InfoHub Logo

Halyq táýelsizdiginiń eń basty belgisi - onyń ana tili, ulttyq mádenıeti. Óziniń ana tili, ulttyq mádenıeti joq el óz aldyna memleket bolyp ómir súre almaıdy. Dúnıedegi barlyq halyq táýelsizdikke ulttyq qadir-qasıetin, mádenıetin, ana tilin saqtap qalý úshin umtylady. Sondyqtan, kez-kelgen memleket óziniń aýmaqtyq salt-dástúrin, ana tilin erekshe qorǵaıdy.

Qazaq tili – batys túrki tiliniń qypshaq tarmaǵyna jatady. Bul tarmaqqa kiretin tilder – qaraqalpaq, noǵaı, tatar, bashqurt, qyrǵyz, qyrym tatary, qaraıshaı, balqar, qumyq jáne taǵy basqa tilder. Qazaq tili - ózindik ádebı, ǵylymı jáne saıası jazý normasy qalyptasqan baı til. Qazaq tiliniń  tarıhy ártúrli tarıhı kezeńderdi bastan keshken qazaq halqynyń tarıhymen tyǵyz baılanysty.   Onyń qalyptasýǵa bet alýy Hİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy Túrik qaǵanatynyń paıda bolý kezeńinen bastalyp,  HÚ ǵasyrdaǵy qazaq handyǵy tusynda ábden qalyptasyp bolǵan edi. Basqa túrki tilderimen salystyrǵanda, sózdik qory jóninen, qazaq tili – ejelgi taza qalpyn tutas saqtap kele jatqan tilderdiń biri. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, qazaq tiliniń aýyz ádebıeti jáne jazba ádebıeti sıaqty eki qaınar kózi bar. Qalyptasýdyń barlyq satylaryn bastan keshirgen ana tilimiz – meılinshe jetilgen ulttyq til.      Qazaq tiliniń sózdik quramy óte baı, oǵan 67 myń tizimdik sóz, 24,5 myń frazeologıalyq tirkes – barlyǵy 91,5 myń leksıkalyq birlik kirgen bir ǵana on tomdyq "Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi” kýá bola alady. Qazaq tili túrki tilderiniń (soltústik-shyǵys areal) qypshaq tobyna kiredi (tatar,bashqurt, qarashaı-balqar, qumyq,  qyrym-tatar, qaraqalpaq, noǵaı) jáne ol, ásirese, noǵaı, qaraqalpaq tilderine jaqyn bolyp tabylady.   Qazaq tili eń kóne bastaýyn ár kezdegi ejelgi túrik jazýlary eskertkishterinen: Talas-Orhon-Enıseı jazýlary (5-8 ǵ.ǵ.), Júsip Balasaǵunnyń "Qútadǵý bilik” eńbegi, Mahmut Qashqarıdiń "Dıýanı luǵatat túrik” eńbegi , Ahmet Iúginekıdiń "Hıbat Ul haqaıyq” eńbegi, Qoja Ahmet Iassaýıdiń "Hıkmeti” (10-12 ǵ.ǵ.), Altyn Orda, Shaǵataı jáne qypshaq (13-14ǵ.ǵ.) tusyndaǵy jazýlardan alady.

Qazaq tili tarıhynda oryn alǵan túrli qıyndyqtar men daǵdarystardyń obektıvti sebepteri bar. Birinshiden, qazaq halqy úsh ǵasyrǵa jýyq orys otarshyldyǵynyń qyspaǵynda bolyp, ult retinde joıylyp ketýdiń  birneshe satylaryn bastan keshirdi. Ekinshiden, Jońǵar shapqynshylyǵynyń halqymyzǵa tıgizgen zardaptary da orasan zor boldy. Úshinshiden, Keńes ókimeti jetpis jyldan astam ýaqyt boıy ulttardyń jaqyndasýy degen jeleýmen usaq ulttardyń tilderine qysym jasap kelgeni belgili.

Memlekettik til, ıaǵnı, qazaq tili - álemdegi alty myńǵa jýyq tilderdiń ishindegi qoldaný órisi jaǵynan jetpisinshi, al til baılyǵy men kórkemdigi,  oralymdyǵy jaǵynan alǵashqy ondyqtar qataryndaǵy til. Sondaı-aq, ol dúnıe júzindegi aýyzsha jáne jazbasha til mádenıeti qalyptasqan alty júz tildiń jáne memlekettik mártebege ıe eki júz tildiń qatarynda tur.

1989 jyly 11 qyrkúıekte qabyldanǵan "Til týraly” Zańda "Til  - halyqtyń uly jetistigi, ári onyń ajyramaıtyn jáne bólinbeıtin belgisi”delingen. Al birinshi baptyń birinshi tarmaqshasynda "Qazaq tili – Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili bolyp tabylady” dep jazylǵan.  Elbasy N.Á.Nazarbaev "Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde” degen tujyrymdamany únemi aıtyp keledi. Qazaq tili máselesi memlekettik deńgeıge kóterilgen keıingi jyldary buqara jurtshylyq ta ana tili úshin belsendilik tanytýda.  Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy (1995j.), "Til saıasaty týraly” Tujyrymdamasy (1996j.) jáne osylarǵa negizdelgen "Til týraly” Zań (1997j.) respýblıkadaǵy tilderdiń ultaralyq jarastyq pen rýhanı yntymaqtastyqtyń quraly retinde qyzmet etýin jáne til alýandyǵyn kózdeıdi. Respýblıkada memlekettik til retinde bir ǵana til – qazaq tiline konstıtýsıalyq mártebe berilip otyr.

Qazaqstan Respýblıkasynda qazaq tiliniń memlekettik til retinde qyzmet etýiniń birneshe alǵy sharty bar. Atap aıtqanda, sol tildi qoldanýshylardyń sanynyń jetkilikti bolýy, tabıǵı jáne tabıǵı emes tildik ortanyń bolýy, respýblıkanyń barlyq aımaqtaryna taralýy, qoǵamdyq ómirdiń ár alýan salasynda qyzmet etýi jáne aýyzsha ári jazbasha túrde qyzmet etýi sıaqty syrtqy faktorlardyń bolýy, sondaı-aq qazaq tiliniń qurylym-júıesi jetilgen, leksıka-frazeologıalyq qory asa baı, ejelden kele jatqan jazba jáne aýyzsha dástúri bar ulttyq tilderdiń biri retindegi ishki tildik faktorlardyń bolýy – qazaq tiliniń memlekettik til retinde qyzmet etýine múmkindik beredi.

Til – qasterli de, qasıetti uǵym. Ol árbir adamǵa ana sútimen birge enip, qalyptasady. Ana tilin súıgen adam – týǵan jerin, elin, Otanyn, atamekenin súıedi degen sóz.  Al, bulardyń bári – adam balasy úshin eń qasıetti uǵymdar. Ómirdiń almastaı qyryn, abzal syryn túsine bilýine basty  sebepker – ana tili.

İlesbek Aıat, Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti , mádenıettaný jáne dintaný kafedrasynyń mádenı antropologıa mamandyǵynyń 1 kýrs magıstranty. 

Ǵylymı jetekshi: Kaýpenbaeva Samal, Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti , mádenıettaný jáne dintaný kafedrasynyń oqytýshysy 

---