InfoHub Logo

— Aqsaqal, dokýmentińiz bolmasa entelemeńiz. Biz sizdiń múgedek ekenińizdi qalpaǵyńyzǵa qarap bilemiz be?

— Kıimin sheship, teksersek qaıtedi ózin.

— Osylar-aq... Restoranda nesi bar deseńshi.

Shań-shuń aıǵaımen aralaryndaǵy jalǵyz qarıany shetke qaqpaılap, yqtyryp tastaǵan qyz-bozbalanyń munan keıin onymen sharýasy da bolǵan joq. Ashshy ózegi talyp kelip, júrek jalǵarmyn degen shaldyń nıeti osymen kesildi. Bári shýlasyp: «Kezekke tur»,— deıdi. Shárli jerdiń ózi úırenbegen tártibine kóne salar edi, ýaqyty qurǵyr tyǵyz. Ashshy ishekteı shubatylǵan jurttyń sońynda turyp, aýzyna ystyq tıgenshe, qaı zaman? Qyltasy dirildep, tabanynan tozyp ketpeı me? Aýyldaǵy kóńilmen jalǵyz shaldy jiberer degen úmitpen umtylyp kórgende, alǵan sybaǵasy álgi. «Jaraıdy, bas suǵatyn basqa bir qýys tabylar».

Osy kezde áınek esiktiń ar jaǵynan aq halatty tolyqsha áıel shyǵa bergen. Qolynda bılik baryn erkin kımyly men óktem úni jarıalap tur. Esik kózine toptalyp, shý kóterip jatqan jurtqa daýys kótere keldi. «Kelin, kelin», — dep tili jetkenshe óz jaǵdaıyn túsindirgen boldy qart. Keıde adamnyń kóńili osyndaıda kóterilip qalady ǵoı. Áıel tamam eldiń kózinshe qartty ishke kirgizip aldy. Jamyraı estilgen narazy únderdi toıtaryp tastaǵan jańaǵy óktemdigi:

— Áne, ana jazýdy oqyndar. «Uly Otan soǵysynyń múgedekterine kezekten tys qyzmet etiledi». Endi ne kerek senderge?

— Dokýmentin kórsetsin!

— «Dokýmentim qalyp qoıypty», — dep tur emes pe? Múgedek ekeni kórinip tursa, dokýment mindetti emes qoı.

Qart aıaq astynan joly bola ketkenge esi shyǵa qýandy.

— Raqmet, kelin. Ul tap, — deı beredi qalbalaqtap. Myna sypaıy ortada ózin qalaı ustaýdy bilmeı, jatyrqap turǵan qart qalpaqtan jeńileıgen taqyr basyn qaıta-qaıta ızep, qaýqalaqtaı beredi.

Tóbesine siltegen quryq áreń jetetin keń zaldyń ishi qujynaǵan adam. Eki qabyrǵa — tutas shyny. Terezesi qaısy, esigi qaısy, aıyra alar emes. Tóbeden sulý kelinshektiń syrǵasyndaı salbyrap, kóz arbaǵan jaltyldaq buıymdardy aıtsańshy. «Qamshynyń taspasyndaı etip, ózin áınekten órgen be, qalaı?»

Tutasa byjyldaǵan qalyń únniń arasynan bir sózdi de ajyrata alar emes. Biraz tyńdasa, gýildegen daýystar jem dámetken ash qoılardyń mańyraǵanyna uqsap ketedi.

Syqyrlama etiktiń tabany jaltyraǵan edendi jatyrqaǵandaı taıyp baryp, dáıektep qaldy. Kirýin kirgenmen, tize búgetin oryn tabylmaı, daǵdarýǵa aınalǵanda, jańaǵy meıirban áıeldiń taǵy jetip kelmesi bar ma?

Aınalasymen tanysýǵa murshasynyń kelgeni — ornyǵyp otyrǵan soń ǵana. Aldymen sezingeni — osy sáýletti shańyraqtyń astynda asa bir jarasymdylyqpen meken tepken saltanatty kórinis. Myna zaldyń mol boıaýy shahar tirshiliginiń ózi buryn-sońdy kórip-bilmegen ádemi jandy úlgisi.

Aınalasyna qymsyna kóz júgirtip edi, janary buldyrady. Kileń yǵaı men syǵaıdyń qulpyrǵan ortasy ózindeı jýan qonysh, keń qoltyq qyr qazaǵynyń qoly emes eken. Qalaı qarasa da, álem-jálem jarqyraýyq kıimder, syzatsyz sypaıy óńder; kerbez qımyldar, estıtini — qymsynýdy bilmeıtin ashyq-jarqyn shattyqqa toly únder. Ózin-ózi myna dýyldaq ortaǵa bóten sanap, qasynda otyrǵandardan ımene bastady.

Kelisti kelinshek pen uzyn shashty jas jigittiń kezdeısoq dastarqandas bop qalǵan kisini jaratpaı qalǵany anyq. Kórshi stoldan keýdelerin buryp turyp, ádeıilep nazar salǵan bireýler jyrqyldaı kúlisip te qalǵan syqyldy. Qartyńdy kórineý saıqymazaqqa aınaldyryp otyrǵannan saý emes. İshteı burq etken narazylyq sezimine sabyrdyń noqtasyn kıgizip, ták-táktady. «Kúlse, kúletindeı bar shyǵar. Qaıbir jetisken janmyn, shaıyr sasyp», — deıdi ózine-ózi.

Bóksesin qoıqańdatqan etjendi daıashy ishim-jemge syqalǵan qaıqaıma tabaqty alaqanynda oınatyp qastarynan ótken. Birge otyrǵandardan ústeme zakaz alyp ketken. Toıǵan qozydaı qońyraıyp otyrǵan úshinshi adamǵa, sonda da qaırylyp toqtaǵandy qoıyp, «Itpisiń, kisimisiń», — dep, moınyn bursashy. Eldegi daǵdysymen: «Áı, qalqam», — dep shaqyrǵan bolyp edi, ony da estip jarytyp jatqany shamaly. Qaradaı saly sýǵa ketip, tuıyq oıǵa taǵy da qamala bastaǵan.

Sol eki arada manaǵy jarylqaýshy áıeldiń jarq etip jetip-aq kelgeni. Bárin baıqap tursa kerek, kele sala, daıashyǵa qolqa salyp jatyr.

«Aı, kóp jasaǵyr, kóp jasa», — dep ishteı alǵysyn arnap meıman otyr.

Bosaǵan bir oryndyqty otyzdar shamasyndaǵy meljemdi jigit mol denesimen toltyra jaıǵasty. Qarttyń zakazyn alyp kelgen kelinshekke:

— Eń dámdisinen, eń ashysynan, — dep gúj ete túsken. Quddy bir naǵashysynyń tórinde otyrǵandaı óktem. Qart oılaǵandaı munysyna daıashy ashýyn shyǵyndap, salǵylasa jónelgen joq. Qaıta qaljyńdaı sóılep, qarq-qarq kúlkige qandyryp ketti.

Aldyndaǵy ystyǵyn terlep-tepship urttaı bastaǵan sátte shaldyń jigitpen sózi jarasyp, ekeýi táp-táýir shúńkildese bastaǵan.

— Atyńyz kim, aqsaqal?

— Meniń be? İhim, meniń atym Ábiltaı bolady.

— Ózińiz kimmin dedińiz? Kásibińizdi aıtam.

— E, men be? Malshy bolamyn, shyraǵym. Kópten beri qalashylap shyqqanym edi. Bir dám aýyz tıip shyǵa qoıaıyn dep...

— Qaıda, qalaǵa ma?

— E, joq. Osy bosaǵaǵa da.

As aldyndaǵy tiske basar usaq-túıek, shóp-shalam jigitti uzaq zaryqtyrǵan joq. Kózderi móltildegen shısha-shısha nókeri taǵy bar. Tamaq ıesi ózgesin qoıa turyp, sol «nókerine» qol saldy.

— Al, aqsaqal, sóıleńiz, — dedi ol ashshy sýmen as jolyn «dezınfeksıalap» alǵan soń baryp. Sóıtti de, jaýap tospastan, iske qaýyrt kirisip ketti. Dúńk etkizip tastaı salǵan pátýasyz sóz qartty sasqalaqtatyp tastady. Kóldeı oramalymen saı-saıdy qýalaǵan terdi jeńildetip aldy da:

— Ne sóıleımin, shyraǵym? Ózim qalaǵa jańa kelgen kisi... — dep sebepsiz aqtalýǵa aınalǵan.

— Óı, aqsaqal, ózińiz qyzyq ekensiz. «Ne sóıleımin?» Sol da syltaý bolyp pa? Aýyldyń shaldary áńgimeshil bolady deıtini qaıda? Aýyldan ekenińiz anyq qoı ózi?

— Ie, qyr adamymyz. Bizde qaıbir áńgime bolsyn. Ylǵı kúnsip dalada júremiz. Kóretinimiz....

— Mine, mine. Sóz sizde demedim be? Shirkin, dala, degen raqat qoı. Ań-qus kóp shyǵar?

— It-qus pa? E, kezdesedi...

— Ańnyń qyzyǵyn siz kórip júr ekensiz, á? Sizder jaqtaǵy qandaı ań? Aqbóken be? Ylǵı dalada júrseńiz, aýlap qoımaıtyn boldyńyz ǵoı.

— Oı-buý, shyraǵym-aı. Biz qaıdaǵy bir... maldan shyǵa almaı júrip...

— Ańshylyqty janym súıedi. Al ózińiz qandaı mal baǵasyz?

— Bizdiń aınaldyratynymyz — ata kásip qoıdan basqa ne bolsyn.

— I-á-á... Ań sizderde, et sizderde. Bir otar qoı aldyńyzda. Solaı ma? Et kerek bolsa, bylaı — chırk. Shirkin, myna kók jasyq shandyrdyń ornynda bir tabaq et bolsa...

Jigittiń qalyń erinderi aınaldyrǵan búıendeı dúrdıip, bultıǵan jumsaq buǵaq búlk-búlk etip qaldy. Aýyz ben ydystyń arasynda qoldy-aıaqty baladaı lypyp júgirip turǵan shanyshqy aýany shımaılaı, laǵyp baryp toqtapty.

— Jaraıdy, qurysynshy sol, — dedi qurǵaq tamsanýdan eshteńe ónbeıtini sańylaýyna barǵan jigit kenet serpilip tastap. Sóıtti de, aýzyndaǵysyn kútirletip qaıta jáýkemdeı bastady. — Onan da mynany alyp qoıaıyq.

— Neni? O, joq, balam...

Shytydaı juqa shynyny qypsha belinen ilgen júndi saýsaqtar sondaı álýetti sekildi. Árqaısysynyń jýandyǵy at taǵalaıtyn balǵanyń sabyndaı bar-aý. «Shirkin, ózine qoranyń qıyn tazarttyrar ma edi. Belim aýyryp júrip bir juma julmalaǵan qoranyń ishin myna qujban bir-aq kúnde tý-talaqaıyn shyǵarar». Júz gram ishkizý úshin osynsha úgit-nasıhat júrgizemin dep oılamaǵan jigit seriginiń óńine barlaı qarap, biraz otyrdy. Sosyn basyn shalqaıtyp aldy da, rúmkany kótere, qoldy siltep kep jiberdi.

— Sóıtip, ishpeısiz, á? Endeshe, bul jerge neǵyp keldińiz? Álde bıleý úshin be? Aıtpaqshy, esimińiz kim edi ózi?

— Ábiltaı, Ábeke deı berseńshi.

— Iá, Ábeke. Siz ózi bul jerge qaıdan kelip qaldyńyz?

— Kúni boıǵy tekke sandalystan júregim sazyp... Bul qalanyń tamaq beretin jeri qaıda dep surap júrip... Kórsetkenderi — osy úı.

Qarttyń odan arǵy áńgimesin kúrk-kúrk etken qatty jótel búldirip ketti. Qarsysynda otyrǵan jas áıel:

— Fý, beskýltýrshına!— dep, boıama kirpik qamalaǵan ádemi kózderine sumdyq jıirkenish toltyra, jonylǵan pil súıegindeı minsiz kelbetin aýlaqtata berdi. Jigiti de basyn kekjıtip alypty. Gújban qara kúrekteı alaqandaryn jelpýishke aınaldyryp, bet aldyndaǵy aýany ońdy-soldy qýyp tastady:

— Kim... Ábeke, sizdiń munyńyz qalaı? Tamaq ústinde. Nege jótelesiz? Bolmaıdy ǵoı ol.

Jas keptelip úlgergen tozyńqy janaryna oramalyn tıgizgen aqsaqal, yńǵaısyzdanyp jatyr:

— Bolmaıdy deıdi? E, balam... Jóteli qurǵyr qysqan soń... Sen netseńshi, ǵapý et. Keıde óstip qalatyny bar.

— Aqsaqal, to-est Ábeke. Onyńyz jaramaıdy. Jańa aıttym: «Dezınfeksıa jasaý kerek», — dep.

— Á, oǵan kóne qoımas bul kókjótel. Eskilikti aýrý, úırendik qoı.

— A, burynnan aýyrasyz ba? Onda kýrortqa baryp, demalyp qaıtpaısyz ba? Raqat qoı kýrort degenińiz. Máselen, men ótken jyly Býrabaıda boldym. Qandaı keremet! Ondaı jerdi izdeseńiz de, tappaısyz. Ras, onyń aldyndaǵy jyly bir aı Gagrada kúnge kúıgenim bar. Onda teńiz ǵoı jáne kúnge jaqsy kúıesiz.

Kúrkildep baryp Ábkeńniń demigi de basyldy. Jan qaltasyn aqtaryp otyryp shyǵarǵany — túımedeı ǵana sarǵysh dári.

— Kýrort deımisiń? Álgi emdeıtin jer me onysy?

— Oho, kýrortty bilmeı, osy ýaqytqa deıin qaıda júrsiz? Aıtyp otyrmyn ǵoı, onyń raqatyn kórgenderdiń biri myna menmin dep.

— Balam-aý, jap-jas bolyp sen de aýyryp pa ediń?

Bala tilin qyzyqtaıtyn úlkenderdiń lámine salyp, jigit mol denesin búkildete, tyrq-tyrq kúlip aldy. Ezýindegi bir tal shylymnyń jany qalmaı, qosa sekektegeni qyzyq.

— Oı, aqsaqal, ózińiz eshteńe kórmegen adamsyz ba, nemene? Múmkin, sanatorııge kóńilińiz soǵar. Ol da tabylady. Kerek deseńiz, pýtevka aldyryp bereıin. Tek mynandaı bolsa, bitti, — dep, álgi noıan saýsaqty syrt etkizdi.

— Shyraǵym, aıtqandaryńnyn bári jón-aý... Biraq ol qurǵyryń biz sıaqty qarabaıyr adamnyń qoly deımisiń. Jáne bizdi ol jaqqa kim jiberip jatyr. Ala qystaı qaqsaǵanda meni áreń bosatyp otyrǵany mynaý. Onda da az kúnge. Onyń ústine, meniń dertim kýrortyńa kóne qoımas.

— Kak, kóne qoımas? Aýrýdy durystap emdetý kerek.

— Meniki ne ǵoı, ákem... Aýrý deýge bolmaıdy. Ókpeme oq tıgen. Sonyki.

Jigit qylqyldata jóneltip jatqan syrasyn taýyspaı-aq, basyn julyp alyp, jalt qarady.

— Qalaısha, siz jaralysyz ba?

— Ie, jaraly bolǵamyn. Múgedekpin.

— Soǵys múgedegisiz be? Mine, qyzyq.

Nesi qyzyq ekenin uqpasa da, Ábekeń maquldap basyn ızedi:

— Iá, aıtpaqshy, meniń sharýam da osyǵan baılanysty. Álgi ne... men saǵan qazir oqytaıyn.

Bar qaltasyn túgendep shyqqan qarttyń qolyna ilikkeni — aqyry bir japyraq qaǵaz:

— Ózin qys ortasynda alǵanmyn. Sodan shyǵyp otyrǵanym osy. Maldan moıyn bosaı ma baıaǵy. Shárini qoıyp, sovhoz ortalyǵyna da qant-shaı taýsylǵanda soqsaq, soqtyq, óıtpese ol da joq. Ie, osy qaǵazdyń álegi. Bolmasa, ıt ólgen jerge qańǵyp nem bar?

Qaǵaz — sheti jyrym-jyrym alaqandaı gazet qıyndysy. Jigit onyń búktesinin jazyp, aldyna qoıdy.

«Qarýlas dosym, qaıdasyń?

Meniń ony kórmegenime tup-týra otyz bir jyl. Ekeýmiz 1943-1944 jyldary bir bólimshede soǵystyq. Qandy kóılek joldastardyń ishinen bul jigit erekshe esimde qalypty. Urys aldynda, shynymdy aıtsam, sonyń sabyrly óńine qarap júrek toqtatatynmyn. Qarapaıym azamat retindegi qasıetteri qanshama edi. Eske túsirsem, ol týraly aıtar dúnıe kóp. Sońǵy ret kórgenim, Polsha jerine kirer aldynda. Sol jyly men aýyr jaralandym da, uzaq ýaqyt gospıtálda jattym. Avtomatshy qazaq dosymdy bunan keıin kórgenim joq. Óli me, tiri me, ony da bilmeımin. Gazetterden jeńistiń otyz jyldyǵyna oraı birin-biri taýyp jatqan maıdandastar týraly oqydym. Uly Otan soǵysynyń múgedegi retinde sizdiń gazetten ótinerim — osy adam týraly biletinder menimen habarlassa eken. Sońǵy ret kórgenimde qyryqqa taıaǵan jigit aǵasy edi. Arqa óńiriniń qazaǵy bolatyn. Aty-jóni...» deı kelip, sońynda maqala ıesi ózi týraly qysqasha málimet bergen.

Syra ústemelep quıyldy. Qabaǵyn túksıte túıip alǵan jigit jypylyqtaýly kózderin tabaqtasynyń júzine aıaldatypty. Ekeýara tunǵan únsizdiktiń buzylǵany ydys jeńildegen soń ǵana:

— Siz sonda mynanyń aıtyp otyrǵan adamyn bilesiz be?

Qart endi taqyr basyn ýmajdalǵan oramalymen súrtkishtep ábiger. Qolaısyzdanyp otyr:

— İhim, ózi, balam, jóndep uǵynbaı jatyrsyń-aý. Men anaý... álgi myna kisiniń izdep júrgen avtomatshy qazaǵy bolamyn.

— Siz be? — Beıbereket sózdi orynsyz sapyryp, erkin otyrǵan gújban qaranyń («gújban qara» Ábekeńniń ishteı qoıyp alǵan aty) úni kómeıin tyrnaı shyqty: — Áı, qaıdam. Gazettegi jazylǵany batyrǵa ǵoı. Al sizdiń qaı jerińiz uqsaıdy, tipti? Eresen erlik jasaǵan... Áı, bilmeımin, meni aldaı salmaq bolǵan shyǵarsyz.

— O ne degeniń? Seni aldap shapan kıgeli otyr deımisiń. Petr Danılıchtiń meni tanıtyny ras.

— Onda sizdeı batyr adam neǵyp mal baǵyp ketken? Osynsha azyp-tozyp deımin de. Onyń ústine, jótelesiz. Men sizdiń ornyńyzda bolsam...

Ábekeń batyr bolyp turyp mal baǵyp ketkenine aıypty adamdaı selkeýlengen murtyn taramyshtap, qıbyjyqtaı beredi. Sosyn kúni boıy Petr Danılıchti izdep tabanynan taýsylǵanyn, búıtip sandalmas edi, gazettegi adresten aýysyp ketkenin áńgimelep, osy restoranǵa ańdaýsyz kirip qalǵany úshin de aqtalǵan boldy.

Esine birdeme túskendeı kenetten julqyna turǵan jigit eki qolyn birdeı áńgimeshige usyna qoıdy. Alaqanyna deıin qoń jıǵan adamdy kórgeni osy. Saýsaqtary jup-jumsaq, tership tur. «Qoı, qanshama iri bolǵanymen, myna qoldar qı oıyp jarytpas. Kúrek ustap kórdi me eken ózi?..»

— Aqsaqal, jaraısyz. Soǵysqa qatynasqanyńyzdy aıtam. — «Araq jaryqtyq myna shirkindi de dendeı bastaǵannan saý ma? Sóziniń súrepetin qarashy. Qyljaqbastaý nemeniń ádeıi qaǵytýy shyǵar». — Ábeke, kóńilińizge kelmesin, sizdeı kisini soǵysta batyr boldy degenge... Áı, bilmeımin-aý.

Qart malshynyń ashýy bul sózderge de oıana qoıatyn syńaıy joq sekildi. Tentek ulyna keshirimmen qaraıtyn meıirban ákedeı terisin keńge salyp, kúlimsireı beredi. Dámdes jigit taǵy da syramen aınalysyp jatqan soń, jan-jaǵyna qaraǵyshtaı berýin qaıta jalǵastyrǵan. Kózine basylǵannyń bári tańsyq. Ásirese dastarqandas kelinshektiń jaıbaraqat qana ezýinen shylym tútinin býdaqtatyp otyrǵanyn kórip, Ábekeń tipti tań-tamasha. «Myna qyzyqty qara. Anaý áıelder de tartyp otyr ǵoı...»

Osylaı árkimniń júzinen, qımylynan ózi kórip júrgen jurtta joq qyzyq taýyp, aýzyn ańqaıtyp otyra berer me edi, qaıter edi, eger kórshisi:

— Ie, aqsaqal, áńgime aıtyńyz, — dep gúj ete túspese.

— Shyraǵym-aý, neǵylǵan áńgime?

— Siz shynynda da qyzyq kisi ekensiz. Men siz sıaqty soǵys kórip kelsem, bir sekýnd ta únsiz otyrmas edim.

Qaıraýyn kelistirip, sóz dámetken ańǵalaqtaý jigittiń qolqasyn Ábekeń dál qazir oryndaı almasyn sezdi. Soǵys jaıly suraǵandardyń qaı-qaısysynan da úndemeı, tym taqymdasa, jaltara sóılep qutylyp ketetin ádeti. Ondaǵysy sózin buldap, syıly kóringisi kelgendikten, ne bolmasa, erinshektigi ustap, aýzyn aýyrtýdan qashqandyq emes. Ózi úshin kóńilsiz, kóńilsiz ǵana emes, qasiret esteligindeı soǵys sýretin tap myna dýmandy ortada otyryp, kóldeneń tartqany jón bola qoıar ma eken? Kóz kórgen adamǵa sol bir qan keshý zaman eske alǵan saıyn júıkesin júdetip, oıyn turalatyp tastaıtyn sumdyq ekenin myna azamatqa túsindirip baıqasa qaıtedi?

«Já, «aıt-aıt» dep alqymnan alsa, sanasynda qattalǵan qaı hıkaıanyń tigisin sókpekshi! Soǵysqa alǵash qalaı kirgeni, adam ólimin alǵash qalaı kórgeni jóninde áńgime shertkeni jón be? Ne bolmasa, Bránsk ormanynda qorshaýdan shyǵa almaı vzvodymen toǵyz kún sandalǵanyn, mı batpaqtyń arasynda ashtan-ash júrip, fashısermen aıanbaı arpalysqandaryn, aqyry keýdelerinde shyqpaǵan jany bar tórt-aq jaýyngerdiń aman qutylǵanyn esine túsirsin be? Nemese...

Joq, keregi ne? Sharýadan moıny bosap, jeńildeı qalatyn kezi ilýde bireý. Buǵan deıin qalanyń restoranynda otyryp, qashan kóńil kóterip edi? Tym qurysa, osyndaı arqabasy jumystan sál keńigen shaqta aýyr kúnderdiń eńseni ezgen elesin bir aýyq umytqany lazym emes pe? Odan da búgingi qamsyz-qaıǵysyz, jarqyn zamannyń qyzyǵyn tamashalasa she? Búgingi baqytty urpaqtyń esh alańsyz beıbit tirligine súısine, ári qıaldaı qaraýdyń ózi netken raqat.

Tórdegi sákiniń ústinde bir-bir temirdi óńgerip otyrǵan jigitter gúmpildetip oınaı jónelgende, tóbeden salbyraǵan órme shamdar shydamaı, shytynap keter me dep edi. İle-shala ortaǵa sýyryla shyqqan áldekimder ár qalyptaǵy denelerin árli-berli yrǵap, bulǵańdatyp, sekekteı jónelisti. Álginde ǵana iship-jep, dýyldasyp, jaıbaraqat otyrǵan jurt aıaq astynan jan etterin julyp jep, jantalasty da qaldy. Ábekeńniń ózi óz bolyp, mundaı dyrdýdy kórip otyrǵany osy. Basqalar úshin restoran ómiri úırenshikti tirshilik bolsa da, búkil sanaly ǵumyryn tek biryńǵaı mal sońyna arnaǵan adam úshin tań-tamasha tańsyq dúnıe. Myna syqyldy áýendi radıodan buryn estigenimen, qandaı aspappen oınalatynyn uǵa bermeýshi edi. Dombyraǵa, odan assa syrnaıǵa daǵdylanǵan qulaq bógde dybystardy jatyrqaı qabyldaýda. Bas bilmeıtin qunanǵa mingendeı qopańdap qoıyp, tabaq temirlerdi janyn shyǵara tómpeshtep otyrǵan shettegi jigittiń tirshiligin ásirese unata almady. Shalqyǵan ádemi áýezdi sol shirkin temirdiń qatqyl únimen keskilep, jiliktep qoıar emes.

Bosaǵada jaırańdap qarsy alǵan manaǵy tolyqsha áıel. «Kelin» dep ataǵanyn jadyna alyp, Ábekeń qazir qysylaıyn dedi. Taqasa bergende, kózi eriksiz kidirip edi — áıeldiń óńi eskileý kórindi. Kárilikke moıyn usynǵysy kelmeı, opa-dalap jaǵyp alǵan sıaqty. «Osy kelin» menimen zamandas qý bolyp júrmesin. Oı, dúnıe-aı! Bul kúnginiń kempirlerine deıin sylqym».

* * *

Avtobýs ishindegi el sıreksigen shaqta Ábekeńniń aıaǵy da syr bereıin degen. Bos oryn áli joq. Tanymaıtyn el, kim túregelip izet bildire qoısyn. Óz aýly bolsa bir jón, bári: «Ábeke, Ábeke», — desip jalpyldap jatatyn. Sonda da «Bireýiniń meıirimi túser», — dep salonnyń ortasyna qaraı yǵysty. Qart adamdy biri bolmasa biri baıqar degen dalbasasy. Sol kezde shynymen-aq:

— Al, qane, jastar, oryn berińder myna kisige, — degen daýystyń sańq ete qalǵany. Egdeleý bir áıel eken.

Ár tusta avtobýs ishin kúlkige kómip, jalpıyp-jalpıyp otyrǵan qyz-jigitter. «Úlken adamǵa sypaıylyq kórseteıik», — degen oı eshqaısysynyń qaperine kirmeıtin syqyldy. Qyzdardyń biri uıaldy ma, únsiz turdy da, ary qaraı jylysyp ketti.

Qartty ashý qysyp-aq otyr, biraq albaty kimge soqtyqsyn. Daýys kóterip, bireýiniń betinen ala túskenimen, túsine qoısa jaqsy, túsinbese she? Bir jaǵy óziniń kóp nárseden áli beıhabar ekenin endi paryqtap, tańyrqaýly.

Shynymen-aq, tisi túgesilip, jaǵy saýdyraǵansha ómirdi tanı almaı ketetin bolǵany ma? Aýyldaǵy zamandastary ózin ortaǵa alyp, qaýqyldasyp otyrǵanda, kópti kórgen kónedeı ǵyp áýektete sóılemeýshi me edi. Sondaǵy aıtatyndary: «Kózińizdi tyrnap ashqannan kórgenińiz — eńbek. Kolhoz úshin sizden kóp ter tókken eshkim joq. Bul óńirde soǵystan basynan aıaǵyna deıin qatysyp, aman-esen qaıtqan da ózińiz. Mine, qanshama jyl mal baǵyp, el ıgiligin jasap jatyrsyz. Qysqasy, artyńda urpaǵyńa ónege bolarlyq ómir joly bar, ǵumyryn eline adal qyzmet etýge arnaǵan azamat sizdeı-aq bolsyn...»

Eldiń egdeleri qaıta-qaıta tańatyn osynsha syı-qurmettiń narqy qaıda endi? Biraq bularda da kiná joq. Seldir saqal myjyraıǵan qara shaldyń ótken ómirinde jaǵasy jaılaý, tósi qystaý baqytty urpaqtyń sharýasy qansha? Sonda da adamdy syılaý, kárini qadir tutý búgingi kúnniń balalaryna da jat bolmasa kerek edi.

Kóz aldynda ózi árdaıym titirkene eske alatyn qaharly kúnderdiń bir elesi keldi.

Umytpasa, 1942 jyldyń qysy. Kóneleý jolaýshy vagony lyq toly. Deni saý kisige tize búger oryn izdeýdiń ózi bos áýreshilik. Jurttyń deni áıelder, qarttar men balalar. Biren-saran jaraly jaýyngerler bar. Maıdan artta qalsa da, jaý samoletteri maza bermeı-aq tur. Poezdyń júrisinen de bereke ketken.

Kári shal men nemeresine tıgen oryn bireý. Ekeýi kezektesip turady. Kishkene balany aıaı ma, keıde qart uzaǵyraq turyp qalady. Vagon ishinde bir jaýynger bar edi. Ol qarttyń qaljyraǵanyn sezdi de, óz ornyn usyndy. Poezd munan keıin de birese toqtap, birese qozǵalyp, uzaq júrgen. Kenet dúrs etken oqys ún vagondaǵylardy selk etkizdi. Bári jalt qarasa, jańaǵy jaýynger. Esinen tanyp qulap túsipti.

Kómekke umtylyp kelgender sol kezde baıqady: jaýynger jaraly eken. Muny endi ǵana bilgen qart eńkildep jylap jiberdi. Janyna batqan jarasymen de sanaspaı, úlkendi syılaý rásimin berik ustanyp, esinen tanǵansha túregep turǵan jaýyngerge búkil vagon tegis súısindi. Bári de jaraly jigitke asa rıza sezimmen qurmetteı qarasqan.

Azamattyń adamshylyǵyn aıtsańshy. Ol el úshin keýdesin oqqa tósep, qan tókkenin de mindetsinbedi. Tipti jaraly ekenin aıtyp, otyra berýdi de ar kórdi.

Bul oqıǵa kóz aldynda áli kúnge sol qalpy. Ýaqytynyń tyǵyzdyǵyna qaramaı, jaralyny gospıtálǵa aparýǵa kómektesken de ózi. Úsh aıdan soń qym-qıǵash maıdan joly ekeýin qaıta tabystyrdy. Ekeýi bir bólimde soǵysatyn bolyp shyqqan. Dostyqtary da osy kezde bastaldy.

Endi, mine, otyz neshe jyldan keıin sol dosymen kezdesýge kele jatqan beti.

* * *

Oqys ustaǵan qatty jótel silkilep oıatty. Betin irgege buryp, mezgilsiz qysqan dertke tańǵy salqyndy darý etkisi kelgen. Sóıtkende keýdesi tynys alyp, jóteli jeńildep qalatyn. Qazir olaı bolmady. Qaıta qapyryq aýa tozǵan ókpeni odan arman demiktirip, syǵyp barady. Qystyǵa kúrkildep, basyn kóterip aldy.

Uıqysy qansyn-qanbasyn alageýimnen ytyp turyp ketý qashanǵy ádeti. Tura sala júgenin syldyrlatyp atyn ákelýshi edi. Qora-qopsyny bir aınalyp shyqqan soń, toqymnyń ter qatqan jerin asyqpaı úkkilep, ógiz torysyn ertteýshi edi. Bir tostaǵan aıranmen orazasyn ashyp alyp, úı ishin oıatpastan, malyn órgizip kete berý ejelgi daǵdysy. Qońyr salqyn samalmen jeldeı otyryp, biraz aryndaı jaıylǵan qoılar at shaldyrym jerge baryp ta qalady. Sonan keıin olardyń kókten tis aıyrmaı, qadalyp jatyp alǵanyn kór. «Kempir shirkin uıqyshyldaý edi, qara basyp maldy órgizip alar ma eken?..»

Keshegi gújban qaranyń láılip otyryp toıdyrǵan ýádesi sol jerde qaldy. Bar siltegeni — adrester búrosy. Ábekeńniń ondaı mekemeni, árıne, birinshi ret estýi. Kóshege shyǵa surastyryp edi, búgin kún senbi bolǵandyqtan, tek túske deıin ǵana isteıtin kórinedi. Áıteýir úlgirdi-aý!

Ábekeń búgin-aq júrip ketkendi jón kórdi. Qaraılaıtyp ne bar? Sonaý jyraqtan taban tozdyryp, izdep kelgeninde qandy kóılek dosyn taǵdyr kórýge jazbapty. Osydan eki aı buryn soǵys salǵan derti aqyry alyp tynǵan eken. Qaraly habardy estigen qart ata-baba saltymen kúbirlep betin sıpady. Qaıtqan adamnyń musylman emes ekeninde de sharýasy shamaly sıaqty...

Petr Danılıchtiń otbasy úlken eken. Ózi kempiri ekeýi kishi uldarynyń qolynda turypty. Ózge balalary da — osy qalanyń ár jerinde bir-bir otaýdyń ıesi. Ábekeńmen kóp suqbattasqan Petr Danılıchtiń báıbishesi men kelini. Markum týraly mol áńgime shertildi.

Gazet qıyndysy bul úıde de saqtalypty. «Sodan sizdiń atyńyzdy bilip edik. Danılıch te: «Tiri bolsa tabylar ol qazaq», — dep júretin», — dedi kelini. Ábekeńdi ońasha bólmege jaıǵastyryp, qadirlep kútisken.

Úı ishi áli uıqyda. Búgin jeksenbi, qaıda asyǵady. Degbirsizdenip turyp ketken ózi de. Óıtkeni, demalys kúni degen uǵym daǵdysyna sińisti nárse emes. Úıdegiler oıanǵansha esik aldyna shyǵyp, qala tirshiligin tamashalaı turar. Sosyn marqumnyń basyna baryp minájat etedi de, tús qaıta jolǵa shyǵyp ketpek.

Osy oıǵa berik bekingen qart qamyt aıaǵyn oraı basyp, tysqa bettedi.

1977

---