InfoHub Logo

Jurt «aıýsha aqyryp turǵan Alakóz» deıtin áıel óziniń eri Jantaqty «meniń momynym, qoıdan qońyrym» dep ataıdy. Muny syrt qaraǵan kisi Alakóz erin tym jaqsy kórgendikten solaı deıtin shyǵar dep oılaıdy. Bir jaǵynan alyp qaraǵanda bul tipti sheshesiniń balasyna aıtqany sıaqty da. Óıtkeni Alakóz dene bitimi tym kesek, egep İle ózeni tasyp aýyldy alyp ketkendeı jaǵdaı bolsa, omda Jantaqty ıyǵyna otyrǵyzyp alyp, jaldap tarta beretindeı. Al Jantaq she? Kerisinshe ony jurt qomsynyp, bireý ony kúıkentaıdaı, bireý judyryqtaı dep júredi. Másele tipti olardyń úlken-kishiliginde emes.

Jalpaq erekshe sharýaqor, úıiniń otymen kirip, kúlimen shyǵady. Ia, ony sókkenniń jaǵasy sógilsin, «óz úıine qaramaǵannyń qoly qarynan kesiledi» degen emes pe. Sondyqtan da oǵan kórshiler kóńil bólmeıdi. Tek as úıleri bir bolǵandyqtan ba, áıteýir Erkinniń qart sheshesi Ulshaı ǵana osy úıdegi jaǵdaıdy kesip, piship, mańyz bepip, Jantaqtyń jýyndy tógýge bara jatqanyn, kele jatqanyn kórgende «o erkek emes, jelkek neme, anaý dáńkespendeı qatyn pe bitiredi eı» dep kúıip-pisip, ursyp júredi.

Alakóz Ulshaı shesheıdiń jaqtyrmaıtynyn bilip, ádeıi aıtatyndaı ony kórgende «momynym, jýyndyny tógip kelshi, Bóribasarǵa tamaq quı da, ıt iship bolǵansha janynda turyp, sonan sol ıtaıaqty tóńkere sal» degen sózderdi qaptatty-aı kelip. Muny estip turǵan Ulshaı shesheı tyjyrynyp teris aınalady. Al Jantaq ún-túnsiz mónteń qaǵyp, domalanyp kete barady.

Alǵash Ulshaı shesheı:

— Iapyrmaı, shydamdy jigit eken ózi,— dep júrýshi edi, keıin ol pikirin ózgertti bilem. Óıtkeni kóp balany asyrap ósirgen Ulshaı shesheı Jantaqqa qatty jany ashyq, ári sharýasyna qaraǵanyna rıza bolyp júrgende, bir ýaqıǵanyń kýási boldy.

Bir kúni kyzmetinen Jantaq úıine kúndegi ýaqytynan jarty saǵattaı kesh keldi. Ol qaladaǵy bir qoımanyń meńgerýshisi bolatyn. Jantaq kelerde bul úıdegi jaǵdaı tez buzylatyn qysqy kúndeı aıaq astynan ózgere qaldy. Ol kelgende boran Itjonnan turǵandaı edi. Áńgimeni bastaǵan. Alakózdiń qolyndaǵy sheshesi Súıretaı kempir boldy.

— Kórdiń be, keshigýin? Úıi-jaıy bar adam qyzmetten qaıtqanda keshige me eken, qudaı biledi sol, seni eki balańmen ulytyp jurtqa tastap ketip, bireýmen joǵalǵaly júr. Tilim jazyqty, dáp sóıtkeli júr.

Alakóz bul sózge kózi shatynap ernin byrt degizip:

— Tastap kórsin,— dedi.

— Oıbaı, otyzǵa kelgenshe seniń-aq aqylyń kirmeı qoıdy-aý, balam. Ondaı týǵan-týysqany joq adamǵa senýge bola ma? Kúsh kórsetip otyrǵanyń álgi kórshi aýdannan ketýdiń jaıy men eki balań ba? Ol túk te emes. Onyń jibin álden bosatyp jiberseń, keıin ne bolasyń. Ony bylaı ustaý kerek.

Súıretaı «bylaı ustaý kerek» dep tamyry bileýlenip, kógerip, taramystanyp ketken, terisi qabyrshaqtanǵan, tasbaqanyń moıyn terisindeı tyrysqan qolyn myq shegedeı qylyp, jumyp kórsetti. Alakóz bul kópti kórgen, qýarǵan kári judyryqqa qarap biraz aqyl alǵandaı boldy. Analy-balaly ekeýi sóıtip úıde momyndy «syrttan sorlatyp» otyrǵanda moıny salbyrap, býynshaq-túıinshegin arqalap qyzmetten Jantaq keldi.

— Nege keshiktiń-eı?— dedi Alakóz el kózindegi momynym deıtin sypa sózin bylaı tastaı berip.

— Qyzmette bógelip qaldym.

— Sen búıte berseń...— dep qolyndaǵy nan jaıyp jatqan oqtaýmen Jantaqty qaq basqa tartyp ketti, shashy joq taqyr bas, jarylsa da anaý úndemeı, basyn ustap otyryp qaldy. Osy bir jaıdy kózimen kórgen Ulshaı shesheı sońǵy kúnderi «osynyń bir kiriptar jeri bar» deıtindi shyǵardy.

Al qyzmettesteri Jantaqty jumysta basqasha baǵalaıdy. Ony bireý ustamdy jigit, bireý salmaqty jigit desip aspan-saıbaq qylady. Óziniń kórshisi Erkin de sol pikirde edi. Jalpy Jantaq jónindegi maqtaýdyń bárin qosqanda onyń salmaǵy dıirmen tasyndaı bolyp shyǵar edi. Ol jınalystarda jylynda bir ret sóılep kórgen emes. Sońǵy kezderi ony buryn «minezi ǵoı» desetinder endi «aramdyǵy» da deıtin bolypty. Jınalys bolsa-aq ol bir buryshqa kirip alyp, sózge aralaspaı sazaryp otyrady. Jaqynda qoıma qyzmetkerleriniń kishkene jınalysy bola ketti. Jınalystyń shaqyrylý sebebi mynaý edi.

Bir kúni keshki ǵuryp úlken qoımanyń aldynan ótip bara jatyp Erkin men Jantaq ekeýi qapqa salyp kótergen birdemesi bar bireýdiń búkireńdep qoımany aınala bergenin baıqap qaldy. Mundaıǵa árqashan-aq epsekti Erkin kúdikti adamdy qýyp jetti. Naq osy bir shaqta anaý qapty tastap, týra qashyp edi, Erkin bura bastyrmady. Ury ustaǵan qoldan shyǵyp ketpek bolyp julqynyp ta kórdi, Erkin tapjyltpady. Bul jerge Jantaq ta keldi. Baıqap qarasa, bul kúnde ózderimen aralasyp júrgen, daıyn ónim turatyn úlken qoıma meńgerýshisiniń orynbasary Ordańbaı.

— Saǵan ne joq, dedi alań ete túsken Ordańbaı.

— Túý shirkin, uıatyń qaıda?—dedi Erkin Ordańbaıdan túńilip ketip.

— Al, uryny alyp júrelik, qapty sen kóter, Jantaq, — deı berip Erkin jer jutyp qoıǵandaı bolǵan joldasynyń ornyna qarady. Erkin aldymen óz kózine senbegenmen, «dıirmendeı salmaǵy bar» deıtin batyrdyń jaz kúniniń keshki bulyńǵyrymen dopsha domalap, kóz ushynda buldyrap bara jatqanyn baıqady.

Endi mine osy másele qaralǵan jınalysta da ún-túnsiz otyr. Tipti Ordańbaı Erkinge pále japty.

— Men qoımada qapqa salynǵan nárselerdi bylaı qoıa berip edim, mynaý ala qashty.

Osyndaı kórine kózge jalaqorlyqty estip otyryp-aq Jantaq tipti ún shyǵarmady. Ómirde túk bolmaǵan, túk kórmegen sıaqty. Keshe Ordańbaıdy ustap alǵanda Erkinniń janynda turǵan Jantaq emes, álde bir basqa adam sıaqty.

— Myna Jantaq-aq aıtsynshy,— dep yza bolyp ketti Erkin. «Jantaq» degende ol bir selk ete tústi de, qaıtadan melshıip qaldy. Onyń seldir, qysqa qyryqqan shashy álde neden qoryqqan kirpiniń tikenegindeı túregep ketipti. Biraq jyltyr qara óńi sý tımes qonyzdaı esh nárseni darytar emes, ózgermeıdi. Júregi keýdesine syımaı turǵandaı demin tereń alyp, omyraýy qozǵala beredi. Tyshqan kózin urlanyp-urlanyp árkimge tastap qoıady. Tilden birjola qalǵandaı, butaǵy búlk-búlk etedi.

Erkindi yza býyp barady:

— Eı, Jantaq, urymen ortaq bolmasań aıtpaımysyń? Álde sosıalısik múlikke janyń ashymaı ma?

Jantaqtan jan shyǵýǵa bar, ún shyǵar emes. Másele sheshilmeı ashyq qaldy. Onyń esesine Ordańbaı jeke ózi akt jasap, Erkindi qyzmetten shyǵarý jaıynda kombınat dırektorynyń aldyna másele qoıa ketti.

Erteńine kombınat turǵan qalashyq gý-gý sóz boldy. Erkindi qyzmetten shyǵaratyn bolypty desti birsypyrasy. Endi birsypyrasy «ıapyr-aı, Jantaǵyń netken aram edi» desti. Mundaı pishi-pishi sóz bir úıde turatyn kórshi-qolań arasynda da bolyp edi. Ústinde oıyn tasy eki jaýyrynynyń ortasyna deıin jalańash, sońǵy sánmen tigilgen búrme etek kók jibek kóılegi bar Alakóz esik aldyndaǵy erikkenderdiń janyna kelip otyrdy. Onyń erinine kerqyzyldan jaqqan dalaby onsyz da jaıyn aýyzyn úlkeıte túskendeı ezýin qulaǵyna jetkizip kórsetedi. Eki shyqshyttaǵy bultıyp artyq bitken et qalyń jaǵylǵan opany sińire almaı, tozańdandyryp, túktendirip tur. Shaptyǵyp, betten ala keteıin dep turǵandaı. Alaıǵan úlken kózderi súzegen sıyrdyń urynshaq minezi ustaǵan kezindegideı alaq-julaq etedi. Ulshaı shesheıge tıise almaı otyrǵandaı. Ásirese, ot basyna jibek kóılek kıip júrýi qyzyq. Alakóz qansha adýyn bolyp kóringisi kelse de eshkim odan yǵysa qoımady, áńgimeniń jelisi de úzilmedi. Bir shamadan soń:

— Meniń momynym óler jerin biledi, qatyn-balasy, úıli-barandy adam aýzyn baǵyn sóıler bolar. Erkin sıaqty eser deımisiń,— dep áı-sháı joq áńgimeni ortasynan bólip jiberdi. Alakózdiń áńgimesin rastaıyn degendeı, buryshtan bir esek arba shyǵa keldi de, onyń janynda arbakeshke ilesken Jantaq kórindi. Shalbarynyń eki balaǵy jat aýyldyń ıti talaǵandaı julym-julym bolyp ketken. Kıimniń túsin aıyryp bolar emes, bir kezde kók bolǵan ba, qalaı, ár jerinen kókshil tańyltaq baıqalady. Basqa jerinde de neshe túrli boıaý bar. Jeıdesiniń qoltyǵy sógilip, bir ıyǵy jarqyrap kórinip tur. Boıy burynǵydan da alasaryp ketken be, esek arbadan áreń asady. Onyń janyna Alakóz bardy. Arbada bir qap kartop jatyr. Muny kórgen Alakóz sóz bastady:

— Osy bir shaqyrym ǵana jerdeı osy bir qap kartopty kóterip te kelmeımisiń. Soǵan arba jaldap.

Bir qaraǵan kisi muny Alakóz kúlki úshin aıtyp tur dep te oılar edi. Óıtkeni kartop salynǵan qapty arbadan turǵyzǵanda Jantaqtyń boıy qaptan aspaı qaldy. Qapty bir shaqyrym bazardan kóterip kelý emes, úıge. kóterip kirgizse de oǵan kóp olja sıaqty.

— Bes somdy bosqa shyǵaryp,— dep syzdanyp Alakóz esik aldyndaǵy otyrǵyshqa qaıtyp keldi. Basqa áıelder sıaqty erimen birge kartopty úıge kirgizýge týra jónelmedi de, ne Jantaqtyń tamaǵyn ázirleıin demedi de. Jantaq esek arbadan qapty arqalaı berip, etpetinen ketti. Jyǵylyp astymda qalyp, zorǵa turdy. Aqyry kartopty shelektep tasydy. Sonda da Alakóz otyrǵyshtan tapjylǵan joq. Ol áıelim edi-aý, nege bolyspaı otyrsyn dep Jantaq, Alakózge sóz tastamady da. Biraq myltyq kúshimen istelip turǵandaı únsiz. Ulshaı shesheıge Jantaq munyń eri emes, baıaǵydaǵy baılardyń jaldamaly quly sıaqty kórinip ketti. «Osy kiriptar bolmasa, osylaı bolar ma edi» dep oılady Ulshaı shesheı taǵy da.

...Kombınat dırektory Ábenov qatty ashýly. Ol mańdaıy qasqaıyp, ornyna otyrmaı, túregelgen boıy tur. Qoıma meńgerýshileri, seh bastyqtary, kúzet qyzmetkerleri tegic kelgen. Ábenov kelgenderdi jiti kózin júgirtip bir túgendep aldy da, Ordańbaıǵa toqtamaı, jaýapty Jantaqtan tartty.

— Al Jantaq másele saǵan tirelip tur, aıtshy kóne,— dedi. Biraq nege ekeni belgisiz ony jaqtyrmaǵanyn bet pishininen bildirip aldy. Buryshta turatyn qara seıftiń janyndaǵy qýysqa kirip alǵan Jantaq «úndemegen úıdeı páleden qutylady» deı me, suraq tikendeı, kóz úkideı qadalǵanda da tyrs etpedi. Qýysta qysqy uıqyǵa ketken jarqanattaı dybys shyǵarmady. Onyń úndemeýi Ábenovty ashyndyra tústi. Ábenov kózinen ot shashyp Ordańbaıǵa oraldy jáne shynyn aıtqyzbaı qoımaıyn degendeı qatty zekidi:

— Tur, onda óziń aıt, durysyn aıt!

Ordańbaı uıqysyn asha almaı turǵandaı qolapaısyzdyqpen ornynan zorǵa kóterile berdi de, «menen bir qatelik ótti» dep alystan alynǵan radıo únindeı dybysy óship qaldy. Shamasy baǵanadan beri Ordańbaıdan suramaı otyrǵanda Ábenov munyń bosańdyǵyn bilse kerek. Ol Jantaqtyń aqtyǵyn, adamdyǵyn baıqaıyn dedi bilem.

Endigi másele Jantaq týraly.

Jantaq jalt qarady. Janymdy osy alyp qalar degendeı buryshqa tyǵyla tústi. Sóz basqa bireýge aıtylyp jatqandaı ol ún-túnsiz. Dırektor qolyna bir qaǵazdy alyp oqymaq boldy:

— Kórshi aýdannyń prokýrorynan hat... Kombınat dırektory Ábenov joldas! Sizde qoıma meńgerýshisi bolyp isteıtin Jantaq, Qarasý aýdanynan eki qoımany iship-jep, ony zań kúshimen tólep, úshinshi qoımanyń úsh myń somyn qurtyp, bizdiń aýdannan zym-zıa bolǵan edi. Endi sol uryny sizdiń kombınatqa indetip otyrmyz. Sońǵy zańǵa baılanysty Jantaqty sotqa bermeı, túzeler dep kelgen edik...

Dırektor qaǵazdy qoıa salyp ózi sóılep ketti:

— Óz kúnásinen arylmaǵan adam basqanyń kúnásin aıtýǵa batyly barmaıdy, árkimge kiriptar bolady. Bireýdiń betine týra qaraı almaıdy...

Ábenov tútigip ketti. Kabınettegiler qozǵalaqtap, dabyrlasa bastady. Al Erkinniń kózine keshe Jantaqtyń kóz ushynda bir qarańǵy, bir jaryqta buldyrap qashyp bara jatqany elestedi. Jantaq oǵan burynǵydaı dıirmen tasy emes, tikenegin ár jerge qaldyryp, jel qýyp bara jatqan ebelekteı kórindi. Adýyn Alakóz jeńgeı aldynda búgelek qaǵatyny da osy eken ǵoı dep topshylady. Osyny sezgendeı Jantaq, buryshtaǵy qýysqa tyǵyla tústi.

1960

---