InfoHub Logo

Magnıt órisin júıeli túrde zertteý 1820 j. Erstedtiń tájirıbelerinen bastalady.
Magnıt órisi elektr zarády qozǵalysqa kelgende ǵana paıda bolady. Eger zarády tynysh tursa, onda magnıt órisi paıda bolmaıdy.
Ótkizgishterdiń boıynda tok bolsa, onda olardyń mańaıyndaǵy keńistikte basqa toktarǵa áreket etetin kúsh paıda bolady. Bul kúshtiń paıda bolýy togy bar ótkizgishterdiń mańaıynda materıanyń erekshe túri – kúshtik óristiń bar ekenin dáleldeıdi. Berilgen jaǵdaıda, ol óris – magnıttik.
Kúshtiń nemese dınamıkalyq óristiń árbir núktesi óris kerneýligi dep atalatyn erekshe shamamen sıpattalady. Magnıt órisinde bul shamany magnıt ındýksıa vektory dep ataıdy.
Gravıtasıalyq óris kerneýligi dep (tartylys órisi) berilgen núktedegi birlik massaly denege óristiń qandaı kúshpen áreket etetinin kórsetetin fızıkalyq shama. Ol
formýlasymen anyqtalady. Osylaısha elektr órisiniń kerneýligin elektr órisi tarapynan berilgen núktedegi birlik oń zarádqa áreket etetin kúsh retinde anyqtaıdy, ıaǵnı
Erstedtiń tájirıbelerinen mynalar shyǵady:
1. Magnıt órisin tok nemese baqylaýshyǵa qatysty qozǵalysta bolatyn zarád týdyrady jáne ol tek tokqa nemese qozǵalystaǵy zarádqa áreket etedi.
2. Magnıt órisi togy bar ótkizgishke tek kúshpen ǵana áreket etpeıdi, ol sonymen qatar mgnıt órisiniń kúsh syzyqtaryna qatysty onyń baǵytyn ózgertýge tyrysady.
3. Elektrostatıkalyq óristen magnıt órisiniń aıyrmashylyǵy, magnıt órisi quıyndy, tuıyq óris.
Magnıt órisin kórneki túrde beıneleý úshin magnıt órisiniń kúsh syzyqtary degen uǵym engiziledi. Magnıt órisiniń kúsh syzyqtary dep óristiń kez kelgen núktesine júrgizilgen janama osy núktedegi magnıt kúshiniń (magnıt ındýksıa vektorynyń) baǵytymen sáıkes keletin kórneki syzyqtardy aıtady. Magnıt órisiniń kúsh syzyqtarynyń baǵytyn anyqtaý úshin qosalqy erejelerdi mnemonıkalyq ádister (gr. Este saqtaý óneri) paıdalanady:
1. Buranda erejesi
2. Sol qol erejesi
Buranda erejesi (oń buranda erejesi) magnıt órisiniń kúsh syzyqtarynyń baǵytyn anyqtaýǵa qoldanylsa, sol qol erejesi magnıt órisi tarapynan ótkizgishke áreket etetin kúsh baǵytyn (Amper kúshi) anyqtaýǵa qoldanylady.
Magnıt ındýksıasynyń ólshemi retinde tesla (Tl) alynady. Magnıt ındýksıasy ortanyń qasıetine baılanysty bolady. Eger vakýmdaǵy magnıt ındýksıasyn, al ortadaǵy magnıt ındýksıasyn dep belgilesek, onda ekenin baıqaýǵa bolady.
- ortanyń magnıt ótimdiligi dep atalady, ol ortanyń qasıetin kórsetedi.
Magnıt órisin sıpattaıtyn kelesi bir shama – magnıt órisiniń kerneýligi. Kerneýlik pen ındýksıanyń arasynda mynadaı táýeldilik bar:
Mundaǵy - magnıt turaqtysy
Magnıt órisiniń kerneýligi ortanyń qasıetine táýeldi bolmaıdy. Ol magnıt órisin týǵyzatyn toktyń shamasyna tikeleı táýeldi bolady. Kerneýliktiń ólshem birligi – A/m.
Magnıt órisin tolyq sıpattaý úshin magnıt aǵyny degen fızıkalyq shama engizemiz.
Bet arqyly ótetin magnıt aǵyny dep magnıt ındýksıa vektory modýliniń bet aýdanyna skalár kóbeıtindisin aıtady. Bul kóbeıtindi berilgen aýdandy qansha magnıt órisiniń kúsh syzyqtary tesip ótetinin kórsetedi.
(Berilgen S aýdandy tesip ótetin magnıt ındýksıasy kúsh syzyqtarynyń sanyn magnıt aǵyny dep ataıdy.)
Halyqaralyq SI júıesinde magnıt aǵynynyń ólshem birligi retinde Veber (Vb) alynǵan.
Vb = 1 Tl· 1m2