InfoHub Logo

poves

QIADAǴY QATTY JEL

— «Úshinshi», «Úshinshi!» Shyǵatyn boldyńdar ma, joq pa? Jeldiń syńaıy qalaı ózi?

— Barometr burynǵysha. Jýyr mańda ózgeris bola qoımas... «Ular» estip turmysyń?

— Iá, estip turmyn. Jaǵdaıǵa qaraı ózderiń sheshińder onda. Kelesi seans týra bir saǵattan keıin. Túsindiń be? Qabyldaý!..

— Túsindim, «Ular!» qabyldaý...

Borıs rasıany shyrt etkizip óshirdi de, qasyndaǵy serigine buryldy. Bozǵylttaý kelgen júdeý óńdi jigittiń qara kózderinde kilkip turǵan — «Sonymen ne isteımiz?» degen suraý nyshany. Jaýap birden berile qoıǵan joq. Qozǵalyp zattaryn yńǵaılaı bastaǵan Borıs:

— Júremiz... — dedi endi teris aınalyp, kúıbeńdeı berip. Aqyryn ǵana aıtyla salǵan osy jalǵyz aýyz sózdiń qudireti Farıh úshin buljymas buıryqpen para-par. Óıtkeni eshkimge óktemdigin júrgizip kórmegen Borıs óz oıyn ótinish ári ketse nusqaý túrinde ǵana jetkizetin. Resmı bılikke ıe bola tura sypaıy ǵana ıshara jasaýdan asa qoımaıdy. Ózi jaqsy biletin seriginiń boıyndaǵy osyndaı eleýsizdeý ǵana erekshelikter Farıhtyń kóńilinde emtıhan sabaǵyndaı árqashan jattaýly.

Syrtta jel kóterile bastapty. Jyp-jyltyr muzdaqtyń betinde azdap qıyrshyq ushqyndaıdy. Tynymsyz jalańdaı uıytqyǵan sýyq jel jańǵa qaıbir jaıly bolýshy edi. Bet qaratpaı bozdatyp tur.

Ekeýi de bastaryn kóterip, joǵary jaqty baıyrqalap boljaýǵa tyrysty. Alystaǵy taýlardy kólegeılegen býaldyr munardy aıtpaǵanda, aspan kúmbezi tap-taza, kún kózine qalqa bolar shókimdeı bult kórinbeıdi. «Osynyń ózi kóńilge medeý» dep oılady Borıs.

«Álpınıser» lageri dep ataıtyn eki kisilik jalǵyz palatka quzar shyńnyń dál kólbeı qalǵan kerteshine áýpiremmen ilinip qalǵandaı. Odan tómen taǵy da jalama qıa. Marshrýt boıynsha birden tike órmeleı jónelmeı, aldymen ońǵa qaraı sál qıǵashtap shyǵyp alý kerek. Sosyn mármár qabyrǵanyń qyryna ilikkennen keıin baryp basty baǵytty mańdaıǵa alǵan ońdy.

Aldyda — qashanǵy daǵdy boıynsha taǵy da qajymas Borıs, Berik Kenjetaıuly. Oǵan “qajymas” degen qaısar esimdi berip júrgen — Aleks, Aleks Shpetter, ekspedısıanyń er kóńildi dárigeri. Beriktiń birtoǵa minezine, shaban da bolsa shaldyqpas qımylyna qarap osy atty uıǵarypty. Kisimen juǵysa ketetin aqjarqyn jigit aınalasyndaǵy adamdarǵa at qoıýǵa áýes eken. Bir ret osy Farıhke kózin tige qadap, kóldeneńdeı toqtaǵan. Áldeqandaı laqap atty buǵan da qolma-qol japsyra qoıǵysy kelse kerek. “Jaraıdy, — degen sosyn qolyn bir siltep. — Aman-esen shyńdy baǵyndyryp kelshi. Minez-qulqyńa qarap bir tamasha esimdi taǵarmyn áli”.

Ekpedısıanyń eń jas múshesi bolyp sanalǵanymen, Farıhtyń qaısy bir qurdastaryndaı laqap atty ıelenýge qushtarlyǵy shamaly. Oǵan dál qazir keregi — eshteńege ushyramaı, aman-esen myna shyńnyń basyna shyǵý. Sosyn eshteńege ushyramaı, aman-esen etekke qaıta oralý. Basqa túktiń de keregi joq.

... Jalańash betkeı tutas emes, kólbeý kelgen mújilmeıtin máńgi muzdaq. Sýyq jeldiń ótine qaramastan Beriktiń qımyly nyq ta senimdi. Ankerdi asyqpaı qaǵyp, qıamen qaısarlana órleıdi. Ol bekitken arqanǵa jarmasa ilesken Farıh ta qalysar emes. Elgezek, jeńil denesin eppen qozǵap, tyrmysyp-aq keledi. Bet-aýyzdy yzǵarmen aımalaı qumyqtyryp, ysqyryna soqqan jelge boı úıretý qıyn-aq. Aýyq-aýyq maska kıip, ottek balonyn ashyp otyrmasań, tynysyń tarylyp, tunshyǵa jazdaısyń.

Kólbeý muzdaq bitip, qabyrǵanyń qyryna ilingen sátte jel tipti kúsheıip ketti. Sonaý tómende bolmasa, myna mańaıdyń esh jerinen uıytqyǵan qar tozańy kórinbeıdi. Ysqyrynǵan yzǵarly jel jalań muzdaq pen jalańash jartastardy ǵana jalap-juqtap, ushyryp áketer eshteńe tappaǵandaı jantalasady.

Alda jol salyp kele jatqan Beriktiń jaǵdaıy qandaı ekenin kim bilsin, arqanǵa qansha jarmassa da arttaǵy álpınıstiń shekesi qyzyp turǵan joq. Qolynyń ushtary qaıta-qaıta tyzyldap, qalyń bıalaı qamsaý bolýdan qalyp bara jatqandaı. Tabany da birneshe ret taıǵanap ketti. Mańdaıda jantalasa jarmasatyny — álpınıser úshin ádeıi daıyndalǵan berik arqan. Qarsy amal jasap, aldyn-ala saqtanaıyn deseń, jeldiń qaı baǵyttan soǵyp turatynyn anyqtaý qıyn. Áıteýir aldy-artyńdy orap, úıirilgen bir bále...

Marshrýt boıynsha jol budan ári kúrdelene túspek. Sýyra soqqan dúleı jeldiń ótinde aýyr rúkzakty arqalap, jalama shyńmen órmeleý, áı, qıynnyń qıyny-aý. Onyń ústine sýyq aýasy sıreı túsken mundaı qıama shyńnyń basynda adamnyń úsip qalýy op-ońaı. Aıaǵyń sál jańylsa bolǵany, taıyp ketip, tyrapaı astym deı ber. Bultpen deńgeıles quz basynda kezdesetin ne qıly qaýip-qaterdiń bastylary ǵana bular...

Jalama muzdaq betinen amaldap tıanaq tapqan Berik dereý rasıany iske qosyp jiberdi:

— Alo, “Ular!” Men “Úshinshi!” Men “Úshinshi!”... Qabyldaý!

Bul baǵana ózderi kelisken ýaqyttan bes mınýt erte edi. Sóıtse, “Ular”, ıaǵnı, ekspedısıanyń bazalyq lageri baılanysty kútip, zaryǵyp otyr eken. Radıostansıany kúniburyn ádeıi iske qosyp qoıǵanǵa uqsaıdy.

— Budan ári jyljý múmkin emes. Munda — qatty jel, — dedi “úshinshi” jaǵdaıdy qysqasha baıandap.

— Jeldiń jyldamdyǵy qansha?

— On jeti ýzel...

— On jeti? “Úshinshi”, sender qazir qaı jerde tursyńdar?

— Biz lagerden úsh arqan boıy shyqtyq... Mármár qabyrǵanyń qyrynda turmyz.

— Solaı ma? — dedi “Ulardyń” daýsy. — Endeshe lagerge oralyńdar. Sol jerde jeldiń basylýyn kútesińder... Seans endi bir saǵat on bes mınýttan keıin.

“Baǵanaǵydan on bes mınýt ýaqytty artyq berdi, — dep oılady Berik. — Arkadıı Harıtonovıch, qansha aıtqanmen, tájirıbeli álpınıs qoı. Mundaı jaǵdaıda tómen túsýdiń qıyn ekenin bilip tur. Bizdi asyqpasyn degeni bolar”.

Lagerge oralý, shynynda da ońaıǵa túsken joq. Bir táýiri jańa salyp ketken iz bar. Farıh sol izden aıyrylyp qalmaýǵa tyrysyp, aqyryn jyljyp kele jatqan.

Adamnyń óńmeninen óter qatty jel qıadaǵy ekeýdiń berekesin múlde qashyrdy. Aldy-artty orap úıire soqqanda, qarsy tásil qoldanyp úlgere almaısyń. Dúleı kúsh dem alýǵa mursha bermeı, qumyqtyryp, bir julqyp qalǵanda, aıaǵynyń taıyp-aq ketkeni. Áljýazdaý jas jigit jandármen arqanǵa jarmasqan. Dál sol sátte arqannan basqa qarmaıtyn eshteńe joq edi. Aıaqtary salańdaǵan kúıi qıada shaıqala ilinip tur. Tabanyna dáıek bolar budyr izdep jantalasqan. Óne boıdy sýyq keýlep jaýraǵan dene bul qalpynda uzaq tura almaıdy. Eger dúleı jel jańaǵydaı taǵy bir julqysa... Joq-joq, odan arǵysyn oılaýdyń ózi qorqynyshty. Anaý túbi kórinbes shyńyraýǵa qaraı laqtyrǵan tastaı zymyrap kep bermek.

Kózi alaqtaǵan jigit tynysy bitip qumyqqanyna qaramaı, janushyra aıqaılap jiberdi.

* * *

Bazalyq lagerdegi ekspedısıa músheleri tyqyrshýly bolatyn. Erteńgisin etekten kelip, shubalyp basyp alǵan qalyń tuman bul kezde edáýir ydyraǵan. Shyń basyndaǵydaı uıytqı soqqan jel bolmasa da, boıǵa diril júrgizetin salqyn lep bar. Taýdyń teriskeı shyǵys baýraıyna qonys tepken lager birneshe palatkadan turady.

Sonaý etektegi ný aǵash joǵarylaǵan saıyn sıreksip, bara-bara jeke dara ósken qaraǵaı, shyrshalarǵa aınalyp ketedi. Odan ári aǵash ataýly azaıyp, jaqpar tas, jalama betkeı, qulama shaǵyl kezek alypty. Dál túbinen qaraǵandiki bolar, ataqty qarly shyńnyń etegi bolmasa, ushar basy kózge múlde kórinbeıdi. Bultty tesip ótip, kók aspannyń qoltyǵyna syńalaı kirgen aıbarly pishinin bul arada turyp taný qıyn.

Sonda da bolsa lagerdegi adamdardyń qaıta-qaıta kóz tigetini — túbinen qylańytyp qana eles beretin qarly silem. Sonaý kún sáýlesi qulpyra jaltyldatqan momaqan muzdaqty oraı dál qazir daýyl soǵyp tur degenge kóńil senbesteı. Dúleı aýa aǵynynan belgi beretin eshteńe baıqalar emes. Eger úshinshi lagerdegiler shyń basyna shabýyl jasaı qalsa, odan ári bir-birine jalǵasqan “shynjyrly reaksıa” bastalyp ketpekshi. Úshinshi lagerge ekinshide otyrǵandar kóterilmek, al olardyń ornyn basýǵa osy bazalyq lagerden taǵy eki jigit tastúıin bolyp daıarlanyp jatyr.

Sondaı jalǵasqan qozǵalys arqyly álpınıserdiń barlyǵy kezekpen shyńdy baǵyndyrýy shart. Lagerlerdi ornatyp bolǵansha bári jap-jaqsy kele jatyr edi. Endi, mine, shyń basynyń aýmaly-tókpeli aýa raıy aldyńǵy toptyń jolyn kes-kestep, odan ári jiberer emes.

Sonymen, syrttaı beı-jaı kóringen bazalyq lagerdiń kózi de, qulaǵy da joǵaryda.

Bul joly ekspedısıa jetekshisi Arkadıı Harıtonovıch rasıany ýaǵdaly merzimnen on mınýttaı erte jumysqa qosqan. Aýa raıy tynyshtalyp, úshinshidegiler tek buıryq kútip otyrýy múmkin ǵoı. Olardyń qolyn bosqa baılaǵannan ne paıda? Ekeýi de óz betterinshe sheshim qabyldaı qoımaıtyn, artyq-daýys, oqys qımylǵa barmaıtyn tym tártipti jigitter.

Rasıanyń alǵashqy sytyrynan keıin-aq:

— Alo, «Ular!..» Alo, «Ular!..» — degen daýys sańq ete tústi. Ekpedısıa jetekshisi dereý mıkrofonǵa jarmasa ketken:

— «Úshinshi!», «Úshinshi!» “Ular” tyńdap tur. Prıem.

— «Ular», munda bizde, «Úshinshide» tótenshe jaǵdaı bolyp qaldy.

— Iá, baıandaı ber, «Úshinshi!»

— Aǵa álpınıs Orazbaev aıaq astynan mertigip qaldy.

— Mertigip? — dedi Arkadıı Harıtonovıch shúńetteý bitken shegir kózderimen qasyndaǵylarǵa jalt qarap. — Iá, ne boldy oǵan?.. Qane, tezirek aıtsańshy.

— Muzǵa jyǵylyp, bet-aýzyn jaraqattap aldy. Tanaýynan biraz qan ketti. Men ózimshe járdem jasap bolyp otyrmyn...

— Qane, maǵan Orazbaevtyń ózin shaqyrshy. Sóılesýge shamasy kele me?.. Qane, tez!..

Qysqa áńgimeden keıin anyqtalǵan nárse mynaý boldy. Oıda-joqta Berik Orazbaevtyń mertigip qalǵany ras eken. Dál qazir shyńǵa shabýyl jasaý turmaq, ornynan qozǵala alatyn hali joq. Myna qalpynda oǵan bárinen buryn keregi — dárigerlik jedel-járdem. Al dáriger bolsa... Iá, ekspedısıanyń dárigeri Aleks Shpetter dál qazir ózge álpınısermen birge radıostansıanyń túbinde otyrǵan. Orazbaevty baılanysqa shaqyryp alǵan ekpedısıa jetekshisi endi mıkrofondy dárigerge usyna qoıdy. Ol efır arqyly mertikken álpınısiń ózinen jaraqattyń jaı-japsaryn anyqtaýǵa tyrysyp jatyr.

Bul eshkim kútpegen tosyn jaǵdaı edi. Óıtkeni Berik Orazbaev — ekspedısıa quramyndaǵy eń myqty álpınıserdiń biri. Onyń júrektiligin, sheberligin bylaı qoıǵanda, densaýlyǵy da temirdeı dep baǵalanatyn. Naq osy sátte aıtylýy zańdy “Sonda qalaı bolǵany?” degen suraq birneshe aýyzdan jarysa shyqty. Barlyǵynyń japyrlaı burylyp, kóz qadaǵany — dáriger jigittiń aqquba kelgen dóńgelekteý júzi. Ol bolsa áıel adamǵa tán ádimeshe kógildir kózderin syǵyraıta túsip, bir sát oılanyp qalǵan syńaıda.

— Aıtqan belgilerine qaraǵanda, — dedi Aleks eshqandaı sezim kúıi ańǵarylmaıtyn bir qalypty únmen, — keńsirigi buzylǵan. Mıy da shaıqalǵan bolýy kerek. Qan da biraz aqqanǵa uqsaıdy.

— Solaı de... — dedi Arkadıı Harıtonovıch dárigerlerge qaraı jaqyndaı túsip. — Orazbaev endi shyńǵa shyǵýdy jalǵastyra ala ma? Sony aıtshy maǵan aldymen.

Dárigerdiń jaýaby qysqa ǵana boldy:

— Joq, ol múmkin emes. Eshqandaı da múmkin emes...

— Qap, saıtan alǵyr-aı! — dedi ekspedısıa jetekshisi ornyna ushyp túrgelip. — Qyrsyq degen osy. Berik bizdiń jolbasshymyz edi. Ol neǵyp mundaı kúıge ushyrap qaldy eken, a? Qane, jigitter, ne isteý kerektigin oılap alaıyqshy kishkene.

... Minezi shapshań, qyzýqandy Arkadıı Dolodovtyń ekspedısıaǵa jetekshi bolyp taǵaıyndalýyn árkim árqalaı baǵalaǵan. İskerligin, sheshimtaldyǵyn aıtyp, maqtanǵandarmen birge qyjyrta sóılep, qyrsyǵynan saqtasyn deýshiler de tabylǵan. Esimi respýblıka álpınıserine jaqsy málim bul jigitpen ekspedısıa músheleriniń kópshiligi birinshi ret saparlas bolyp otyr.

Bazalyq lagerdegi adamdardyń barlyǵy bas qosqan tótenshe keńes uzaqqa sozylǵan joq. Artyq-kemi bar ártúrli pikirlerden keıin ekpedısıa jetekshisiniń uıǵarymymen barlyǵy mynadaı pátýaǵa kelip edi:

Qandaı jaǵdaıda da Orazbaevty jerge alyp túsý kerek. Árıne, bul sharýany onyń qasyndaǵy Farıh Kıreev jalǵyz atqara almaıdy. Qaıtar joldyń marshrýty da kúrdeli. Demek syrttan kómek kelmeıinshe, qarǵa adym jer muń. Shyń basyna eń taqaý ornalasqan úshinshi lagerge bazadan kóterilgenshe kóp ýaqyt ótedi. Kezekterin kútip ekinshi lagerde zaryǵyp jatqan eki álpınıs bar emes pe. Aýrýǵa qol ushyn beretinder, mine, naq osylar. Kıreevpen birge úsheýlep Orazbaevty tómen túsirý osylarǵa júktelsin. Al dál qazir ekinshi lagerge qaraı bazadan taǵy bir top attanbaq. Dáriger Shpettermen qosa eseptegende bul toptyń sany tórteýden kem bolmaǵany jón. Ekinshi lagerge asa dilgir zattardy: dári-dármek pen qajetti qural-jabdyqtardy tasyp jetkizý osylardyń moınynda.

Ortaq baılam joǵardaǵy eki lagerge jedel habarlandy da, tıisti adamdar iske kiristi.

***

Palatka ishi burynǵydan da sýyp ketken sıaqty. Shaı qaınatý úshin qoıylǵan prımýstiń álsiz qyzýy dalaǵa ketkenmen birdeı. Uıyqtaıtyn qapshyqqa kirip alyp qybyr etpeı jatqan Beriktiń hali qandaı ekenin kim bilsin, kirip-shyǵyp qybyrlap júrse de, Farıh ájeptáýir jaýrap qaldy. Myna qatty jeldiń ótinde turǵan kezde tyzyldaı tońǵan saýsaqtary qazir dombyǵyp isip ketipti. Sharýasyn isteı júrip, ara-arasynda dombyqqan jerlerin úrlep te qoıady.

Áýeli oń jaq betin ustap, búk túsken kezde mańdaıynan shyp-shyp ter shyqqan. Rasıa arqyly “Ularmen” sóılesken sátte de jaǵdaıy máz emes bolatyn. Aýrýdyń betin qaıtarý úshin Shpetterdiń keńesi boıynsha ózderinshe áreket jasap baǵýda. Farıh palatkadan shyǵyp, muz kesekterin oıyp ákeldi. Ony prımýs ústindegi qutyǵa salyp eritti. Ystyq shaı berip, jeńil massaj jasaǵan bolyp júr. Beriktiń betindegi ottek maskasyn sheshken joq. Kerisinshe, qysymyn bir jarym lıtrge deıin ulǵaıtqan. Qandaı jaǵdaıda da organızmge qýat beretin shıpaly zat osy ottek qoı. Shamaly ýaqyttan keıin shanshyp aýyrǵany saıabyrlaǵandaı boldy.

— Meniń kinám... — dedi Farıh óz-ózimen kúbirleı sóılep. — Meniń kinám... Basqa eshkimniń de emes.

Berik Kenjetaıuly jas jigittiń tolǵanysyn qapysyz tanyp otyr. İshteı qansha shıyrshyq atsa da, jan kúızelisin syrtyna aıqaılap shyǵara bermeıtin tuıyq minezdi jan. Bul týrasynda shákirt álpınısi jazǵyrýdyń tipti jóni joq, óziniń de odan uzap turǵany shamaly. Sonda da bolsa, álgi sátsizdigi úshin aǵalyq kórsetip, basý aıtqan bolady. Orashalaq tilmen qansha tebirense de, basalqy sózdiń nysanaǵa dóp tımeı jatqanyn da baıqaıdy.

Manaǵy oqys oqıǵany qaıtadan kóz aldynan ótkizdi... Arqanǵa ǵana jarmasyp aýada ilinip qalǵan Farıh qystyǵa aıqaılap jiberdi. Ysqyrynǵan jel ótindegi ún qaıbir uzaqqa barýshy edi. Biraq Berik Kenjetaıuly seriginiń tıanaq tappaı, ushyp ketkenin sol sátinde-aq baıqaǵan. Baıqady da, dereý kómekke umtyldy. Jaıshylyqta shabandaý qımyldaıtyn ol lypyldaı qozǵalyp, Farıhke taıaǵan. Arqandy belindegi saqtandyrǵysh ilmekke ile saldy da, shyjymdaı tartyp, seriginiń aıaǵyn muzdaqqa tıgizdi. Bul áli jarty sharýa edi. Sol eki arada aýyz-basty tunshyqtyrǵan jel taǵy uıytqyp kep bersin. Tabany taıyp ketken Berik muz qıaǵa qulaq-shekesimen soǵyldy. Soqqynyń qatty bolǵany sondaı — kóziniń oty jarq ete tústi de, aınalany qap-qara túnek basyp ketti. Farıhtyń arqanynan sonda aıyrylǵan joq. Bet-aýzyn qan jaýyp, keńirseginiń ýdaı ashı jónelgenine qaramastan, pushaıman halge túsken jas jigitti joǵary tartyp shyǵardy. Eger sol sátinde arqandy jibere salǵanda, kim biler edi ar jaǵy ne bolaryn...

— Bári meniń kinám, — dedi Farıh súıirlenip bitken tanaýyn bir tartyp qoıyp. — Maǵan ómir boıy járdem jasap kelesiz. Qansha nárseni úırettińiz. Qansha ret qıyndyqtan qutqardyńyz. Mine, bul joly meni týra kelgen ajaldan alyp qaldyńyz.

Jańaǵy jerde siz bolmaǵanda... Iá, ne aıtary bar, siz bolmasańyz, meniń sharýam bitken edi. Meniń kesirimnen jaralanyp qalǵanyńyzdy kórdińiz be? Netken masyl edim men!..

— Já, jeter, — dedi Berik aqyryn ǵana. Aqyryn aıtsa da, daýsynyń túbinde zil jatqandaı kórindi. — Álpınızm degeniń tek táýekel emes pe. Qaıtesiń endi, shydaý kerek. Jylaýyq qyzdaı nemene yzyńdaı beresiń.

İshin kúıdirgen ashshy zapyrandy túgel aqtaryp tastamaı, jas jigittiń aýyz jabar túri joq sekildi:

— Jaıyma júrmeı, sizge qyrsyǵymnyń tıgenin qarashy. Bet-aýzyńyz buzylyp, densaýlyǵyńyzǵa nuqsan keldi, Bárinen buryn Hantáńiriniń tóbesine endi shyǵa almaıtyn boldyńyz. Siz úshin búkil ekspedısıa taǵy áýrege túsedi. Bári — meniń qyrsyǵym... Basqa eshkimniń de...

— Bul joly shyqpasam, keıin sáti túser. Oǵan nesine kúıesiń sen? Budan keıin taǵy bir ekspedısıa uıymdaspaıdy deımisiń. Qaıta byltyrǵy úsheýdiń jaǵdaıyna ushyrap qalmaı, lagerge aman-esen jetkenimizdi aıtsańshy.

— Byltyrǵy úsheý deımisiz. Iá, bilem, obal-aq boldy... Biraq olardyń jóni basqa edi ǵoı. Olar qar kóshkininiń astynda qaldy emes pe?

— Ol jaǵy áli belgisiz, Farıh. Arnaıy shyqqan komısıa da bir pátýaǵa kele almady. Komısıa músheleri ár túrli pikir aıtyp júr. Múmkin, úsheýiniń de arqany úzilip ketken shyǵar.

— Olar da osy marshrýtpen júrip edi ǵoı, Berik aǵa.

— Iá, osymen. Biraq olardyń qaı jerde, qalaı qaza bolǵanyn da eshkim aıta almaıdy. Esil jigitter-aı! — dedi Berik aýyr kúrsinip. — Ne deneleri tabylmady.

— Siz olardy jaqsy bilýshi me edińiz?

— Cheh álpınıserin onsha tanymaımyn. Olar basqa topta jattyǵyp júrdi. Al Vronskıı, Volodá Vronskıı ekeýmiz joldas edik. Óziń de bilesiń ǵoı...

— Iá, Berik aǵa. Lıhov úsheýińiz kóbinese birge júretinsizder...

Árkim óz oıymen bolyp, jentektelgen qardaı aýyr sezimniń áserinen ekeýi de bir sát úndemeı qaldy. Sálden keıin Farıh óz kinásin eske salyp, taǵy qyńqyldaı bastaǵan.

— Sen meniń minezimdi bilesiń ǵoı, — degen oǵan Berik saý kózin syǵyraıta qarap.

— Bilem, — degen sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin jas jigit ańǵarǵan da joq.

— Bilseń, endi bosqa sarnaı berme!

Iá, Farıhtyń Berik aǵasyn bilmeımin deýge aýzy barmas edi. Sol sıaqty búkil ekspedısıa músheleri ishinen Farıhty osy aǵasyndaı biletin de eshkim joq.

... Ol kezde Berik Orazbaev temir jol boıy mılısıasynda isteıti. Vokzal basynda jasóspirimder top-topqa bólinip, tóbelesip qalypty. Aıaq astynan jetip kelgen polısıa patrýli solardyń kópshiligin ustap aldy. Beriktiń qýyp jetkeni — shynashaqtaı kelgen tatar balasy. “Túrtip qalsa qulaǵaly turǵan shirik. Tóbeleste ne aqysy bar bul nemeniń? ” dedi kijinip.

Bota tirsek, bos belbeý kórinetin túrine saı ózi de jýastaý bolyp shyqty. Sóıtse Túmen óńirinde týyp-ósken tatar balasy eken. Ájesi qaıtys bolǵannan keıin sheshesine ilesip Qazaqstanǵa kelgen. Osynda júrip kóshe balalarymen dostasqan, yqpalyna túsken.

— Jaǵdaıyńdy túsinem, malaı, — dedi Berik ózi biletin tatarshany aralastyra sóıleýge tyrysyp.

— Qalaı túsinesiń. Álde sen de tatarsyń ba?

— Joq tatar emespin.

— Qaıdam. Azdap bizdiń tildi bilesiń. Túriń de kelińkireıdi bizge...

Tóbeleske baılanysty ózge joldastarymen birge Farıh te jaýapqa tartyldy. Bylaısha aqylsyz bala emes sıaqty. Sóıte turyp qaıdaǵy bir qańǵybastarmen ámpeı bolyp júrgenin kórmeımisiń. Óziniń jalǵyz sheshesi ǵana bar eken.

Mılısıadan tanys tapqanyn maqtan kóre me, jasóspirim bala buǵan jıi kelip turady. Beriktiń janashyrlyq tanytýy da qamshy bolǵan sıaqty. Ýaqyt óte ekeýi aǵaly-inili jandardaı bir-birin jaqsy kórip ketti. Balany ásirese qyzyqtyrǵan — polısmen aǵasynyń álpınıs bolyp shyqqandyǵy. Sonan Berik Orazbaev ony klýbqa tartty. Taý turmaq, shoqy kórmeı ósken balanyń álpınızm álippesin ıgerýi qaıdan ońaıǵa tússin. Bári osy tálimger aǵasynyń arqasynda. Bota tirsek, bos belbeý bolyp kórinetin júdeý bozbalaǵa áýeli kezde eshkim durys kóńil de bóle qoıǵan joq. Ózi azdap ıkemsizdeý, keıde sheberligi de kem soǵyp jatýy múmkin. “ Ol jaǵyn qoıshy, onysyn birte-birte túzetýge bolady, — deıdi Berik Farıh týraly áńgime bola qalǵanda serikterine. — Eń bastysy — ózi tózimdi. Júıkesi de temirdeı. Jaýapkershiligi mol jigit”.

Sodan beri ekeýi arqan aıyrmaı (“Jup jazbaı” degen sekildi, álpınıs qaýymynyń aýzyndaǵy sóz ǵoı), qatar jumys istep keledi. Adamnyń qandaı ekenin bilý úshin onymen birge barlaýǵa barý kerek dep jatpaı ma orystar. Tirshilik tájirıbesinen týǵan ómirsheń pikir shyǵar, bálkim. Al Beriktiń oıynsha, jigittiń qandaı ekenin baıqaý úshin onymen birge joq jaýdyń ortasyna barlaýǵa baryp áýrege túsýdiń keregi joq. Bir arqanǵa jarmasyp, jalǵyz márte ǵana shyńǵa shyǵyp qaıtshy, sol jetip jatyr. Shyndyqqa kóz jetkizetin birden bir tóte jol — osy shyń. Bul, árıne, ómirin taý-tasty, shyń-quzdy baǵyndyrýǵa baǵyshtaǵan adamnyń túıgeni. Biraq jurttyń bári ómirge tek álpınıs kózimen qaraı bere me?

Baısaldy jasqa kelip, jigit aǵasy atansa da, ol jaǵyn Berik baǵamdap kórgen emes. Kózi anyq jetken nárse sol — jas álpınıs Farıh Kıreevpen taısalmaı shyńǵa shyǵýǵa bolady. Bolmaı otyryp shákirtin ekspedısıa quramyna engizgen ózi. Ánsheıinde óktemsip óz pikirin tyqpalaýdy bilmeıtin, jurttyń sózine ǵana bas shulǵyp otyrýǵa beıim jumsaq minezdi jigittiń Farıhqa kelgende aıtqanynan qaıtpaı, turyp alǵany. Dolodovpen aradaǵy erteden kele jatqan eski dostyǵy da osy jerde kádege jarap ketti. Áıtpese, Kıreev keıpindegi “shıki ókpelerdi” (bul da ózgeshe lámmen aıtylatyn álpınıserdiń óz sózi) jańa jetekshi ekspedısıanyń mańaıyna jolatpas edi.

Endi she? Bul — klýb músheleriniń kezekti jattyǵýy emes, maqsatty, josparly túrde shyńdy baǵyndyrý. Jáne árkimniń tabany taptaı beretin anaý-mynaý bıiktik bolsa bir sári ǵoı, muz mańdaıyn kún súıip, qabaǵynan qar ushqyndaǵan kárli Hantáńiri. Asqaqtaǵan aıbatymen-aq álpınıs atalýyny ózine tartatyn ataqty shyń.

Ekspedısıany jasaqtaý barysynda Farıh tóńireginde taǵy bir tartys týdy. Daýǵa tamyzdyq bolǵan jas jigitiń jol bastaıtyn alǵashqy jupqa kirýi edi... Sózderinen sezilgeni — taǵy sol senimsizdik. Naq osy jerde Dolodovtyń ózi de solqyldaýǵa aınalǵan. “Álpınıser arasyndaǵy psıhologıalyq úılesimdilik týraly” qaıdaǵy bir qaǵıdany betke ustap, Orazbaev pen Kıreevtiń tek bir-birimen ǵana jete túsiýi múmkin ekenin múdirmeı dáleldep shyqqan sol.

Jastarynda, minezderinde biraz aıyrmashylyq bolǵanymen, bul ekeýine ortaq bir nárse bar. Ekspedısıanyń basqa múshelerine qaraǵanda, ekeýi de aýyzeki áńgimege shorqaq. Borıs Kenjetaevıch ishinde ıt ólip jatsa da, bilinbeıtin myzǵymas sabaz minezdi de, Farıh aınaladaǵy qubylystyń bárine nazar aýdarmasa, tura almaıtyn sezimtal. Biraq kórip-bilgenin bireýmen bólisýge, syr ashýǵa joq. Jáne qansha úndemeı júrgenimen, aýnaqshyǵan alýan sezimi ańdaǵan adamǵa baıqalyp turady.

“Ekeýi de bir-birin úndemeı uǵysady” deıtin jigitter. Sony Shpetter de tapjyltpaı tanypty.

Súıretile kelip, esikten engen ekeý entikterin basa almaı, eńbekteı qulaǵan. Aıaqtan da boıynan da ál ketip, ábden qaljyrapty. Biraq ózderi qýanyshty. Eshteńege ushyramaı, aman-esen jetkenderine . Mólsherli ýaqytta mejege ilingenderine.

Farıh jedel qımyldap, járdemge kelgen eki jigitke ystyq shaı qamdady.

Mundaı bıiktikte adamdy tez tyńaıtyp, kúshin qalpyna keltiretin birden-bir dárý — ystyq shaı. Osy ǵajap sýsynnyń qadirin álpınıseı baǵalaı biletin kim bar deseńshi.

Á degennen baıqalǵany — minez aıyrmashylyǵy. Lagerde jipsiz baılanyp, qaradaı zaryǵyp jatqan ekeýge qaraǵanda, sońǵy kelgender sózsheń bolyp shyqty. Sińirleri sozylyp, sharshap-shaldyǵyp jetse de, jarysa jaǵdaı surap, jaǵalasa saýal qoıyp jatyr.

— Bári meniń qyrsyǵym... — dedi Farıh qybyjyqtaı tómen qarap. — Meniń aıaǵym taıyp ketpegende, Berik aǵa búıtip jaraqattanbas edi.

Kedeıdiń lashyǵyndaı jel ótinde, muz qıada áreń ilinip turǵan palatka ishi lezde sergip sala bergen. Jigerli jigitterdiń dabyr-dúbirinen ortada laýlap ot janyp ketkendeı boldy tipti.

Naýqastyń jaǵdaıy birshama táýir ekenin bilgennen keıin áńgime dereý shyń jaıyna qaraı oıysty.

Bul qyrsyq shirkindi qoısańshy. Keshe eki jigittiń jolyn kes-kestep, asyl arman syndy anaý shyń basyna qaraı aıaq attatpaı qoıǵan dúleı jel dál qazir jym-jylas. Sonymen birge qoıyn-qonyshqa sýmańdaı kirip, tula boıdy titirkentken sýyq yzǵar da sap tyıylǵan. Seziletini denege jaıly shyńyltyr aıaz ǵana.

Alystan qaraǵanda shanshylǵan pıramıdaǵa uqsaıtyn shyńnyń ushar basy ánekeı. Talaı álpınısi armanyndaı ańsatqan asyl bıiktik. Appaq bolyp dóńestenip, qol sozymdaı ǵana jerde tur. Árıne, kóz qaryǵan appaq muzdaı bolmasa, bul aradan shyńnyń naq tóbesi kórinbeıdi.

Tórt jigit te tóbege qaraı jarysa telmirip qalypty.

— Eger Berik búıtip mertigip qalmaǵanda... — dedi járdemge kelgen ekeýdiń biri Daýrskıh. — Quzar basyna qazir-aq ilinýge bolar edi.

— Shynynda da aýa raıy qandaı keremet bolyp ketti. Múlde sırek kezdesetin múmkindik qoı mynaý! — dep qoıdy onyń serigi Hasenov. Joldary bolmaı jalań muzdaqta omalyp otyrǵan alǵashqy álpınıser tis jaryp eshteńe deı alǵan joq. Tek úndemesten ózara qabaq torysqan. Kishirek kózderin odan ármen syǵyraıta túsip, Beriktiń aıtqany jalǵyz aýyz ǵana sóz:

— Mundaı aýa raıyn men de sırek kórgem. Men osynda kúte turaıyn, bálkim, baryp qaıtarsyńdar.

Kóp sóılemeıtin buıyǵy jigit sózin astarlap kúlbiltelep jatpaıdy. Oıyndaǵysyn osylaı týrasynan aıtyp salyp, qarap otyrǵany. Shyń basyna ańsarlary aýa bastaǵan eki azamattyń amalsyz jaltaqtap turǵany ózi ǵana ekenin qalaı sezbesin. Taý dese, ishken astaryn jerge qoıyp, qar jamylyp, muz tósenip júrgen bul ekeýdiń minezderi ózine jaqsy málim.

— Ras aıtasyz ba? — dep jalt qarady Hasenov. Kún men jelde kóp júrgendikten qaraıyp, qoshqyldanyp ketipti. Kóz - basynyń kıim astynda júretin jerlerine qaraǵanda, ózi bıdaı óńdi sıaqty. Úshburyshtanyp bitken kózderi qýlyq ushqyny shashyp turatyn bul jigitiń jeńiltekten ada emes edi. — Mynaýyń keremet boldy ǵoı, Berik aǵa. Aýyrǵan jeriń qalaı? Qazir shynymen basyldy ma ózi? E, endeshe bitti. Biz tez baryp kele qoıamyz. Al sen osylaı kútip jata turasyń... Shaıyńdy jylytyp ishe alasyń ǵoı. E, boldy endeshe. Odan artyq ne kerek!..

— Toqta, Qýanysh, jelpildeme! Aldymen aqyldasaıyq, — dep ózinshe ustamdylyq kórsetip qalǵan ekinshisi. — Beri qara. Oılanaıyq. Beriktiń jalǵyz qalýǵa shynymenen jaǵdaıy keler me eken?

Bundaı táýekelmen kelispeıtinin birden-aq aıtqan. Sonda da bolsa, qasyndaǵylarmen aqyldasyp, bul kezde ekinshi lagerge kelip jetken dárigerdi baılanysqa shaqyrdy. Ekinshidegi radıostansıanyń iske qosylǵany sálden keıin.

Dárigerdiń mindeti, árıne, densaýlyǵyna qatysty barlyq jaǵdaıdy naýqastyń óz aýzynan estip-bilý. Tergeýshideı qadala túsip, qaqtaı surap jatyr.

Úshinshi lagermen áńgime aıaqtalǵannan keıin:

— Alo, «Ular!» Men «Ekinshi!». Men «Ekinshi!» Qabyldaý, — degen daýsy shyqty onyń.

— Iá, «Ekinshi!» «Ular» tyńdap tur. Qabyldaý.

— Arkadıı Harıtonovıch, naýqasty eshqandaı da jalǵyz qaldyrýǵa bolmaıdy. Bul — bir. Ekinshiden, osyndaı hali táýir kezde ony ýaqyt ótkizbeı, tómen túsirý kerek. Olardyń alty myń metr bıiktikte otyrǵanyna bir táýlikten asyp ketti. Ondaı jaǵdaıda saý organızmniń ózi álsireı bastaıtynyn bilesiz. Jaraqat alǵan adam úshin alty myń metr bıiktik aýyr.

Dáriger sheshimi ekspedısıanyń qaı múshesi úshin bolsa da zań. Ásirese onyń aıtqandaryn jetekshiniń buljytpaı oryndaýy shart. Sondyqtan Shpetterdiń álgi tujyrymy istiń barysyn aıqyndap ta úlgirgen. Aqyldasý ústinde tóbe kórsetken taǵy bir másele — aýrýdy eki álpınısiń-aq alyp túsýi múmkin ekendigi. Sonda bulardyń ishinen bireýi juptasýǵa kirmeı, artyq qalaıyn dep tur. Endeshe... Osy “endesheni” taǵy aldyǵa kóldeneń tartqan — shapshań minezdi Qýanysh Hasenov bolatyn. Onyń “endeshesiniń” astarynan eshkim kútpegen jáne bir táýekeldiń sheti qyltıyp tur eken. Ol — artylyp qalǵan álpınıs shyń basyna ózi jalǵyz shyǵa berse qaıter edi degen oı.

Tórteýi taǵy da bir-birine qarady. Shyntýaıtyna kelgende eshqaısysy da bul usynysqa qarsy emes eken.

— Aı, jaraısyń, eı, Qýan! — dedi Daýrskıh joldasynyń arqasynan qaǵyp qalyp. — Keıde seniń osy basyń istep ketetini bar-aý.

— Keıde emes, únemi dep aıt.

— Sońǵy núktege taıap turyp keıin qaıtqanymyz obal-aq. Onyń ústine aýa raıyn qarashy. Qandaı tamasha! Ótken joly Komýnızm shyńyna qalyń tumanǵa qaramaı-aq shyqtyq emes pe? Aı, osy sonda qınalǵanymyzdy-aı. Esińde me, Borıs?

— Joq. Men onyń aldynda shyqqanmyn. Ótken jylǵy shtýrmǵa men qatysqam joq qoı.

— Jaraıdy, qoıyńdarshy, — dedi Hasenov. — Ózge áńgimeni qaıtesińder? Endi ne isteımiz, sony aıtyńdarshy.

“Endi ne isteımiz?” degen saýaldyń ar jaǵynda “Sonda bul iske baratyn kim?” degen kezekti suraqtyń turǵany bep-belgili.

— Toqta. Taǵy da Arkashamen sóıleseıik. Ol ózi qorqaqtaý adam. Áýeli tipti ruqsat bere qoısa jaqsy...

Daýrskıh beker kúdiktenbepti. Ekspedısıa jetekshisi shtýrmdy jalǵyz jasaý týraly usynysty tyńdaǵysy da kelmegen. Eki qulaǵyn basyp ytyrynyp tur, jolatar degen ne?

Shyńdy jalǵyz baǵyndyrý tym táýekeldiń isi ekeni ras. Biraq álpınızm tarıhynda mundaı táýekeldiń mysaly kóp qoı. Ózgesin aıtpaǵanda segiz myńdyqtarǵa (bıiktigi 8 myń metrden asatyn shyńdarǵa) jeke kóterilgen sovet álpınıserin qaıda qoıamyz. Daýrskıhtiń dáleldi sózderi ekspedısıa jetekshisin eriksiz oılantqandaı edi. Jaǵdaıdy sana tezinen ótkizip, taǵy bir bezbendedi de, aqyry, ruqsatyn berdi. Biraq bul batyl áreketti iske asyratyn kim?

— Seniń osynsha egoıst ekenińdi bilmeppin, Qýan, — dedi Daýrskıh renish sezimin irkip qala almaı. — Sen sonda nemene? Bizdiń qymbatty Borıs Kenjetaevıchtiń taǵdyryn oılamaǵanyń ba? Qansha qushtar bolsaq ta, Hantáńiri bizdiń joldasymyzdyń eshqaısysynan artyq emes qoı. Farıhpen birge ne sen, ne men qalýymyz kerek. Bular ekeýden ekeý qaıtip tómen tússin.

— Oılanyp qalyp tur ekensiń, onda óziń nege qalmaısyń? — dedi Qýanysh ta jalma-jan. Biraq Daýrskıhpen daýlasý ońaı emes.

— Radık, tyńdashy, — dedi bir kezde Qýanysh sabyrǵa kelgendeı bolyp. — Osy márte jolyńdy maǵan bershi, á!

— Iá, ol neniń aqysy?

— Qansha aıtqanmen Hantáńiri Qazaqstannyń bir buryshynda tur ǵoı. Biraq oǵan eshqashan eshqandaı qazaq shyqqan emes.

— Shyǵa almaı júrgen ózderińnen kórińder, neǵyl deısiń maǵan?..

— Óziń oılashy, Hantáńirine qazaq shyǵatyn bir reti kelgen eken. Mine, sen sıaqtylar óstip kedergi jasaýǵa tyrysady. Sonda seniń bunyńdy ne deımiz endi?

— Sonymen tek ózim ǵana shyǵaıyn deısiń ǵoı, — dedi Daýrskıh sál kidirip baryp.

— Men Hantáńirini baǵyndyrsam, búkil qazaq qýanyp qalady. «Bizden de bir ul týǵan eken» dep. Al sen óz atyńdy shyǵarasyń da qoıasyń.

— Iá-á, — dedi Daýrskıh sál oılanǵan pishinmen. — Sender, qazaqtar osyndaı ultshylsyńdar. Demokratıa dep tipti betimen kettińder. Senderdiń oryndaryń álpınızm emes, anda... — Iegimen taýdyń etegin nusqady. Onysy — etekte qoı baǵyńdar degeni edi.

Eki jigit te Hasenovtyń joly ekenin aıtyp, bas ızesti. Sonymen bul áńgimeniń túıini kórinip te qalǵan.

Qas qaraıyp, tún túneginiń dendeı bastaǵan ýaqyty. Aı qoralanǵan kez, aınala tegis qarańǵy. Bular lagerden eki baǵytqa qaraı bir mezgilde ertelep attanbaq. Hasenov shtýrmdy odan ári jalǵastyryp, joǵaryǵa bet alsa, qalǵan ekeýi jaraly Borısti alyp tómen qaraı quldılamaq.

Uıyqtaıtyn qapshyqqa kirip jatyp:

— Shynynda da, — dep qaldy Daýrskıh, — osy qazaqtar sender álpınızmge múlde joqsyńdar. Qazaq jerinde bıik jotalar az emes qoı. Ómiri taý kórmegender de álpınıs bolyp ketip jatyr ǵoı. Mysaly, Farıh...

Ar jaǵyn aıtqyzbastan, Qýanysh dereý basyn julyp aldy:

— Biz degen sondaı halyqpyz ǵoı, Radık. Jerimizdiń baılyǵyn paıdalana bilmeımiz. Osy taýǵa qoıshylardan basqa kim jaqyndap kórdi deısiń. Al myna etekte jatqan Raıymbek aýdany — túgel qazaqtar aýdany. Ózge jurttar buǵan shetelderden kelip jatyr. Eger osy joly men shyqsam bar ǵoı, talaı qazaq balasy ...

— Jaraıdy qoıshy “qazaq, qazaq” deı bermeı.

... Aqyry bular óz usynystaryn aıtyp bazadaǵylardyń sheshimine toqtaýǵa bátýalasty.

— Beker ruqsat ettiń-aý soǵan, — dedi Sergeı Gopenko basyn shaıqap. Shıraq deneli juqalaý kelgen bul sary jigit te — álpınıser klýbynyń jattyqtyrýshysy. Qazir ózi Dolodovtyń orynbasary qyzmetinde, ıaǵnı, ekspedısıa basyshylarynyń biri.

— Nege olaı dep oılaısyń, Sereja?

— Hantáńiriniń basyna qaısymyz shyqqymyz kelmeıdi. Bárimiz de qushtarmyz. Óstip árkim qalaǵanyn isteı berse, tártip bola ma?

— Álpınızmniń tek tártipke ǵana emes, aýa raıyna da baǵynatynyn umytpaıyq. Kórmeısiń be, daýyldyń salarynan mańdaı aldy álpınısiń ózi orta joldan qaıtyp oralǵanyn. Sol Orazbaevtan tártipti eshkim joq bizdiń ortamyzda. Biraq jalǵyz jalań tártippen eshteńe isteı almaıdy ekenbiz. Kórdiń ǵoı óziń, — dedi Dolodov shegir kózderimen orynbasarynyń júzine qıǵashtaı qadap. Jyldam sóıleıtin jetekshiniń daýsy senimdi estildi. Ár sózin nyqtap, shegeleı aıtatyn Gopenko óz oıyn sabyrmen órbitýge beıim. Onyń pikirinshe, álpınızm erejesin tıtteı de bolsa burmalaýdyń ózi tártip buzýǵa aparyp soqtyrmaq. Hasenovtyń shyńdy jalǵyz baǵyndyram deýi kóńilge qonymsyz.

— Sergeı, sen kúlbiltelemeı ashyǵyn aıtshy, — dedi osy jerde Dolodov tiginen ketip. — Nege kóńilge qonymsyz? Álde Hasenovtyń shyńǵa jurttan buryn shyǵýyn qyzǵanyp otyrsyń ba? Álde ol Hantáńirin jalǵyz baǵyndyryp, bedel alyp ketedi dep qorqasyń ba? Qane, ondaı oıyń bolsa, jasyrma.

Jetekshiniń alynda Gopenko óz oıyn tarata aıtyp, aqtalyp jatqysy kelmegen sıaqty.

— Qur bosqa qyzynbaı, beri qarashy, Arkasha. Hasenov jalǵyz ketti. Orazbaevpen áýrelenip jatqanymyz mynaý, al sonda aıaq astynan endi Hasenov mertigip qalsa she? Jalǵyz ózi shyń basynda nege ushyramaıtyny kim bilipti. Aýyrmaı-aq qoısyn, tipti aıaǵy da taıyp ketse she?.. Bul óte mańyzdy másele, Arkasha . Byltyrǵy úsheýdiń qazasyn áli umyta almaı júrgenimiz mynaý.

— Iá, ıá, kidirme? Oıyńdy túgel aıt!

— Sonan keıin jigitter narazy bolsa she? Hasenovke de, bizge de. Óziń aıtqandaı, shynynda da osy joly joly bolsa, bedel alyp ketýi ábden múmkin. Jalǵyz shyqqanynyń ózi nege turady? Alsyn bedelin, qarsy emespiz...

— Endi nege qararsyń?.. Álde maǵan ba? — degen kelesi saýal Dolodovtyń til ushyna úıirilip kelip qalǵan.

— Áı, Arkasha, osy seniń shydamsyzyń-aı! Bedel alsyn. Biraq ol Hasenov úshin kezdeısoq bedel ǵoı. Ras, taýǵa qumar. Sol úshin otbasymen de jaraspaı júr. Bir jaǵynan teris kóringenimen, álpınıs retinde durys jaǵy da bar. Tipti kisi qyzyǵarlyq qasıet onysy. Báribir onyń ortasha ǵana álpınıs ekeni ótirik pe? Óziń bilesiń, komanda da mynaý degen jigitter bar...

— Durys, oıyńdy túsindim, — dedi Dolodov óktem únmen tujyra sóılep. — Biz bári bir Hasenovti keri qaıtara almaımyz. Durys-burysyn keıin taldaı jatarmyz. Al qazir daý-damaıdy qoıyp, sharýa jaıyna kósheıik.

Dolodovtyń aıtqany ras — biraz jumystyń sheti álden-aq kórinip turǵan. Eń aldymen aýa raıy osyndaı tymyq kezde naýqasty ekinshi lagerge jedeldetip túsirip alǵan jón. Tapsyrma alǵan jigitter úshinshi men ekinshi lagerlerdiń arasyndaǵy marshrýttyń qıyn jerlerine arqannan shyjym daıyndap jatyr. Olardy dereý eń joǵarǵa úshinshige qaraı attandyryp, Hasenovtyń sońynan jiberý kerek. Bul, árıne, arqan qurýshylar úshin aýyr. Biraq, óıtpese bolmaıyn dep tur.

Sonymen birge bazadan ekinshi lagerge ottek balondaryn, azyq-túlik jáne basqa da kerek-jaraqtardy jetkizetin tasymal tobyn uıymdastyrýdyń qajettigi týdy. Olar qaıtar jolda naýqasty alyp túsýge járdemdespekshi.

Dolodovtyń radıostansıaǵa da, ózine de maza bermeı, typyrshyp ketkeni sondyqtan.

* * *

— Berik aǵa, jyljı berińiz, — degen jińishke jyltyr daýys, árıne, Farıhtiki. Nebári eki-úsh metrdeı tómennen aıqaılasa da, qulaqqa bir túrli talyp estiledi. Dál osyndaı móldiregen tunyq aýany kórý úshin kóz kerek-aý. Sonaý tómendegi shubatylǵan shýdadaı uıysa qozǵalǵan tuman, onyń ara-arasynan qylańdanyp kórinip qalatyny shatqal, qoınaýlar qaraǵan kózge sondaı aıqyn. Aıqaılaǵan daýysyń etekke deıin syńar dybysynyń syny búlinbeı, sol qalpy jetetin sıaqty. Al sondaı jaǵdaıda qasyńdaǵy adamnyń daýsy talyp áreń estilgeni qyzyq.

Biraq bul qubylysqa taǵdyryn taýǵa teligen jandardyń eshqaısysy tańyrqaı qoımaıdy. Meteorologtar tilimen aıtqanda, aýa tyǵyzyǵynyń álsizdigi qandaı dybysty da qashyqtyqqa uzatpaı, quryqtap turady.

Eki jigittiń de kózi — shaban qımyldy Berikte. Syrtynan qaraǵanda qorbańaǵan ebedeısiz qońyr aıýǵa uqsaıdy. Arttaǵylardyń júrer jolyn belgilep, jyljyp kele jatqan Farıhtyń aıaq alysy saq. Muzdaqtyń qatqyl, tıanaqty budyryna taban tiregennen keıin ǵana arqanyn tómen qaraı saýmalaıdy. Árıne, quzdan quldılap túserde tizbektiń aldynda júrgen jeńilirek. Óıtkeni qolyndaǵy arqan joǵaryda bekitýli. Jazataıym aıaǵyń taıa qalsa, senetiniń sol. Jarmasa ketetin kedir-budyrdyń bári kóz aldyńda. Qalaǵan jerge anker qaǵyp, saqtandyrǵysh arqandy kez-kelgen budyrǵa ile salýǵa múmkindik bar.

Al toptyń sońynan ala tómen túsetin adamnyń jaǵdaıy qıyndaý. Ol úshin saqtandyrǵysh arqan tómende qalady. Bul jaýapty orynnyń top ishindegi eń tájirıbeli álpınıske tapsyrylatyny sondyqtan. Naq osy mindetti atqarý qazir Daýrskıhke tıipti.

Birkelki qozǵalyspen dálme-dál jyljyǵan órmeleýshi jigitter biraz jerdi utyp tastady. Astydaǵy muzdaqtyń sýyǵy bolmasa, shyńyltyr aıazda tula boıdy dirildetetin yzǵar báseń. Saqtana syrǵyǵan Farıhtiń eki kózi kóbinese aǵa álpınıse. Keıde kidirip qalsa, demep birge túsedi. Keıde et qyzýymen úsh-tórt metr alǵa jyljyp, uzańqyrap ta ketedi.

Túser joly aýyrlaý bolsa da, Daýrskıh serikterine álsin-áli dybys berip, jigerlendirip, jón siltep kele jatyr. Qansha aıtqanmen top jetekshisi emes pe, tıisti mindetin adal atqarýǵa tyrysyp baǵýda.

— Berik aǵa!.. Borıs Kenjetaevıch! — Naýqas álpınıs muzdaq qabyrǵaǵa jabysyp, qozǵalmaı qalypty. Sony baıqaǵan Farıh eriksiz aıqaılap jibergen. Berik jaýap qatpady. Múmkin, birdeme dese, degen de shyǵar, áıteýir tómen turǵan kisige eshteńe estilgen joq. Ózi bolsa, tórttaǵandap sol qabyrǵaǵa jabysqan qalpy. Demek, tegin emes.

— Berik aǵa! — dedi de, Farıh qaıtadan joǵary qaraı umtyldy. — Sizge ne boldy?

* * *

Lap ete qalǵan kókirektegi qýanysh sezimi áli aıyǵar emes. Armanshyl adamnyń aıǵa kelip qonǵanyndaı kóńili máre-sáre. Ótken joly Berik pen Farıh jeldiń kesirinen shyǵa almaı qaıtqan mármár qabyrǵanyń qyryna tez-aq jetti. Kólbeý alańqaıǵa quıryq basyp, shamaly ýaqyt tynyǵyp alýǵa beıil qylyp turdy da, qolyn bir-aq siltegen. Aspan taýdyń tákkáppar bıigin taq tóbesinen tabanyna salmaı, kóńili tynyshıtyn emes. Ol úshin kúsh-qýaty ortaımaı turǵan kezde qımyldap qalǵany jón.

Alystan qaraǵan kózge tabıǵat kórinisi qashanda aldamshy. Máselen, kez-kelgen taý jotasy janar jetpes shalǵaıdan kógildir bolyp kórinedi. Jaqyndaǵan saıyn álgi tústiń ózgerip, jer bederi óziniń tabıǵı reńin tabatyny belgili. San qubylyp turatyn teńiz sýretinde de aıqyn ańǵaryla bermeıtin qubylyńqy reń kezdesedi.

Hantáńiriniń áseri de osyndaı eken. Sonaý Almaty Narynqol tas jolynyń boıynan kóz salǵanyńda bult ústindegi pıramıda tárizdi kórinetin ataqty shyń tóbesine shyqsań, múlde basqasha. Pıramıda betindegi biryńǵaı tegis betkeı jaqynyraq qarasań, aralary ashylyp, yrsıyp ketken ırek-ırek muzdaqtar. Mine, ishinara jalańash jartastardyń jony qaraýytady.

Osy araǵa jetkende Qýanysh ottek balonynyń bireýin aǵytyp aldy. Qaıtar jolda kerek bolýy múmkin degen oımen jolshybaı ádeıi qaldyryp ketpekshi.

Shyń basyna shyqqan soń keri qaraı qashan tómen túsetini ózine de beımálim. Qalaı bolǵan kúnde de sharshap-shaldyqqan adamǵa ottektiń úlken qýat beretini sózsiz. Keıingi qıyndyqty eskeretin álpınıser osyndaı saqtyq jasaıdy.

Eki ókpesin qaǵyp, entige dem alǵany basylar emes. Sıregen aýada sergek júrý qaıda. Shydaı almaı, taǵy da ottek maskasyn kıip aldy. Sol-aq eken, aınalasy jarqyrap, denesi jeńildep qoıa bergen. Boıǵa qýat quıylǵany birden sezildi.

Sonan tasbaqa júrisimen tórttaǵandaı órmelep, jaltyraǵan kók muzdyń kúdis beldeýinen asyp tústi. Birden kózge ilingeni — naq tóbesinen tóne qalǵan shoshaq shyń. Bálkim, muz qursaýlaǵan alyp jartas bolýy da. Sanasyna shyrpy jaqqandaı jarq ete qalǵan qýanyshty oı jalǵyz-aq: “Iá, mynaý sol, Hantáńiriniń ushar basy... Men jettim... Jurttyń bárinen buryn. Bitti, bitti! Men jeńdim...”

* * *

... Tyrmysa kóterilip kelip qoltyǵynan qarmaǵan. Muzdaqqa jarmasyp turǵan aǵasy demegen qoldy sezse de, selt ete qoımady. Sol jańaǵy qımylyn ózgertken joq.

— Berik aǵa! — dedi Farıh qulaǵyna taqaı aıqaılap. — Borıs Kenjetaevıch! Ne boldy sizge?..

Sosyn epti qolymen lyp etkizip aýrýdyń maskasyn sheshti. Shyǵyńqy shyqshyt sál dir etkeni bolmasa, Berik jartylaý jumylǵan jalǵyz kóziniń (ekinshisi tanýly ǵoı) kirpigin de qaqqan joq. Qolyn aparyp edi, mańdaıy tership ketipti. Shpetterdiń mana rasıa arqyly aıtqan keńesi boıynsha aýrýdyń lebin qaıtaratyn dárini usynyp, termosynan birer jutym shaı quıyp berdi. Osynyń bárin aıaq jaǵyń shyńyraý muzdaq qabyrǵaǵa jabysyp turyp isteý ońaı emes. Eppen qımyldaýǵa qansha tyryssa da, qarbalasta Farıh áldeneni túsirip aldy. Jalt qarasa, sol aıaǵynyń “mysyǵy” (qar men muzdaqta turý úshin báteńkeniń syrtynan kıetin tabany budyr arnaıy galosh) tómen qaraı syrǵanap barady eken.

Jaǵdaıdy estip bilgen Daýrskıh te joǵarydan syrǵanaı taıap kelip, kelesi ankerdi muzdaqqa qaǵyp jatyr. Osyndaı kidiristi paıdalanyp, ol da saqtandyrý arqanyn jaqsylap bekitip almaq.

Ólshep kórip edi, tynys alatyn balonnyń atmosferalyq qysymy nólge jýyqtapty. Beriktiń aýrýy bir jaǵy tánge aýadaı qajet (tipti aýadaı deýdiń ózi jetimsizdeý teńeý, óıtkeni ottek degenimiz quramynda basqa gaz joq, eń taza aýanyń naq ózi ǵoı) ottektiń kemý saldarynan qaıtalanǵan shyǵar. Farıh balondy shapshań aýystyryp, naýqastyń maskasyn kıgizdi.

Rasıa Daýrskıhte edi. Ol ekinshi lagermen baılanysyp, muz qabyrǵanyń betindegi kidiristiń mánin baıandaǵan. Ózgesin qoıa turyp, dáriger Shpetterdiń táptishteı suraǵany — aýrýdyń jaǵdaıy. Qandaı járdem jasalǵanyn bilip alysymen, ol endi alda ne isteý keregin qolmen qoıǵandaı etip ejelep túsindire bastady. Marshrýttyń kúrdeli bóliginde jigitterdiń joldy daıyndap, shyjym arqan tartyp jatqanyn taǵy da eske saldy. Eńselerin kóterip, sergip qalsyn degeni bolýy kerek.

Túıilip kelgen aýrýdyń beti qaıtysymen-aq jol qaıta jalǵasty. Endigi júris azdap jeńildeı túsken syńaıly. Muzdaq betkeıdiń etegi kólbeı kóterilip, ırek-ırek qar jamylǵysyna aınalyp barady. Qar bolǵanda qystygúni rahattana basatyn aq úlpe emes, qasattanyp, kireýkelenip ketken súr qar. Keı jerde tipti tabanynyń astyndaǵy muzdaq pa, qar ma, aıyrý qıyn.

Ár jer-ár jerden qazaqtar «áńgek» dep ataıtyn muz jaryqtary ushyrasyp qalady. Quldılaýshy top saqtana jyljı otyryp, olardyń bir-ekeýin jıektep te ótti. Sonan arqandardy qaıtadan jıi-jıi bekitip, áldebir jartastan tómen qaraı túse bergen.

Sol kezde... Oqıǵanyń kózdi ashyp-jumǵansha bolǵany sondaı — eshkim eshteńe ańǵaryp ta úlgergen joq.

Kenet aınalany jańǵyrtyp áldeqandaı yshqynǵan dybys shyqty da, joǵarydan qalyń tútek saý ete tústi. Áıteýir sol eki arada qulaqqa jetip úlgirgeni “Saqtan!” dep túsken jalǵyz aıqaı. Odan ary ne bolyp, ne qoıǵanyn Berik anyq bilmeıdi. Áıteýir arqandy myqtap ustaǵan kúıi zaýlap qulap bara jatqany esinde... Aranyn ashqan túpsiz qarańǵylyq shym etkizip qaqshyp aldy da, bir sátte bári jym bola qaldy.

***

… Boıyna qaıdan kúsh qosylǵanyn bilmeıdi. Arqasynan rúkzak syrǵyp túskendeı lezde jeńildep sala bergen. Ózinen ózi daýystap qaıta-qaıta aıtqany: “Bitti, bitti!.. Men shyqtym!” degen bir aýyz sóz. Osyndaı lepirgen kóńil ony taıǵaq shoqynyń tóbesine qaraı dedektetip ala jónelgen. “Aspan taýlary” atanǵan ataqty Tán-SHannyń eń bıik núktesine tabany tıgenshe degbiri qalar emes. Álgi bir ázirde aıaq-qoldy muzdatyp, býyn-býynyn ala bastaǵan yzǵardyń qaıda ketkenin bilmeıdi, sálden keıin pora-porasy shyǵyp terlesin. Asyqqandyqtan bolar, aıaǵyndaǵy “mysyǵy” da qaıta-qaıta sheshilip, mazasyn aldy.

Tóbesi batpyraýyq ushyp jetetin bıiktikteı ǵana jaqyn bolyp kóringen muz shoqyǵa ólip-talyp shyqtyq-aý áıteýir. Sóıtip kelip qarasa... Ózine ózi senbegen jigit maskasyn sheship, kózin qos qoldap ýqalap ta jibergen. Joq, jańylmapty, muz shoqynyń ar jaǵynda budan góri eńseli taǵy bir shoqy aınalasyna astamsı qarap tur. Muny mazaq qylǵandaı kún súıgen mańdaıy shaı iship terlegen adamnyń shekesindeı jalt-jult etedi.

Áldekim keýdeden ıterip jibergendeı Qýanysh sylq etip otyra ketti.

***

... Osylaısha qansha jatqany, qansha ýaqyt ótkeni beımálim. Keýdesin áldene ezgilep qysyp, tunshyǵyp bara jatqan sekildi. Sonan jandármen tuıaq serpip typyrlap qalǵan bolýy kerek. Áıteýir kókiregin toltyryp yshqyna dem alyp baryp, ózinen-ózi kelgendeı boldy. Onda da shyrt uıqydan oıanǵandaı kózin oqys ashyp alǵan. Sanada turǵan álsiz sáýle syzdaqtaı ulǵaıyp, keńeıe bergen. Ózin bireý julqylap, jaǵynan qaǵatyn sıaqty ma-aý! Endi betine maska kıgizip jiberip, aıaq-qolyn sozǵylap jatqan sıaqty ma-aý. Sol aq eken, tula boıyna ǵaıyptan kúsh qosylǵandaı shuǵyl esin jınap aldy...

Iá, mólsheri týra kelipti. Alakóleńke jaryqta ózin kergilep-sozǵylap dem salyp jatqan adamnyń bet júzin anyq ajyratty. Nendeı kepke dýshar bolǵanyn bilgisi kelip, áreń degende ernin epke keltirgen:

— Qaıda-qaıda?.. — dedi ol tutyǵa sóılep. — Men qaıda ... jatyrmyn?..

— Ajalyń joq eken, Borıs. Endi kishkene bolǵanda... — dep Daýrskıh qolyn joǵaryǵa qaraı siltedi. — Bizdiń qaıdan qulaǵanymyzdy kórdiń be?

Onyń siltegen jaǵyna qaraǵasy kelip, basyn kótere bergen jigit «Oh» dep yshqynyp qaldy da, moınyn ustaı aldy. Jelkesimen qosa tas tóbesi de shym etip qatty aýyryp ketti. Janyna batqany sondaı — kóz aldy qankóbelek oınap, tumanytyp ala jónelgen. Daýrskıhtiń aptyǵa sóılegeni de qaıtadan qulaǵyna kúńgirlep, eshteńe estiler emes.

Áıteýir áreń degende retin taýyp joǵary jaqqa kóz saldy. Jaǵdaıdy túsine bastaǵany sodan keıin: bular muz jaryǵyna qulaǵan eken. Muz bolǵanda bolattaı jarqyraǵan kóksúńgi emes, keı jerleri keýektenip, qýys-qýysyn qar basqan borpyldaq muz. Qulaǵan sátte ekeýiniń aman qalǵany da sonan bolýy kerek. Áıtpese uzynnan-uzaq yrsıa kóringen jaryqtyń aýzy bular jatqan jerden ájeptáýir bıik. Basy dyńyldap, kózi qaraýytyp áketip bara jatsa da:

— Farıh... Farıh qaıda? — dedi Berik tilin ıkemge áreń keltirip.

Qarly qabyrǵaǵa súıenip, joǵaryǵa telmire qarap turǵan Daýrskıhtiń jaýaby ekiudaı:

— Bilmeımin, Borá, bilmeımin. Bári kózdi ashyp-jumǵansha boldy ǵoı. Tipti esimiz shyǵyp ketti. Oıpyr-aı deseńshi!

Basyn qos qoldap ustaǵan kúıi Berik sýsyldaq muz úgindisine qısaıa ketti. Daýrskıh oǵan maskany qaıta kıgizip, áýrege túsip jatyr. Óziniń sonaý bıiktikten eshteńege soǵylmaı, aman-esen túskeni tańqalarlyq.. Qımyl-qozǵalysy shıraq, sóz sóıleýi de saý adamdiki:

— Jańa bir aıqaı estidim. Álginde qulap túskennen keıin. Áı, sol Farıhtiń daýsy.

— Anyq estidiń be, Radık?

— Anyq... Jańa da bir ret aıqaılaǵandaı boldy ǵoı. Sen baıqaǵan joqsyń ba? -Tistenip alǵan Berik tek basyn ǵana shaıqady. — Iá, aıqaılaǵany anyq. Tek alǵashqydan álsizdeý kórindi. Sonan basqa kim deısiń?

— Iá, endeshe syrtta qalǵan eken. Tek aman bolsa ıgi edi...

— Aman bolar. Óıtkeni ol bárimizden tómen turdy ǵoı. Eń joǵarydan qulaǵan myna meniń esh jerim aýyrmapty. Sen, Borá kóp qozǵala bermeshi. Ázirshe qozǵalýǵa bolmaıdy saǵan.

Qarǵa jartylaı kómilgen kúıi Berik kózin jumyp, onsyz da qybyrsyz jatyr. Qulaǵy dyńyldap, qasyndaǵy seriginiń bir sózin estise, bir sózin estimeıdi.

— ... qasat qardy opyra... Qar astynda... Sondyqtan bolar, esh jerime zaqym kelmegen sıaqty. Parashútti ashqansha tómen qaraı zýlaısyń ǵoı... týra sol sıaqty. Qarǵa kómilip ketippin... ... Qarasam, seniń basyń... Sonan jantalasyp... aldym.

— Rasıa!.. — dedi Berik qarǵa jartylaı kómilgen qalpy yńyrsı sóılep. — Radık, rasıany iske qos!.. Habarla!

— Oh! — dep basyn ustaı aldy sol kezde Daýrskıh. — Ne qylǵan esekpin men!.. Neǵyp oıyma kelmegen?! Rasıa bar eken ǵoı bizde. Qaıda ol?

Amal ne, ekeýiniń qýanyshy uzaqqa sozylǵan joq. Birde istep, birde istemeı júrgen onsyz da senimsizdeý baılanys quraly birjola isten shyǵypty. Muz qursaýǵa qulap, kiriptarlyqqa ushyraǵan jandardyń tóbesinen myna jaǵdaı jaı túsirgendeı boldy. Kúızelis sezimin irke almaǵan Daýrskıh muz zyndandy jańǵyrta aıqaılaǵan. Qashanda qanjyǵasynda júretin balaǵat sózdiń neshe atasy ketip jatyr... Ony sabyrǵa shaqyrǵan — Beriktiń álsiz daýsy. Jaıshylyqta aqyryn sóıleıtin momaqan jigit aýrýyna aýrý jamap alǵasyn, sybyrlamaı qaıtsin...

Saldyr-gúldir qulaǵanǵa shydamaı, rasıa synyp ketkende ishine shaı quıylǵan termostyń aman qalǵany tańdanarlyq. Kúızelisi sál de bolsa báseńsip, ózine ózi kelgen sátte Daýrskıh serigine shaı quıyp berdi. Dárisin umytyp barady eken, ony surap ishken Beriktiń ózi.

— Sen qozǵalma, — dedi Radık taǵy da. — Men endi qalaı shyǵýdyń jolyn qarastyraıyn... Rasıa joq, endi myna zyndannan ózimiz qutylmasaq...

Eki jaǵy súıirlene bitken jaryqtyń bir qabyrǵasy jaltyraǵan budyr-budyr kók muz bolsa, bular qulaǵan qabyrǵanyń beti qıyrshyqtanǵan sýsyma qar. Jańa ekeýi irkes-tirkes domalaǵan sátte jaryq shetin erneýleı qatqan qasatty opyryp ótipti. Bundaı jerden, árıne, qajetti qural-jabdyǵyń bolsa, shyǵyp ketý qıyn emes.

Radık Daýrskıh jalma-jan sıpalanyp, endi kerek-jaraqtaryn izdeı bastady. Birden-aq anyqtalǵan nárse jańa ózderi jartasta ilinip turǵan arqan úzilip, syrtta qalyp qoıypty. Bular qulaǵan jardan tabylǵany — bir qulashtaı úzigi ǵana. Aıaǵy jetkenshe mańaıdaǵy qardy qoparystyryp, qolǵa basqa eshteńe ilinbedi.

Sonan dereý rúkzagyn aqtarýǵa kirisken. Ár túrli azyq-túlik, anker tárizdi usaq jabdyqtar bolmasa onyń ishinde órmeleý quraldary atymen joq bolyp shyqty. Eń qıyny qansha qoparsa da, ámbebap balǵashotyn taba almaı-aq qoıǵany. Qulaýdyń aldyna qolyna ustap turǵany esinde. Biraq joǵarydan aǵylǵan qar kóshkini jaıqap ótken qas-qaǵym sátte... Iá, ol kezde balǵa turmaq basynyń qaıda qalǵanyn sezip úlgire aldy ma deseńshi.

Eń qajetti qural-saımandarynan aıyrylǵanyna kózi jetken Daýrskıh:

— Aı-aı! — dep bar daýsymen aqyryp qaldy da, dobaldaı judyryǵyn óz tizesin ózi bir-aq saldy.

* * *

Dolodovtyń jaıshylyqta qulaqty jara shyǵatyn ótkir daýsy:

— Alo, Úshinshi!.. Alo, Úshinshi! Jaýap ber. Qabyldaý! — dep tynymsyz qaıtalaýmen-aq qarlyǵýǵa aınaldy. Jáne jaı qaıtalamaı, mıkrofondy jaryp jibererdeı aıqaı salady. Aqyry sharshap bara jatqan soń radıostansıaǵa basqa jigitti otyrǵyzdy. Biraq báribir nátıjesiz sol tirshilik. Mine, bir saǵattan asty, úshinshi lagerden tómen qaraı túsken úsheýden jaýap joq.

Sosyn «Ulardyń» baılanysqa shaqyrǵany — «Ikar», ıaǵnı, Shpetter toby shartty túrde osylaı atalatyn. Úshinshiniń bulaısha únsiz qalýyn barlyǵy bir aýyzdan rasıanyń isten shyǵýynan dep jorydy.

— Bolsa bolar, — dedi Dolodov ta. — Bizdiń álpınıserdiń bir durys radıostansıaǵa jaryǵanyn kórgenim joq. Tipti bizdiń elde jibi túzý radıostansıa bar ma ózi? Ózin zildeı ǵyp shyǵarady, ári senimsiz... Radıostansıalary quryǵan ǵoı sol. Endi, amal joq, toptyń aman-esen joldaǵylarǵa jolyǵýyn kútemiz. Ekinshi rasıa shyjym qurýshylarda ǵoı.

Bazadaǵylar túski asty radıostansıanyń túbinde otyryp ishti. Árbir jıyrma mınýt saıyn «Ekinshimen», ıaǵnı, shyjym qurýshylarmen baılanys úzilgen joq. Osylaı birkelki mazmundaǵy seans qaıtalana otyryp, birneshe saǵat ta ótti. Aýrý kisini ákele jatqan toptyń ekinshi lagerge jetetin ýaqyty baǵana bolǵan. Biraq baılanysta otyrǵan adamnyń seans saıyn qaıtalaıtyn jaýaby «Joq. Áli joq» degen jalǵyz aýyz sóz.

Úsh birdeı adamnyń oıda-joqta habarsyz ketýi kóńilge qalaısha kúdik uıalatpasyn. Olardyń birdeńege ushyraǵany anyq. Myna tosyn jaıt shyń basyna jalǵyz ketken Hasenovti de bir sát esten shyǵaryp edi. Qansha qushtarlanyp, yqylasy artyp turǵanymen, onyń óz aldyna qoıǵan mindetti tolyq oryndap shyǵaryna senim az. Bul jóninde ásirese Gopenkonyń kúdigi kúshti-aq.

***

«Kóringen taýdyń alystyǵy joq» degen beker sóz bolmasa ıgi edi osy. Myna qol sozymdaı ǵana jerden kóz qyzyqtyrǵan bıiktik áli jetkizer emes. Álde joly qıyn ba, álde bul silikpesi shyǵyp, ábden sharshady ma, áıteýir ilgeri basqan aıaǵy keıin ketip, júrisi mandymaı qoıdy. Sodan es ketip, jan shyqty degen kezde... Adamnyń óz kózine ózi senbeıtin bir urymtal sátteri bolady. Bul bálkim, eń jandy jerińe áser etetin qymbat shyndyqty qabyldaýdyń qıyndyǵynan shyǵar. Iá, sóıtip, es ketip, jan shyqty degende jańaǵy jumyr dóńestiń tóbesine eńbekteı kóterilgen. Sóıtse, ary qaraı aparatyn jol... joq. Anyǵynda jol bar, biraq tórt qubylasynyń qaı jaǵynan qarasa da, endi tek tómen qaraı túsýi tıis eken.

Taǵy da ózine ózi senbeı, kózin ýqalaı beripti. Joq, kórip turǵanynyń bir qatesi joq. Kókjıekke qaraı buldyrlaı jaıylyp ketken taýly óńir tórt jaǵynan túgel kórinip tur. Ras, ózine málim teriskeı jáne teriskeı batysty alashabyr bult úıirile shubatylady. Tómendegideı emes, bıiktegen saıyn jel báseńsip keledi. Ár jer-ár jerden qara-qońyrlanyp kórinip qalǵan taý júlgelerin ajyratýǵa tyrysyp áýrelenbeı, endi kúngeı betke buryldy. Ara-arasynan keń ańǵarlar kóringen taýly alqap túgeldeı kóz aldynda. Aspanǵa qaraı umtylyp turǵandaı súıirlene bitken quzdar, alyp balyqtyń arqa qanatynan aýmaıtyn ıreleńdegen jon-jotalar. Shashylǵan kúmisteı ala shubarlana aǵarańdap jatqandardyń shyń bastaryndaǵy qar men muzdaqtar ekeni sózsiz. Ońtústik shyǵystaǵy taý ańǵarlarynan ashyq jasyl tústi alqaptar kózge tússe, basty baǵytta — ara jikteri ashylmaı, qyrtystary bir-birimen qoıyndasyp-tutasyp ketken taýlar shoǵyry.

Bir orynda shyr aınalyp, aınalasyna jalaqtaı qaraǵan Qýanysh bıalaıyn julyp alyp, aspanǵa laqtyryp jiberdi de, ózinen-ózi keńkildep al kep kúlsin. Turǵan ornynan sekirip túsip, esersoq baladaı:

— Ýra-a! — dep aıqaı salǵan. Onyń qansha jerge jetip jyǵylyp, kimniń qulaǵyna tıgeninde sharýasy joq. Óıtpegende she? Búkil ekspedısıanyń ishinen Hantáńiriniń máńgi muz búrkegen ushar basyna birinshi bolyp shyǵyp otyr emes pe? Jáne abyroı-ataǵyna eshkim kúmán keltirmesteı jalǵyz ózi shyǵyp otyr. Endeshe bunyń júregi jarylmaı, kimdiki jarylmaq? Keýdesin kernegen shattyq qyzýy shydatpaı bara jatqan soń bireýdi bas salyp qushaqtaǵysy, shópildetip betinen súıgisi kelgen. Amal ne, onyń bul keremet qýanyshyna kýá bolyp birge bólisetin tiri jan, tisti baqa kózge kórinse ne deısiz.

Dál ortadaǵy temir qadaǵa baılanǵan qyzyl jalaýdyń túsi óńip ketipti. Onyń túbinde ártúrli sporttyq qoǵamdar men uıymdardyń jalaýshalary, znachoktary, ottekten bosaǵan balondar jatyr. Arasynda sheteldik zattar kórinedi. Bulardyń barlyǵy — Hantáńirine árqıly ýaqytta shyqqan álpınıserdiń arnaýly belgi-eskertkishteri.

Mundaıda kóp oılanyp turatyn Qýanysh pa? Álgilerdiń ústine aparyp óziniń ekinshi balonyn kosqan. İshinde áli de shamaly ottek bar edi, oǵan qaraǵan joq. “Meniń de shyqqanymnan bul eskertkish bolsyn! — dedi ol ózinen ózi daýystaı sóılep. — Menen keıin shyǵatyndar kelip kórsin. Keıin meni tanymaıtyn sheteldik áriptesterimiz kóterilmeı me? Olar da bilsin Qýanysh Hasenovtiń kim ekenin. Onyń ústine Hantáńirin men japadan jalǵyz baǵyndyryp turmyn ǵoı...” Osynaý baqytty sátte Qýanysh ózin dúnıe júziniń eń bıik shyńdarynyń bárin jalǵyz ıgergen japon alpınısi Naomı Ýemýradan bir de bir kem sezinbegeni anyq.

“Iá, Ýemýranyń ózi bıiktigi nebári tórt myń metr ǵana Monblannyń tóbesine shyqqanda qalaı shattanyp edi. Al men qazir baǵyndyryp otyrǵan Hantáńirinń bıiktigi jeti myń metr... Mine, qandaı eken Qýanysh Hasenov. Endi mensinbeı kórsin keıbireýler meni.”

Tynysy jıilegen saıyn kóz aldy qaraýytyp ketedi. Tóńirekti túgel sýretke asyǵa túsirip jatqany da sondyqtan. Avtomatty tetigin iske qosyp, ózi de qaıta-qaıta obektıvtiń aldyna qaraı júgirgen... Shyń basyndaǵy temperatýra, atmosferalyq qysym, jeldiń baǵyty tárizdi qajetti málimetterdi, alǵashqy áserlerin tuqshyńdap bloknotyna túrtip alýdy umytqan joq.

Endi kúıbeńdep júrip almaı, shapshań jınalǵany jón. Osy kezde baryp álgi sáýleli kóńilin álde bir surǵylt kóleńkeniń búrkegisi keletinin túsindi. Ol ne qylǵan kóleńke? Hantáńiriniń basyna shyǵyp, jaryla shattanǵan, mártebesi ósip, joldastarynyń aldyna mereıi ústem bolyp, meımanasy tasyǵan aqjarqyn azamatta ondaı kóleńkeniń ne aqysy bar? Taýly jerdiń qubylmaly aýasyndaı kóńil kúıiniń nege búıtip buzyla qalǵanyn áýelide Qýanyshtyń ózi anyq túsingen joq.

Sóıtse, jańa ǵana jeńiske jetip, álpınısik ómirde alǵash ret alyp qadam jasaǵan erjúrek (bul Qýanyshtyń ózine bergen baǵasy) jigitti ıekteı bastaǵan jalǵyzdyq atty áldeqandaı aýyr sezim eken. Ýaqytynyń kóbi qalyń jurttyń qaq ortasynda ótkenimen, ońasha qalatyn kezderi de kezdesedi. Biraq dál qazir qaıta tunjyraı qalypty. Endi ańǵarsa, kóńilsiz kúıge tap bolýy baqytty sátinde shat-shadyman kúıin bóliser pendeniń joqtyǵyna baılanysty. Jaryla qýanǵan mezette jan syryn jaıyp salar jarqyn bolmaǵany endi ǵana janyn jabyrqatqandaı.Al álpınıs úshin ómirleri bir arqanǵa baılanǵan qanattas seriginen artyq jaqyny bar ma?..

Kóńilin kómeski muń basqan jigit tórtkúl tóńirekke, ózi jańa ǵana taptaǵan shyń tóbesine aqyrǵy ret qarady da, muz qıamen tómen qaraı bet aldy.

İLİNİP QALYPTY

Ol qulamaıtyn edi. Qar kóshkini ózin ala-peren quıyndaı julqylap qana ótken. Sol sátte áldeqandaı ashshy aıqaı estilip, qolyndaǵy arqan ıyǵyna asa berip, sart etkizip bir-aq julqydy. Ózine jarysa jarmasqan adamdardy ustap, adal qyzmet kórsetip turǵan berik arqaý aıaq astynan búıtip jaýlyq jasaıdy degen oı úsh uıyqtasa, túsine kirip pe? Iyǵynan basa tómen qaraı julqyp qalǵan arqandy lyp etkizip jibere saldy. Óıtpegende tepkigen kúshtiń ekpinimen jartastan julyndaı ushar edi. Qıa betkeıde áreń jabysyp turǵan adamǵa osy julqýdyń ózi-aq jetkilikti. Sheti ǵana ilinip turǵan tabany taıyp ketip, tómen qaraı syrǵanaı jóneldi.

Jantalasyp sýsyp bara jatqan tas qabyrǵaǵa jarmasqan. Ústi-basyn jyrtyp, qulaý ekpinin tejegeni bolmasa, qaıdaǵy qaıran. Mıyn shaǵyp ótken «Óldim!..» — degen jalǵyz-aq oı. — Bittim..!» Sóıtkenshe bolǵan joq, áldene dar ete tústi de, aıaq-qoly jerge tımeı, aýaǵa ilinip qaldy. Tasqa urǵandaı basy zyrq etip, kóz aldy qankóbelek oınap ketti. Qoly-aıaǵyn aldyna jıyryp, qulaýǵa daıyndalǵan. Sálden keıin ózine-ózi kelgendeı bolyp, baǵdar alýǵa tyrysyp baıqasa, aýada qalqyp tur eken.

Aldymen kóz tastaǵany — astyńǵy jaǵy. Qaıda, qalaı qulaýy múmkin, sony bilip ala qoımaqshy. Sonaý etekte — ózinen tómen kólbeı qashqan appaq betkeı. Tiri jannyń izi túspegen qarly jerdiń oıpyl-toıpyly joǵarydan kózge bir tegis bolyp kórinedi. Kóshkin izinen qalǵan qar tozańy áli seıiler emes, aýada úıirilip júr. Shúkirshilik etkeni — tómengi jaǵynda tas, muz tárizdi qatqyl eshteńe baıqalmaıdy. Asty qandaı ekenin kim bilsin, ana appaq qardyń ózine qulasa, bálendeı zaqymdana qoımaýy tıis. Tegis emes, betkeı. Al betkeıge qulaý jeńilirek bolatyny belgili. Ushar kezde deneńdi qalaı tastaısyń, másele soǵan baılanysty. Álpınıserdiń kóńiline kúmán keltirgeni — ózi men qulaý núktesiniń arasyndaǵy ara qashyqtyq. Ájeptáýir tómen sıaqty.

Shaıqalǵan kezde moınyn artyna buryp qarap edi, jartastyń shoshaıǵan múıisine ilinip qalypty. Ózi emes, rúkzagy. Art jaǵyna burylyp, jańaǵy múıiske jarmassa she? Óıtse, qolyn sozam degenshe-aq ushyp ketpek. Sonda ne istegeni jón? Alpklýbta úırengen tásilderin qoldanýǵa múmkindik bar ma? Qysyltaıań sátte basyna san oı kelip, san oı ketti.

Qansha oılanǵanymen, mynadaı múshkil halden qutylýdyń retin keltire alar emes. «Jaraıdy, qulaýdyń amaldaryn bilem ǵoı, — dedi ol ózin sabyrǵa shaqyrýǵa tyrysyp. — Qulap bara jatsam, birdeme qylarmyn...» Bir tań qalǵany — kóz qıyǵyn túser jerde joldastary kórinbeıdi. Olar jańa ózinen qıǵash, ári joǵaryraq edi ǵoı. Dym bolmaǵandaı bedireıip burǵan jartas betinde endi adamnyń ózi turmaq izi de joq. Sonda aıaq astynan ushty-kúıli qaıda joǵalyp ketti?

Kóshkinniń izimen kóz ashtyrmaı uıqy-tuıqy bolǵan qar borasyny bul kezde basylǵan. Ekeýdiń qulaý mólsherin jobalaǵysy kelip, kózin tegis bolyp kórinetin muntazdaı qardyń betine árli-berli júgirtti. Sonan janaryn tiregeni — sál qıǵashtaý jerdegi muz jaryǵy. Sol jaryqtyń qıa jaq beti eptep opyrylyp qalǵan sıaqty. «Oıpyr-aı!, shynymen-aq, — degen oı keldi Farıhtyń basyna, — ekeýiniń de soǵan... Tereń bolyp júrmese ıgi edi!» Jańa ǵana joldastary jabysyp turǵan qabyrǵa men jaryqtyń arasyna kóz mólshermen taǵy ólshegen boldy. Sol kezde qardan ıreleńdep shyǵyp jatqan arqan ushynyń kórine ketkeni.

«Arqan... Iá, solardyń arqany. Demek... anyq bolǵany ǵoı... Kúmán joq, sóıtken. Qap, áttegen-aı». Osy oı basyna kelisimen-aq oılanyp jatpastan jarystardy jańǵyrta:

— E-he-he-eı! — dep bar daýsymen aıqaılap jibergenin ózi de baıqamaı qalǵan. Arqasynan aýaǵa ilinip turǵandyqtan bolar, qansha zorlansa da, úni qarǵa adym jerge jete almaı, qylǵyna shyqqan... Keýdesin kere, taǵy da aıqaılaǵan boldy.

Biraq qulaǵyna jel ýilinen basqa mardymdy dybys iline qoıǵan joq.

Sol-aq eken, tula boıyn úreıli sezim qaltyratyp, kernep ala jóneldi. Aq qar, kók aspan, alashabyr jartas tegis lezde qankúreńdenip baryp, zárli yzǵar shashty. Qankúreń túske boıalǵan búkil keńistik buǵan óshige, kektene qaraıtyndaı. Aıaq-qolynan ál ketip, bir sát jalynǵa tirideı órtenip barady.

Qansha ýaqyt ótkenin bilmeıdi, áıteýir álden ýaqytta es ketip, jan shyqty degen kezde dúnıe birtindep óz ornyna kele bastaǵandaı boldy. Jan-jaǵyna anyqtap qarasa, ózi sol qol-aıaǵy salbyraı asylǵan pushaıman qalpy. Úıirile esken sýyq jel denesin muzdata bastapty. Bálkim, óne boıdyń jalynyn basyp, es jıǵyzǵan da osy sýyq jel shyǵar.

Jańa bir ázirde kókireginde tutanǵan “ joldastarym kelip, qutqaryp alar” degen úmit ushqyny jylt ete berip, qaıta sóndi. “Eger ana jaryqqa qulasa,.. onda... onda taıyz bolsa, ózderi-aq shyǵady, al eger tereń bolsa...”

“Bálkim, olar meni emes, men olardy qutqarýym kerek shyǵar. Qandaı jaǵdaıda?.. Endi nege shyqpaıdy?.. Ne boldy?..” Oıda joq shuǵyl sheshimge kelgeni osydan keıin. Jaǵdaıdy aqyl tarazysyna salyp, salmaqtap jatýǵa tipti de yqylasy joq. Óıtse, júreksinip, solqyldaı bastaıtynyn soqyr sezimmen túısindi.

Astyndaǵy qarly betkeımen eki arany kózimen taǵy ólshedi. Joq, qorqynyshty eshteńesi joq eken. Aıaq-qolyn yńǵaılap aldy da, bar pármenimen julqynyp qaldy. Shamasy, rúkzaktyń ilingen jeri berik bolsa kerek, myńq etip mızeıtin emes. Sonan keıin yshqynyp taǵy julqyna bergen sátte qulaǵy shalǵany — dar ete túsken jadaǵaı dybys. Jyrtylǵan mata dybysy sıaqty. Sonan ishki qurylysy túgel aýzyna tyǵylyp, astyndaǵy muzdaq qıa ózine qaraı shyr kóbelek aınala zaýlap kep bergeni. İle áldene gúrs etip, kútir ete túskendeı boldy.

Odan ári... eshteńe esinde joq.

BÓGDE DYBYS

Manaǵydaı emes, kúızelis sezimi báseńdegen Daýrskıh:

— Toqtaı tur, ýaqytty eseptep kóreıinshi, — dedi de, bilegindegi saǵatyna úńildi. Kózi jetpegesin, qolshamyn taýyp jaǵýyna týra kelgen. — Biz lagerden tańǵy bes jarymda shyqtyq. Qazir saǵat segizden ótip barady. Biz shamasy sol jetilerdiń kezinde quladyq-aý deımin. Jurt bizdi bir-eki saǵattan soń izdeı bastaıdy. Olar bizdiń baılanysqa shyqpaı, jolyǵyp ketkenimizdi qalaı túsinýi múmkin? Árıne, rasıaǵa jabady. Buzyldy dep oılaıdy.

Biraq qandaı jaǵdaıda buzylǵanyn bilmeıdi. Borá, men estip jatyrsyń ba?.. Qysqasy, olardyń bizdi izdeýge shyǵatyny sózsiz. Qalaı oılaısyń, bizdiń olar qashan tabýy múmkin?

— Bilmeımin...

— Endeshe men eseptep jibereıin. Olar bizdi shamasy, eki saǵattan keıin izdeı bastaıdy.

Demek saǵat onǵa qaraı. İzdeıtinder shyjym quryp júrgender bolýy tıis. Biz arqan tartatyn jerden onsha alys bolmaýymyz kerek. Bazadan olarǵa bizdi izdeý jóninde buıryq beriledi. Árıne, qıyn ýchaskede júrgen jigitter bul sharýaǵa daıar emes... Olar sonda da joldastaryn tastamaı, dereý jolǵa shyǵady. Tak! Qalaı oılaısyń, jigitter bizdi qashan tabýy múmkin?

— Bilmeımin, — dedi Borıs ysyldaı sóılep. Jaı júrgenniń ózinde bet-pishininen ońaıshylyqpen eshteńe ańǵaryla almaıtyn jigit qoı, myna qara qarańǵyda túrine qarap jan qınalysyn, naýqasyn ańǵaram deý — bos áýreshilik. Tek daýysynyń aqyryn shyǵýy ǵana sekem aldyrady.

— Menińshe, izdeýge shyqqannan keıin... Iá, eki-úsh saǵat ótken soń. Aldymen eki saǵat, oǵan qosamyz jáne úsh saǵatty. Sonda olar bizdi shamamen bes saǵattan keıin, ári ketkende alty saǵatta tabýy tıis. Iaǵnı, jergilikti ýaqyt boıynsha on alty saǵatta. Sen qalaı oılaısyń, Borá?

— Bilmeımin...

— Sen neni bilesiń ózi? — dedi ashýy burq ete túsken Radık qarańǵyda joldasynyń júzine úńile qarap. “Bilmeımin, bilmeımin” — sonda neni bilesiń sen? Borá, beri qara. Seniń ustamdy jigit ekeniń bárimizge belgili. Al dál qazir bar ǵoı ustamdylyqtyń túkke de keregi joq. Túsinemisiń? Sen ekeýmiz myna qarǵys atqan muz apannan qutylýymyz kerek. Qazirgi maqsat jalǵyz sol ǵana.

— Farıh qaıda eken? — dedi Berik álden ýaqyttan keıin. Jan dúnıesin qınaǵan osy saýalǵa áli jaýap taba alar emes.

— Aıttym emes pe,onyń jaǵdaıy bizge qaraǵanda táýir bolar dep. Nege deısiń ǵoı? Ol sen ekeýmizden tómen turdy, ıaǵnı, qulaı qalǵan kúnniń ózinde, ol jaraqattanbaıdy. Nemese bir jerin azdap qana aýyrtýy múmkin. Ekinshiden, sen ekeýmiz qyrsyq qylǵanda, mynaý qarǵys atqan muz qapshyqtyń ishine qulap tústik. Al ol qarly betkeıge qulaıdy. Men osydan basqa muz jaryǵyn baıqaǵam joq...

— Durys qoı. Sonda ol... osy ýaqytqa deıin... qaıda júrýi múmkin? Eshteńege ushyramasa... bizdi izder edi ǵoı.

Daýrskıhtiń bul másele jóninde óz boljamy bar bolyp shyqty. Jańa bir ázirde áldeqandaı aıqaıdy estigeni kúmánsiz. Qulaǵan joldastaryn izdep, taba almaı júrgen shyǵar. Nemese kóshkin ony tómen qaraı alyp ketip, qaıtadan joǵary shyǵa almaı júr me?... Báribir ol qıal aıtqan bul sózderdiń eshqaısysy kóńiline qonar emes. Balanyń birdeńege ushyraǵany anyq. Endeshe qashan kelip bizdi qutqaryp alar eken dep qol qýsyryp qarap otyrmaı, syrtqa shyǵýdyń qamyn jasaý kerek.

— Iá, ózimiz úshin emes, ana Farıh úshin. Kim biledi, onyń hali bizdikinen aýyr shyǵar, — dedi Berik sál báseń daýyspen. Ámir etpeıdi, jalynyp-jalbarynbaıdy. Tek usynys retinde ǵana oıyndaǵysyn aıtyp salyp, qarap otyrady.

Qansha degenmen de onyń bul sózi osy joly Radıktiń kókeıine eshqandaı kúshteýsiz op-ońaı qona qalǵandaı boldy. Qulaǵan kezde arqan syrtta qalyp qoıypty. Ámbebap balǵashot ta joǵalǵan. Sonda qazirgi qolda bary — ankerler, ilmekter jáne mysyqtar ǵana. Olardyń kómegimen myna muz zyndannan bosaný, áı, qıyn-aý. Ony eki jigit te jaqsy túsinip otyr. Biraq, áreket jasamasqa amal joq.

— Syrtqa shyqqanyń durys, — dedi Berik taǵy da. — Sen shyǵyp alsań, Farıhty da, meni de qutqarǵanyń. Meni qoıshy, men ólmeımin, aldymen Farıhty taýyp alaıyqshy.

Bir táýiri myna muz úńgirdiń ishi sýyq jel ýildegen quz qıasyndaı emes, edáýir jyly eken. Sonda da bolsa Radık joldasyn uıyqtaıtyn qapshyqqa engizip, jóndep jatqyzdy. Densaýlyǵyn taǵy teksergen bolyp, qoldan kelgen em-domyn jasaǵan. Shamalaýynsha Beriktiń mıy shaıqalǵan. Buǵanasy men ıyq súıegine zaqym kelgen. Bundaı jaǵdaıda qozǵalmaı jata bergennen basqa amal qaısy?

Óziniń ár jer-ár jeriniń aýyrsynǵanyn elemeýge tyrysyp, Daýrskıh jumysqa kirisip ketti. Bir ankerdi ekinshisine uryp, muzǵa qadap jatyr. Bekigen temirge qysqa jipti kúrmep baılap, aqyryn kótere bastady. Onan keıin kelesi ankerdi shyńǵyrlata uryp, jumysyn jalǵastyra bergen.

Kenet onyń qulaǵyna áldeqaıdan bir bógde dybys estilgendeı boldy. Qımylyn toqtatyp, demin ishine tartqan kúıi tyń-tyńdaǵan. Iá, sonaý alystan qumyǵyp álsiz dybys estiledi. “Toq-toq” deıdi aqyryn ǵana. Radık ankerdi qaıta uryp edi, álgi ún jaýap bergendeı taǵy qaıtalandy.

Qaıtadan tómen sekirip túsken jigit serigin julqyp-julqyp jiberdi:

— Estısiń be? Tyńdashy!.. — dedi entige sóılep. Qulaǵy birese shyńyldap, birese basylyp, júregi kóterile lyqsyp jatqan Berik tosyn úndi anyq ajyrata alǵan joq. Tek bir sátte ǵana qulaǵyna áldene talyp jetkendeı bolyp edi.

— Bizdi izdeýshiler! Solar! — dedi Radık typyrlaı elegizip.

Ornynan qaıtadan ushyp turǵan ol joǵary qaraı jalt qarady da:

— Bizdi izdeýshiler! — dep sańq ete tústi. — Solar!..

İle alaqanymen aýzyn qalqalap alyp, kómeıin jyrta bar pármenimen aıqaı salǵan:

— A-ý-ý!... Biz mundamyz!

* * *

— Alo, «Ular!» Men «Ekinshi!», Men «Ekinshi!» Jaýap ber.

— «Ekinshi!..» «Ekinshi!..» «Ular» tyńdap tur.

— Arkadıı Harıtonovıch. Biz siz aıtqan marshrýtpen bes myń toǵyz júz metr bıiktikke deıin keldik. Biraq úsheýdi taba almaı turmyz.

— Qalaısha? Taba almaǵandaryń qalaı, Aleks?

— Olar sońǵy ret bes myń jeti júz jıyrmasynshy bıiktikten habarlasty emes pe?

— Iá, sońǵy seansty ózderiń de tyńdadyńdar ǵoı. Mine, mende jazýly — bes myń jeti júz jıyrmasynshy bıiktik. Al sender nege odan joǵary shyǵyp kettińder?

— Olardyń bul jerde joq ekenine kózimizdi ábden jetkizeıik dedik. Úsheýdiń keri joǵaryǵa kóterilýi múmkin emes qoı.

— Árıne, múmkin emes. Sonda qalaı bolǵany?.. Tipti eshqandaı belgi joq pa? Aınalaǵa anyqtap qaradyńdar ma? Kóriný qashyqtyǵy qandaı?

— Arkadıı Harıtonovıch, bári sol kóriný qashyqtyǵyna baılanysty bolyp tur. Mana kóterilgen jel ul aımaqta áli basylǵan joq. Jyldamdyǵy on úsh ýzel. Aınala jaıaý borasyn.

— Shyńǵa bult úıirile bastaǵan sıaqty ǵoı. Qar jaýǵan joq pa?

— Ázirshe joq. Bult bizden joǵary ótip jatyr, yzǵarly ekeni seziledi. Soǵan qaraǵanda qar jaýyp ketýi de múmkin. Endi ne isteımiz?

— Bálkim, olar myna jelden qorǵanyp, bir tasada otyrǵan shyǵar. Nemese Orazbaevtyń aýrýy kúsheıgesin, ary qaraı qozǵala almaı qaldy ma? Qalaı oılaısyń, Aleks, úsheýdiń osyndaı jaǵdaıǵa ushyraýy múmkin be?

— Boljamyńyz oryndy, Arkadıı Harıtonovıch. Joǵary kóterilý kezinde bizdiń olardy baıqamaı qalýymyz ábden yqtımal. Óıtkeni mana habarladyq qoı, shyjym qurý óte qıyn boldy dep. Onan keıin sizdiń buıryǵyńyz boıynsha dereý úsheýdi izdeýge attandyq.Jeldiń kóterilgeni de sol kezde. Endi oılasaq, biz marshrýttan sál aýytqyp, eptep batys jaqqa burylǵan sıaqtymyz.

— Qalaısha? — dep aıqaılap jiberdi osy kezde Dolodov. — Sen, Aleks, tájirıbeli álpınıs emessiń be? Endi neǵyp byljyrap júrsińder? A? Ekpedısıanyń dárigeri, jaýap ber.

— Bizge jartastyń ústimen tike kóterilý óte aýyr soǵatyn boldy. Sosyn sál ońǵa qaraı burylyp, eki jartastyń arasymen kóterildik...

Dárigerdiń dáleldi ýájine júıkesi shıryǵyp otyrǵan ekspedısıa bastyǵy qaraǵan joq. Aqkóz ashýdyń yrqymen tiline oralǵan dóreki sózderdi aıtyp-aıtyp tastady. Sonan keıin baryp qana qahary báseńdep, azdap jeńildegendeı bolǵan:

— Másele qazir jalǵyz-aq, Aleks. Ol — adam úshin kúres. Bir emes, úsh adamnyń ómiri. Onan basqa sóz joq qazir. Óleıik, tirileıik, tez qutqaraıyq.. Múmkin, olar biz boljaǵannan da qıyn jaǵdaıǵa dýshar bolǵan shyǵar. Aleks, sender endi bylaı jasańdar.

— Tyńdap turmyn. Arkadıı Harıtonovıch...

Ekspedısıa bastyǵy shyńda júrgenderge tıisti nusqaý bergesin, mıkrofondy onyń orynbasary Gopenko aldy. Ol izdestirý jumystaryna baılanysty óz oılaryn qadaǵalap aıtyp qalmaq nıette. Ekspedısıa basshylarynyń jón-jobasy, aınalyp kelgende, mynaǵan saıdy: qaıtar jolda, múmkindiginshe, úsheý tómen túsken marshrýttan aýytqymaýy shart; jan - jaqqa jeti qaraı otyryp, asyqpaı quldılaǵan durys; kez-kelgen tosyn belgi qulaǵan tastyń orny, opyrylǵan muz nazardan tys qalmasyn. Árbir elý-júz metr saıyn aıqaılap, tyń-tyńdap otyrý qaperde bolsyn; quldılaýdyń barysy árbir jarty saǵat saıyn bazaǵa habarlanyp otyrsa, jaǵdaı aıqyndala túspek; sonmen birge izdeýshiler ózderiniń qaýipsizdigin bir mınýtta esterinen shyǵarmaýy tıis. Jediń ekpini on úsh ýzelge jetip turǵan qazirgi qolaısyz jaǵdaıda tómen túsýdiń qaterli ekeni sózsiz; sondyqtan, taýda jumys isteýdiń erejeleri óte qatań saqtalsyn; ony buzǵan álpınıs ekpedısıa basshylyǵynyń aldynda jaýapqa tartylady.

İzdestirýshiler joǵalǵan jigitterdi taba almasa, sol jyljyǵan betteri kidirmesten, ekinshi aıaldamaǵa kelip bir-aq tynystaǵandary jón.

Baılanys seansy bitkennen keıin bazadaǵy jigitter shuǵyl májiliske otyrdy. İzdeýshiler habarynan aıqyndalǵan basy ashyq nárse sol - álpınıser Orazbaev, Daýrskıh jáne Kıreev úsheýi bir nársege ushyraǵan. Shyńdy jalǵyz baǵyndyrýǵa ketken Hasenovtyń jaǵdaıy áli belgisiz. Kún tártibindegi jalǵyz - másele dereý qutqarýshylar otrádyn uıymdastyryp, izdeý jumysyn jalǵastyrý.

— Hasenovty jalǵyz jiberýdiń qajeti joq edi, — dedi Gopenko basyn shaıqap. — Kórdiń be aıaq astynan jaǵdaıdyń tym kúrdelenip ketkenin? Ózi adam jetpeı jatqanda oǵan eki jigit jiberip otyrmyz. Jáne tek ózderin ǵana emes, radıostansıa sekildi aýyr júkti arqalatyp qoıdyq....

— Hasenov týraly baǵana aıttyń ǵoı. Nemene ony qaıta-qaıta myjı beresiń? — dep Dolodov tózip otyra almaı, kıip-jaryp, kóz shyǵara sóıledi. — Hasenovtyń jalǵyz ketkenin meniń betime basqyń kelip otyr ma? Kóldeneń sózdi qoıyp, iske kósh, Serega. Ne isteımiz, sony sony aıt aldymen.

Adam taǵdyry sheshiletin osnydaı jaýapty sátte kemshilikti betke basyp, kinálasýdyń artyq ekenin jurttyń bári túsindi. Sony shapshań ańǵarǵan Sergeı Gopenko:

— Bizge byltyrǵy cheh álpınıseriniń tragedıasy sabaq bolmaǵan eken. Sondaǵy qutqarý jumysyn nelikten sátsizdikke ushyrady? Sonyń sebebin túsinip, sol bir baqytsyzdyqty qaıta qaıtalamaıyqshy, — dedi usynys sebebine tereńnen toqtalǵysy kelip. Otyrǵan jigitterdiń bireýi:

— 1984 jylǵy Pamır oqıǵasy she? Ol da bizge úlken sabaq, — degendi ústemelep qoıdy.

— Álpınıser ómiri tragedıasyz emes. Qaıtemiz onyń bárin tize berip. Bosqa ýaqyt ótkizbeıik. Naqty usynysyń joq eken, sóıleıtin adamǵa kezek ber! — dedi Dolodov óktem daýyspen. Shyń basyndaǵy máńgi muzdaqtyń synyǵyndaı shegir kózderi sýyq ushqyn shashyp, ózi bir túrli shıryǵyp alypty.

Sporttyń qaýip-qaterge toly osy bir jolyn tańdap alǵannan keıin amal joq. Aýyrtpalyqtyń bárine kóný kerek. Jan dúnıelerin tolqytqan árbir oqıǵa osy jigitterdiń árqaısysynyń jadynda. Taýdaǵy tragedıa keıde qatal tabıǵattyń saldarynan, keıde álpınısiń jeke dármensizdiginen bolmaı ma? Máselen, jańaǵy aıtylǵan 1984 jylǵy Pamırdegi qaıǵyly oqıǵa. Qar kóshkini saldarynan SSSR qurama komandasynyń segiz birdeı múshesi bir demde ǵaıyp bolyp ketti emes pe? Jáne olar anaý-mynaý emes, eńlik gúldeı endi-endi búrshik jarǵan búldirshin qyzdar edi ǵoı.

Al byltyrǵy cheh álpınıseriniń baqytsyzdyǵy óz aldyna jeke áńgime. Olar Hantáńiriniń naq osy betkeıinde qazaǵa ushyraǵan. Neden bolǵanyn búginge deıin eshkim bilmeıdi.Tipti áli kúnge súıekteri tabylǵan joq. Sondyqtan bul jerdegi jigitterdiń barlyǵy da qutqarý jumystarynyń jaıyn jaqsy túsinetini kúmánsiz.

Aqyldasa kelip, ekspedısıa músheleri aqyrynda bylaısha pátýalasty. Sergeı Gopenko bastaǵan qutqarýshylar otrády barlyq kerek-jaraqtardy kóterip alyp, ekinshi lagerge qaraı jol tartpaq. Joǵalǵan jigitter tabylǵan kúnde de olardy tómen túsirý ońaı emes. Al tabylmasa... onda ekinshi lagerge bir aıal jasap alyp, odan ary taǵy kóterilýge týra keledi. Shyń basyndaǵy jeldiń qashan saıabyrlaıtyny belgisiz. Demek qandaı jaǵdaıǵa da daıar turý kerek.

Kelesi bir úlken sharýa — Almatymen baılanysyp, qutqarý jumystaryna oraı tikushaq jáne basqa da kómek suraýdyń qajettiligi. Osy sharýamen Dolodovtyń ózi tikeleı aınalyspaq.

— Bul Hantáńiri qansha adamnyń ómirin jutty, — dedi Gopenko kógildir kózderin sonaý bult basqan bıikke tigip turyp. — Endi qanshany jutady eken? Joq, biz joldastarymyzdy Hantáńiriniń qushaǵyna berip qoıa almaımyz. Biz ony baǵyndyramyz, biraq ol bizdi juta almaıdy. Alǵa, jigitter!

Bazalyq lagerde eki-úsh adamnan basqa eshkim qalǵan joq.

***

Mine, mana ózi Hantáńiriniń taq tóbesi eken dep aldanǵan muzshoq. Sodan eptep asyp túse bergeni sol edi, oıda-joqta tanaýynan qan burq ete qaldy. Jańa bir ázirde qaradaı basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketkenimen, onsha eleı qoımaǵan. “Ábden sharshaǵasyn sóıtetin shyǵar” dep ózin jubatqandaı bolyp edi. Endi kelip, mine, tanaýy qanady. Eń quryǵanda, birdemege tıip ketse bir sári ǵoı, ásheıin ózinen-ózi. Ádepkide kózderi alaqtap, ne isterin bilmeı, sasyp qalǵany shyn. Muzdaq ústine búgilip otyra ketkeni de sondyqtan bolar.

Al sodan tanaýynan aqqan qan basylar degen ne. Muz qıyrshyǵyn syndyryp basty, áseri shamaly. “Demek sonda bul taý aýrýy ǵoı... Iá, ıá, sol” degen oı jylt ete tústi mıynda. Mana ottek balonyn eskertkishke qaldyrǵannan beri qaırańǵa shyqqan balyqtaı eki ókpesin qaǵyp, entige bergen. Quzar shyńnyń basyndaǵy qurǵaq aýa tipten sıreksip ketipti.

Bıiktik organızmge osylaı áser etip jatsa, onyń nesi tań. Tek endi ózine-ózi óte saq bolýy kerek.

Muz qıamen quldılaý órmelegennen de aýyr ma dep qaldy. Birer ret taıyp ketip, tizesin, shyntaǵyn ońdyrtpaı uryp alǵan. Keı tusta jalmaýyzdyń aýzyndaı úńireıgen jaryqtardy jaǵalap ótýine týra keledi.

Bir ret tipti erneýlep kelip, muz ketikke qulap kete jazdady. Abyroı bolǵanda saqtandyrǵysh arqanyn myqty bekitipti, soǵan jarmasyp, aman qaldy. Osyndaı arpalystan keıin sezingeni — aýzynyń qaıta-qaıta qurǵaı bergeni. Ara-arasynda ózinen ózi sóılep te qoıady. Muz taýdan tyrbańdap túsip kele jatqan jalǵyz álpınısiń myna qalpyn kórgen adam ony jyndana bastaǵan shyǵar dep sezikteneri kádik.

Qýanyshtyń dál qazirgi maqsaty — eshteńege ushyrap qalmaı, manaǵy tastap ketken ottek balonyna aman-esen jetý. Ottekpen dem alý — kádimgi jer betindegi qalypty kúıge túsý, sergektikpen, kúsh-jigermen jumys isteý degen sóz.

Myna qyrsyqty qarańyz. Qansha tyrysyp kele jatsa da, Qýanyshtyń balondy taba almaı-aq qoıǵany. Muzdaqtyń oıyǵynda jatqan sıaqty edi, sıpalanyp al kep izdesin. Tómen qaraı domalap ketýi múmkin emes, eńis jaǵy berik. Jyn ba, shaıtan ba, zym-zıa joq bolyp ketipti.

Sóıtip sıpalanyp júrip, taǵy oıyqqa tap bolǵan. Sol-aq eken, balonyn qaldyrǵan jer endi osy ara sıaqty kórinip ketti. Qansha syǵalap qaraǵanymen, dilgir dúnıeniń bul mańaıdan da tabylmaı-aq qoıǵany.

“Múmkin, joǵaryda qalǵan shyǵar” degen oı jylt ete tústi jigittiń basynda. Ony órge qaraı qaıta ıtermelegen de — sol oı. Taıǵaq betkeımen biraz tyrbańdap kórip edi, álsirep qalǵany anyq sezildi. Sonan eshteńege zaýqy soqpaı, etpettep jata ketken...

“Álim bitti, — dedi ol ózinen-ózi kúbirleı sóılep. — Ábden sharshadym. Boldy endi, eshqaıda barmaımyn”. Biraq shamalydan keıin shyń basyndaǵy aq qar, kók muzda búıtip jata berýge bolmaıtynyn, óıtse jerge qaraı quldılaý múmkindigi azaıa túsetindigin, sondyqtan qymbat ýaqytyn ótkizbeı, qalaı bolǵan kúnde de bir áreket jasaý kerektigin aıqyn túsindi.

Baıqap qarasa, aýzy-basy kebirsip, tamaǵy qurǵap, shóldep barady. Al qutyda ǵoı bir urttam sý joq. Osyndaı ystyq shaı bolsa ǵoı. Biraq ony qaıdan taba qoıarsyń. Máseleden beıhabar kisi mundaıda “jıyrma gradýs sýyqta, muz ústinde adam shóldeı me eken? ” dep daýlasa keter edi. Ony túsindirý úshin bıik jerdegi aýa raıynyń tiri organızmge tıgizetin yqpal-áserin termelep, bir qulash leksıa oqýǵa týra kelmek. Ol leksıany Qýanysh kimge oqıdy ózine bolmasa. Dál qazir ne isteý kerektigi sanasynda aıqyn. Sonda da bolsa, ornynan kóterile almaı, taǵy biraz jatty.

«Jalqaýmyn, — dedi ol ózine-ózi. — Tipti qozǵalǵym kelmeıdi”. Shyndyǵynda jigit ábden áli quryǵan soń denesin kótere almaı jatqan. Álden ýaqytta baryp jerden basyn julyp aldy. Ózinen-ózi kúshtep áreń degende eńsesin kótergen. Sendelektep turdy-turdy da, joǵalǵan balonǵa qoldy bir-aq siltedi. Sonsha beınettengende tabyla qoısa jaqsy. Al sol qalpy ushty-kúıli joǵalyp ketse she? Balon túgil bas qaıǵy bolyp, úshinshi lagerge jete almaı, súıegi qıada qýrap júrmesin.

Qaıtadan bastaldy. Basqa emes, álpınısiń jan etip julyp jeıtin baıaǵy arpalysy. Shyńyltyr aıazy bolmasa, mana shyńnyń tóbesi typ-tymyq edi. Myna arada jelpigen sýyq lep bar eken. Sonaý tómenge kóp júgirtip qarasa, taýdyń keýdeli tusynan ary qaraı shańytyp boran soǵyp jatqan sıaqty. Batys jaqtaǵy bıik jotalardy jaıyndaı qylǵyǵan appaq bulttar shubatyla jyljyp, Hantáńiriniń janyna kelip qalypty. Bulttardyń ár alýan bolyp kórinetini tómennen joǵaryǵa kóz salǵanda ǵana. Al osyndaı bıiktikten tómen qarasań, olardyń barlyǵy da tegis appaq. Jotasynan quıylǵan kún nury eshqaısysyn bóle-jarmaı tegis aǵartyp jiberedi eken.

Jazǵy ýaqyttaǵy bıik shyńnyń tula boıynan bir sáttiń ózinde jyldyń barlyq maýsymyn kórýge bolady. Etegi jaz, onan keıin kóktem, kúz, tóbesi qys. Al sol qystyń ózi qazir Qýanyshtyń ańǵarýyna eki túrli. Typ-tymyq tunyq qystan alaı-dúleı boranǵa qaraı bettep bara jatqany mynaý.

Ankerdi sýyra bergen sol qolynyń saýsaqtary kenet tyz ete tústi. Qarasa, sýyqtan dombyǵyp, qyzara bastaǵan qoldary jalańash. Bıalaıy joq. Onyń qaı jerde, qashan túsip qalǵany tipti mıyna kirer emes. İzdep tabam deý — bos áýreshilik. Amal joq, endi jalǵyz qolǵappen lajdaýǵa týra kelmek.

Qansha aıtqanmen, buryn qabaǵynan qar jaýǵan biraz shyńdardy baǵyndyrǵan tájirıbesi bar emes pe. Qıyn jerlerdiń ózinen tásildep, baıaý bolsa da tómen qaraı jyljyp keledi. Aıaǵyn jańsaq alyp, eki ret muzdaq betkeıden murttaı usha jazdady. Qaıta-qaıta tyzyldap ashyǵan saýsaqtary da janyn qınaıdy. Yzǵarly jel kóterilgenimen, aýzynyń kebersigeni de bir basylmaı-aq qoıdy. Tómen qaraı toqtaýsyz jetelep kele jatqan — «Sońǵy kúshim taýsylǵansha jyljı bereıin» degen jalǵyz-aq oı.

Sonan álden ýaqytta aıaq-qoly qarysyp, boıyn sýyq qursap, qımyldaýdan qaldy. Muzdan shoshaıyp shyqqan jartastyń budyryna jarmasyp, arqanǵa baılaýly kúıi sileıip tur.

— Radık bolsa ǵoı, — dedi sol kezde ózinen ózi jylamsyraı sóılep, — ekeýmiz baǵana-aq jeter edik... Shaı isher edik. Meniń osynsha qınalǵanymdy... kórgen joq. Eshkim kórgen joq.

Sonaý etekte jatqan shyńyraýǵa qarap edi, buryn boıynda bolyp kórmegen tosyn sezim oıandy. Shyń betinde amalsyz ilinip turǵannan góri tómen qaraı neǵyp ketpeıdi eken? Shirkin, júrek toqtatyp, qarǵyp ketse ǵoı. Áı der áje, qoı der qoja joq, kim qolyn qaqpaq?

Nege ekenin kim bilsin, osy bir mıǵa syımaıtyn qısynsyz sezimnen birazǵa deıin aıyryla almady. Ózine ózi kelip, es toqtatqasyn, taǵy da daýystap sóıleı bergen:

— Álgi sońymnan keletinder qaıda? Aıtylǵan ýaqytta shyqsa, baǵana-aq kezdesýimiz kerek edi. Joq qoı, qaıda olar? Byltyrǵy cheh baýyrlar sekildi... men de joq bolam ba? Myna qalyń borannyń astynda. Joq-joq, olaı bolýy múmkin emes...

— Ne isteımin? — dedi sálden keıin. — Ne isteımin? Qozǵalsam qaıtedi? Baýyrymmen jyljyp tómen qaraı túse bersem... Órmelep tússem... Lagerge jetsem...Onda jyly. Prımýsqa shaı qoıam. — Joq, — dedi sosyn múlde báseń daýyspen. — Maǵan osy jerdiń ózi-aq jaqsy. Jatýǵa yńǵaıly... Men eshqaıda barmaımyn endi. Jetedi, barmaımyn... Jatam osy jerde... jatamyn...

***

Áýeli kórgeni — áldeqandaı alakóleńke keńistik. Iin tirkesken kókterek toǵaıyndaı qabyrǵanyń beti taram-taram. Keı tustary qara qoshqyl, ár túrli pishindegi oıyqtar.

Bunyń ne keremet ekenin uǵa alar emes, ony uǵýǵa shamasy da joq bolatyn. Sál qımyldap qalyp edi, janyn shyǵara beliniń qatty aýyryp ketkeni. Sol kezde áldeqaıdan bir yńyrsyǵan dybys ta qosa estildi. Sol-aq eken, dereý esin jıyp ala qoıǵan. Kózin keńirek ashyp, jan-jaǵyn bajaılap, shala qaraǵan. Janaryn shaqyryp alǵan — sosyn sonaý bıikten jyltyraǵan áljýaz sáýle. Dalanyń kádimgi kúndizgi sáýlesi.

Sonda baryp qana jaǵdaı aıqyndalaıyn degen. Bul muz jaryǵyna qulaǵan eken. Ózi kesheden beri kórip kele jatqan muz jaryqtarynyń biri. Toqta, sonda qalaısha?

Qane, eske túsireıinshi... Men julqynyp qaldym da, tómen qaraı ushtym. Ókpe-baýyrym túgel aýzyma tyǵylyp, qolqam sýyrylyp bara jatqandaı boldy. Sosyn she?.. Iá, sosyn bir nárseniń dúrs ete túskenin estigen sıaqtymyn. Odan arǵysy... — dedi jigit oıyn jınaqtaýǵa umtylyp. — Odan arǵysy, mine. Osy kórgenim ǵoı.

Toqta, qalaısha sonda? Meniń astymda eshqandaı jaryq joq bolatyn. Kádimgi qarly betkeı ǵana jatty emes pe? Endeshe sonda mynaý ne? Qaıda quladym men?»

Mundaı kúıge qalaı ǵana ushyraǵanyn tipti de túsinip jaryta alar emes. “Sen bul jaǵdaıǵa bylaı dýshar boldyń” deıtin kózben kórip turǵan tiri pende jáne joq.

Búktetile qulaǵan eken, sol qalpy qybyrlaı almaı, uzaq jatty. Sál qozǵalaıyn dese, bolǵany — beli zar qaqsap, bebeýletip qoıa beredi. Aınala qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Emis-emis ýildeıtin jeldiń úni ǵana. Sosyn alakeýim muz úńgirdiń ishinde jatyp, janynyń qınalǵanyna qaramaı, arqasyndaǵy rúkzagyn aǵytty. Eki ıyǵynan sypyram degenshe, súmetilip qara terge túsken. Uzaq jatyp demin aldy. Shýmaqtalǵan qosalqy arqanyn alyp, negizgi sharýaǵa kiriskeni osydan keıin.

Aldymen keýdesin aǵytty. Onyń ózi ońaı bolǵan joq. Manadaǵy yńyrsyǵan dybystardyń ıesi ózi ekenin endi bildi. Qınalǵanyna qaramaı, arqanmen belin shyńdap oraǵan. Eń azapty qımyl osy eken. Aýyrady eken dep tek jatýǵa bolmaıdy. Mertikken belge osylaı ǵana járdem jasamaq. Jylǵa tatıtyn aýyr mınýttardy ótkizip baryp áıteýir sharýasyn tıanaqtaǵandaı boldy-aý.

Ala kóleńkede sıpalanyp júrip, yńǵaılyraq degen bir jerdi tapty da, shyntaqtaı aýnap, shalqasynan jatty. Basqa eshteńege, tipti, termostan bir jutym shaı quıyp alýǵa da dármensiz.

Jańa qulaǵan sátte denesiniń taǵy bir jerlerin aýyrtyp alǵan sıaqty, biraq onyń bári belimen salystyrǵanda ásheıin aınalaıyn ǵana. Jańa belin orap jatqanda birer márte esinen tana jazdap ta qaldy.

Sanany sarǵaıtqan qımylsyz ýaqyt denesin taptap ótip bara jatqan zilmaýyr tankteı tym baıaý jyljıdy. Erni kebersip, ózinen ózi sandyraqtap sóılep te qalǵan sekildi. Sonan kenet... Álginiń tipti senimsiz shyqqany sondaı, ózi de baıqamaı, basyn kóterip aldy. Iá, jańylysypty. Dál qasynan áldene dúńk-dúńk ete tústi. Úzip-úzip qaıta-qaıta dúńkildeıdi. Bireý áldeqandaı qatty zatpen muz qabyrǵany kádimgideı uryp jatyr.

Oıda-joqta shyqqan tosyn ún mertikken jigitti áp-sátte sergitip jibergendeı boldy. Shalt qozǵalam dep belin de zyrq etkizip aýyrtyp alǵan. «Bul neǵylǵan dybys? Uryp jatqan kim?» — dep kımeleı qalǵan suraqtyń da jaýabyn lezde tapty. «Iá, bular solar ǵoı... Borıs Kenjetaevıch pen Radık. Dál ózderi. Manaǵy kórgen muz jaryǵy she? Sheti opyrylǵan... Soǵan qulaǵandary aıdan anyq edi ǵoı. Demek men jatqan jer de onyń qatarynda...»

«Sonda qalaı bolǵany? — dedi Farıh beliniń bebeýletkenine qaramaı, jaǵdaıdy oısha anyqtaýǵa tyrysyp. — Men ilinip turǵanda astyńǵy jaǵym qarly betkeı edi ǵoı. Demek men... Jaryqtyń beti qarmen ǵana búrkelipti. Men sol jaryqqa qulaǵan ekenmin. “Nemese syrǵyp baryp...»

Armandary ortaq, maqsattary bir, taǵdyrlary da bir arqanǵa baılanǵan jandar emes pe? Olardyń bunyń dál qasyndaǵy qýysta bolyp shyqqanyn qarashy. “Men sıaqty mertigip qalmaǵan, saý eken ǵoı... Tiri eken ǵoı... Tiri...»

Sonan balǵashotty izdep taýyp aldy da, qabyrǵanyń etegin eki-úsh ret urdy. Álsiz qolmen qaıbir qulashtaı alsyn, qur toqyldatty da qoıdy. Birazǵa deıin qaıtyp balǵashotty da kótere alǵan joq. Ar jaqtaǵy ún tyıyla qalyp, qaıta jandandy. Bul kezde belgisiz jan arǵy qabyrǵany óshi ketkendeı órshelene dúńkildetken.

«Estidi, — dedi Farıh ishteı. — Meniń toqyldatqanymdy estidi. — Men olardy qutqaram dep edim, endi olar meni... Tezirek shyqsa eken ózderi». Myna múshkil kúıge ushyraǵaly alǵash ret, onda da aýyrsyna jymıdy.

«Qap, ókpemnen sýyq ótetin boldy-aý! — dedi sosyn densaýlyǵyn ýaıymdap. — Dál qazir maǵan qozǵalýǵa bolmaıdy. Áıtpese uıyqtaıtyn qapshyqqa kirýim-aq kerek edi!.. Amal joq, olar meni qutqaryp alǵansha óstip jata turýǵa týra keledi...»

«Oqasy joq, — dep qoıdy artynan. — Báribir aýrýhanaǵa jatyp shyǵamyn. Búıirimnen sýyq óte qoımas. Ókpemnen bolmasa...»

* * *

Shyń basyndaǵy boran basylar emes. Tipti onyń ortań belin ala ornalasqan bazalyq lagerdiń turǵan jeri lezde salqyndap ketti. Saı-salany aralyp, umar-jumar qoıyndasqan bulttar sýyq syz búrkedi. Jazdyń jaıma shýaq jaıdary qabaǵynan iz de qalmaǵan. Túnerip alǵan tóńirek eńseni qaradaı basyp turǵandaı.

Radıostansıanyń qasynan bir eli ketpeı otyrǵan Dolodovtyń onsyz da salqyn ajary qazir álemtapyryq. Álsin-álsin ornynan turyp ketip, basyn shaıqaı berdi.

— Beker isteppin. Oılana almaı qalyppyn.

— Neni, Arkadıı Harıtonovıch? — degen qasyndaǵy járdemshi jigittiń suraǵyna jaýap qatpady. “Beker isteppin”, — dedi endigi oıyn ishteı jalǵap. Ruqsat etpeýim kerek edi Hasenovke. Jalǵyz onyń jaǵdaıy qandaı ekenin kim bilsin? Birdemege ushyrasa, jaýap beretin, árıne men. Jalǵyz ózin shyńǵa jibergenim úshin. Alǵashqy jospar boıynsha lagerden tórteýi birdeı tómen túsýi kerek edi ǵoı. Tórteýi birdeı quldılaǵanda mundaı jaǵdaıǵa ushyramas ta edi...

Aman bolsa eken áıteýir, Gopenkonyń aıtqany júz prosent ras bolyp shyqty. Onyń aıtqanyn tyńdamaı, beker isteppin, beker!

«Áı, men qansha mensingim kelmese de, Serega senimdi jigit-aý. Árıne, ol men sıaqty emes, ynjyq. Jurtqa sózin ótkize almaıtyn bosbelbeý neme. Biraq logıkasy temirdeı. Tómen qarap turyp mińgirleı aıtqan sózderiniń biri týra keledi. Amandyq bolsa ıgi edi...»

Oıǵa berilgen saıyn ishteı mújilip, bosańsyp bara jatqanyn sezingen ol qabaǵyn túıip aldy da, shabynǵan býradaı aqyryp jiberdi. Meıli kimge bolsa da. Áıteýir qarsy kelgenniń bárine qamyqpaı qaharyn tóge ketýge daıar. Radıostansıa arqyly efırge erkin tarap jatqan daýsy da ashshy, jarqyshaq.

Manaǵy kelisim boıynsha dáriger Shpetterdiń toby bes myń toǵyz júzinshi bıiktikten ekinshi lagerge jańa ǵana oralypty. Mana ekpinderi taý jyqqandaı bolyp attanǵan qutqarýshylar otrády da ekinshige endi jetipti. Birese qar, birese jańbyr jaýyp, joǵary qaraı synyq súıem jylýdyń ózi muń bolyp qaldy emes pe. Shpetterdiń habaryna qaraǵanda ekinshi lagerden sál joǵary qaraı borata jaýyp, aq tútek bolyp turǵan tek qana qar. Aýa raıynyń mundaı alasapyran ýaqytynda álpınıs yńǵaıly ýaqytty kútip, lagerde jatýy tıis. Biraq ol qaǵıdany qadaǵalap, qaltarysqa panalaıtyn jaǵdaı qaıda? “Joldas úshin jan pıda” degizetin syn saǵat týyp turǵan joq pa qazir.

Rasıadaǵy sózderin baıqap tur. Ekinshige qur qol oralǵan Shpetterdiń toby ábden qaljyrapty. Bet ushtary, qoldary tońyp, álde bir jerlerin aýyrtyp alǵandary bolmasa bul tórttik din aman.

Arkadıı Harıtonovıch manadan beri úshinshi lagerde qorǵalap otyrǵan álpınıser jubyna qozǵalýǵa ámir etti. “Burqyrap boran soǵyp tur” degesin, shyń basyna shyǵarmaı, bógep otyrǵan ózi edi. Osyndaı alasapyranda endi myna ekeýi birdemege ushyrap qalyp júrmesin dep saqtanǵan. Buryn ekspedısıanyń bar sharýasyn tek jeke ózi sheshýge beıimdelip turatyn bastyq manaǵy úsheý joǵalǵannan beri basqasha minez tanyta bastapty. Árbir ámirli sózin aıtar aldynda aınaladaǵy adamdarmen aqyldasyp otyr. Úshinshidegi ekeýdiń jolǵa shyǵýyn tezdetken de sol aqyldasýdyń arqasy.

Óıtkeni manadaı jaǵdaıda jalǵyz álpınısi taǵdyr tálkegine tastap, qalaısha qol qýsyryp, qarap otyrarsyń. Gopenko aıtqandaı, Hasenovke birjola senim arta qoıý qıyn. Alqyn-julqyn júretin minezi jeńiltekteý, onyń ústine sheberligi de asyp áketip bara jatpaǵan jigitti jalǵyz jiberý endi oılap otyrsa, shynynda da ushqarylyq bolypty.

Dolodovtyń dabyly boıynsha Almatydan arnaıy tikushaq ushyp kele jatyr. Onyń bortynda jedel jasaqtalǵan álpınıser taǵy bar. Buryn Hantáńirine shyqqan jigitter. Biraq olarǵa qaramastan, manaǵy jospar boıynsha óz tirshilikterin jasaı bergenderi maqul.

“Úsheý joǵaldy” degen habar shyqqaly beri ekspedısıa múshelerin qaıta-qaıta mazalap turǵan bir nárse bar. Ol Chehoslovakıadan kelgen byltyrǵy áriptesterdiń qaıǵyly taǵdyry. Anyǵynda sol jyly qazaǵa ushyraǵan úsheýdiń biri almatylyq, osy “Alataý” alpklýbynyń múshesi bolatyn. Aspan shaıdaı ashyq kezde shyń basynan túsip kele jatqan jigitter aıaq astynan izim-qaıym joq boldy da ketti. Olardyń ne kúıge ushyraǵanyn da, oqıǵa bolǵan jerdiń mólsherin de eshkim anyqtap aıta almaıdy. Aspandy búgingideı bult qursap, boran soǵyp tursa bir sári. Arnaýly komısıanyń tekserýine qaraǵanda álpınıser shyń basynan tómen qaraı lap qoıǵan qar kóshkininiń astynda qalypty.

Qazirgi oqys oqıǵaǵa oraı árkimniń sanasynda sol bir tótenshe tragedıa qaıta jańǵyrǵan. Byltyr ǵana bolǵan jaı emes pe, áli eshkimniń kóńilinen óshe qoımaǵan. Endeshe sol bir qaıǵynyń izi sýymaı, aýyr áseri seıilmeı jatyp, taǵy birdemege ushyraý tym artyq emes pe? Jo-joq, atamańyz...

Dolodovtyń “ózim bilemin” kilt ózgertken de osynaý “taǵy ne bolyp keter eken?” degen kúdik edi.

Almatydan asyǵa shyqqan tikushaq Hantáńiriniń baýraıyna mejeli ýaqytta kelip qondy. Onymen birge shuǵyl túrde ushqan alty-jeti jigit — qutqarýshy álpınıser. Jedel jasaqtalyp, Dolodovtyń qaraýyna jiberilgen top. Bul kezde Gopenko bastaǵan qutqarýshylar otrády marshrýt boıynsha izdeý jumysyna kirisip te ketken edi. Jańa kelgen altaý kidirip turmastan, solardyń izin ala dereý taýǵa kóterildi.

Tań atqaly beri shyrǵalap radıostansıa mańynan shyǵa almaı, jipsiz baılanyp otyrǵan Arkadıı Harıtonovıch te ornynan qozǵaldy. Onyń endigi basqarý pýnkti — palatka ishi emes, ushaq salony. Amal ne, qıa betkeıdegi boran ábden qutyryp alypty. Hantáńiriniń naǵyz ushar basy bolmasa, aınala aq tútek. Ásirese ekinshi men úshinshi lagerlerdiń arasynan eshteńe ajyratyp bolar emes.

Mine, osyndaı alaı-túleı arasynan tikushaqpen ushyp júrip baǵyt-baǵdar alam, bir nárseni ajyratam deý qur dalbasa ǵana eken. Qansha úńile qarasa da, borttaǵylar eshteńe kóre almady. Tipti qutqarýǵa shyqqan otrád músheleriniń sulbalary da ár jerden bir qarań etip qalatyn sıaqty. Aq qar, kók muz ústinde alashabyr qaraıǵannyń qaısysy tas, qaısysy buta, qaısysy adam ekenin anyqtaımyn deý — qur áýreshilik. Boran uıytqyp turǵan shyń betine tikushaq tym jaqyn kele almaıdy, pılotta tártibi boıynsha belgili ara qashyqtyqty saqtap otyrý shart.

Tabıǵattyń manadaı quıyn-peren kúıin kózben kórgennen keıin Dolodov qutqarýshylardy tegis taýǵa shyǵarǵanyna ishteı qynjylyp ta qaldy. Ysqyra yshqynǵan jeldiń ótine quz-qıada birdemege ushyramaı, etekke aman-esen túsý de ońaı emes.

“Biraq basqa amal joq, — dedi sosyn ózine-ózi. — Amal joq, osylaı jasaýyma týra keledi. Úsh jigitti qalaıda qutqarýymyz kerek”.

Aq tútekpen arpalysyp, uıytqyǵan jeldi qolapaısyz zor ebelekterimen keskileı ushqan tikushaq aqyry qonýǵa bet aldy. Naqty nátıje bolmaǵannan keıin taý-tasty shýlatyp qur bekerge usha berýdiń qajeti ne?

Gúr-gúr etip zirkildegen aýa kóligi jerge qalaı qondy, taý jaqtan boran báseńsı bastady degen habar da solaı jetti. Sálden keıin ártúrli bıiktikte júrgen úsh toptyń rasıasy da jeldiń múlde basylýǵa aınalǵany týraly asyǵa habarlap jatty.

Kóp kidirmeı tikushaq aınalasyn ozandatyp qaıta kóterilgen. Jel basylsa da, qoınaý-qoınaýǵa shókken bulttar shyń ajaryn tolyq kórseter emes. Úmit otyn jylt etkizip jaqqan da osy jolǵy ushys boldy. Shyjym qurylǵan kúrdeli ýchaskeniń joǵary janyndaǵy qar arasynan bolmashy ǵana qaraıǵan qýys kórinipti. Sol mańaıda apandaı bolyp ańqıǵan taǵy birneshe jaryqtyń nobaıy baıqalǵan.

Qutqarýshylar otrádynyń taıaý júrgen toby sol kórsetilgen koordınatqa qaraı bet aldy.

***

Dolodov radıostansıanyń túbinde tapjylmaǵan qalpy. Efır arqyly qutqarýshylar otrádynyń júris-turysyn zer sala qadaǵalap, ústi-ústine nusqaý beredi, ara-arasynda Almatymen baılanys jasap qoıady.

Kenet rasıadan:

— Alo, «Ular!» Men «Jańǵyryqpyn», — degen daýys estildi. Bul qutqarýshylar otrádyndaǵy bir toptyń shartty belgisi edi.

— Iá, «Jańǵyryq», «Ular» tyńdap tur, — dedi Dolodov áldenege úmittene qalyp. Rasıostansıaǵa kelip túsken árbir sıgnalǵa, árbir dybysqa óstip eleńdeı qulaq tigý kúni boıǵy daǵdysy.

— Iá, ne boldy? Tezirek aıt! — dep bul joly da taǵaty taýsyla, degbirsizdenip barady.

— Biz manaǵy ózderińiz nusqaǵan muz jaryǵyna keldik. Sol sizder aıtqan ba? Basqa ma? Áıteýir muz jaryǵy.

— A, ony taptyńdar ǵoı. Iá, eshteńeniń izi bar ma eken?

— Jaryq óte tereń kórinedi. Sonyń túbinde bir adam jatyr.

— Adam deımisiń? — dedi Dolodov ornynan ushyp turyp. Shegir kózderi uıasynan shyǵyp badyraıyp ketipti.

— Iá, adam... Biz aıǵaılap edik, eshqandaı jaýap bermeıdi. Sosyn jigitterdiń birin túsirýge týra keldi.

— Qaıda jaryqqa ma?

— Iá, jaryqqa. Qarap kórse, jatqan kisiniń bet-aýzy tanylmaıdy. Qulaǵan kezde qatty soqqy alsa kerek, bet-aýzy jaralanyp, qany da qatyp qalypty.

— Iá, nemene, tiri me eken?.. Aý, aıtsańshy tez, keýdesinde jany bar ma deımin?

— Másele, mine, osynda bolyp tur ǵoı, — dedi rasıadaǵy kisi jaryqshaq daýyspen abyrjı sóılep. — Adam... Iá, adamnyń denesi baıaǵy da tońazyp qalǵan.

— Ne deıdi?! Sen ne dep tursyń?

— Amal joq, solaı bolyp tur, Arkadıı Harıtonovıch. Ózimiz de qatty abyrjýlymyz. Jańa ǵana shyǵaryp aldyq...

— Toqta, toqta! «Jańǵyryq», sen ne dep kettiń ózi? — Ornyna qaıtadan sylq etip otyra qalǵana ekspedısıa bastyǵynyń qyrtys-qyrtys mańdaıynan ter tamshylary jamyrap qoıa berdi. — Bylaı durystap, jóndep aıtshy. Denesi tońyp qalǵan deımisiń? Nege shapshań Shpetterdi shaqyrmaısyńdar? Olar senderden joǵary qaraı Úshinshi lagerdiń qasynda júr ǵoı. Ottek balony qaıda?

— Siz durys túsinbeı qaldyńyz-aý deımin, Arkadıı Harıtonovıch. Bul kisiniń denesi tońyp qana qoımaǵan, múlde sýyp qalǵan. Oǵan endi eshqandaı dárigerlik kómektiń qajeti joq.

— A-a, solaı deısiń be?.. Sonda qalaı bolǵany, a?.. Joq-joq, múmkin emes, sender qatelesip tursyńdar... Shyn aıtam, sen baıqamaı turǵan shyǵarsyń. Anyqtap qarashy, a?..

Ánsheıinde óktem minezdi, ıi qatty Dolodov myna sýyq habardy estigende tóbesinen jaı soqqandaı boldy. Tóbe shashy tik tura túrshigip, sileıip qalǵan. Qasynda umsyna qulaq túrip otyrǵan jigitterdiń de esteri shyǵyp ketipti.

Olar daýyldasyp bara basyla bergende:

— Endi ne isteımiz, Arkadıı Harıtonovıch? A, aıtyńyzshy, — dedi rasıadaǵy daýys. Ózderi de sasqalaqtap, abdyrap turǵan qutqarýshylar barlyq úmitti endi osy jaqtan ǵana kútkendeı ishten tynysady. Oıy ońǵa, sanasy sanǵa bólinip, eseńgirep qalǵan ekspedısıa bastyǵy endi ózin shapshań qolǵa alýǵa tyrysyp baǵýda:

— Ne isteımiz deımisińder?! Kim ekenin anyqtadyńdar ma? Úsheýdiń qaısysy eken ol, a? «Jańǵyryq», aıtshy tez, kim ol? Kimniń súıegi.

— Aıtyp otyrmyn ǵoı, Arkadıı Harıtonovıch, tipti taný qıyn. Bet-aýzy qatty jaraqanǵan... Qan qatqan...

— Kıimi she? Kıiminen ajyrata almaısyńdar ma?

— Qaısysynyń qandaı kıim kıgeni esimizde joq. Tipti olar aýystyryp ta kıe berýi múmkin ǵoı...

— Rahym et, «Jańǵyryq», tyńdashy. Basqalary aman-esen be?.. Bildińder me?

— Joq, biz osydan basqa eshkimdi kórgen joqpyz.

— Qalaısha, súıek jatqan jaryqta eshkim joq pa?

— Onda eshkim joq, ábden qaradyq.

— Mańaıda she?.. Eshqandaı iz kórinbeı me?

— Bizdiń kórgenimiz osy dene ǵana... Endi ne isteımiz, Arkadıı Harıtonovıch?.. Tipti esimiz shyǵyp ketti, ne isteýimizdi bilmeı, daǵdyryp qaldyq.

— «Jańǵyryq», tyńda endeshe! Ábden tyńdap al! Qazir sender súıekti alyp tómen túse berińder. Ekinshi lagerde jańadan kómekke kelgen jigitter kútip alady. Al sender sol jerde qalasyńdar!

— Ózge ekeýi she? Olardy tez taýyp alýy kerek qoı. Múmkin, tiri bolar. Qalaı dep oılaısyń, Arkadıı Harıtonovıch, olar tiri ǵoı, á?

— Árıne, tiri. Tiri bolýǵa tıisti. Bálkim, sol mańaıda shyǵar. Olardyń da jaryqqa qulaýy ǵajap emes. Tek tezdetip taýyp alý kerek.

— Ras aıtasyz. Sonda qalaı isteımiz? Máıitti jerge túsiremiz be? Álde ony qoıa turyp, izdeýdi jalǵastyra beremiz be?

— Qazir men toptarǵa da habar beremin. Jigitter alys emes, senderge tez kelip qalýlary tıis. Aýa raıynda ózgeris joq pa? Alo, jaýap ber “Jańǵyryq”.

— Aýa raıy tynysh...

— Endeshe ekeýiń qalyp, jigitter kelgenshe izdeý jumysyn júrgize berińder. Al qalǵan ekeýiń súıekti ekinshi lagerge jetkizesińder. Qazir ol jaqtan senderge qarsy adamdar shyǵady. Eger sharshasańdar, olar senderge kómektesedi. Sharshamasańdar, andaǵy turǵan jerlerińe kelip, birge izdeýge kirisedi... Alo, “Jańǵyryq”, túsindińder me?.. Qalaıda endi qalǵan ekeýin aman saqtaý kerek. Aman...

* * *

— Ǵajap! — dedi Radık muz ergige qulaǵyn tósep. — Bul ne dybys boldy eken? Mana bir-eki ret dúrsildedi. Men anyq estidim.

— Men de... estidim, — dep qoıady Borıs betindegi ottek maskasyn bir kóterip.

— Endi joǵalyp ketti!.. Joq.

Sóıtti de, Radık qolyndaǵy ankermen qabyrǵany bar pármenimen eki-úsh márte qulashtaı urǵan. Shashyraı ushqan muz synyqtary saýdyr etip qulaǵannan keıin qalt etpesten qulaǵyn qaıta tikti. Joq, eshqandaı jaýap joq. Shydaı almady ma, manaǵydaı keńirdegin jyrta kelistirip taǵy da aıqaı salsyn. Báribir, ulyǵan jeldiń uzaq ýilinen ózge barlyq dybys maqurym.

— Qutqarýshylar bizdi taba almaı ketti, — dedi sosyn Radık áldeqandaı jat daýyspen. Onyń toryǵý toryna shyrmalyp úlgirgenin Berik kózin ashpaı-aq túsindi.

— Farıh qoı, Radık... Men aıttym emes pe. Ol jaryqqa qulaǵan ǵoı.

— Qulasa, endi qaıda, Borá? Nege jaýap bermeıdi?

— Ol jaryqtan shyǵyp ketti. Bizdi izdep... júr.

— Áı, Borá, sen bala sıaqtysyń. Shyǵyp ketti deısiń. Al, ol, múmkin, ólip qalǵan shyǵar.

Qulaqqa túrpideı estilgen myna jaýap shoshytyp jiberdi me, Berik úndemesten, tek qolyn ǵana siltedi.

— Iá, ıá, ólip qalǵan shyǵar, biz qaıdan bilemiz?

— Biz... — dedi Berik birqalypty únmen sózin úzip-úzip sóılep. — Biz báribir ony tabýymyz kerek... Qutqarýymyz kerek. Radık ózińdi... ózińdi qolǵa alshy. Bar úmit... sende endi. Shyqshy joǵary... Qalaıda shyqshy!..

Qolyndaǵy áljýaz qural-saımandy qoldanyp manadan beri biraz tyrbyńdady emes pe. Joǵary shyǵýdyń qamyn jasaımyn dep qaljyrap ta qalypty. Jańaǵy sózdiń shyndyǵyna kózi ábden jetip tur. Taýdaǵy izdeý jumystarynyń jaǵdaıy ózine málim. Bir kelip ketkennen keıin qutqarýshylar bul jerge qaıta aınalyp soǵa ma, joq pa? Soqqan kúnniń ózinde jańaǵydaı ańdamaı óte shyqpasyna kim kepil?

Daýrskıh álgi áreketine qaıta kiristi. Tistenip qalǵan kúıi ún-túnsiz qımyldaıdy. Muz zyndannyń ishinde qumyǵa shyqqan ankerdiń shaqyldaǵan dybysy ǵana. Bes qarýy boıynda emes, istep jatqany amalsyzdyń kúıi. Quryqqa syryq jalǵap degendeı úzdikke beldik jalǵap, bel sheshe kirisipti. Ózi aq ter, kók ter bolyp ábden býlanǵan...

Biraq is qarqyn almaı-aq qoıdy. Alǵashqy qarqynmen biraz jerge baryp ta qalyp edi. Sonan ábden álsiredi me, qımyly da baıaýlaýǵa aınaldy. Talaıdy kórgen ákki álpınıs bolǵannan keıin ǵana osynsha ilgerilep ketti. Áıtpese munyń dál qazirgi áreketi qur qol taýǵa shapqanmen birdeı ǵoı. Sonan ne kerek, dármeni ketken aıaǵy muz qabyrǵada dáıekteı almaı, oqysta taıyp ketkeni. Qolyndaǵy ankerdi endi-endi sińirip qaǵa bergen. Qabyrǵany bar denesimen sypyryp, tómen qaraı syrǵanap kep bersin. Týra Beriktiń qasyna gúrs etip qulap tústi. Basy zeńip, jalqy sát qana esinen aýyp ketkendeı boldy. Eńbegi esh, tuzy sor degen osy-aý! Manadan beri taban aqy, mańdaı terin aıtsańshy. Bári qumǵa tókken sýdaı qur ásheıin zaıa ketti.

— Bir jeriń... aýyryp qalǵan joq pa? — degen báseń ún, árıne, Beriktiki. Qulaǵan jeri asa bıik bolmaǵanymen, aýyrsynyp qalǵany shyn. Aıaq-qolyn kúshtep jınap, eńsesin áreń kóterdi. Asyqpaı ústi-basyn sıpalap qaraı bastaǵan. Joq, mertigýden aman sekildi.

Yńyrsı esin jıǵan Daýrskıh basyn kóterip, taǵy da joǵaryǵa telmirdi. Surǵylt jaryq quıylǵan apannyń aýzy oımaqtaı bolyp alystaı túskendeı. Qol jetpes armandaı múlde joǵarylap ketken sıaqty. Kóz aldynda dóńgelektenip turyp alǵan — surǵylt jaryq qana.

Máńgirgen kúıde omalyp otyrǵan jigit kenet basyn qos qoldap ustaı aldy.

— Bitti, bári bitti!.. — dedi sosyn ózgeshe shyńyltyr únmen. — Endi bizdi eshkim de qutqarmaıdy. Máńgi qaldyq osynda. Óldik qoı biz, Borá!.. Óldik.

Eńkildeı jylady.

* * *

...Ol shyń basynan jerge baıaǵyda túsip alypty. Qıaǵa jabysyp qınalǵany qıalynda ǵana eken. Tegis jerge kókpeńbek kógaldy qushaqtap jatyr. Jazyq jerdi saǵynǵany sondaı — sol etpettegen kúıi qushaǵyn jazǵysy kelmeıdi. Jazsa bolǵany, sol tegistikten aıyrylyp qalatyn sıaqty kórindi. Sonymen birge ábden sharshaǵan, aıaq-qolyn qımyldatýǵa da áli joq. Álde erinshektik, álde álsizdik, eńsesin kóterip typyr ete alar emes. Kózi de tars jumýly. Aınala qorshaǵan qaraǵaı, shyrshalardy, qyzyl-jasyldy gúlderdi elestetip, qybyrsyz qalpy osylaısha uzaq jatty.

Sonan kenet qoıyn-qonyshyna sýmańdaı kire bastaǵan sýyq lepti aıqyn sezindi. Boıy túrshigip, bar denesi qaltyraı jónelgen. Kózin ashyp, aldymen mańdaı aldyna, sosyn eki jaǵyna qarady. Sol-aq eken, ózin-ózi ustaı almaı, selkildep qoıa bersin. “Joq, joq, múmkin emes” degen oı mıynda shyńyldap turyp alypty. Sonda kózin ashqanda ol ne kórdi deısiz ǵoı? «Ózim baıaǵyda-aq artta qaldyrdym» — dep sengen sol bir úırenshikti kórinisi. Muzy jaltyraǵan qıa betkeıdi. Alystaǵy taýlardyń ıreleńdegen jotalaryn. Dál tómengi jaǵyna qarap edi, uıysqan tuman basyp, joqtyqqa jutylǵan tip-tik shyńyraýdy...

Sýyq yzǵar es jıǵyzdy.

Sonda baryp ol manadan beri eshqandaı jasyl jaısańdy emes, shodyraıǵan kesek muzdaqty qushyp jatqanyn túsindi. Azap, shyńnan túsý azaby bitpegen eken.

Osy sátte Qýanysh myna alyp shyńdy, ózi jatqan jalama qıany ólerdeı jek kórdi. Dúnıedegi júrek aınytarlyq eń jeksuryn nárse osy qıa bitkeı tárizdi. Eńsesin kóterip etekke qarap edi, júregi kóterilip, aýzyna tyǵylǵany. Muzdy sheńgeldep turyp ústi-ústine loqsyǵan. Bul ishki dúnıesi syrtqa aqtarylyp túserdeı, tynysy bitip qatty qınaldy.

Ál-dármeni quryp qana qoımaı, ábden jaýraǵanyn aıtsańshy. Sol qolynyń ushy tyzyldap ashı beredi. Birazdan beri nár tatpaǵanyn bylaı qoıǵanda ál beretin ottegiden de maqurym. Ottegi balonyn izdep qaırat jumsaǵansha, tezdetip tómen túskendi maqul kórdi emes pe? Qazir oılap qarasa, sol sheshimi durys bolǵan sıaqty. Endeshe áreket etpeı, myna jatqan jatysy ne?

Manaǵydaı emes, aýa raıy da kárli jylandaı ysqyrynyp ózgere qalypty. Bar qýatyn jınap, quldılaı bermese bolmas.

Álpınısiń daǵdyly qımyly taǵy da qaıtalana bastady. Buǵan kóp oı jumsap, tolǵanýdyń qajeti joq-aý shamasy. Tek ózine degen senimi nyq, qımyly naqty bolýy kerek. Bıik shyńnyń basynda saý adamnyń kóz aldyna joq nárseler elesteı bastaıtynyn álpınıs retinde jaqsy biledi. Sýyqqa úsingende nemese boıdan ábden ál ketkende bul qubylys kúsheıe túspek. Bálkim, álginde de ol sondaı jaǵdaıdy basynan keshirgen shyǵar. Qansha qınalsa da, sol galúsınasıa degen qurǵyrdan aýlaq bolsa eken. Soǵan eligip sál qatelesse, bitkeni...

Alǵashqy qarqyn uzamaı-aq báseńsýge aınaldy. Sol qolynyń saýsaqtary tyz-tyz etip, janyn bir qınasa, eki tizesi, shyntaǵy tipti jazylar emes. Manaǵy júrgen izden jańylysyp qalmaýǵa tyrysyp, qaltyldaı jyljıdy. Onyń kele jatqan tusy mármár qabyrǵanyń qyr arqasy. Jeńildeý dep sanalatyn úshinshi kategorıaly marshrýt. Alaıda dál qazir Qýanysh onyń eshqandaı jeńildigin sezinip kele jatqan joq.

Osyndaı aýyr júrispen birge ony «Lagerdiń tusynan ótip ketken joq pa?.. Belgi qoıyp ketpegenimdi qarashy» degen oı qosa qınap keledi. Eń sońǵy úshinshi lager marshrýttyń týra boıynda emes, eki arqan boıy solǵa taman. Al qazir qalyń tumannan taıaq tastam jer de kóriner emes.

Ál-dármeni múlde bitti me, endi tómen qaraı adym jylýdyń ózi muń bola bastaǵan. Denesi bir ysyp, bir sýynyp, shól qysty. Kóz aldyna áldeqandaı túsiniksiz beıneler elestep, shyńyraýǵa qaraı qulap bara jatqandaı bolady.

Túbi kórinbes shyńyraýǵa qarap edi, manaǵy bir sekirýge degen qushtarlyq taǵy oıandy. Sol qushtarlyq aldy-artyna qaratpaı «Sekir! Sekir!» dep digerlep áketip barady. Qıa betkeıden qarǵyp ketse bolǵany, bar azaptan bir-aq sátte qutylatyn sıaqty. Barlyq raqat, jaqsylyq, tynyshtyq, qýanysh sol sekirýde turǵandaı.

Manadan beri ózin-ózi sabyrǵa shaqyryp, ták-ták dep kele jatqan. Sekirýdiń onsha jaqsy emes ekenin sanasynyń túbinde áldene ısharalaıtyn sekildi. Biraq bul joly shydamady. Sonaý eńiske qarady da, esh oılanbastan, qanatyn jaıyp qarǵyp kep ketti...

***

Kim buryn búıtip adam súıegin tasymaldap kórgen? Ondaı tájirıbe eshqaısysynda da joq. Basqa tússe baspaqshy degendeı, adam jany aýyryp, kiriptar bolǵasyn bárine de kónedi eken.

Shyjym arqan qurylyp arnaıy daıarlanǵan qıyn marshrýttan áıteýir aman-esen ótti. Ár jerinen myqtyp baılaǵan deneni saýmalap túsire otyryp, tynymsyz ilgerleýde. Súıek jartasqa nemese muzdaqqa soǵyla qalsa bolǵany, Erygın:

— Aqyryn, aqyryn, — deıdi beıne bir tiri adamdy ákele jatqandaı sóılep. — Bir jerin uryp alarmyz.

Alǵashynda onsha úndemeı júrgen Lıhov shamalydan keıin ýáj aıta bastady:

— Soǵylsa, eshteńe etpes. Báribir... — «Báribir endi tirilmeıdi» degisi kelip turdy da, oıyn neǵurlym sypaılap sezdirýge tyrysty. — Oǵan endi báribir... Qalaı alyp júrseń de...

— Sonda da saqtaıyqshy...

— Saqtaımyz dep ózimiz qulap ketip júrmeımiz be?

Qansha aıtqanmen, qaljyraǵan eki adamǵa jansyz deneni quzdan túsirý tipti ońaı emes eken.

— Sharshadym, — dedi Lıhov bir kezde jartasqa jarmasqan kúıi. — Kishkene demalaıyqshy.

— Ekinshige deıin shamaly ǵana qaldy. Qazir jetemiz.

— Azdap ál jınasaq dep edim...

Erygın joldasynyń usynysyna taban tirep qarsy bola qoıǵan joq. Aýyr júk turmaq búıtip sharshaǵan kezde qara bastyń ózin alyp júrý ájepteýir muń. Al qarańǵydaǵy qıa betkeıdiń qaharyn táptishtep túsindirip jatýdyń tipti qajeti joq.

Shamaly tynyǵyp alyp bular qaıta qozǵalǵan. Jalama jartastan óte bergende arqanǵa baılaýly máıit syrǵyp ketti de, áldeqandaı budyrǵa ilinip qaldy. Buryla qaraǵan eki jigit jaǵdaıdy jyldam bezbendedi. Budyrǵa ilingen deneni beri kóterip alý kerek. Ol úshin bireýi máıittiń qasyna baryp, joǵary qaraı dememese, bolmaıdy. Ekinshisi sol kezde saýmalap tartyp turýy shart. Al bul shyntýaıttap kelgende ońaı sharýa emes. Ekeýi de qaıtadan kóterilip, ilinip turǵan deneniń dál ústine kelýi tıis. Bireýi sál aradan tómen túsedi. Betkeıdiń yńǵaıy solaı. Boıdaǵy az ǵana kúsh-qýatty osyǵan jumsaý kerek.

Jaǵdaıdy tez baıyrqalaǵan Erygın dereý áreket jasaýǵa kiristi.

— Toqtaı turshy, — dedi sol sátte Lıhov. — Jaǵdaı qıyndap ketti-aý tipti.

— Qıyn. Biraq basqadaı amal joq.

— Sál oılasaıyqshy. Menińshe, amal bar sıaqty.

— Amal deımisiń? Al qandaı?

— Biz ǵoı, Kolá, dál qazir qatty sharshap turmyz, — dedi Lıhov joldasynyń ınabatty minezin bilgendikten, sál oraǵyta sóılep. — Tipti áreń-áreń qozǵalamyz.

— Onyń ras. Biraq bunymen ne aıtpaqsyń?

— Aıtaıyn degenim — óli deneni kóteremiz dep júrip, ózimiz qulap ketpeımiz be?

— Nemene, qorqyp turmysyń? Ondaıyń joq edi ǵoı seniń.

— Meni durys túsin, Kolá. Meniń oılap turǵanym — ekeýmizdiń de qamymyz. Tipti myna marqum joldasymyzdyń da.

— Iá, sonymen? Naqty usynysyń?

— Biz myna jigitti... Iaǵnı, joldastyń súıegin óıtip qaıtadan joǵary kóterip áýre bolmaıyq.

— Toqta! Iá, sonda seniń varıantyń qalaı?

— Biz máıitti sol qalpy tómen jibereıik.

— Qaıtip?

— Arqandy baılaǵan kúıi jiberip qalamyz.

— Sen sonda... Toqtaı tur! Sen ony domalata salaıyq dep turmysyń?

— Iá, Kolá, — dedi Lıhov endi birtúrli batyldanǵan daýyspen. — Solaı isteıik... Ózimizge jeńil. Sonaý shyńyraýǵa baryp bir-aq túsedi. Sosyn qulaǵan jerinen ala salamyz.

— Sen ne dep tursyń, a? — degen kezde Erygınniń daýsy erkinen tys shańq ete qaldy. — Qalaı ǵana aýzyń barady?.. Qalaı, á?

— Endi bul ózimizge jeńil...

— Bunyń ne ekenin bilemisiń sen? Bul degen ólikti qorlaý ǵoı... Qorlaý.

— Bir qaraǵanda solaı. Al shyndyǵynda domalatyp jibergennen onyń eshteńesi ketpeıdi. Tirilmeıdi ol.

— Keshe ǵana qasymyzda júrgen joldasymyz. Áli qaısysy ekenin de bilmeımiz... Al sen... Seni dál osyndaı dep oılaǵan emes edim.

— Ólgen adam óldi, Kolá! Biz endi óz basymyzdyń amandyǵyn oılaýymyz kerek qoı. Ol úshin bizdi kim jazǵyrmaq? Eshkim de sóıtipsińder der ursa almaıdy.

Joldasynyń úgitin Kolá budan ári tyńdaǵan joq. Lám-mım demesten joǵary qaraı qaıta órmeleı bergen. Óziniń de áli quryp turǵany bep-belgili, qımyly tym sylbyr. Birbetkeı toń moıyn adamdaı artynan shyqqan únge qulaq salmastan, týra tartyp barady.

Jaıshylyqta jumsaq minezdi kórinetin jigittiń tomyryqtyǵy Lıhovty bir sát qana tańyrqatyp tastaǵandaı boldy. Tek bir sát qana. Sezim kúıińe esep berip, elekten ótkizip jatatyn jaǵdaı qaıda qazir? Anyǵy sol — joldasty jalǵyz tastaýǵa bolmaıdy. İlbı jyljyǵan Lıhov lajsyz onyń sońynan ilesti.

* * *

Alǵashynda qatty tańyrqap qalǵany ras. Qashan kórseń de jaırańdap kúlip, jarqyldaı sóılep júretin aqjarqyn azamat. Óktemsı sóılep, ústemdik tanytatyn kezderi de bar. Maqtanýdan maqurym dese, asylyq bolar edi. Jaqsy biletin joldastarynyń aldynda Daýrskıh osyndaı jan. Berik Kenjetaıuly da naq osylaı qabyldaıdy.

Endi, mine, óz qulaǵyna ózi sener emes.

Er azamattyń myna qylyǵynyń oqys kóringeni sonsha — Berik bir sát óziniń qandaı kúıde jatqanyn da umytyp ketti. Sál sabyrly, báseń únmen qaı jerin aýyrtyp alǵanyn suraǵan. Mertigip qaldy ma, joq pa, sony bilgisi kelgen. Eńirep otyrǵan erkekten jibi túzý jaýap alýdyń ózi ońaıǵa túsken joq. Máseleniń baıybyna jetkeni — sálden keıin ǵana. Onda da sabyrǵa súıenip, saýaldy qaıtalaı bergen soń.

Sóıtse, ózi kúdiktengendeı esh jeri mertikpegen. Qatty aýyrsynsa da, zaqymdanýdan aman sekildi. Endeshe erjúrek azamattyń botadaı bozdap, bordaı tozǵany nesi?..

— Neǵyp túsinbeı qaldyń, Borıs? — dedi daýsy qarlyqqan Daýrskıh ózine ózi kelgendeı bolǵan sátte. — Sharýamyz bitti ǵoı bizdiń. Bitti. Biz endi joqpyz. Túsinemisiń, joqpyz... Kim oılaǵan bulaı bolaryn. Netken sumdyq, netken qatygezdik!..

— ... ne kórdim men? — dedi ol seriginiń sabyrǵa shaqyrǵan báseń únin qulaǵyna da ilmesten. — Jıyrma toǵyzǵa kelgenim jańa ǵana. Áli túk kórgenim joq qoı ómirden. Túk te. Kórdim degenim áli oıynshyq qana... Nebári on jyldaı ǵana álpınızmmen aınalysyppyn. Sol ma kórgenim. Kózimdi tyrnap ashqanym keshe ǵana sıaqty edi... Endi, mine! Netken sumdyq!

Beriktiń baıyppen aıtqan basalqy sózderin basy salbyraı tyńdaı otyryp, Radık qasiret sherin taǵy shertti:

— Apyr-aı, tym erte bitti-aý bári. Artymda — áıelim, jalǵyz qyzym. Eń quryǵynda ekinshi balamdy da kóre almadym. Qaıran ómir!.. Qalaı ǵana, á!.. Tipti múmkin emes. Borıs baýrym. Qatygez taǵdyrdyń bizdi osylaı tunshyqtyra salǵany ma? Jo-joq! Joq! Joq!.. Ólgim kelmeıdi. — Tizerlep otyra qaldy da, joǵary qaraı jalbaryna qolyn sozdy. — Qutqarshy! Alyp shyqshy meni bul jerden...

Bul kezde Beriktiń naýqasy qaıtadan meńdegen. Jany qınalyp, shanyshqylaı syzdasa da, qolymen basynyń aýyrǵan jerin basyp, ún-túnsiz jatyr. Lám-mım dep dybys shyǵarmaı, tistenip alǵan. Onyń qınalyp azap shegip jatqanyn kim de bolsa, bir qaraǵannan-aq uǵar edi. Ánsheıinde ózine-ózi berik jigittiń óńi múlde ózgerip ketken shyǵar.

Biraq dál qazir zyndan ishi qarańǵy. Onyń ústine naýqastyń júzine ári úńilip jatqan da eshkim joq. Ózimen ózi kúızelip, kúńirenip otyrǵan Daýrskıh búkil dúnıeni tárik etken halde.

Aýrýy saıabyrsyǵan bir áredikte Berik alǵashqy jubatýyn qarlyǵyńqy únmen taǵy qaıtalaǵan. “Qoı, jylama! Kórsek, birge kórermiz... Ýaqyt jetse, onda amal joq. Álpınızmniń ózi osy táýekel ǵoı. Sáttilik pen sátsizdikten turady. Biz sol sátsizdikke dýshar bolǵan shyǵarmyz” degen tárizdi buryn da aıtylǵan belgili basalqy sózder bar. Olaq tilmen ózinshe keltirgen oramy.

Biraq onyń munysyna qulaq asqaly turǵan Daýrskıh kórinbeıdi. Er adamnyń ómirden nalyp, nazalanǵany qandaı jaman. Adamnyń jany túrshigetin shyn kúızelis edi bul...

Aqyry shydamdy Berik, shart syndy. Jalqy sát janyn qınaǵan dertin umytyp, entige dem alǵan. Dál qazirgi oqys minezi de, jarqyshaq úni de jat:

— Oı, beıshara, sorly!.. — dep, kelip serigin náshine keltire boqtap jiberdi. Shymbaıǵa batyr shymyr sózderdi qaıdan taýyp ala qoıǵanyn kim bilsin. Áıteýir dál osy jolǵysynyń ózgeshe leppen ótimdi shyqqany anyq. Bireý jaqtan tartyp jibergendeı eńirengen erkek esin jıyp ala qoıdy.

Buryn “qajymas Borıstiń” aýzynan shyǵyp kórmegen sózder, momyn jigittiń boıyna jat bóten minez. Namysyna tıgesin, qalaısha nazar aýdarmasyn. Sol-aq eken, Daýrskıh birtindep ózine kele bastady. Kúızelisiniń mólsherden asyp ketkenin endi ǵana sezeıin dese kerek.

— Keshir, Borıs, — dedi sosyn áldeqandaı jasyǵan daýyspen. — Shydamadym... nesine ózimizdi ózimiz aldaımyz? Shyny osy ǵoı. Ekeýmiz de bitken adambyz. Ýaqytymyz sanaýly ǵana.

Aıqaılaımyn dep álsirep qaldy ma. Beriktiń endigi úni sabyrǵa jýyq:

— Shyda, Radık... Nege sonsha kúıreısiń? Úmitti úzbeıik. Úmitti úzýge áli erte. Bizdi tabady áli.

— Qaıdan tabady? Áne, kún qarańǵylanyp ketti ǵoı.

— Sabyr qylshy deımin. Búgin bolmasa... erteń tabady. Tek shydaıyq.

— Jo-joq! — dedi Radık qaıtadan eńsesin kóterip alyp. — Taba almaıdy. Ózimizdi ózimiz sonsha aldaýdyń keregi ne? Men shyǵa almaımyn. Oń ıyǵym qozǵalmaıdy. Baǵanaǵydaı emes, álsirep qaldym.

— Farıh qaıda eken?.. Qaıda júr ol?.. — dep Berik endi ózinshe betaldy laǵa sóıleıdi. — Nege joq bolyp ketti?

— Sál dem alaıyn. Sosyn qaıta umtylyp kóremin. Ýaqyt ótken saıyn qýat kemı beredi. Biraq sonda da baıqaıyn... Sońǵy ret baıqaıyn...

— Ol tiri, men bilem, ol tiri... Tiri bolýǵa tıis...

— Sońǵy ret kórermin... Tek kishkene ál jınap alaıynshy...

***

Jurtty seń soqqandaı sendeltip jibergen — manaǵy sýyq habar. Arkadıı Harıtonovıchtiń onsyz da túnerińki júzi keshki alakóbeń jaryqta tipti álem-tapyryq bolyp kórinedi. Shúńirek shegir kózderiniń maǵynasy da anyq emes, býaldyr. Tynymsyz qozǵalyp, ózin qoıarǵa jer taba almaı otyrǵandaı. Jaryqshaqtana shyqqan únindegi abyrjý nyshany aıqyn.

Shyńnyń basynan aıaǵyna deıin shashyrap ketken qutqarýshylar adam súıeginiń tabylǵany jóninde qulaqtanyp alǵan. Ózekteri órtene, ah urǵan jigitterdiń aýzynda bir-aq sóz: «Kim boldy eken?..» Tapqan adamdar máıitti tanı almaǵan. Eki álpınıs qazir ony tómenge túsirý qamynda. Jańaǵy aýyr suraq olar bazaǵa jetip, anyqtaý jumysy bitkenshe eshkimniń janyna tynym taptyra qoımas. «Kim? Kim?.. Ólgen kim? Qaısysy?..» — dep, mıdy shaǵyp áketip barady.

— Biraq dál qazirgi basty másele ol emes, — dedi Gopenko rasıa arqyly bazamen baılanysyp turyp. — Ólgen adamdy endi tirilte almaısyń. Amal joq, aýyr qaıǵyǵa bárimizdiń de kónýmizge týra keledi. Qaısysy bolsa da qymbatty dosymyz ol. Qabyrǵamyz qaıysyp tur, qaıteıik. Qazirgi basty másele — qalǵan ekeýdi qutqarý. Tez arada qutqarý...

Munan keıin ol izdeý jumystarynyń qalaı júrip jatqany jóninde qysqasha ǵana baıandap ótti. Endi negizgi kúsh ólik tabylǵan aımaqqa shoǵyrlanbaq. Óıtkeni birge kele jatqan úsheý birinen biri alys bolmaýy tıis. Muz jaryqtaryn tekserý kerek. Bul jumystyń qıamet ekenin tájirıbeli álpınıser jaqsy biledi. Onyń ústine tún ishinde. Biraq ár mınýt, ár saǵat qymbat kezde janyńnan qorqyp, qalaı qarap otyrasyń. Qaterge bas tigip, batyl qımyldamasa bola ma?

Jigitterdiń keıbiri sharshap, qaljyraǵan. İshterinde bet-qoldary dombyǵyp, eptep úsinip qalǵandary da bar. Olar qutqarý jumysyna qaıdan jarasyn. Jaraǵandy qoıyp, qıa betkeıde aýyrlaǵan óz deneńe ıe bolýdyń ózi bir muń. Ári-beriden keıin ondaı qaljyraǵan jigitterdiń ózderi aıaqqa oralǵy bolýy múmkin. Qarsylyqtaryna qaramaı, Gopenkonyń birer adamdy lagerge tynyǵýǵa jibergeni sondyqtan. Dál qazir jumysqa belsene kirisip jatqan — Almatydan kelgen alty qutqarýshy. Olar sharshaǵansha qalǵandary tynyǵyp, ál jınap alǵandary jón.

— Aýa raıy qalaı, Serega? Jel basyldy ma? Sony aıtshy áýeli, — dedi Arkadıı Dolodov shydamsyzdana. — Sender jaqtan juldyzdar kórinip tur. Aspan ashyq bolar.

— Aýa raıy jaqsy. Jel de, tuman da joq. Biraq kim bilsin, qaı sátte buzyla qalaryn. Hantáńiriniń qudaı atqan minezin bilesiń ǵoı.

Munan keıin ekspedısıa bastyǵy áýe tolqyny arqyly Shpettermen baılanysty. Sezdirgisi kelmeıdi, biraq dárigerdiń qaljyrap, sharshaǵany anyq. Ózine tán aqjarqyn minezben daýystaı sóılegisi kelip edi, onysy jóndi shyqpady. Úsinip qalǵandar ázirshe óz kúnderin ózi kóre jatar, dárigerlik járdem dál qazir eń aldymen apatqa ushyraǵandarǵa kerek. Ólik tabylǵan bıiktikke onyń alǵashqylardyń biri bolyp jetý sebebi de sondyqtan.

Eń joǵaryda júrgenderden ázirshe habar joq. Eń joǵarydaǵylar — Hantáńirin jalǵyz baǵyndyrǵan Qýanysh Hasenov pen onyń qutqarýshysy. Mana qıa betkeıdegi jartas qalqasynan jalǵyz álpınısiń tabylǵany jóninde qýanyshty habar jetken. Qutqarýshylar oǵan úshinshi lagerge taıaý jerde jolyǵypty. Belinen arqanǵa asylǵan kúıi quzdan tómen salbyrap tur deıdi. Ábden álsirep, úsinip qalǵan eken, endi dereý palatkaǵa jetkizip almaq. Sol kezde daýystary jóndi estilmeı, qyryldap-syryldap mazany aldy. Aıtylyp jatqan sózderdiń maǵynasyn ajyratý qıyn. Ájepteýir qalyń shýdyń arasynan uqqany — “Rasıa buzylyp tur” degen jalǵyz aýyz sóz.

Erteńge deıin lagerden shyqpańdar. Kómekke taǵy kisiler barady, — dep aıqaılady Dolodov birneshe ret.

Osy sózdi uqsa deńiz. Onda berilgen buıryqtyń qaltyqsyz oryndalatyndyǵyna daý joq. Al bastyqtyń tamaq jyrtqan aıqaıy arnalǵan qulaqqa jetpese she?.. Táýekel dep tartyp ketip, birdemege ushyrap qalýlary ábden múmkin ǵoı.

Bul da búıirge shanshýdaı qadalyp, kóńildi kúpti qylyp tur.

Kisi ólimi týraly habar sol sátinde-aq málim bolǵan. Endi ol jaqtaǵylarda da tynym joq. Ashyq turǵan radıostansıany qaıta-qaıta mazalaýshylar solar. Aıtqandary: «Ne boldy? Tabyldy ma?» degen belgili suraqtar. Taǵy da qutqarý otrády uıymdasyp jatqan kórinedi. Olar da erteńgisin tikushaqpen jetip qalmaq. Al oǵan deıin ne isteý kerektigi, qalaı qımyldaý qajettigi jóninde tıisti nusqaýlar berilip jatyr.

Bir-birin synap-minep, kiná artysatyn zaman ba? Sonda da bolsa, aınalasyndaǵylar Arkadıı Harıtonovıchtiń áli de ózine-ózi kele almaı turǵanyn, daýsyndaǵy abyrjý nyshanynyń seıile qoımaǵanyn ańǵarysyp edi. Bergen nusqaýlary ara-kidik bir-birine qaıshy da keletin sıaqty. Eki kózin shyń jaqqa qadap turyp: «Qaısysy eken?» — deıdi qaıta-qaıta kúbirlep.Sýyq habar tıgennen beri bir sekýnd ta aıyrylmaı, jabysyp alǵan aýyr oı, álsin-álsin óz yrqyna kóndirip, is-áreketin bólip kete berdi. Qatal da óktem ekspedısıa bastyǵy áli de ózine ózi tolyq kele almaǵan kúıde.

* * *

«Ular!..» «Ular!..» — dedi entikken daýys rasıadan. — «Ular» men «Ikar» Estımisiń? Prıem.

— Iá, «Ikar!» «Ular” tyńdap tur... Aıta ber! Serega, bul senbisiń?

— Iá, menmin, Arkasha. Biz taptyq...

— Ne deıdi?! — Ornynan atyp turǵan ekspedısıa bastyǵy radıostansıaǵa tóne túsip,aıqaılap jiberdi. — Iá, ıá, taptyńdar ma? Kimdi?

Kenet rasıa qyryldaı jóneldi de, ile-shala Gopenkonyń qýanyshty úni estildi:

— Álgi ekeýdi. Osy, mine, jańa ǵana taýyp turmyz. Tereń jaryqqa qulap ketipti.

— Iá, aıtsańshy endi bylaı jóndep, tiri me eken ózderi?

— A, nemene? — Áldene kedergi boldy ma, áýe tolqynyndaǵy ún kenet taǵy da yryldap-syryldap qaldy.

— Tiri me eken deımin. Sony aıtshy maǵan bárinen buryn.

— Tiri, Arkasha, tiri!.. Ekeýi de aman. Meniń saǵan aıtaıyn dep turǵanym sol ǵoı aldymen.

— A-a, ne deısiń? Qoıshy?.. Ras pa, Serega? Iá, kim eken?

— Ne deısiń?.. Durys eken deısiń be?

— Jo-joq, tabylǵandar kim deımin? Aıtsańshy tezirek attaryn.

— Á, tabylǵandar ma? Borá men Radık. Iá, sol ekeýi. Biz, mine, olardy shyǵaryp aldyq.

— Borá men Radık?.. Borá men Radık?.. — dep bir-eki ret qaıtalaǵan Dolodov rasıanyń qasyna tizelep ketti. — Demek, — dedi aýyr kúrsinip. — Demek...

— Qoıyńyzshy, — dep jiberdi sol kezde qasynda turǵandardyń bireýi shydaı almaı. — Farıh bolǵany ǵoı.

Munan keıin Dolodov qyryldap-syryldap sóılep jatqan rasıaǵa nazar aýdarǵan joq. Shúńirek kózderin áldeqandaı núktege qadaǵan kúıi basyn ızeı berdi:

— Farıh!.. Beıshara Farıh!.. Sen ekensiń ǵoı.

Palatka ishinde úımelese otyrǵan eki-úsh adamnyń aýzyndaǵy sóz jalǵyz-aq. Bári de quz qıasynda qyrshynnan qıylǵan jas jigittiń atyn atap, kúrsine bas shaıqasady. Rasıa shýylyn basa áldekimniń eńkildep jylaǵany estildi.

— Árıne, eshqaısysyn qımaımyz ólimge. Bári de óz baýyrymyz. Biraq, — dedi Arkadıı Harıtonovıch kenet tańqalarlyq ustamdyqpen basý aıta sóılep, — Farıhtyń qazasy janymyzǵa erekshe batady. Ómirdi jańa ǵana bastap edi-aý! Tipti álpınızmdi de. Áli de úırenip te úlgermep edi. Beıshara bala-aı!..

— Ózin Borıs Kenjetaevıch erekshe jaqsy kórýshi edi, — dedi otyrǵandardyń biri kúńgirt únmen. — Týǵan inisindeı qadirleıtin. Beıshara estigen sátte qaıtti eken?

— Iá, bárimizden buryn bul qazanyń Borıske aýyr tıetini sózsiz. Ekeýiniń bir-birine degen yqylasy keremet bolatyn, — dedi de, Dolodov qaıtadan rasıaǵa taıady: — Alo, “Ikar!..” Alo, “Ikar!..”

“Ikar” — qutqarýshylar otrádynyń bastyǵy Sergeı Gopenkonyń efırdegi shartty belgisi. Radıostansıasyn toqtatyp tastady ma, ol birazǵa deıin jaýap qata qoıǵan joq. Seanstyń qaıta jalǵanǵany shamaly ýaqyttan soń.

— “Ikar!” Tyńda! Men “Ularmyn” ǵoı. Túsýge daıynsyńdar ma?

— Daıynbyz, Arkasha. Bizge qazir ekinshi toptyń adamdary da qosylmaq. Olar bizden eki arqandaı jerde. Bárimiz shynjyrmen irkes-tirkes júremiz.

— Durys. Meniń suraıyn degenim — apatqa ushyraǵandardyń jaǵdaıy qalaı?

— Radık ózi qozǵalyp júre alady. Tek demep otyrý kerek. Al Borány stanokqa salamyz.

— Iá, nege?

— Borányń jaǵdaıy kúrdelileý. Ózi júre almaıdy. Tipti qozǵala da almaıdy. Shpetter ıyǵy synǵan jáne mıy shaıqalǵan dep otyr. Jilinshiginde de zaqym bar sıaqty. Onyń ústine negizgi aýrýy taǵy bar ǵoı.

— Solaı ma? Oǵan Farıh týraly aıttyńdar ma?

— Iá, ıá, Arkasha! Biz Farıhtyń tabylǵanyn, aýyr jaraly ekenin aıttyq, — dedi kenet Gopenko asyǵa sóılep.

— Aýyr jaraly deımisiń?..

— Iá, onyń jaraqat alǵanyn Borádan jasyrǵanymyz joq. Olar sonda ekinshi lagerde me?

Rasıa janynda turǵandar áýeli de ańyrap bir-birine qarasqan. Kelesi sátte barlyǵy birdeı túsine qaldy. Serega qasyndaǵy Berikke Farıhtyń qazasyn estirtpegen eken. Estirtkisi de kelmeıdi. Qınalyp jatqan adamǵa jaqyn jannyń ajaly aýyr tımek. Sondyqtan osylaı jumbaqtap sóılep tur.

— Iá, ekinshide. Sender ekinshige jetkenshe ondaǵy jigitter beri qaraı túse bermekshi. Ekinshiden manaǵy kelisim boıynsha bir palatka qurylǵan. Biraq báriń birdeı ol palatkaǵa syımaısyńdar ǵoı.

— Durys, túsindim. “Ular”. Sosyn biz Almatydan kelgen adamdardy joǵaryǵa jibermekpiz.

— Qaıda, Úshinshige me?

— Iá, Úshinshige. Ondaǵylar qatty sharshaǵan bolýy kerek. Hasenovtyń jaǵdaıy da bizge belgisiz. Biz radıostansıany olarǵa beremiz.

— Durys, Serega. Olardan, mine, neshe saǵat boldy, eshqandaı habar joq. Sender ekinshige túsken soń, sondaǵy radıostansıany paıdalanasyńdar. Endi maǵan Shpetterdi bershi! Ana ekeýiniń jaǵdaıyn suraıyn.

Seans bitkesin, ekspedısıa bastyǵy tıisti jýrnalǵa “4 ıýn. 22 saǵat 37 mınýtta izdeý jumysyn toqtatýǵa buıryq berildi” dep jazdy.

* * *

Bul túni qatty qaljyraǵandardyń biri — Lıhov pen Erygın. Aldynda qarly shyńnyń marshrýt jaq betkeıin arylta júrip ótken olar joryqtyń sońyna qaraı tótenshe tapsyrma aldy. Tiri adamdy alyp júrýdiń jóni bólek, al ólgen adamdy... Onyń sonshalyqty aýyr áser etetinin ekeýi táýekel dep jolǵa shyqqannan keıin bir-aq bilip otyr. Salmaqty júkti qıa betkeımen alyp túsýdiń qıyndyǵy óz aldyna. Keshe ǵana qatar júrgen taǵdyrlas, arqandas joldastyń súıegi emes pe. Janǵa qaıtip batpasyn...

Ekinshi lagerge túnep shyǵyp, odan ári erteletip qozǵalarmyz dep mólsherlegen. Az da bolsa damyl taýyp, tynyǵyp alǵylary kelip edi. Biraq ol oılary adyra qaldy. Lagerde bulardy kútip turǵan múlde basqa habar. Mundaǵy jigitterdiń radıostansıasy da tynymsyz jumys isteýde eken. Joǵalyp ketkenderdiń túgel tabylýyna oraı jaǵdaı kúrt ózgergen. Shyń betinde arqanǵa jarmasyp, jaǵalaı órip júrgenderdiń barlyǵy tómen túspekshi. İzdegen adamdary tabylǵannan keıin ol jaqta bosqa kidirýdiń ne jóni bar? Sózdiń qysqasy, lagerdi qonalqaǵa qaraı bosatý kerek. Jáne joǵarydaǵy joryqshylar jetpeı turyp attanyp ketkenderi qolaıly. Ondaǵy maqsat — Borıske baýyryndaı bolyp ketken Farıhtyń denesin kórsetpeý, ólgenin sezdirmeý. Sonymen Lıhov pen Erygın ekeýiniń bel sheship, aıaq sýytýǵa berilgen eki-úsh saǵatty ǵana mise tutýlaryna týra kelgen. Bir táýiri deneni budan ary qaraı alyp júrýge lagerge jetip úlgirgen basqa jigitter de qatysypty.

* * *

Ekinshi lagerden tómen qaraı muzdaqtar taýsylyp, jalańash tastarǵa ulasa bastaıdy. Keshegi borannyń lebimen qýys-qýysqa qar tyǵylǵan. Áınekteı juqa muz qaptaǵan keı jerler taıǵanaq. Aspan ashyq, aýa tynyq bolǵanymen, tún ortasy aýa bastaǵan quldılaý hareketi tipti de ońaıǵa túsken joq. Jalama jartastyń jaı ýaqyttaǵy qaýpine jańsaq bassań, qapy qaldyrar tún qarańǵylyǵy qosylǵan. Shyń basyndaǵydaı aıaz qatty emes, biraq shyńyltyr yzǵar da ońaı kórinbeıdi. Qansha azap shekse de, jigitterdiń eshqaısysy manaǵy Lıhov sekildi “súıekti alyp júrýdiń jeńil amalyn” qarastyrǵan joq. Marqumnyń denesin tiri adamnan ary áspettep demep, álekke túsip keledi.

Bular bazalyq lagerge jetkende jazdyń qysqa tańy da bozaryp atyp ketip edi.

Mundaǵylar da túnimen uıyqtamaǵan sekildi. Barlyǵy da joǵarydan túskenderge jan-jaqtan lap qoıdy. Eń aldymen salmaǵyn qara jer ǵana kóteretin aýyr júkti qabyldap alysty. Qoldary qaltyraı, kúni buryn daıyndalyp qoıǵan orynǵa yńǵaılap qoıyp jatyr. Shegine jete sharshap, qur súldeleri qalǵan jigitterge barlyǵy ún-túnsiz yqylas bildirýde.

Arkadıı Harıtonovıch eshteńege moıyn burmastan, dereý máıittiń betin ashyp jiberdi. Qabaǵyn túıe qarap turdy da, taqap kelip, shuqshıa úńildi. Basyn julyp alyp, jan-jaǵyna kóz salǵan. Sosyn marqumnyń búlingen júzine, ústi-basyn, denesin ashyq jerlerin jiti qımylmen teksere qarap shyqty. Sóıtti de qasyndaǵylarǵa jalt burylyp:

— Bul... bul... ol emes, — dedi aqyryn ǵana.

Turǵandar túsinbegen pishinmen bir-birine qarasty da:

— Kim emes deısiz, Arkadıı Harıtonovıch? — dedi jarysa daýystap. Keıbireýleri entelep taqaı túsken.

— Bul jatqan Farıh emes... Bul, bul...

* * *

Bul oqıǵa keshe keshke qaraı bolyp edi.

İzdeýshiler áli qaljyraı qoımaǵan. Biraq tyń deýge de kelmeıtin. Borandy qıada bir arqanǵa jarmasyp, irkes-tirkes órmelep kele jatqan. Sonda da bolsa habarsyz ketken jigittiń tabylaryna senimdi. Kenet jol bastaýshy álpınıs:

— Anany qara!.. — dep aıqaılap jiberdi. Ekinshisi ol nusqaǵan jaqqa jalt burylǵan. Bulardyń oń jaǵynda, etekke qaraı jartastan tómen salbyrap áldene asylyp tur. Uıytqyǵan jelmen birge terbelip, dármensiz kúıde qalt-qult etedi. Ekeýi de úńile qarap turyp, bir-aq túıinge kelgen: mynaý ilinip turǵan — basqa eshteńe emes, adam...

Sonan es ketip, jan shyqty dep júrip, álginiń qasyna da taıańqyrap qalysty. Belinen baılaýly jalǵyz arqan ǵana ilinip turǵan pushaıman jannyń hali múshkil ekeni sózsiz. Jel yńǵaıymen árli-berli teńselip, aıaq-qolyn da sermep qoıady. Áıteýir shybyn jany keýdesinde sekildi.

— Qýanysh, — dedi eki álpınıs te tosynnan. Eki jaqtan kóterip alyp, qıaǵa súıegen. Qýanysh esinen tanyp qalypty. Qutqarýshylar dereý ottek maskasyn kıgizip, atmosferalyq qysymdy tıisti mólsherge sheıin kúsheıtti. Ekeýlep aıaq-qolyn sozǵylap, jasandy tynys aldyrýǵa kirisken. Ajal aýzynan qalǵan jigit óz-ózine ońaıshylyqpen keler emes. Sonan áreń degende baryp erini ıkemge kelgendeı boldy.

... Shyńnan sekirip ketýge qatty ańsary aýǵan Qýanysh aqyry ózin ózi tejeı almady. Sekirse-aq boldy, barlyq azaptan — myna sýyqtan, álsizdikten, aýrýdan, ashtyqtan, galúsınasıadan op-ońaı qutyla salatyn sekildi kórindi. Sóıtip áreketine esep berip jatpastan, óz tilegin aqyry oryndap tynǵan eken...

Árıne, sol qalpy qarǵyp ketkende mynaý tereń shatqaldan onyń súıegi de tabylmas edi. Biraq sekirgen kezde Qýanysh bir nárseni eskermepti. Eskeretin hal qaıdan bolsyn? Belinde baılaýdy arqandy ankerden bosatýdy umytyp ketken. Ajalǵa arasha túsken de sol arqan eken. Biraq Qýanyshtyń negizgi qateligi ol emes.

Esi kiresili-shyǵasyly qalypta mármár qabyrǵamen tyrbyńdap jyljı bergen ol ábden qaljyrady. “Sońǵy kúshim osymen bitti” deýmen-aq bir attap, eki attap áreń-áreń qozǵalady. Sóıtip otyryp lagerge qaraı burylatyn jerden jańylysyp qalǵan. Álpınıser ádette marshrýttyń mundaı býyndy tustarynda belgi tastap otyrady. Hantáńiriniń tóbesine shyǵýǵa ruqsat alǵan jigit qýanyp júrip, bul mańyzdy sharýany esten shyǵaryp alǵan. Sol umytshaqtyq taqsiretin osylaısha túser kezde tartypty. Qýanyshtyń negizgi qateligi de osy edi. Sonan keıingi jaǵdaı belgili — ózine ózi ıe bola almaı, qıadan sekirip ketken.

Qutqarýshylar arqannan arqan jalǵap júrip, Qýanyshty lagerge jetkizgen kezde uıytqyǵan jel de aıaq astynan saıabyrlaı qalyp edi. Beıne bir manadan beri quzǵa jarmasyp jantalasqan jan ıelerin mazaq qylǵan syńaıly. Keshe bolmaı otyryp shyńǵa qaraı bet alǵan Borıs pen Farıhty lagerge qaıta qýyp tyqqan da osy dúleı jel emes pe. Kúsh-qýaty boıda turǵan eki azamat palatkaǵa bas suqqansha berekeleri ketip edi. Sonan shabýylǵa qaıta shyǵýǵa táýekel ete almaı, bógelip qalǵan. Al erteden qara keshke deıin quzdyń uzyn boıyna arqan tastap, arpalysyp júrgen búgingi aǵaıyndardyń jaǵdaıy tipti qıyn. Úskirik jel ushyryp jibergisi kelgendeı ekilenip-ekilenip qoıady.

Lagerge jetisimen qozǵalýǵa murshalary kelmeı, sulap-sulap jata ketisti. Degenimen, dilgir ýaqytty tegin ótkizip alsań, qapy soqtyrary sózsiz. Erekshe járdem qajet etetin adam dál qazir Qýanysh bolyp tur. Sol qolynyń saýsaqtary, betiniń ushy qaraıyp ketken. Ózderi onsyz da qajyǵan jigitter onyń úsigen jerlerin ysqylap, dári-dármek, maılaryn jaǵyp jatyr. Prımýsqa shaı da qoıylyp qaldy.

Alǵashynda árneni aıtyp, sandyraqtaı sóılep otyrǵan Qýanysh sálden keıin basyn shalqaıtyp uıyqtap ketti. Aýyr qımyldan keıingi tátti uıqy emes, yńqyl-syńqyly aralas áldeqandaı berekesiz uıqy. Betine kıgizgen ottek maskasy da ony onsha tynyshtandyra qoıǵan joq. Bir qalypty jaıly tynys alǵanymen, basyn bulǵaqtata beredi.

— Degenimen, jigit eken, — dedi qutqarýshylardyń biri ol saıabyrsyǵan sátte.

— Osyndaı jaýapty marshrýtqa jalǵyz shyqqanyn aıtpaısyń ba? — dep qostap qoıdy ekinshisi.

— Joq, onysyn aıtpaımyn. Ánsheıinde óziniń minezi jeńiltekteý edi ǵoı. Al jeńiltek adamdar shydamsyz bolmaı ma? Qýanyshty da sondaı dep oılap edim.

— A-a, seniń aıtqaly otyrǵanyń basqa nárse, jeńiltek jigit qaıtip tózimdi bolyp ketken demeksiń ǵoı.

— Iá, ıá, qatelesken joqsyń. Dál túsindiń meniń oıymdy. Mynandaı úskirik oıynshyq emes. Manadan beri shydap kelip edi. Aýyrsynǵanyn bildirgisi kelmepti. Endi kózi ilingennen keıin kórdiń be?..

Buzylyp qalǵan rasıanyń zary bularǵa onsha óte qoıǵan joq. Tómendegilerdiń aqyl-keńesinsiz-aq óz tirlikterin ózderi isteı bermek. Búgin osynda túneıtinderi anyq. Tek bir búıirde tynymsyz búlkildep, mazalaryn alyp turǵan — habarsyz ketken úsheýdiń taǵdyry. Shynymen-aq byltyrǵy aýyr oqıǵanyń taǵy qaıtalanǵany ma?

Joq, múmkin emes.

***

Farıh shynynda da tiri edi.

Basyn kótere berip shalt qımyldaımyn degen kezde esinen tanyp ketipti. Sonan sanasy sóngen beımálim halde qansha jatqanyn bilmeıdi. Bir kezde sańylaýynan áldeqandaı alakóbeń nur sebezgilep, tirshilik nyshanyn ańǵartty. Biraq ol nurdyń nendeı maǵyna bildiretinin birden túsine qoıǵan joq. Syndyryp jibergendeı belin syrqyratqan aýrý múshkil ahýaldy tez-aq eske saldy. «E-e, ıá, ıá... Soǵan ushyraǵanmyn eken ǵoı» dedi ishteı qapalana kúrsinip.

Sonan keıin taǵy da janyn kózine kórsetken azapty mınýttar bastalǵan.

Aldymen baıqaǵany — anaý alakóbeń sáýle ózi qulaǵan apannyń aýzy. Óz betin solaı berip shalqasynan jatyr eken. Áldekim betine sýyq demin úrlep, qar búrkip tur. Esin jıǵyzǵan da osy bolýy kerek.

Shamasy anaý joǵarydan úıirile saýlaǵan qar ushqyndary. Demek syrtta boran soǵyp tur degen sóz. Endeshe qutqarýshylar buny jýyr mańda taba qoıar ma eken? Áı, qıyn nárse-aý! Borandy kúni quzǵa órmeleýdiń qanshalyqty azapty ekenin buǵan uqtyrýdyń qajeti joq múlde.

Taba ala ma?

Taba almasa she?..

Onda amal bireý-aq: áreket jasap baǵý. Buny qutqaratyn — óziniń áreketi ǵana. Al ol áreketti qalaı jasaǵan jón?

Sanasynda “Qımyldaı berý kerek” degen jalǵyz tilek shyńyldap turyp alǵan pushaıman jannyń odan arǵyny oılaýǵa shamasy joq edi. Umtylyp qozǵala bergeni — sol jalǵyz tilektiń kúshi...

Ottek maskasyn kıisimen-aq sanasy býaldyr tumannan arylyp, sergı bastady. Óz jaǵdaıynyń múshkildigin ábden túsingen. Myna muz zyndannan óz betinshe shyǵýdyń qıyndyǵyn, tipti shyqqan kúnde de eshteńege jaramaı, birjola múgedek bolyp qalýy múmkin ekendigin bildi.

Sonymen birge sananyń serigýi janǵa batqan derttiń azabyn da kúsheıte túskendeı. Soǵan qaramastan tistenip alyp, áreket etýge kirisken. Aınalasyn sıpalap, qybyrlap jatyr. Jaryq ishi manaǵydaı emes, kúńgirttenip barady. Shyntaqtaı jyljyǵan jigittiń kózi áldeqandaı qaraıǵanǵa tústi. Mana qatty aýyrsynyp jatyp baıqaǵan-baıqamaǵany esinde joq. Sonda muz ben qardyń ortasyndaǵy bul qaraıǵan ne? Álde tas pa eken? Nede bolsa anyqtaý kerek.

Birqyryndap jatyp álgige qolyn sozǵan. Joq, tastan góri jumsaqtaý sekildi. Shyntaqtaı taqalyp, alakóleńkede anyqtaı úńilgen. Sóıtse... Sasqanynan óz kózine ózi senbeı, kirpigin qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Joq, qatelesip turǵan joq.

Myna kórip turǵany — adamnyń aıaq kıimi. Aıaq kıim bolǵanda, basqa emes, kádimgi álpınıs báteńkesi. Bul myna jerge qaıdan kelgen? Álde jigitterdiń bireýi túsirip alǵan ba?

Áýestik jeńgen jigit tosyn zatty julqylap kórip edi, alynatyn syńaıy baıqalmaıdy. Sosyn birqyryndap taǵy jyljyǵan. Qolyn soza bergen onyń kenet óne boıy dir ete tústi. Sol-aq eken, tóbe quıqasyna deıin shymyrlap ketti.

Báteńke bos emes, aıaqqa kıýli bolyp shyqty.

Muz qýysynda bolar-bolmas kórinip, adam denesi jatyr eken...

***

— ... Ne deıdi, oıbaı-aý?

— Qoıyńyzshy, sonda bul kim?

... Turǵan top dúrk qozǵaldy. Jatqan kisini bári lezde qaýmalaı qorshap ta úlgirgen. Tónip kelip, japyrlaı úńilisedi. Keıbireýleri ustap, sıpalap qaraýda.

— Iá, ol emes, — dedi sodan keıin bireýi. İle ony qoshtaǵan daýystar da estildi:

— Dál aıtasyń, Farıhke uqsamaıdy, kıimi basqa.

— Onda bundaı belgiler joq edi ǵoı.

Qaıǵyly sezim kernegen aýyr ahýal áldenege jeńildep sala berdi. Ózderi óldige sanap qoıǵan joldastyń basqa bireý bolyp shyǵýy jurt eńsesin ezgen aýyr sezimdi lezde seıiltip jibergendeı.

— Demek, onyń tiri bolǵany, — dedi Arkadıı Harıtonovıch jańaǵydan góri ashyq únmen.

— Durys aıtasyń, Arkasha. Farıh tiri, ol da bir qýysta jatyr.

— Iá, ıá, ras onyń. Farıh tiri.

— Endi ne isteımiz?

— Ne isteýshi edik? — dedi ekspedısıa bastyǵy jurttyń dabyrlaǵan únin bólip. — Biz Farıhty izdeımiz. Jedel jolǵa shyǵý kerek. «Ekinshige», «Úshinshige» habarlasyp, jaǵdaıdyń ózgergenin jetkizińder. Ana eki naýqasty tómen túsire berý kerek. Basy artyq jigitterdiń bári izdeý jumysyna kirissin. İzdeý aımaǵy belgili. Sol bes myń jeti júzinshi bıiktik, endi bir mınýtta kidirýge bolmaıdy.

Bastyqtyń daýsy jaıshylyq kezdegideı sańqyldaı estildi. Lezde eńsesi kóterilip, aıbynyna qaıtadan minip úlgirgen sekildi.

Kóńildi úmit oty jylt ete túskenmen, kúrsinýge májbúr etetin aýyr áser túgel jeńildeı qoıǵan joq. Kóńildi kúpti qylyp turǵan — myna sereıip jatqan belgisiz azamattyń súıegi. Barlyǵy da “Apyr-aý, sonda bul kim boldy eken?” degen saýalǵa jaýap ta taba almaı, osharylyp tur.

Kenet:

— Keshir, Volodá!.. Keshir meni! — degen áldeqandaı zarly daýys júrek túbin sý etkizdi. Daǵdarýly jurt bir kisideı jalt qarasqan. Súıektiń qasynda eńkeıe úńilip turǵan Lıhov eken. Kádimgi túni boıy osy deneni bazaǵa jetkizgenshe súıemeldep kelgen Lıhov.

— Óı, saǵan ne bolǵan?

— Munyń ne?

— Qudaı uryp taǵy bir bálege ushyramasaq edi...

Seń soqqandaı sileıip qalǵan jurttyń eki kózi aıaq astynan qoıa bergen jigitte. Bireýi birdeme túsinip jarytsa, ne qyl deısiz.

— Týystar-aý, tanymadyńdar ma? — dedi Lıhov yqylyq atyp, — Bul Volodá ǵoı. Volodá Vronskıı. Sonyń ózi.

— Ne deıt!

— Shynymen sol ma?

Jurt taǵy da japyrlaı úńilisken. Marqumdy kózi tirisinde biletinder túgeldeı bas shulǵysty. Sol ekeninde kúmán joq. Lıhov qapysyz tanyǵan eken.

— Apyr-aı, sonda, — desti jigitter kúńirene sóılep, — qalaı bolǵany?.. Qansha ýaqyt ótti? Sol qalpy ǵoı. Tipti eshqandaı buzylmaǵan.

Iá, arystaı bolyp sulap jatqan bul adam byltyr habar-osharsyz joǵalyp ketken úsh álpınısiń biri edi. Sol bolar-aý dep kim oılaǵan. Úsh uıyqtasań, túske kirmeıtin tosyn jaǵdaı. Lıhovtyń Vronskıımen jaqsy dostar ekeni klýb múshelerine túgel belgili edi. Qaıǵyly oqıǵaǵa oraı byltyr onyń qatty qapalanǵany da jurttyń esinde.

Bet-aýzy adam tanymastaı buzylǵan. Basqadaı erekshe belgileri joq. Uqsas kıinetindikten, álpınıserdi kıim-keshegine qarap aıyrý da qıyn. Keshe tabyla salysymen bireýler ólgen kisiniń qaltalaryn qaraǵan. Ondaǵy maqsaty — marshrýt qaǵazyn taýyp alyp, marqumnyń kim ekenin anyqtaý. Ókinishke oraı, ondaı eshteńe joq bolyp shyqty. Bári rúkzakpen birge joǵalyp ketse kerek.

— Keshir meni, Volodá, — dedi Lıhov óksip. — Men seni tanymaı qalyppyn. Kesheden beri alyp júrip... Qalaı baıqamaǵanmyn deseńshi.

Erygın taǵy bir-eki jigit Lıhovty jubata bastady. Qulaqqa kirer dáleldi sózdermen basý aıtyp jatyr. Úsheýdiń qazaǵa ushyraǵany qashan. Qan jutqan azaly kúıdi jaqyn jandary sol kezde-aq bastan keshirgen. Emshi ýaqyt qaıǵyly kóńilderdi jazýǵa aınalǵan. Endeshe myna Lıhovtyń sonsha egilgeni nesi? Ózi jópsheńdi nársege nalı qoımaıtyn náti myqty, tipti dórekileý jigit.

— Ne boldy saǵan sonsha? — desti ony jubatýshylar. — Arýaqtyń mazasyn ala bermeıik. Onan da endi tikushaqpen Almatyǵa jiberýdiń qamyn jasaý kerek.

— Esińde me, Kolá, meniń keshe saǵan aıtqan sózim? — dedi Lıhov tunǵan kózimen Erygınge qarap.

— Esimde... Joq-joq, qaı sózdi aıtyp tursyń?

— Qalaı umyttyń, Kolá? Men áýre bolmaı-aq jartastan domalata salaıyq dedim emes pe. Qaıtip soǵan aýzym bardy deseńshi... Qaıtip, á? Netken ońbaǵan edim, men? Aıtshy, Kolá?

* * *

Aýyr naýqasty alyp kele jatqan top ekinshi lagerden kún shyǵa attandy. Aýa raıy buzylmaı turǵanda bazaǵa jetip alý shart. Áıtpese jolda taǵy qandaı kepke ushyraıtynyn kim bilipti? Bazadan ary naýqasty kóp kidirtpeı, tikushaqpen Almatyǵa attandyrý kerek. Ekspedısıa dárigeriniń uıǵarymy osy.

Janasa ketken bir qaǵaberiste:

— Ana jigitti nege suraı beredi ózi? — dedi uzyn boıly álpınıs qasyndaǵy Gopenkoǵa burylyp. Bul — keshe Almatydan kelgen alty qutqarýshylardyń bireýi. Otrád bastyǵy onyń sóziniń mánisin ádepkide túsine almaı qaldy:

— Kimdi aıtyp tursyń?.. Qaı jigit?

— Borıs Kenjetaevıch she? Ana joldasyn aýzynan tastar emes. Álde ólgenin estip qoıdy ma eken?

— Joq, ol múmkin emes. Bárimiz de ol jóninde sóz baılastyq qoı. Ábden jazylǵansha sezdirmeımiz. Áıtpese qaıǵy jutyp, múlde álsirep qalýy múmkin.

— Degenimen júregi seze me? Qaıta-qaıta surap, tipti aýzynan tastar emes.

— Onyń sebebi... — dedi Gopenko arqandy saýmalaı jiberip turyp. — onyń áńgimesi uzaq qoı... Qysqasy, Borá Farıhty bala kezinen baýyryna basqan. Kóshe balalaryna ilesip júrgen jerinen taýyp alyp, adam etipti. Álpınızmge baýlyǵan. Qane, aqyryndap túse ber... Qysqasy, Farıh — onyń et jaqyn adamy.

Tómen qaraı qadam basqan jigit lyp etip qozǵala berdi de:

— Solaı ma? — dep qaldy...

— Solaı. Keıin túsindirip aıtam bárin. Aldaryńda jartas, baıqańdar...

Sapardyń bastalǵanyn habarlaǵaly Gopenkonyń seansqa shyqqany sol bolatyn. Ar jaǵynan áldeqandaı abyrjýly daýys bulardy izdep, bir sózdi tynymsyz qaıtalap jatyr eken:

— «Ikar» tyńdap tur. Prıem, — dedi otrád bastyǵy jalma-jan.

Arqan baılap joǵary-tómen shashyrap ketken álpınıser «Ularmen» bolǵan bul áńgimeni túgel estı alǵan joq. Rasıany sart etkizip jaba saldy da:

— Otrád, toqta! — dep aıqaılap jiberdi Gopenko. — Toqta!..

— Biz keıin qaıtatyn bolyppyz, — dedi ol jartas betindegi jurttyń bas-aıaǵy jınalǵannan keıin. Eki-úsh adam ǵana naýqastarmen tómende qalǵan. — Ana kisini alyp júretin jigitterden basqamyz.

— Qalaısha, Serega?

— Sonda biz kisi ólimine qaramaı-aq shyńǵa shabýyldaı beremiz be?

— Joldasymyz qazaǵa ushyrap jatqan kezde qalaısha?.. Ol adamgershilikke jatpaıdy ǵoı, — dep narazylyq bildirgen únderdi otrád bastyǵynyń ózi toqtatty:

— Biz taǵy da izdeýge shyǵamyz.

— Kimdi, Serega?

— Nemene, Hasenov te joǵalyp ketip pe?

— Ne deıt? Oıpyr-aı, birinen keıin biri... Qalaısha sonda? Joq, múmkin emes...

***

Mynaý sumdyq kórinisten jan dúnıesi bir sát shyrqyrap ketkendeı boldy. Keýdesin kúıdirip jibergen aýyr sezim “Ah” degende aýzynan jalyn bop shyqty. Ózin ózi umytyp úlgirgen ol tizerlep alǵa umtyldy. Beli zar qaqsatyp, bebeýletse de, esinen tanǵan joq. Qardan jartylaı kóringen deneniń keýdesine qaraı aıaqty qýalaı jyljydy. Muz qýysqa qysylǵan adamnyń bet jaǵy ashyq eken.

Kóz aldy buldyrlap ketti me, álde aınala shynymen qarańǵylanyp bara ma, áıteýir ashyq jatqan kisini ajyrata almaǵany shyn. “Bul kim?.. Qaıdan kelgen?” degen áljýaz oı mı túbinen shyń-shyń etedi. Dert azabyn tartyp jatsa da, shyńnyń osy bóligine qatysty qaıǵyly oqıǵalarǵa ózinshe sheginis jasap ótti. Sol-aq eken, oıyna áldeneniń saq ete túskeni.

“Iá, ıá, — dedi jigit yńyrsı kúbirlep. — Qalaı ǵana esime túspegen? Byltyr joǵalyp ketken úsheý... Sonyń biri ǵoı. Dál ózi. Beıshara-aı... Osylaısha qaza bolǵan eken-aý...” Keýdesinde mazdaı janǵan úmit oty aıaq astynan jalp etip sónip qalǵandaı boldy. “Men de óstip... Shynymen-aq jaryq dúnıeni endi qaıtyp... Qoıshy!.. Qoıshy!.. dedi alǵash ret jany túrshige shoshyp.

Osy úreıli oıdyń mıyn qaryp alǵany sol-aq eken, sıpalap manaǵy balǵashotty izdeı bastady. Sıpalap muz ben qardy qolymen uzaq sharlady. Aqyry tapty-aý!.. Bar qýatyn boıǵa jınastyryp muz qabyrǵany dúńk etkizip urǵan. Sonan keıin...

Esin jıǵanda eki kózi muz qýysyn jaryq ómirmen jalǵap turǵan sonaý sańylaýǵa tústi. Qatty aýyrsynsa da, janaryn qınap, jańaǵy sańylaýǵa uzaq qarady. Qaraǵan saıyn úmit ushqynyna sý sepken úreıli oı da kúsheıe túskendeı. Baqyraıǵan kúıi tipti kirpigin de qaǵar emes.

Bul kútpegen sumdyq edi.

Óz ómirin jaryq dúnıemen jalǵap turǵan ana sańylaý týra kóz aldynda kishireıip barady. Qutyryna soqqan dúleı boran qýystyń aýzyn qarmen kómkerip jatyr. Osy betimen úrleı berse, tabaqtaı ǵana tesikti tutas bitep tastaıtyny daýsyz. Kisi qulaǵan qýysty qarly boran osylaısha typ-tıpyl ǵyp tegistep tastamaqshy. Sonan keıin... Ar jaǵyn oılaýdyń ózi qorqynyshty.

Balǵashotty taǵy da urdy.

Eshqandaı jaýap joq. Manaǵy bir tyqyldaǵan daýys sol qalpy estilmeı ketti. Jer jutyp áketkendeı jym-jylas. Aýrý meńdep áli quryǵan dene osydan keıin múlde sulyq qalǵan.

* * *

— Keshe sender tyqyldatyp-tyqyldatyp ketip qalǵasyn, bittik dep oıladyq, — dedi Radık ekspedısıa basshysyna burylyp. — Záremizdiń ushqany-aı. Ómirden kúder úzip te qoıyp edik.

Sóıtti de qabaǵynyń astymen Berikke kóz tastady. Keshegi kórsetken osaldyǵyna bir jaǵynan joldasynyń aldynda aqtalǵan túri. Bet-aýzy tańylǵan jigit lám-mım dep til qatqan joq. Basyn ızep jaıymen tyńdap otyrǵan. Dolodov kenet eńsesin eptep kóterip aldy:

— Qaı kezdegi tyqyldy aıtyp otyrsyń sen?

— Keshegi she? Qaısy toptyń adamy ekenin bilmeımin. Shamasy saǵat kúndizgi onnyń kezi bolar. Iá, saǵatyma qaraǵanmyn. On-on birdiń shamasy. Bireý muz qabyrǵany tyqyldatyp-tyqyldatyp ketip qaldy ǵoı. Nege óıtkenin bile almadyq.

— Borá, Radıktiń aıtyp otyrǵan málimeti durys pa? — dep Arkadıı Harıtonovıch jaraly jigitke qaraı eńkeıdi.

— Oı, Arkasha! Endi adamdy óstip renjitesiń. Nemene, maǵan senbeı otyrsyń ba? Bireý taqyldatty. Biz jaýap berdik. Sosyn ol da jaýap berdi. Sonan keıin álgi joq bolyp ketti.

— Ol qutqarýshylar emes, — dedi Berik sol baısaldy qalpy. — Ol Farıh bolatyn. “Jaraly, járdemge shaqyryp jatqan shyǵar” dep oıladym. Árıne, menińshe, ol Farıh bolýǵa tıisti.

Sarǵysh qastaryn túıip alǵan Arkadıı Harıtonovıch myna tosyn jaıdy taǵy da táptishteı surady.

— Buny keshe nege aıtpadyńdar? — dedi ornynan túrgele berip.

— Keshe kórdiń ǵoı. Ekeýmiz de qatty qaljyraǵanbyz. Bajaılap otyrýǵa shama qaıda? Aqyry úsheýmiz de tabyldyq qoı. Kerek bolsa, basymyzdan ótken jaıdy keıin túgel aıtyp bermeımiz be? — dedi Radık Daýrskıh jaıbaraqat ǵana.

Dolodov syrtqa shyǵyp ketti. Shyndyqty ázirshe bul ekeýine túgel aıtýǵa bolmaıdy. Estigen habaryn rasıa arqyly dereý Gopenkoǵa málim etip keldi de:

— Orazbaev pen Daýrskıh qulaǵan muz jaryǵy qaıda. Dereý sony tabý kerek. Sol mańaıda basqa jaryqtar da bolýy múmkin. Bireý dybys beripti.

Ol — Kıreevten basqa eshkim emes. Saǵat kúndizgi on-on birdiń kezinde ol jaryqtyń mańynda basqa eshkim bolǵan joq. (Osy arada “Ikardyń” maquldaǵan daýsy estildi). Joq... Endeshe Serega, muqıat tyńdap al meni. Barlyq kúsh endi sol araǵa jumyldyrylsyn. Kıreev tiri bolsa, naq sol jerde. Tek tezdetińder. Ol úshin árbir mınýt qymbat bolýy múmkin. Radıostansıa udaıy ashyq turady, — dep bir-aq túıdi.

Alǵashynda Qýanysh pen Berik Kenjetaıulyn bir tikushaqpen áketý qolaıly kóringen. Keıin jospar ózgerdi. Túndi eń sońǵy úshinshi lagerde ótkizgen Qýanyshtar bazaǵa jetkenshe qaı ýaqyt? Al aýyr naýqastyń jaǵdaıy ondaı sylbyrlyqty kóterer emes. Almatymen aqyldasty da, Shpetter tańerteń kelgen áýe kóligine Berik Orazbaevty mingizdi. Bul kezde ekspedısıa basshylyǵy ekinshi tikushaqty shaqyrtqan.

Hantáńiriniń baýraıy ashyq kúni tipti erekshe móldirep turady. Ataqty shyńnyń joǵary jaǵy kózge kórinbese de, qaraǵaı, shyrshaǵa, búrgen-butaǵa malynǵan tabıǵat kórki kóz sýyrady. Ózin zembilge salyp kótere jónelgende Beriktiń shyqshytty jalpaq óńi qubylyp ketkendeı boldy. Biraq tabıǵatyna tán ustamdylyqpen tyrs etip ún shyǵarǵan joq. Tek tómengi tikushaqqa jaqyndaı bergen kezde ǵana kózin jypylyqtata bergendeı boldy.

«Bizdiń jasyrǵanymyzdy bilip qoıdy me eken? — degen oı kele qaldy Arkadıı Dolodovqa. — Bizdiń oǵan tipti de ótirik aıtqamyz joq. Farıh shynynda da tiri bolýy múmkin ǵoı». Biraq ekspedısıa bastyǵynyń aýzynan shyqqan sóz basqa:

— Borıs Kenjetaevıch, naýqasyńyz taǵy qınady ma?

Jaýap ádettegideı keshigip estildi:

— Joq, Arkasha! Odan emes... bul meniń sońǵy shyǵýym eken... Sońǵy ret. Osymen boldy. Jóndep qoshtasa almaǵanymdy qarashy. Sol meni qınaǵan...

— Kimmen?

— Álpınızmmen.

— Oqasy joq, árıne — dedi Berik jubatý sózderdi estigennen keıin. — Men bolmasam, Farıh jalǵastyrar. Tek tezirek saýyǵyp ketse eken ózi. Ol mingen tikushaq endi Almatyǵa baryp ta qalǵan shyǵar. Solaı ma, Arkasha?

Berikti tynyshtandyrý úshin aıtylǵan “Farıh aýyr jaraly eken. Sen taýdan túskenshe Almatyǵa attandyraıyq” degen habar áli sol kúshinde. Ólik basqa adamdiki bolyp shyqqannan keıin úmit oty qaıta tutanyp edi. Farıhtyń tiri bolýy ábden múmkin ǵoı. Sondyqtan dál qazir jalǵan habardyń oǵashtyǵy joq shyǵar.

Dolodov aqyryn ǵana bas ızegen. Kóńilinde sol sátte “bálkim, ekeýi shynynda da aýrýhanada kezdeser” degen oı turdy.

***

Kirpigin qımyldatyp edi, tas qarańǵy túnekten basqa eshteńe kóre almady. “Álde kózimdi asha almaı jatqan shyǵarmyn” dep kúdiktengen. Joq, sıpalap baıqasa, olaı emes. Endeshe myna túnek... Ýaqyttyń tún bolǵany ǵoı. Tún. Álde manaǵy qýysty uıytqyǵan boran aqyry bitep tyndy ma?

Sanasy bir sergı qalǵan sátte: “Qutqarady, — degen oı syrǵyp ótti mıynda. — Qutqarýǵa tıis. Tek Berik aǵam aman-esen shyqty ma eken?.. Manaǵy dybys joq. Tegi shyqqan bolar. Olardyń qutylǵany anyq. Endeshe...” deı bergende sanasy buldyrap ketti. Oıy qaıta jalǵanǵansha arada qansha ýaqyt ótkenin bilmeıdi: “... endeshe, meni izdeıdi. Borıs Kenjetaevıch qaıtse de tabady. Tappaı qoımaıdy...”

Osy oı úzilip ketkennen keıin eshteńeni sezinýden qaldy.

Búkil tula boıyn sýyq kernep, qaljyrap áketip bara jatqanynda da. Qarnynyń qatty ashqanyn da. Eń aqyr aıaǵy belinen bastap biraz jerin syrqyratqan áli bir jeksuryn aýrýdy da.

Qansha jatty, qansha ýaqyt azap shekti, bul úshin múlde beımálim. Aınala kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵylyq. Búkil denesin muzǵa janshyp typyr etkizbeı basyp alǵan osy qorǵasyndaı qara túnek tárizdi.

Alaqany áldeqandaı muzdy jylytyp jatypty. Qolyn soza berip, esin eptep jıyp aldy. Manadan beri sıpalap jatqany — adamnyń bet-aýzy eken. Muz bop qalǵan máıittiń bet-aýzy. Bir kezdegi baqytsyz áriptesiniń... Sonyń qasynda bary kóńilge medeý sekildi.

“Eger tappasa... Men de qalam... Sóıtem. Hosh bol, tirshilik... Dostar... Berik aǵa” degen oılary úzik-úzik. Sandyraqtap sóıledi me, álde oısha aıtty ma. Ol jaǵyn paıymdaıtyn hal qaıda?

Muz deneni qushaqtap qybyrsyz jatqan jigittiń esi kiresili-shyǵasyly. Óne boıy qaınap ysyp barady. Sol ystyqty basatyn dármen joq.

***

Kelesi reıspen Almatyǵa attaný Farıhtyń emes, Qýanyshtyń kezegi eken. Búkil ekspedısıadan Hantáńirini baǵyndyrǵan birden-bir adamnyń kóńil kúıi sergek edi. Saýsaqtarynyń úsingenine ózi bálendeı qaıǵyra qoımaıtyn syńaıly. Qaıta-qaıta aıta beretini — shyńdy jalǵyz qalaı baǵyndyrǵany. Aýyr sapardan alǵan aıryqsha áseri. Basynan keshken baqytty azaby...

Úsheýdiń tabylǵanyna shúkirshilik etken ol qalǵan joldastaryna tabys tilep, mashınaǵa otyrdy. Odan ári avtobýspen ketpek.

Shyńdy aınala ushyp júrgen tikushaqty baıqap qalǵanymen de, kóńiline kúdik alar emes. Ózine tán jańǵalaqtyǵy baıaǵy.

— Men shyqqan bıikke ana tikushaq báribir jete almaıdy, — dedi sosyn kúlip. Tabylǵan súıektiń basqa adamdiki bolyp shyǵýy da, aspannyń ashylyp, jeldiń basylýy da úmitti aqtamady. Jybyrlaǵan tyshqannyń izi kórinetin appaq qardyń beti jyp-jylmaǵaı. Tipti sebep bolar sezikti eshteńeniń belgisi joq. Keshegi boran óz degenin istep tynypty. Shyńnyń osy betkeıindegi júzdegen jaryqtardy keshegi boran kelistirip turyp búrkep tastaǵan bolatyn.

Budan keıingi izdeý jumysy uzaqqa sozylǵan joq. Keshegi ekeý tabylǵan qýys marshrýttyń qaı tusynda, neshinshi bıiktikte ekeni jýrnalǵa túgel jazylýly. Barlyq qutqarý jabdyqtarymen jaraqtanǵan jigitter izdeý núktesine mólsherli ýaqytta kóterilgen.

Qıyn tıgeni — qar úrip tastaǵan jaryqtardyń aýzyn tabý. Olar bireý emes, birnesheý bolyp shyqty. Qutqarýyshylar toby talmaı, izdep júrip, Farıhtyń ústinen túskende kún taǵy keshke aınalǵan edi.

Amal ne, qutqarýshylar úlgire almady. Qar basqan shuńqyrdy tapqan kezde shyńǵa qushtar qyrshyn jastyń denesi sýyp ta ketken edi. Máńgi muz jamylǵan ushar shyńnyń basynda on ekide bir gúli ashylmaǵan qalpy kóz jumǵan. Jalǵyz emes. Byltyr úshti-kúıli joǵalyp ketken úsheýdiń biri — sheteldik áriptesiniń toń denesin qushaqtaǵan kúıi tastaı bolyp qatyp qalypty. Bir jyl ótse de, keshegi Vronskııdiń denesi sıaqty, cheh alpınısiniń de esh jeri buzylmaı, sol qalpy saqtalǵan. Farıhtyń júdeý óńindegi azap tańbasy áli óshpepti. Jas ómirmen qoshtasar sáttegi sońǵy qınalystyń izi anyq.

Talaı ólimdi kóz aldynan ótkizgen, dátiniń beriktigimen áriptesterine belgili ekspedısıanyń qabaǵy aýyr basshysy Arkadıı Harıtonovıch bozbalanyń o dúnıelik pishinin kórgen sátte ózin ózi ustaı almaı, eńkildep jylap jiberdi.

— Meniń kinám, — dedi daýsyndaǵy dirildi basa almaı óksip. — Sorly bala, meniń kinám osynyń bári. Ruqsat etpeýim kerek edi saǵan. Beker! Beker-aq isteppin. Amalym ne?

Ony aldymen sabyrǵa shaqyrǵan orynbasary Sergeı Gopenko boldy. Súıekti túnimen ózi birge alyp túsken soń ábden boıyn úıretken be, yqsham deneli juqalań sary jigit dál qazir ustamdy kúıde. Quz basynda eki kún, eki tún arpalysyp, ábden qaljyrasa da,syr bergisi joq.

— Qyran qazasy qıada emes pe, Arkasha! — dedi ol sóz arasynda. — Bárimizdi alda ne kútip turǵanyn kim biledi. Árıne, Farıhtyń orny bólek edi. Qoldan keler shara ne endi?..

Berik, Radık, Qýanysh bul kezde kóńil demdep, Almaty aýrýhanasynda jatyr edi. Farıh haqyndaǵy jalǵan habarǵa úsheýi de ımandaı uıyǵan. Biraq ol jalǵan habardyń qanshalyqty qasiret ákelip, áriptesterin aýyr jaǵdaıǵa dýshar etkeninen bular áli beıhabar bolatyn.

---