InfoHub Logo

«Ulttyq tárbıe» degen termın kez – kelgen ultqa baılanysty aıtylatyn uǵym. Óıtkeni, qandaı ult bolsa da tárbıesin óz tilinde ulttyq tálim tárbıe tájirıbesine baılanysty júrgizedi. Sándik qoldanbaly óneri halqymyzda ulttyq tárbıemen tikeleı baılanysty. Kórkem ónerdiń qazaq halqynyń ulttyq mádenıetinde alatyn orny, mańyzy erekshe. Táýelsizdik alǵan qazaq halqynyń mereıi ósip, mártebesi bıiktep keledi. Memleketimizdi órkenıetti elge aınaldyrý úshin ulttyq mádenıetimizdi jańǵyrtyp, kórkeıtý qajet. Ulttyq mádenıettiń aýqymy keń. Ol — eń bastysy tilimizdi, dinimizdi, salt - dástúrimizdi, ulttyq ónerimizdi damytý. 
Ejelden kele jatqan qasıetti dástúr, tálim - tárbıe.  Ulttyq ónerge baýlý — jas jetkinshekterdi jan - jaqty tárbıeleýdiń negizgi quraly. Qazaqstan Respýblıkasy órkenıetti eldiń qataryna qosylý úshin oqýshylarymyzǵa sapaly bilim, sanaly tárbıe berý kerek. Ata - babalarymyzdan mıras bolyp qalǵan qazaqtyń ulttyq óneriniń túrleri kóp. Olarǵa jańasha taldaý jasaý qajet. Urpaq tárbıeleýde qazirgi kezde ulttyq pedagogıkany negizge alý basty mindet. Ulttyq pedagogıka - ol halyqpen birge damyp oqýshylarǵa ulttyq tárbıe berýde qoldanyp kele jatqan, qaıta jańǵyrǵan tárbıe arqaýy. Ulttyq tárbıeni oqýshylarǵa boıyna qalyptastyrýda kórkem - ónerdiń mańyzy erekshe. Qazirgi Táýelsiz memleketimizdiń týy jelbiretip, keler urpaǵymyzǵa elimizdiń eńsesin túsirmeı, ony ary qaraı órlete túsý úshin qoǵamǵa sanaly, bilimdi, ulttyq namysy boıynda tasyp turǵan "qazaǵym, elim" deıtin azamattardy tárbıeleý qajet. 
Oǵan atsalysý — aǵa býynnyń, ustazdar men tárbıeshilerdiń, otbasyndaǵy ata - analardyń mindeti. Qoldanbaly qolóner túrli ulttyń halyqtary sıaqty qazaq eline de tegis taraǵan óner. Ár ulttyń órneginiń ózine tán erekshelikteri bar. Sándik qoldanbaly qolóneri tek oıý - órnek emes, olar matematıkalyq oıdyń, eseptiń, buryshtyq ólshemderiniń sabaqtastyǵynyń qosyndysy, jan - jaqty tárbıe quraly. Halyq qolónerin ıgerý — oqýshyny eńbeksúıgishtikke, ásemdikke talaptandyryp, halqynyń tarıhyn bilip mádenı murasyn qadirlep dástúrin jalǵastyra bilýge baýlıdy. Sándik qolóneri - halyqtyń mádenıeti men óneriniń aıqyn kórinisi."Óner taýsylmas azyq, jutamas baılyq" - deıdi halyq danalyǵy. Qazaqtyń qolóneri de óziniń danalyǵy. Qazaq qolóneri kórkemdik mol - maǵynasymen halqymyzdyń ǵasyrlar talǵamynan ótken asyl qazynasy. Babalardan qalǵan qandaı óner, qandaı qazyna bar? Onyń biri - oıý - órnek. Olardy joǵaltpaı úırenip, ári qaraı damytý bizdiń mindetimiz. Ulttyq ónerdi, onyń ishinde sándik – qoldanbaly ónerdi oıdaǵydaı meńgergen balada ulttyq talǵamnyń qalyptasatyny sózsiz. Adamnyń adam bolyp qalyptasýynyń quraly — eńbek deımiz. 
Eńbek tárbıesi — barlyq tárbıeniń qaınar kózi. Óıtkeni bala alǵan bilimin is júzinde qoldana bilip, ony ómirmen, óziniń is - áreketimen, kúndelikti tirshilik qyzmetimen baılanystyra bilgende ǵana ózine de, qoǵamǵa da paıdasyn, jemisin beredi. Qazaq halqynyń eńbek tárbıesine asa úlken mán bergeni: «Eńbek etseń emersiń», «Ekpeı egin shyqpas, úırenbeı bilim juqpas», «Ónerlige óris keń», «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher», taǵy basqa maqal - mátelderinen - aq kórinip túr.
Oıý - órnek qaıdan shyqqan? Oıý - bir nárseniń pishinin oıyp alý. Qazaq halqy jeri ot, sýy mol jaıylym qýyp, keń saharada júrip jer - sýynyń qadir qasıetin jetik bilgen, jaıly qonys izdeı júrip, ósimdik qasıetin mol baıyptaǵan. Ónerdi qurmettegen halyq sheberlerdi de izgi iltıpatpen eldiń qurmetti adamdarynyń qataryna qosty. Árıne, halyqtyń qolónerdi qajet etetin tamasha úlgileri kóp. Solardyń tabylmaı, tanylmaı jatqan túrleri de barshylyq. 
Aıtalyq, qazaq halqynda órmek toqý, tekemet basý, syrmaq syrý, tuskıiz jasaý sıaqty óneri keń taraǵan. Mine, osyndaı mádenı murany kósh dep qaramaı, ony baıyrǵy baılyǵymyz dep baǵalap, halqymyzdyń turmys qajetin óteýge tıimdi paıdalanýymyz kerek. Halqymyzdyń ulttyq oıý – órnegi – keń dalany mekendegen talaı taıpalar óneriniń áseri men zamandar boıy qalyptasyp, belgili bir júıege kelgen oıý – órnek úlgileri Andronov mádenıeti men baıyrǵy saq, ǵun, úısin óneri muralarynan geometrıalyq zoomorftyq (jan – janýarlardyń tabıǵı jáne fantasıkalyq beıneleri) kógeris órnek pen qıal ǵajaıyp oıý – órnekter (aspap, jer sımvoly) retinde kórinedi. Olar negizinen mal sharýashylyq, ańshylyq ádet – ǵuryp, úı jabdyqtary men sán – saltanat buıymdaryn, batyrlar qarý jaraǵyn ásemdeýge qoldanylǵan. Unamdy jasalyp, bıazdy kórkemdengen ónerdiń kósh muralaryna (altyn tájiler, aǵashtan, qyshtan, teriden óńdelip jasalǵan ydystar, túkti kilemder men kesteli zattar t. b.) bizdiń zamanymyzdan burynǵy VIII - shi ǵasyrlarda oıý – órnek óneriniń erekshe damyǵanyn kórsetedi. V - VII ǵasyrlarda zergerlik óneri men kilem toqý óneriniń jan – jaqty damýyna baılanysty oıý – órnek áseri de órkendeı túsken. Erteden kele jatqan eskertkishterdi: «Qoshqar múıiz», «Túıe taban», oıýlary basym qoldanylsa, V - i ǵasyrdan bastap «Qyryq múıiz», «Shytyrman», «Tańdaı», «Quman baý», t. b. kúrdeli oıý – órnektermen tolyqqan. Oıý – órnekter zattardyń kólemi men formasyna, ereksheligin jumsalatyn maqsattaryna qaraı oılastyryp jasalady. Kilemder alǵash rý úlgilerine (kereı úlgi), oıý – órnek túrine (taqyr kilem, túkti kilem, t. b.) qaraı atalatyn bolǵan.
 Qazaqtyń sán jáne qosalqy óneri týyndylary orta ǵasyrlarda (VII - XVII ǵ.) kólemi jaǵynan turpatty, sheńber men romb pishinine keltirilip aıqyn oıý – órnektermen (ishinara qus pen maımyl) beıneli kórkemdeme XVIII - XIX ǵasyrlarda ulttyq dástúr jetekshi oryn ala bastady. Ertede bir Ádil han bolypty. Sonyń jalyǵy boıynsha qol astyndaǵy eldiń oıý, órnek, keste, batyrma, toqyma, oımysh, bádiz, tigin, shekime, quıma ónerlerin meńgergeni sonsha úıleriniń ishi - syrty, kıim - keshekteri, jıhazdary men buıymdary, qural - saımandary, qarý - jaraqtary túgeldeı oıýlanǵan ári órnektelgen ásemdi de kórikti eken jáne olar bir - birimen oıý tilinde de sóılese alatyn bolypty. 
Sol sebepten bul el basqarýshy Oıý han atalyp ketedi. Jyldardyń bir jylynda bóten eldiń hany soǵys ashyp, Oıý handy ornynan alyp, bılikti ózi júrgizedi. Ol eski salt, kóne dástúr, baıyrǵa ádet, burynǵy ádep, ejelgi óner buǵan deıingi mádenıet belgileriniń bárin joıyp, jańasha qurmaq bolypty. Biraq, eski oıýdyń ornyna jańa oıý taba almapty. Jańa degenniń bári uzaqqa barmaı umyt bola beripti. Burynǵy ónerdi jasaýshy sheberlerdiń kóbi azaıyp, azy joǵalýǵa aınalypty.
- Ýa – han – ıem! Myna raıyńyzdan qaıtyńyz, teris jolmen ketip bara jatyrsyz, - dep jón aıtqannyń da, aıtpaq bolǵannyń da, tipti ondaı adamdarmen sybaılas eken degenderdiń de kózin joıa beripti. Sondyqtan da ony halyq Joıý han dep atapty. Bul kezde zyndanda jatqan Oıý han jaǵdaıdyń bárin estip - bilip jatady. Bir kúni Joıý hannyń jalǵyz uly ańǵa shyǵady. Jolyndaǵy ań ataýlyny túgel qyryp, eti men terisine qaryq bolmaq nıetpen oıyna alǵanyn istep kele jatqanda bir úki munyń betine shapshıdy. Bala jantalasyp ajyrata úlgergenshe úki onyń eki kózin oıyp jiberedi. Esh nárse kóre almaı tentirep kele jatyp, bir jardyń basynan qulap, kólge batyp ketedi. Bul kezde Joıý han izdeý salyp jatyr edi. - «Kimde kim balamnyń óliminin estirer bolsa, sonyń basyn alamyn» - dep jarlyq bergen soń eshkimniń batyly barmaıdy. 
Muny estigen Oıý han balany izdeýge óziniń baratynyn habarlaıdy. Joıý han ony zyndannan shyǵaryp jolǵa salady. Oıý han dári - dármegin, qural - saımanyn alyp ormandy aralap kele jatyp, bir tastyń astynan: – Joıylsyn, Joıý han! – dep qınalǵan daýysty estıdi. Tasty kóterip qalsa, janbasyna oq tıgen surtyshqandy kóredi. Oıý han dereý aıaǵyn tańyp, dári quıyp jónine jiberedi. Osylaı jolynda kezikken jaraly ań - qustyń bárin emdeıdi. Eń aqyry qanaty synǵan úkini dárilep: – Joıý hannyń balasyn kórdiń be? – dep suraıdy. – Qanypezer han balasy jolynda kezikken surtyshqandy, arqardy, buǵyny, qodasty, jolbarysty jaralap, balyqty qurǵaqqa tastap, bárin qaıta aılanyp kelip, soıyp almaq bolǵanda men onyń eki kózin shyǵardym. Óıtkeni ol jaralaǵannyń bárin Oıý han ekken ormannyń eń sońǵy ańdary edi. Han balasy qazir kól túbinde ólip jatyr, - deıdi úki.
Bolǵan jaıdyń shyndyǵyna kózi jetken betine túsiredi de, álgi syrmaqty Joıý hanǵa alyp júredi. Muny kórgen ash jalańash halyq sońynan eredi. Han saraıyna kelgen soń Oıý han syrmaqty Joıý hannyń aldyna jaıyp tastaıdy. Syrmaqtyń oıýy kóz jaýyn alatyn kórikti, boıaýlary adam janyn baýrap alatyn sıqyrly bolady. Joıý han syrmaqtyń oıýyna qarap oılanyp uzaq otyryp, ondaǵy oqıǵany ishteı bylaısha tarqatady:
– “Balam bıik - bıik taýlardy”...
asyp, tereń - tereń sýlardan ótip qalyń jynys ormandy aralap
kúndiz de, túnde de talmaı júrgen eken, Júrgen jolynda ol ushqa qustarmen
bettesipti, buǵymen kezdesipti, taý taǵysy arqar da jolyǵypty, aldynan qodas. shyqqan kórinedi, jorǵalaǵan tyshqandar da qarsy kelgende uqsaıdy, sorly balam jolbaryspen de arpalasypty, balyqqa da ushyrasypty, Aıdyn kólge de túsipti, Qaıran ulym alyp kúshtiń ıesi.
Ekendigińdi ańdarǵa kórsetkenshe, el ishindegi dushpandaryńa nege kórsetpediń? Tirimisiń? Ólimisiń? Toqta myna oıý ne dep tur? Balań ekige bólindi – jany rýhqa, táni árýaqqa aılandy dep tur ma?... kenet Joıý han ornynan atyp turyp.
– O, jalǵan! Meniń jalǵyz ulymnyń shynymen ólgenime? Óltirem! – dep qylyshyn sýyryp Oıý hanǵa tónedi.
Sonda Oıý han:
– Dat taqsyr! Seniń “kimde - kim balańnyń ólimin estirtse, sonyń basyn alamyn” degen jarlyǵyń bar emes pe edi, - deıdi.
– Iá, bar! – deıdi qaharly han.
– Endeshe, balańnyń ólgenin men de myna halyqta seniń óz aýzyńnan estip turmyz, “hannyń eki aıtqany ólgeni”, alynsa seniń basyń alynýy kerek, - deıdi Oıý han saspaı.
Búkil halyq ony qolpashtaı jóneledi. Sóıtip Joıý han óz jarlyǵy óziniń basyn alýǵa sebepker bolypty. Oıý handy el - jurty aq kıizge orap, han kóterip, aq boz úıge kóterip kirgizip, otyrǵyzyp, aq túıe soıyp ulan asyr toı jasapty. Kóp uzamaı el eńsesin kóterip, tól ónerin jandandyra bastapty. Halyqtyń da kúnkórisi jaqsara bastaıdy. Zalym Joıý han men onyń uly, ózderiniń sondaı qatygezdiginiń, jaýyzdyǵynyń arqasynda halyqtyń aldynda óledi. Osy ańyzdaǵy Oıý hannyń boıyndaǵy adamgershiligi, kúshtiligi jáne aqyl - oı parasattylyǵy qasıetteriniń qazirgi jáne keleshek urpaqqa berer tálim - tárbıesi mol.