InfoHub Logo

Kóne zamanda, jurt bir páterden ekinshi páterge kósherde, zattardy tasý úshin keıde jergilikti túrmeniń tutqyndaryn jaldaıtyn.

Biz, balalar, so tutqyndardyń kelýin ámanda ystyq ynta-yqylaspen jáne aıaýshylyqpen kútip júretin edik.

Tutqyndardy, beldikterine orasan úlken revolverlerin "búldogterin" qystyrǵan qaraýylshylar aıdap keletin. Biz kózimiz baqyraıyp, so bir ústerine tutqyndardyń surǵylt kıimin, bastaryna surǵylt dóńgelek shápkelerin kıgen kisilerge jaltaqtap qaraı beretinbiz. Biraq ne ekenin ózimiz de bilmeı, biz ásirese beldigine shyldyraǵan jińishke kisenderi belbeýshemen baılanyp qoıylǵan tutqyndarǵa aıryqsha qurmetpen qaraıtynbyz.

Sonyń báriniń sumdyq qupıa syry bardaı bolyp kórinetin. Biraq eń bir tańǵalyp, tamsanarlyq jaıt, tutqyndardyń bári derlik kádýelgi sharshap-shaldyqqan adamdar bolyp shyǵatyn jáne solardyń aq kóńil qaıyrymdylyǵy sondaı, olardy jaýyzdar men qylmystylar degenge tipti sengiń de kelmeıtin. Qaıta olar tek kishipeıil ǵana emes, izetti kisiler de bolatyn, bárinen buryn qomaqty bir zattardy aparyp qoıarda áldebireýge zaqym keltirýden, ne birdeńeni syndyrýdan qatty qorqatyn.

Bizderdiń, balalardyń, úlkendermen kelise otyryp, jasalǵan qıturqy josparymyz bolatyn. Sheshemiz qaraýylshylardy as úıge shaı ishýge alyp ketedi, biz so kezderi tutqyndardyń qaltalaryna nandy, shujyqty, qant pen temekini, keıde tipti aqshany da asyǵys salyp jatamyz. Ony bizge ata-analarymyz beretin.

Biz bul nar táýekeldiń isi eken dep oılap, tutqyndar as úı jaqqa kezin bir qysyp qoıyp, bizge sybyrlap alǵystaryn aıtqan kezde, sóıtip biz bergen syılyqtardy árirek, ishki qupıa qaltalaryna qaıtadan jasyrǵan kezderi máz bolyp qýanyp qalatynbyz.

Keıde tutqyndar bizge jurttan eleýsiz etip hattar beretin. Biz olarǵa markalardy japsyryp, sosyn bárimiz top bolyp, poshta jáshigine salýǵa baratynbyz. Hattardy jáshikke salmaı turǵanda, biz: jaqyn jerde prıstav ne polıseı joq pa eken? — dep burylyp qaraıtynbyz. Olar bizdiń qandaı hatty jóneltkeli jatqanymyzdy sezip qoıatyn kisilerdeıin.

Tutqyndardyń arasynan men bir aq saqaldy kisini esimde saqtap qalyppyn. Ony ózgeleri aǵaman dep ataıtyn.

Ol zattardy tasýǵa jarlyq beretin. Zattardyń birazy ásirese shkaptar men pıanıno esikterge tirelip qalatyn, olardy amaldap alyp ótý qıyn bolatyn, keıde olar tipti ózderine kúni ilgeri arnalyp qoıylǵan jańa orynǵa turǵysy kelmeıtin. Zattar ashyqtan-ashyq qasarysatyn. Ondaı kezderi aǵaman turyp, qaısy bir shkap jóninde:

— Ony óziniń turǵysy keletin jerine qoıyńdar. Sender ony noqtalaýdy qoıyńdar! Men bes jyldan beri zattardy tasyp kelemin jáne olardyń minez-qulqyn bilemin. Eger bu zat osy jerge turǵysy kelmeıdi eken, endi ony qansha qystasań da kónbeıdi. Synýǵa bar, biraq kónbeıdi, — deıtin.

Men qart tutqyn so bir naqyl sózin jazýshynyń jospary men keıipkerlerdiń is-qımylyna baılanysty esime túsirip otyrmyn. Zattar men osynaý ádebı keıipkerlerdiń tártibinde ortaq birdeńe bar. Keıipkerler jıi-jıi avtormen kúresip jatady jáne olardy udaıy jeńip otyrady dese de bolady. Biraq bul jónindegi áńgime áli de alda.

Árıne, jazýshylardyń bári derlik bolashaq zat - josparyn jasaıdy. Olardyń birqatary josparlaryn egjeı-tegjeıine deıin dálme-dál etip qurady. Endi bireýleri — jaqyn-jýyq etip jazady. Ózara eshbir baılanysy joqtaı bolyp kórinetin birneshe sózden turatyn jospardy jasaıtyn da jazýshylar bar.

Tek sýyryp salma darynyn ıgergen jazýshylar ǵana eshbir josparsyz jaza alady. Orys jazýshylarynyń ishinen bul daryndy joǵary deńgeıde ıgergen tek Pýshkın ǵana bolatyn, al bizben zamandas prozaıkterden Alekseı Nıkolaevıch Tolstoı bul darynnyń ıesi boldy.

Men biraq kemeńger jazýshylar da eshbir josparsyz jumys isteı alady dep oılamaımyn. Kemeńgerdiń ishki saraıynyń baı bolyp keletini sonsha, kez kelgen taqyryp, kez kelgen oı, jaıt nemese kez kelgen nárse onyń sarqylmaıtyn asosıasıa tasqynyn týdyrady.

Jas Chehov Korolenkoǵa:

— Mine, sizdiń ústelińizdiń ústinde kúlsalǵysh tur. Eger qalasańyz, men dál qazir sol jóninde áńgime jazaıyn, — deıdi.

Árıne, ol sony jazdy da.

Myna jaıtty kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi, bir kisi kósheden ýmajdalyp qalǵan bir somdy taýyp alady da dáp bir oınaǵan kisi deıin, op-ońaı da qarapaıym sózdermen romanyn sol somnan bastaı jóneledi. Birazdan keıin sol roman ulǵaıyp, tereńdep. keńeıe túsedi, ol adamdarmen, oqıǵalarmen, jaryqpen, boıaýlarmen tolysyp, qıalmen qanattanyp, bir qalyppen emin-erkin aǵady da jazýshydan jańa qurbandyqty talap etedi, odan bederli beıneler men sózderdiń asyl qoryn ózine jumsaýyn talap etedi.

Hosh, sonymen kezdeısoq nárseden bastalǵan hıkaıattan, endi qarasań, nebir oılar týyndaıdy, kúrdeli taǵdyr-talannyń adamdary paıda bolady. Al sosyn, jazýshy óz janynyń tolqýyna ıe bola almaı qalady. Ol Dıkkens sıaqty, qoljazbasyn bettep otyryp jylaıdy, Flober sekildi jany aýyryp yńyranady, nemese Gogol sıaqty qarqyldap kúledi.

Máselen, taý ishinde bolmashy dybystan, ańshy myltyǵyn gúrs etkizip atýdan bıik jarqabaqtan qar jyltyrap, tutas bir jolaq bolyp sógile bastaıdy. Kóp uzamaı ol tómen qaraı sýsyp kele jatqan qar ózeni sekildenip kórinedi de birneshe mınýttan keıin, kúlli shatqaldy satyr-sutyr gýilimen qaltyratyp, aýany ushqyndaǵan shań-tozańǵa toltyryp, uly kóshkin bolyp qulap, etekti basyp qalady.

Kemeńgerligine qosa, sýyryp salmalyq daryny mol adamdardyń shyǵarmashylyq kúıge op-ońaı túsetinin kóptegen jazýshylar atap ótedi.

Pýshkınniń qalaı jumys isteıtinin jete biletin Baratynskıı ol týraly:

...Jas Pýshkın jeldeı esken jalt-jult etip, Qalamynan bárin de týyndatyp...

Men keıbir josparlardyń sózder jıyntyǵy bolyp kórinetinin aıtyp kettim. Sonyń shaǵyn bir mysaly mynadaı. Meniń "Qar" degen áńgimem bar. Ol jaryqqa shyqpaı turǵanda, men bir paraq qaǵaz jazdym, so jazbadan álgi áńgime týdy. Endi so jazǵanymnyń túr-pishini qalaı deısiz ǵoı?

Soltústik týraly umyt qalǵan bir kitap. Soltústiktiń negizgi túr-túsi — kúmis qaǵaz tárizdi. Ózen ústindegi bý. Áıelder úkilerdegi sýǵa jýylǵan kirlerdi shaıyp jatyr. Tútin, Aleksandra Ivanovna úıiniń qońyraýyna: "Esikte turmyn salbyrap, qaqsań — ketem dańǵyrap!" "Birkelki únmen qońyraý, qajytady shyldyrap". Olardy "darvaldaıa" -"Valdaıdyn syıy" dep ataıdy. Soǵys. Taná. Ol áıel qaıda, qaıdaǵy meńireý qalashyqta? Jalǵyz ózi. Alabult tasasyndaǵy kómeski aı, - sheksiz shalǵaı. Ómir alaqandaı jaryq aınalasyna kelip syǵylysqan. Shamnan túsken jaryqqa. Túni boıy qabyrǵalarda birdeńe gýildep jatady. Butaqtar tereze áınekterin tyrnaıdy. Biz qysqy túnniń eń bir meńireý sátinde úıden syrtqa ete sırek shyǵamyz. Buny tekserý kerek... Jalǵyzdyq pen saryla kútý. Mazasyz kári mysyq. Oǵan eshteńemen de jaǵa almaısyń. Bári de - tipti roıál ústindegi órimdi shyraq (záıtún aǵashynyń maıynan) kórinip turǵan sıaqty, biraq ázirshe basqa eshteme de joq. Roıali bar páter izdeıdi (ánshi). Evakýasıa. Sarǵaıa kútý jaıyndaǵy áńgime. Bóten bireýdiń úıi. Ózinshe jaıly, eski salt-dástúrindegi úı, fıkýster, Stambolı nemese Mesaksýdı dep atalatyn eski temekilerdiń ıisi shyǵady. Shal tiriniń tirligimen júrgen, ólip qalady. Jańǵaq aǵashynan jazý ústeliniń jasyl tysyna sary daqtar túsken. Kishkene qyz. Zolýshka. Kútýshi áıel Basqa ázirshe eshkim de joq. Mahabbat kisini qashyqtan tartyp ákeledi, deıdi jurt. Biraq tek kútý jóninde ǵana áńgime jazýǵa bolady. Neni kútedi? Kimdi kútedi? Buny kelinshektiń ózi de bilmeıdi. Bul júrekti jaralaıdy. Júzdegen joldar toǵysatyn bir jerde adamdar bir-birimen tosynnan tosyn kezdesip qalady, biraq burynǵy búkil ómiri osy kezdesýdiń daıarlyǵy bolǵanyn ózderi de bilmeıdi. Yqtımaldyq teorıasy. Buny adam júregine de qoldanýǵa bolady. Aqymaqtarǵa bári de ońaı. El qarǵa kómilip barady. Bir adamnyń kelmeı qoımaıtyny anyq. Álde bireýden ólgen kisiniń atyna hattar kele beredi. Olardy ústel ústine qabattap qoıa bastaıdy. Bunyń kilti — so hattarda. Qandaı hattar? Onda ne aıtylǵan. Teńizshi. Balasy. Onyń keler aldynda qorqynysh paıda bolady. Kútý. Áıel júreginiń meıirimdiliginiń shegi joq. Hattar aqıqat shyndyqqa aınalady.. Taǵy da órimdi shyraqtar. Múlde basqa sıpatta. Notalar. Emen japyraqtary beınelengen súlgi. Qaıyńnyń tútini. Kúıine keltirýshi — búkil chehtar jaqsy mýzykanttar. Kózine deıin orap alǵan. Bári de aıqyn!"

Mine, osyny sol áńgimeniń jospary dep, súırep ákelgendeı etip aıtýǵa bolady. Eger áńgimeni bilmeı, osy jazbany oqyǵan kisi, bunyń tym baıaý jáne kómeskileý bolsa da taqyryp pen sújetti sıpap baıqaǵanyn ańǵarý qıyn emes.

Jazýshynyń eń dál, ábden oılastyrylyp, tekserilgen jospary qandaı kúıge túsedi? Shynyn aıtsaq, olardyń ómiri kóbinese qysqa bolyp keledi.

Endi bastalǵan dúnıede adamdar paıda bolysymen, sol adamdar avtordyń erkimen jandana bastaǵan kezde, olar dereý josparǵa qarsy bas kóterip, onymen tartysýǵa kirisedi. Árıne, oǵan alǵashqy qımyldy jazýshy bergenimen, álgi dúnıe óziniń ishki qısynymen damı bastaıdy. Keıipkerler ózderiniń minez-qulyqtaryna sáıkes damı bastaıdy, so minez-qulyqtardy jasaǵan jazýshy bolǵanymen, onymen áste sanaspaıdy.

Eger jazýshy olardy ishki qısyndaryna qaramaı, is-áreket jasaýǵa zorlap kóndirse, olardy kúsh jumsap, jospardyń aıasyna qaıta aparatyn bolsa, onda keıipkerler erbeńdep júretin qańqaǵa, temir quldarǵa (robottar) aınalady.

Bul pikirdi Tolstoı jaı sózdermen-aq aıta salǵan.

Iasnaıa Polánaǵa kelýshilerdiń bireýi o kisi Anna Karenınany poıyz astyna yrǵyp túsýge kóndirip, qatygezdik jasadyńyz dep Tolstoıdy aıyptaıdy.

Tolstoı jymıyp kúledi de oǵan bylaı dep jaýap beredi.

— Bul pikir Pýshkınniń basynan ótken bir jaıtty esime saldy. Bir kúni ol kóńildes serikteriniń birine: "Tatánanyń meni qandaı kúıge túsirgenin bilesiz be? Ol kúıeýge shyǵyp ketti. Men odan mundaıdy múlde kútpegen edim", - deıdi. Anna Karenına jóninen so sózdi aıtýyma bolady. Jalpy alǵanda, meniń keıipkerlerim men keıipker áıelderim keıde men áste qalamaıtyn nárselerdi jasaıdy. Olar men tileıtin nárselerdi emes, aqıqat ómirde ne isteıtin bolsa, sony isteýge, aqıqat ómirde qalaı bolatyn bolsa, solaı bolýǵa tıis.

Kúlli jazýshylar keıipkerlerdiń tabandylyǵyn jaqsy biledi. "Men jumysym qyzyp jatqan kezde, óz keıipkerimniń bes mınýttan keıin ne aıtatynyn bilmeımin. Men olardy syrttarynan tańǵalyp baqylap otyramyn", — deıdi Alekseı Nıkolaevıch Tolstoı.

Ekinshi kezektegi keıipkerdiń basqalaryn yǵystyryp, ózi bas keıipkerge aınalatyn, hıkaıanyń búkil barysyn buryp jiberip, ony ózine erte jóneletin jaıttar da bolady.

Jazýshynyń oı-sanasyndaǵy dúnıe shyn mánindegi naǵyz kúshine enip, ómir súrýi tek jumys ústinde ǵana bolady. Sol sebepti de jospardyń buzylyp, kúl-talqan bolýynyń eshbir ereksheligi de, qaıǵy-qasireti de joq.

Qaıta bul tabıǵı nárse, ol naǵyz ómirdiń kedergini jaryp ótip, jazýshynyń shemasyn shúpildete toltyryp, jandy qajyr-qaıratymen qalamgerdiń bastapqy joba-josparyn buzyp-jaryp óte shyqqanyn kórsetedi.

Biraq bul joba-josparǵa eshqashan da kir keltirmeıdi, óıtkeni jazýshynyń róli dúnıeniń bár-bárin tek ómirdiń sybyrlap aıtqanyn jaza berýmen bitpeıdi. Óıtkeni qalamger shyǵarmasyndaǵy obrazdardyń ómiri onyń jadymen, qıalymen, tájirıbesimen, jan-júreginiń tynys-tirshiligimen shartty túrde baılanysyp jatady.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---