InfoHub Logo

№ 3 sabaq jospary
Mamandyǵy: 1502000 - Agronomıa
Páni: Ósimdik sharýashylyǵy ónimderi óndirisiniń tehnologıasy.
Sabaqtyń taqyryby: Jazdyq jáne kúzdik bıdaıdy ósirý tehnologıasy.
Halyq sharýashylyǵyndaǵy mańyzy, taralýy, ónimi. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda astyq óndirýdi turaqtandyrý aýyl sharýashylyǵy ǵylymdary men óndiristiń negizgi mindetteriniń biri bolyp tabylady.
Dándi astyq daqyldary ishinde bıdaı óte qundy taǵamdyq ósimdikterdiń biri retinde dúnıejúzinde 230 mln. ga egis alqabyn alyp jatyr, onyń ishinde kúzdik bıdaı egistikteri 35%- yn jazdyq bıdaı 65 paıyzyn quraıdy, al onyń astyq ónimi orta eseppen 25, 4 s/ga.
Kúzdik bıdaı joǵary ónimdiliktiń daqyly retinde óziniń bıologıalyq potensıalyn qunarly topyraqtarda jáne jaqsy alǵy daqyldarda iske asyrady.
«Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵy Qazaq ǴZI» RMM - niń aýmaǵynda JÚRGİZİLGEN ZERTTEÝLER BOIYNSHA Soltústik Qazaqstan jaǵdaıynda kúzdik bıdaıǵa jalǵyz alǵy daqylǵa yqtyrmaly súri tanaby jatady. Yqtyrmaly súri tanabyna sebilgen kúzdik bıdaı ylǵalmen jáne qorektik zattarmen barynsha jaqsy qamtamasyz etiledi, ári egin kógi qysqy úsikten jaqsy qorǵalady.
Kúzdik bıdaıdy arnaıy aýyspaly egisterde shamamen daqyldardy tómendegendeı keskinmen kezektestirip ornalastyrý usynylady:
1. Yqtyrmaly súri tanaby – kúzdik bıdaı – jazdyq bıdaı – jazdyq bıdaı;
2. Yqtyrmaly súri tanaby – kúzdik bıdaı – jazdyq bıdaı – jazdyq bıdaı;
3. Yqtyrmaly súri tanaby – kúzdik bıdaı – jazdyq bıdaı – jazdyq bıdaı – arpa.
Jumsaq bıdaıdyń ónim deńgeıi oǵan tanaptardy daıyndaǵanda júrgiziletin sharalarmen ǵana emes, sonymen qatar sharýashylyqtaǵy búkil eginshilik mádenıetine baılanysty anyqtalady.
Alǵy daqyldar. Qazaqstannyń dalalyq, ormandy - dala aýdandary úshin kezinde QR ASHM - niń «Kazagroınnovasıa» AQ - nyń «A. I. Baraev atyndaǵy Qazaq astyq sharýashylyǵy ǵylymı - zertteý ınstıtýty» JSHS jáne basqa ǵylymı mekemelerdiń ǵalymdary qysqa aınalymdy (4, 5, 6 tanapty t. b.) dándi súr tanapty, dándi otamaly daqyldar aýyspaly egisterin zerttep jasady jáne olar jazyq tilgishti, mınımaldy topyraq óńdeý tehnologıalaryna negizdelgen:
Jazdyq bıdaıǵa usynylǵan aýyspaly egis sulbasy:
1. Súri jeri, bıdaı, bıdaı, arpa, bıdaı;
2. Súri jeri, bıdaı, bıdaı, bıdaı, arpa
3. Súri jeri, bıdaı, bıdaı, suly, bıdaı, arpa
4. Júgeri, bıdaı, arpa nemese suly
5. Birjyldyq shópter (pishenge, jasyl balaýsaǵa), bıdaı; asburshaq, bıdaı, suly nemese arpa;
Tyńaıtqyshtar - ósimdikterdiń qorektendirýin ońtaılandyrýdy, topyraq qunarlyǵyn, daqyldyń ónimi men sapasyn arttyrýdy qamtamasyz etetin mańyzdy faktor. Jazdyq bıdaı astyǵynyń bir tonnasyn qalyptastyrýǵa orta eseppen 35 - 45 kg azot (N), 8 - 12 kg fosfor (R2O5) jáne 17 - 27 kg kalıı (K2O) qajet. Topyraqtan qorektik zattardy jazdyq bıdaı túptenýden dánniń súttene pisý kezeńine deıin barynsha qarqyndy sińiredi. Alaıda astyq ónimine áser etetin «qıyn - qystaý» kezeńi – sebý – tútikke shyǵý aralyǵy. Qazaqstannyń kópshilik aımaqtarynda, ásirese ormandy dala aımaqtarynda, jazdyq bıdaı úshin tıimdi tyńaıtqyshtardyń biri – fosfor tyńaıtqyshy. Negizgi astyqty óńir Soltústik Qazaqstanda súri tanabyna engizilgen (R2O5) árbir kıllogramy týra jáne sońǵy áserimen 10 - 12 kg - ǵa deıin qosymsha jazdyq jumsaq bıdaı ónimin qamtamasyz etedi. Onyń ústine ol 5 - 6 táýlik erte pisedi, al bul der kezinde egindi ysyrapsyz jınap, joǵary sapaly astyq alýǵa múmkindik beredi.
Súri tanaby fosfor tyńaıtqyshyn engizetin eń jaqsy oryn bolyp esepteledi. Bul onyń joǵary ylǵaldylyǵyna, nıtratty azotpen qamtamasyz etilýine jáne aramshópterden tazalyǵyna baılanysty.
Topyraq óńdeý. Topyraq óńdeý naqty aımaq jaǵdaıynda alǵy daqylǵa, topyraq erekshelikterine, onyń aramshóptermen lastanýyna, basym aramshópter túrine jáne kóptegen basqa – jaǵdaılarǵa baılanysty ózgeredi.
Topyraq óńdeýdiń eki túri bar jazdyq bıdaı úshin kúzde jerdi soqamen tereń qopsytý jáne kóktemde egin seber aldynda óńdeý.
Erte kóktemgi topyraq óńdeý kúzgi kesek topyraqty súdigerde, jazyq tilgishti tehnologıamen daıyndalǵan súri jerlerde júrgiziledi jáne onyń fızıkalyq pisý kezeńinde bastalady. Negizgi maqsaty – ekpe daqyldar tuqymdaryn birkelki sińirý úshin topyraq betin tegisteý.
Sebý aldyndaǵy topyraq óńdeýdi gerbısıdti óńdeýmen almastyrýǵa da bolady, bul shara aramshópterden tazartyp qana qoımaı, topyraqtaǵy ylǵal qoryn da saqtaýǵa jaǵdaı jasaıdy. Sebý aldyndaǵy gerbısıdtik óńdeýdi (raýndap 36% s. e., 1, 8 - 2, 0 l/ga) bıdaıdyń kesh sebiletin tanaptarynda sebýden 7 - 8 táýlik buryn júrgizgen tıimdi.
Qar toqtatý - SVÝ - 2, 6 nemese SVSH - 10 qar toqtatqysh quraldarmen iske asyrylady. Ol qar qabaty 12 - 15 sm (qarasha – jeltoqsan) jetkende bastalady da jeldiń basym baǵytyna kóldeneń júrgiziledi. Jaldardyń ara qashyqtyǵy tóbesinen eseptegende 4 - 5 m aspaǵany jón.
Tuqymdy sebýge daıyndaý. Sebýge ónimdilik qasıetteri joǵary tuqymdy paıdalanǵan jón, ári ondaı tuqym sorttary memlekettik tizimnen sebýge ruqsat etilgen bolýy tıis.
Qurǵaq aýada qyzdyrý tuqym sapasyna oń áserin tıgizedi. Bul óný energıasy men tanaptyq óngishtikti arttyrýdyń bir joly. Qurǵaq aýada qyzdyrýdy kún kózinde 15 - 20oS - da júrgizgen jaqsy. Bul jumysty arnaýly belsendi jeldetkish qurylymdarynda (15 - 20oS jylylyqta) júrgizgende yńǵaıly jáne tıimdi.
Tuqymdy dárileý. Tuqymdy sańyraýqulaq jáne bakterıalyq aýrý qozdyrǵyshtarynan zalalsyzdandyrý úshin ýaqytynda jáne sapaly dárileý (sebýden 1 - 2 aı buryn) qajet. Qazaqstanda qara kúıe, tamyr shirigi j. b. aýrýlarǵa qarsy júıeli áseri bar vıtavaks (1, 5 - 2, 0 kg/t), raksıl 6% (0, 4l/t),
Sebý merzimi. Soltústik jáne Ortalyq Qazaqstanda jazdyq bıdaıdyń ońtaıly sebý merzimi 15 - 30 mamyr aralyǵy bolyp tabylady.
Aımaqta ósiriletin sorttardyń pisý merzimine, kóktemniń sıpaty men bir metr topyraq qabatyndaǵy ylǵal qory, tanaptyń lastaný deńgeıine, sonymen birge sharýashylyqtardyń fosfor tyńaıtqyshtarymen qamtamasyz etilýine baılanysty jazdyq bıdaıdyń tómendegideı sebý merzimi usynylady:
- erte qurǵaqshylyqty kóktemde ortasha merzimde pisetin sorttardy sebýdi 18 mamyrdan erte bastaýǵa bolmaıdy, al kóktem kesh ári salqyn bolǵanda tyńaıtqysh engizilgen súri tanabynda qurǵaq - dalaly aımaqta 23 mamyrǵa deıin, qurǵaqshylyqty aýdandarda 21 mamyrǵa deıin seýip bitirý qajet; tyńaıtqysh engizilmegen súri jerlerde bıdaı sebýdi 20 mamyrǵa deıin aıaqtaıdy.
- ortadan kesh pisetin sorttardy ortasha merzimde pisetinderge qaraǵanda 3 - 5 táýlik buryn sebe bastaǵan durys; taza súri tanabynyń aýdany shamaly bolǵanda, tehnıkamen jaqsy jaraqtanǵanda jáne jumys tyńǵylyqty uıymdastyrylǵanda jazdyq bıdaıdyń mundaı sorttarynyń ońtaıly sebý merzimi – 20 - 22 mamyr;
Ortasha ylǵaldy jyldary jazdyq jumsaq bıdaıdyń ońtaıly sebý merzimi: ortasha merzimdi sorttar úshin – 15 - 25 mamyr, ortadan kesh pisetinderge – 15 - 20 mamyr. Ońtaıly sebý merzimi sheńberinde eń áýeli ortadan kesh pisetin sorttardy ylǵaly mol jáne aramshópterden taza tanaptarǵa, sońynan - ortasha merzimde pisetin sorttardy ylǵal mólsheri tómen jáne aramshóptermen birshama lastanǵan tanaptarǵa sebedi.
Sebý tásili. Sebý tásili astyq ónimimen qatar ónimniń birkelkiligi men onyń sapasyna da áser etedi. Barynsha jetildirilgen sebý tásiline neǵurlym ósimdikterdiń qorektený alańy kvadrat pishinine jaqyndaý egistikter jatady. Mundaı qorektený alańy egistikterde ósimdikterdiń jaryqty, qorektik zattardy, ylǵaldy paıdalanýy jaqsarady. Bul talaptarǵa tarqatarly, toǵyspaly jáne toǵyspaly - dıagonaldy tásilder sáıkes keledi. Alaıda, Respýblıkamyzdyń barlyq aımaqtarynda jappaı qatardaǵy sebý tásili qoldanylady; ańyz paıasy saqtalǵan tanaptarda SZS - 2, 1 sepkishteri jáne onyń modıfıkasıalarymen sebý tásili keń taraǵan; paıasyz alqaptarda SZP - 3, 6 jáne SZ - 3, 6 sepkishterimen sebilgen egistik jaqsy nátıje beredi. Barlyq jaǵdaıda da sheteldik osy zamanǵy keshendi tuqymsepkishterdiń artyqshylyqtary bul baǵytta kúdik týdyrmaıdy.
Sebý mólsheri. Astyq óniminiń mólsheri kóp jaǵdaıda bir ólshem egistiktegi ónimdi masaqtar sanyna baılanysty ózgeredi. Sebý mólsherin belgilegende sebiletin sorttyń túptený deńgeıi, tanaptyń ylǵalmen qamtamasyz etilýi jáne aramshóptermen lastanýy eskeriledi. Jazdyq bıdaı arpa men sulyǵa qaraǵanda álsiz túptenetindikten ol sebý mólsherin birshama arttyrýdy qajetsinedi.
Qunarly topyraqtarda jáne jetkilikti ylǵal qory bolǵanda ári aramshóptermen lastanǵan tanaptarda sebý mólsherin arttyrady, al qurǵaqshylyqty aýdandarda - azaıtady.
Aımaqtarǵa qaraı jazdyq bıdaıdyń sebý mólsheri 2, 5 - ten 4, 5 mln/ga óngish tuqym aralyǵynda ózgeredi:
- kádimgi qara topyraqtarda - 3, 5 - 4, 5 mln/ga óngish tuqym;
- ońtústik qara topyraqtarda - 2, 5 - 4, 0 mln/ga óngish tuqym;
- qara qońyr (kashtanovye) topyraqtarda - 2, 0 - 3, 2 mln/ga óngish tuqym.
Sebý tereńdigi. Jappaı egin kógin alýda jáne jazdyq bıdaıdyń birkelki pisýine tuqymnyń topyraqqa sińirý tereńdigi aıtarlyqtaı ról atqarady. Tuqymdy tym tereń nemese saıaz sińirýge bolmaıdy. Bul jaǵdaıda egin nashar kókteıdi, jazdyq jaýyn shashynnyń áserinen qosymsha egin kógi paıda bolady, astyq pisrý dárejesi ártúrli dánderden qalyptasady da sapasy tómen bolady. Sondyqtan tuqym ylǵaldy qabatqa sińirilýge tıis.
Elimizdiń kóptegen aýdandarynda jazdyq jumsaq bıdaıdyń qolaıly sebý tereńdigi 5 - 8 sm bolyp tabylady.
Tuqymnyń sińirý tereńdigi onyń sapasyna, topyraq klımat erekshelikterine, naqty agrotehnıkalyq sharalarǵa t. b. baılanysty. Kóktem salqyn bolǵanda ári jeńil topyraqtarda tuqymdy saıaz, al qurǵaq bolǵanda tereńirek sińiredi. Sińirý tereńdigi 8 - 10sm jetkizilgende eginniń kókteýi kesheýildeıdi, dalalyq óngishtik pen ónim tómendeıdi. Mundaı jaǵdaıda sebý mólsheri 10% arttyrylady.