InfoHub Logo

Ortalyq Azıadaǵy keń baıtaq jáne mádenı jaǵynan alýan túrli el Qazaqstan ulttyń tarıhı jolyn aıǵaqtaıtyn dástúrlerdiń, ádet-ǵuryptardyń jáne rámizderdiń baı gobelenimen bezendirilgen. Bul mádenı mozaıkanyń negizinde ulttyq bas kıimder jatyr, olardyń árqaısysy tiri ónerdiń bir bóligi jáne tereń sımvolızmniń qoımasy. Bul zertteý qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasyn zertteýge kirisip, sol baýrap alatyn tulǵalyq belgilerge toqylǵan tústerdiń, órnekterdiń jáne materıaldardyń kúrdeli tilin ashýǵa baǵyttalǵan.

Qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasyn túsiný kóptegen sebepterge baılanysty óte mańyzdy. Eń aldymen, bul bas kıimder jaı aksesýarlar emes, mádenı muranyń ydystary bolyp tabylady, olardyń árqaısysynda ótken jáne búgingi kúnniń qaıtalanbas baıany bar. Bul bas kıimderdiń sımvoldyq tilin ashý qazaq mádenıeti men urpaqtar boıy saqtalyp kele jatqan qundylyqtardy tereńirek baǵalaýǵa múmkindik beredi.

Sonymen qatar, jahandyq baılanys pen mádenı almasý dáýirinde bul rámizderdi saqtaý jáne qujattaý Qazaqstannyń baı mádenı biregeıligin saqtaý úshin óte mańyzdy. Qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasy ulttyń jan dúnıesine úńilip, onyń qundylyqtaryna, nanym-senimine, salt-dástúrine sáýle túsiredi.

Aldyńǵy zertteýler. Qazaqtyń ulttyq bas kıimderi taqyryby tolyǵymen zerttelmegen. Aldyńǵy zertteýler bul bas kıimderdiń tarıhı evolúsıasynan bastap, olardy jasaý kezinde qoldanylǵan materıaldar men tehnıkaǵa deıingi keıbir aspektilerine jaryq berdi. Degenmen, bul mádenı jádigerlerdiń semıotıkasyn túsinýimizde aıtarlyqtaı alshaqtyq bar. Burynǵy zertteýler qazaq bas kıimderiniń sıpattamalyq jáne tarıhı aspektilerine jıi nazar aýdarǵanymen, olar bul áshekeılerdiń mán-maǵynasy men sımvolızmine tereń úńilgen joq. Qazaq halqy. Bul zertteý osy bas kıimderdegi mádenı jáne sımvoldyq tildi ashý arqyly bar bilim jıyntyǵyn qurýǵa jáne keńeıtýge baǵyttalǵan. Osylaısha, biz qazaq mádenıetin jáne onyń ózgermeli álemdegi mańyzdylyǵyn jan-jaqty túsinýge úles qosamyz dep úmittenemiz.

Maqsat. Bul zertteýdiń negizgi maqsaty – qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasyn zertteý. Biz osy bas kıimderdiń kúrdeli dızaınynda, materıaldarynda jáne tústerinde jasyrylǵan maǵynalar men mádenı belgilerdi ashýǵa tyrysamyz. Osy barlaý arqyly biz osy mádenı jádigerlerdiń qazaq qoǵamyndaǵy mańyzyn tereńirek túsinýdi usyna otyryp, olardyń kórneki jáne sımvoldyq tilin dekodtaýdy maqsat etemiz.

Maqsattar.

1. Mádenıettaný: Bul zertteý ulttyq bas kıimderdiń semıotıkasyn zertteý arqyly qazaq mádenıetiniń ózegine úńilýdi kózdeıdi. Biz bul bas kıimder beıneleıtin mádenı rámizderdi, dástúrlerdi jáne tarıhı áńgimelerdi qujattaý jáne túsindirýdi maqsat etip otyrmyz.

2. Murany saqtaý: Bizdiń maqsatymyz – Qazaqstannyń mádenı murasyn saqtaýǵa úles qosý. Bul bas kıimder tek kórkem týyndylar ǵana emes, sonymen qatar tarıh pen bolmystyń qoımasy bolǵandyqtan, bul zertteý olardyń bolashaq urpaq úshin mádenı mańyzyn saqtaýǵa kómektesedi.

3. Zamanaýı ózektiligi: Biz qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń mádenı sımvolıkasynyń qazirgi qoǵamda qalaı saqtalyp otyrǵanyn kórsetýge umtylamyz. Osy arqyly biz osy bas kıimniń qazirgi qazaq ómirindegi mádenı máni men atqaratyn rólin ashýdy maqsat etip otyrmyz.

4. Mádenı almasý: Jahandaný jáne mádenı almasý dáýirinde biz jahandyq aýdıtorıa arasynda qazaq mádenıetin tereńirek túsinýge yqpal etýdi maqsat etemiz. Bul bas kıimderdiń semıotıkasyn ashý arqyly biz qazaq dástúri men keń dúnıe arasyndaǵy alshaqtyqty joıýǵa bolady.

5. Zertteýge qosqan úlesi: Bul zertteý qazaqtyń ulttyq bas kıimderi týraly bar bilimder jıyntyǵyna úles qosýdy kózdeıdi. Burynǵy zertteýler kóbinese olardyń tarıhı jáne kórkemdik aspektilerine nazar aýdarǵanymen, biz bul bas kıimderge engizilgen maǵynalarǵa, sımvolızmge jáne mádenı kontekstterge tereńirek úńilýdi maqsat etemiz.

Osy maqsattar men maqsattarǵa jetý úshin biz qazaq mádenıetiniń baılyǵy men tereńdigin osy biregeılik pen dástúrdiń tańǵajaıyp nyshandary arqyly kórsetetinine senemiz.

Bul zertteý nysany – qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń alýan túrliligi. Bul qazaq halqynyń bas kıimderiniń ártúrli túrlerin, sonyń ishinde «sáýkele», «taqıa» jáne basqa aımaqtyq nusqalardy zertteýdi qamtıdy. Ol osy bas kıimderdi jasaý kezinde paıdalanylǵan materıaldardy, tústerdi, órnekterdi jáne dızaındy tekserýdi qamtıdy. Bul bas kıimderdiń fızıkalyq aspektileri men kórkemdik sıpattamalary bizdiń zertteýimizdiń negizgi nysany bolyp tabylady.

Bul zertteýdiń taqyryby, kerisinshe, qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń kıýi, túsindirilýi jáne ulttyq kıimge kiriktirilgen mádenı jáne áleýmettik kontekstter bolyp tabylady. qazaq halqynyń. Bul kelesi aspektilerdi qamtıdy:

Mádenı kontekst: Biz bul bas kıimderdiń qazaqtyń mádenı dástúrlerine qalaı tereń engenin zertteımiz. Bizdiń taqyrybymyz olardyń rásimdermen, ádet-ǵuryptarmen jáne ártúrli mádenı tájirıbelermen baılanysyn túsinýdi qamtıdy.

Áleýmettik mańyzdylyq: Biz osy bas kıimderdiń áleýmettik rólderi men mańyzdylyǵyn zertteýdi maqsat etemiz. Bul olardyń kıýshiniń áleýmettik mártebesin, jynysyn nemese jasyn jáne qazaq qoǵamyndaǵy qundylyqtardy qalaı bildiretinin qamtıdy.

Tarıhı evolúsıa: Bizdiń zertteý taqyrybymyz osy bas kıimderdiń tarıhı evolúsıasyn baqylaýdy qamtıdy. Biz olardyń ózgergen áleýmettik dınamıka men mádenı ózgeristerdi kórsete otyryp, ýaqyt óte kele qalaı damyǵanyn túsinýge tyrysamyz.

Zamanaýı ózektiligi: Biz bul bas kıimderdiń qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy mańyzyn qalaı saqtaıtynyn da zertteımiz. Bizdiń taqyrybymyz olardyń búgingi álemde kúndelikti ómirdiń, merekelerdiń jáne jeke basynyń bir bóligi bolyp qala beretinin zertteýdi qamtıdy.

Obektini (bas kıimniń ózin) taqyryppen (olar ómir súretin mádenı-áleýmettik kontekst) baılanystyra otyryp, biz qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń kúrdeli semıotıkasyn ashýǵa jáne olardyń mádenı jáne áleýmettik mańyzdylyǵyna tutas kózqaras usynýǵa umtylamyz.

Gıpotezalar:

Gıpoteza 1 Qazaqtyń ulttyq bas kıimderindegi materıaldar men boıaýlardyń tańdaýy belgili bir mádenı jáne sımvoldyq maǵynalarmen tyǵyz baılanysty.

2-gıpoteza: Qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń qazirgi mádenı jáne áleýmettik mánine tarıhı kontekst aıtarlyqtaı áser etedi.

3-gıpoteza: Qazaq bas kıimderiniń ártúrli túrleri qazaq mádenıetindegi alýan túrlilikti kórsetetin erekshe sımvoldyq habarlar beredi.

4-gıpoteza: Qazaqtyń ulttyq bas kıimderin kıý qazaq qaýymy ishinde kıetin adamnyń áleýmettik bolmysyn qurýda jáne kórsetýde mańyzdy ról atqarady.

Zertteý suraqtary:

Zertteý suraǵy: Qazaqtyń ulttyq bas kıimderindegi materıaldar men tústerdi tańdaý mádenı sımvolızmdi qalaı beredi jáne bul tańdaýlarǵa qandaı erekshe mán jatady?

2-zertteý suraǵy: Tarıhı jaǵdaı, sonyń ishinde qazaq qoǵamyndaǵy ózgerister qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń qazirgi mádenı-áleýmettik mánine qalaı áser etti?

3-zertteý suraǵy: Qazaq bas kıimderiniń ár alýan túrleriniń sımvolızmi men mańyzynyń aıyrmashylyǵy nede jáne bul aıyrmashylyqtar qazaq mádenıetindegi ártúrlilikti qalaı kórsetedi?

4-zertteý suraǵy: Qazaqtyń ulttyq bas kıimderin kıý qazaq qoǵamdastyǵy ishinde kıetin adamnyń áleýmettik bolmysyn qurýǵa jáne kórsetýge qalaı yqpal etedi jáne bul tájirıbeniń qoǵamdyq jáne jeke saldary qandaı?

Bul gıpotezalar men zertteý suraqtary qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasyn zertteýge negiz bolyp, zertteý prosesine baǵyt-baǵdar berip, osy qyzyqty mádenı jádigerlerdiń jasyryn maǵynalary men mádenı mánin ashýǵa kómektesedi.

Ádisteme: Zertteý dızaıny:

Bul zertteý sapaly jáne sandyq derekterdi jınaý men taldaýdy biriktiretin aralas ádisterdi qoldanady. Ádisteme qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasy týraly olardyń mádenı jáne áleýmettik jaǵdaılaryn eskere otyryp, jan-jaqty túsinik berýge arnalǵan.

Málimetterdi jınaý ádisteri:

Kórneki taldaý: Qazaqtyń ulttyq bas kıimderin materıaldarǵa, tústerge, órnekterge jáne oıýlarǵa nazar aýdara otyryp, egjeı-tegjeıli tekserý jáne kórneki taldaý. Bul fotosýretter men qujattamalarmen tolyqtyrylady.

Suhbat: Osy bas kıimderdi kıetin nemese mádenı baılanysy bar qazaq tulǵalarymen qurylymdyq suhbat. Bul suhbattar bas kıimderge qatysty mádenı jáne áleýmettik maǵynalar týraly túsinik beredi.

Saýalnamalar: Saýalnama saýalnamasy ártúrli jas toptary men aımaqtardaǵy respondentterdiń ártúrli tobyna taratylady. Saýalnama barysynda olardyń qazaqtyń ulttyq bas kıimderi týraly túsinigi, bilimi men túsinigi suralady.

Muraǵattyq zertteýler Qazaqtyń bas kıimderine qatysty tarıhı jazbalar, fotosýretter men ádebıetter osy mádenı jádigerlerdiń evolúsıasynyń tarıhı kontekstin qamtamasyz etý úshin zertteledi.

Úlgi alý jáne qatysýshylar. İrikteý strategıasy ár túrli jas toptarynan, geografıalyq aımaqtardan jáne Qazaqstandaǵy mádenı ortadan qatysýshylardyń keń aýqymyn qamtýǵa baǵyttalǵan maqsatty bolady. Bul ártúrli qatysýshylar toby qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasy týraly baı jáne kóp qyrly kózqarasty usynady.

Derekterdi taldaý:

Kórneki taldaý: Kórneki taldaýdyń nátıjeleri materıaldarǵa, tústerge, úlgilerge jáne dızaınǵa negizdelgen sanattarǵa bólinedi. Bul sanattar qaýymdastyrylǵan bolady Suhbat: Suhbattan alynǵan sapaly derekter taqyryptyq turǵydan taldanady, bas kıimderdiń mádenı-áleýmettik mańyzyna jáne olardyń sımvolıkasyn túsindirýge nazar aýdarylady.

Saýalnamalar: Saýalnama derekteri ártúrli demografıalyq toptar arasyndaǵy jalpy qabyldaýlar men ınterpretasıalardaǵy ózgeristerdi anyqtaý úshin statısıkalyq baǵdarlamalyq qamtamasyz etýdi qoldaný arqyly sandyq taldanatyn bolady.

Etıkalyq oılar: etıkalyq oılar zertteý barysynda saqtalady. Barlyq qatysýshylardan aqparattandyrylǵan kelisim alynady jáne olardyń anonımdiligi qamtamasyz etiledi. Qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasyn talqylaǵanda mádenı sezimtaldyq pen jeke ómirdi qurmetteý basty másele bolmaq.

Qorytyndy: Ádistememizdegi kórneki taldaýlar, suhbattar, saýalnamalar jáne muraǵattyq zertteýlerdiń úılesimi qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń semıotıkasy týraly tutas túsinik beredi. Bul keshendi tásil qazaq mádenıeti men murasyn tereńirek baǵalaýǵa yqpal ete otyryp, osy bas kıimderdiń jasyryn mádenı jáne áleýmettik mánderin ashýǵa múmkindik beredi.

Qoryta kelgende, bizdiń zertteýimiz qazaqtyń ulttyq bas kıimderiniń kúrdeli de tereń semıotıkasyn ashady. Olar mádenı jańǵyrý men sabaqtastyqtyń nyshandary retinde keleshegi kemel keleshegi bar tarıhpen, tabıǵatpen jáne áleýmettik mánmen tereń astasyp jatqan mádenı biregeıliktiń tiri nyshandary retinde qyzmet etedi.

Alshynova Ásel Bolatqyzy, Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń, fılosofıa jáne polıtologıa kafedrasynyń, mádenıettaný dintaný kafedrasynyń ,mádenı antropologıa mamandyǵynyń 1 kýrs magıstranty.

Ǵylymı jetekshi:Alıkbaeva Marjan Bashanovna, Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń, fılosofıa jáne polıtologıa kafedrasynyń, mádenıettaný dintaný kafedrasynyń  fılos.ǵ.k., aǵa oqytýshy

---