravda» gazetinde jazǵan maqalasynda «Ǵanı Orta Azıa jastarynyń óte qymbattysy, jaýynger jasy edi.
Orta Azıada eshbir jastar uıymynyń jumysy onyń qatysýynsyz ótpeıtin, ol sharshamaıtyn, shaldyqpaıtyn komsomol edi» dep jazdy. Rasynda da Ǵanıdyń jastardy tárbıeleý, elimizdiń mádenı - aǵartý saıasatyndaǵy atqarǵan isteri men aıtqan oılary kóregendik, kósemdik. Oǵan Ulttyq muraǵat qorlarynda saqtalǵan qujattar kýá. Sol qujat¬tar¬men tanysqan árbir azamat Ǵanıdyń uıymdastyrýshylyq, iskerlik, danalyq, qamqorlyq isterine tánti bolyp, oǵan úlken qurmetpen bas ıetini sózsiz.
Ǵanı – aǵartýshy, pedagog.
Ǵanı Muratbaev – almas qylysh¬taı jarqyldap ótken Alash arystarynyń biri, aǵartýshy pedagog. 18 jasynan bastap qazaq hal¬qyn ash¬tyq¬tan arashalaýǵa, saýat¬syz¬dyqty joıýǵa bilek sybana kirisken el qamqorshysy bolǵan ol óziniń qysqa ǵumyryn, aqyl - oı parasatyn jastardyń keleshegine arnady. Ózi de muǵalimdik ýchılısheniń oqytýshysy bolǵan ol jetim balalardy qanatynyń astyna alyp, olardyń ınternatqa ornalasýyna yqpal jasaıdy. «Bulardy tárbıeleý kerek, keleshek ıgi isterdiń talaıy osylardyń qolymen sheshilmek. Bulardan eńbekshiler senimin tolyq aqtaıtyn iskerler tárbıelep shyǵýymyz kerek» dep aldyna bıik maqsat qoıǵan Ǵanı kóptegen qıyndyqtardy jeńe bildi.
1920 - 1923 jyldary Tashkentte jetim balalar úıi ashyldy. Ǵanıdyń kómeginiń arqasynda kóptegen jastar osy jerde bilim aldy.
Eńbekshi jastardyń oqyp, bilim alýynda tún uıqysyn tórt bólgen Ǵ. Muratbaev bir joldasyna 1920 jyly jazǵan hatynda: «Ǵylymsyz, oqýsyz eshnárse bolmaıdy eken. Bıyl qarataban kedeı jastardan 500 balany oqý oryndaryna ornalastyrsam dep júrmin» deıdi. Kóp ultty Túrkistan respýblıkasynyń elý myńdaı múshesi bar jas¬tar uıymyna basshylyq etken Ǵanıdy kezinde komýnıstik partıanyń ortalyq komıteti de «Shyǵys jastarynyń kósemi» dep tanydy. Ǵanı kóptegen isterdiń kósh bastaýshysy, uıtqysy boldy. Elde mektep, klýb, balalar úıleri men ınternattar ashýdy qolǵa aldy. Ǵanı Muratbaev Orta Azıa men Qazaqstandy mekendegen ulttardyń tarıhyn, mádenıeti men etnologıasyn, salt - dástúrin, mýzykasyn jete bildi. Qazaq tilinde tuńǵysh ret «Jas alash», «Jas qaırat» gazetteri Ǵanıdyń tikeleı talap etýimen uıymdastyryldy, jaryq kórdi. Ol eki basylymnyń da tuńǵysh redaktory boldy. Qazirgi «Jas Alash» gazetiniń negizin qalady.
Ǵanı - áıel teńdigin qorǵaýshy.
Qazaq halqynda áıelderdiń, qyz - kelinshekterdiń joǵyn joqtap, olardyń teńdigine arasha túsken azamattardyń arasynda Ǵanı da bar. Ol 1921 jyly «Jastar» gazetiniń ekinshi sanynda jarıalaǵan maqalasynda bylaı dep jazdy: «Otarshyldardyń, baılardyń talaı áıelderdi kúń qylyp, otyn aldyrǵany, tezek tergizip, mal baqqyzǵany da anyq. Qoldan kelgenshe halyqtyń arasyna kirip, jastar uıymdaryn ashyp, baılardyń esiginde júrgen qazaq, qyrǵyz áıel jastaryn jınap, olardy oqý oryndaryna kirgizý kerek. Eńbekshi halyqtyń bizdi oqytyp kútken úmitin aqtamaı qalǵanymyz jaramsyz bolar» dep jastardyń aldyna úlken mindet qoıady.
Ǵanı Muratbaev Keńestik shyǵystyń artta qalǵan qyz, kelinshekteriniń baqytyn oılap, áıelder máselesine únemi kóńil aýdaryp otyrady. Shyǵys jastary arasynan oqý oqyp, qyzmetke kirisken qyz, kelinshekterdi kórgende: «Mine, qazir birinshi kelgen qarlyǵashty kórip otyrmyz. Biz on jyldan keıin qyz, kelinshek isi nyǵaıyp, onyń kórkeıgenin kórsek, shyǵys áıelderiniń baılaýdan bosanyp, elmen birdeı jan bolǵanyn da kóremiz» dep qýanady. Ǵanıdyń zamandasy, profesor Beısenbaı
Kenjebaev: «... aldymen ózimdi tanystyryp óteıin. Meniń atym – Ǵanı, famılıam – Muratbaev. Myna jigittiń aty - Ábdikárim, famılıasy – Aqbaev. Ekeýmiz de osynda oqımyz, ári jumys isteımiz. Bizdiń maqsatymyz – senderdi ınternatqa oqýǵa shaqyrý, ertip áketý. Buǵan ne deısizder?»- dedi. Ylǵı jetim balalar osylaısha úkimettiń qamqorlyǵyna óte bardyq» - dese, orys dostary bylaı dep eske alady: « Ǵ. Muratbaevpen men 1922 jyldyń kúzinde tanystym.... jalǵyz shyǵys jastary ǵana emes jalpy Muratbaevpen tanys, bilis, istes bolǵan adamdardyń bári de ol týraly joǵary pikirde edi.
Bolgar komsomolynyń ókili Blagoı Gúchovtan, Iýgoslavıa komsomolynyń delegaty Gorkıchten, Italá komsomolynyń kórnekti qaıratkeri Djzýppe Bertıden Ǵanı týraly, onyń qyzmet qabileti men adamgershiligi týraly tamasha baǵalar estidim, al, biz, ózimiz, orys jigitteri, dosymyzdy qaltqysyz súıip, ony maqtanysh etetin edik...» - deıdi Aleksandr Ivanovıch Mılchakov. Osyndaı asa baǵaly pikir men quny joǵary oılardy Ǵanıdyń qyzmettesteri de, dostary da aıtyp júrdi. Onyń qamqorlyǵyna bólenip, sol kezde ınternatta bilim alǵan qazirgi kórnekti jazýshylarymyz da Ǵanı týraly tolǵana, tebirene jazdy.
Qorytyndy.
Sózimdi qoryta kele elimizdiń tarıhynda oıyp turyp oryn alatyn, jańalyqtyń jarshysy, jańa ómirdiń belsendi qurylysshysy bola bilgen birtýar tulǵa Ǵanı Muratbaevtyń esimi el esinde máńgi saqtalady degim keledi.
Aqyn Jetisken Mákenáli:
Men Ǵanımyn –
Shyn sózdiń ustasymyn,
Álıhan, Mirjaqyptyń tutasymyn.
Maǵjan men Ahmettiń baýyrymyn,
Jalyn júrek jastardyń ustazymyn.
Baqytym – Uly halqym – ǵalamatym,
Qazaq bolyp álemge taralatyn.
Men Ǵanımyn máńgilik tiri júrgen,
Alashymnyń arqalap amanatyn! – dep jyrlaǵandaı, máńgi jas Ǵanıdyń ómiri keıingige úlgi - ónege. Ony zertteý, jańa qyrynan taný jalǵasa bermek.
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany, Qazaly aýyly,
№100 orta mektebiniń bastaýysh synyp muǵalimi
Berdesheva Jadyra Molybekqyzy
You Might Also Like
