InfoHub Logo

Qoınaý-qoınaýdaǵy bytqyldarǵa oraq júzin tıgizbese de bolatyn edi. Qandysý ózeniniń arnasy onsyz da tunyp tur. Tókpeı-shashpaı jınap alsa, bıyldyqqa Pokrovka sovhozynyń shóbi jetip te qalardaı. Al, anaý tehnıkanyń ıkemi kelmeıtin jyqpal-jyqpaldaǵy qalyńdy da tastamaıyq dep júrgen — jańa brıgadır Esirkep. İs biletin kekse shópshiler kúńkildesken bolyp edi, Esirkep bet baqtyrmady:

— Sol oıdym-oıdym tumalardan qanshama shóp shyǵatynyn bilesińder me? Byltyr qoralarda kyltanaq qalmaı, qamys-quraqty tasyǵanymyz qaıda? Tirnektep, úıe bereıik. Artylsa, bas jarmas. Sol araǵa tipti kólik kúshi de kereksinbeıdi. Ana Bábeń aqsaqaldyń qolyndaǵy qońyr ógizdi alamyz. Bir adam bólinse, is támám, — dep otyryp alsyn. Nıetin tanyǵan shópshiler de qasaryspady:

— Óziń bilshi, — degen de qoıǵan. Qońyr ógizdi ákelýdi mindetine alǵan — Esirkeptiń ózi. Qoryqshy shal Bábeń buzaý kúninen ósirgen janýardy kóldeneń bireýdiń aldyna salyp berýge qımaı, biraz qınaldy.

— Dyryldaqtaryń da jetedi ǵoı, júrsin jaıylyp osynda, — dep edi.

Momyn shalǵa birbet brıgadır ese berýshi me edi? Ógizdiń jyltyraǵan jonyna dyraý qamshyny sart etkizdi de, aldyna salyp, ókireńdetip jóneldi.

Qos basyna kelgeli eki-úsh kún bos júrgen maldy Esirkep tús áletinde shópshi balalarǵa ustatty da, rezeńke dońǵalaqty shaǵyn arbaǵa baılap qoıdy. Sosyn qasyna shaqyrǵany — ashana jaqtan yqylyq atyp, manaýraı basyp kele jatqan búırek bet qara jigit. Oǵan áldenelerdi tapsyryp, brıgadır ketip qaldy.

Ógizdiń endigi ıesi — osy Ábilhan. Temekisin sora, oılanyńqyrap turǵan ol sylbyr qozǵalyp, maldy arbanyń aldyna tartty. Dertege kirgizip, jegýge oqtala berip edi, kúıli janýar lyp etip júrip ketti. Keri shegerip, derteni kótergenshe alaǵyzyp toqtamady. Typyrlap turar emes. Ábilhan qaı bir shydamdy jan, moıynturyqty kıgize almaı, áýrege túsip, ábden doldanǵan ol ógizdi salyp-salyp jibergen. Sol-aq eken, janýardyń eki kózi aqshyraıyp shyǵa keldi de, basyn shaıqap, álgini súzerdeı bolyp shyr aınalǵany. Qany qaınaǵan jigittiń qaharly bıshigi bas-kózge qaramaı, osyp-osyp tústi. Ómiri mundaı soqqyny kórmegen mal balasy dóńgelenip júrip, artqy aıaǵyn sıraqqa qaraı serpip jibergeni.

Ábilhan jilinshigin ustap, bezektedi de qaldy. Úni mundaı ashshy, jaryqshaq bolar ma. Qońyr ógizdiń túgin qoımaı sybap, tóńirektegi balalarǵa qylǵyna aıǵaılady:

— Eı, júgirmekter! Ana ıtti ustap berińdershi maǵan.

Bosap shyqqan ógiz anadaı jerge baryp údireıe qarap turǵan. Baspalaı kelip bas jipke jarmasa bergen balalardyń biri oqys qımyldap, abaısyzda qolyndaǵy shybyǵyn shoshań etkizip edi, janýar al kep qashsyn. Sonan muqym balany jarty saǵattaı ábigerge salyp, áreń ustatty.

Sonan keıin jegeni — shóp emes... taǵy da taıaq. Moıynturyq ilingen soń, júni jyǵylyp, jýasyp qalypty. Demigin basa almaı, artqy aıaqtarynyń qyl-júnderi endi uıpa-tuıpa. Maıy shyqqan súbesinde aıqysh-uıqysh josylǵan bıshik, shybyq izderi bar. Sol jaq qabyrǵasynan bilemdene sorǵalaǵan qan baýyr júninen tamshylaı bastapty. Terisiniń sýlanǵan tustarynan qaısysy ter, qaısysy qan ekenin shamalaý qıyn. Qyzý ústinde bári jarysa siltesip edi. Myqtap jegip bolǵannan keıin jigit bortyldatyp taǵy uryp aldy. Haıýan kózin juma, basyn kekjıtip, sheginshekteýden basqany biler emes. Keńsirikti qıǵashtaı túsken tańbalar — sońǵy soqqynyń aıǵaǵy.

Endigi keıpin balalar aıap ketti.

— Beker urǵan ekenbiz, — dedi bir-ekeýi obalsynyp.

— Já, az ol buǵan. Kórmeısińder me aıaǵymdy syndyra jazdaǵanyn. Taıaqty batyryp, jýasytyp qoımasa, ógiz ekesh ógiz de basyńa shyǵyp alady, — dep ıesi bıshigin bilemdedi.

Ornynan jyljı jónelgen arbany buryp jolǵa salam degeni bos áýreshilik eken. Tyrtysqan mal shirene tartqan ámirli qolǵa baǵynbaı, qıystap uzaı tústi. Aýany jantalasa tilgilep, ysqyrynǵan bıshik te qaýqarsyz sıaqty. Aıaýsyz soqqy báribir ógizdiń nıetin ózgerter emes, baǵytynan aýmaı, búlkildeı jelip barady. Qarap turǵan balalar tańdaılaryn qaǵysty:

— İzin kórdiń be, túp-túzý.

— Netken birbetkeı mal. Sonsha taıaq jegenshe, buryla salmaı ma?

Jigit yrshyp tústi de, ógizdi jetektep, arbany keń aınaldyra otyryp, qaıta burdy. Óńi álem-tapyraq, qap-qara bop tútikken. Mańdaıynan silbelengen ashshy ter sorǵalaıdy.

— Bireýiń baryp istik temir taýyp ákelińdershi, — dep kúńk etti ol qaljyraǵan únmen.

Balalar endi qaıter eken degendeı japyrlaı entelesti. Alda bolar azapty kútip mólıip, qońyr ógiz tur. Kóziniń tóńireginde úımelegen shirkeılerdi jasqap, uzyn quıryǵyn qaqqyshtaı beredi. Óz demimen yrǵań-yrǵań etip, tynymsyz pysyldaıdy.

Uly sáskeniń kezi. Qún ashyq. Jaıqalǵan shabyndyq lypyǵan samalmen tolqyndana túsip, kóz aldaıdy. Tóńirekten saıaly salqyn lep esip tur.

İstik temir de ákelindi. Ábilhan myjyraıǵan qalpaǵymen bet-aýzyn súrtti de, bas jipti arbaǵa orap, bir ushyn eresekteý eki balaǵa ustańdar dep tapsyrdy.

— Ózgeleriń aýlaq ketińder erbeńdemeı.

Ózi temirdi yńǵaılap, eppen ǵana ógizdiń keńsirigin sıpalady. Janýar basyn tuqyrtqan. Ne qylsandar da, ózderiń bilińder degendeı typ-tynysh.

— Myqtalyńdar! — dep qyshqyryp qalǵan jigit shalt qımyldap, temirdi ógizdiń tanaýynan ótkizýge árekettendi. Mal móńkı julqynǵanda, jipke baılaýly arbanyń aýyp kete jazdaǵany.

— Jibermeńder!

Tanaýdyń shemirshegine istikti kúshtep ıterip qalǵany — osy sholaq aıqaıdan keıin. Temir shanyshqy tánin tesip ótkende, ógiz móńirep jiberdi. Kelgeli yńq etip dybys bermegen janýardyń osy úni aıanyshty edi. Bul ómirinde tuńǵysh shyǵarǵan dármensizdik lebizi boldy-aý, sirá.

Jigit sym temirdi shyǵyrshyqtap orady da, múıizdegi kendirdi sheshti. Endi ony ilmektep álgi shyǵyrshyqqa baılap jatyr. Tanaýdan jipsigen qan aqty. Onyń mańynda kujynaǵan shybyn-shirkeı toı toılaýda. Janýardyń kózderi mólıip, uıqy tilegendeı jumyla beredi. Álgindeı entikpeıdi de. Bir túrli sulyq qalpy...

Sol túni ol qashyp ketýge qam jasady. Kúni boıy alysa-alysa sharshaǵan ıesi bas jipti arbaǵa ile salǵan eken. Bosań baılanǵan jip muryndyqtan aǵytylyp ketipti. Ógiz ańyraıyp biraz turdy da, baqaıshyqtary sytyrlap jónep bergen. Munyń qashqanyn jurttan buryn sezgen taqys brıgadır artynan qýa shaýyp edi. Qońyr ógizdiń bet alǵany Bábeń qystaýy ekenin de bildi. Qamshysymen qaıqaıta uryp júrip, qaıryp ákeldi.

...Keshke uıqyǵa jatqanda keıbir kisilerdiń qulaǵyna baılaýly maldyń yńyrana kúrsingeni shalynyp edi.

Budan bylaı qońyr ógizdiń azapty kúnderi bastaldy. Alǵashynda jonarqasy taıaqtan arylmaýshy edi, saıabyrlaǵany osy bertinde. Ol úshin jańa ómir — óń men túsi aıyrǵysyz dóńgelengen azapty kúnder tizbegi qalyptasty.

Kún kóterile arbaǵa jegiledi. Iesi jaıǵasqan soń, bas jibin tartpasa da, burylar jaǵy belgili. Kúndelikti júris sorabymen sheńgel ósken dóńge betteıdi. Odan ári tik qıa. Sol qıaǵa iline, rezeńke basty bıshik te aýany tilip ysqyryna túsedi. Bul da tórt taǵandaı tyrmysyp, qashan moınaqqa ilikkenshe entigip bolady. Arǵy betkeıdegi shópshilerge tumsyq tirep bir-aq tynystaıtyn.

Qorap tolǵansha biraz ýaqyt. Onan keıin shala-sharpy tıelgen shóptiń ústine qonjıǵan qara jigitti taǵy kóresiń. Tehnıka barmaıtyn qıyn jerdiń pisheni osylaı tasylatyn. Bul kórinis kúnine tórt-bes ret qana qaıtalanady. Óıtkeni Esirkep qansha ysqyrǵanymen, mandytyp jatqan shópshiler joq. Tek súbeli oıdymdarǵa oraq tıgizgen bolady. Odan shyqqan shóp te máz emes. Búırek bet Ábilhannyń da asyqpaıtyny sol.

«Ógiz ben arba seniń quzyryńda. Áıteýir, tóskeıde kóldeneń qyltań qaldyrmasań, aqyńdy jemeımin. Pálen tonna dep eseptetip jazdyrtamyn», — degen Esekeńniń sózi úlken medeý. Kúndelikti mindetinen qutylǵan ol shetki vagonnyń ústińgi sóresine bekinip alyp, uıqy soǵady. Uıqynyń qyzyǵyna túskende, tasylmaǵan shómeleler de, Esekeń de, qońyr ógiz de umytylady. Toz-tozy shyǵyp turǵan eski vagondy basyna kóterip uzaq qoryldar edi.

Iesi osyndaı raqattyń qushaǵynda jatqanda da qońyr ógizde damyl joq. Qoldary bos, erikken balalardyń ermegi...

Esirkep alǵashynda bulardyń qylyqtaryna kúıinip, byqpyrt tıgendeı etip qýalap tastaıtyn. Kózden tasalansa-aq izdeıtinderi — qos basyndaǵy jalǵyz mal. Ásirese ana bir Jaqan degen dembelsheleý aq sary bala, nege ekeni belgisiz, kelgen kúnnen bastap jazyqsyz janýardyń qyr sońynan túsip aldy. Ana joly Ábilhannyń ógizdi sabap otyryp qalaı jýasytqanyna, tanaýyn qaıtip teskenine bastan-aıaq kýá bolyp, yqylaspen kómektesip júrgen balalardyń biri osy. Qapersiz janýar jany qınalyp, ókire móńiregende, raqattanǵan keıippen saqyldaı kúlip edi.

Sol qınalys, azaptan ózgeshe lázzat tapqandaı bolyp, ózi bir túrli qutyrynyp júr. Erteńinde-aq, úlkenderdiń kózin tasalana berip, bir-eki joldasymen qońyr ógizdi jetektep oıǵa túsirgen. Bas jipti jýandaý talǵa baılap qoıyp, sharýaǵa jedel kirisip te ketti.

Ógizdi syrt aınala berip, salbyraǵan uzyn quıryqtyń ushynan tartyńqyraı joǵary kóterdi.

— Áı, baıqa, — degen joldasynyń sózine Jaqan mán bere qoıǵan joq. Kánigi adamdaı erkin qımyldap, qolyndaǵy shóp mashınasynyń úshkil júzin quıryqtyń ushyna taqaý jerine tıgize bergen. Munan keıingi kórinis turǵandardyń kóz aldynda jaı oǵyndaı jalǵyz-aq jarq ete tústi. Obaıyp kımylsyz turǵan deneli maldyń qalaı sıraq serpigenin balalar baıqamaı da qalyp edi. Tek kelesi sekýndta kórgenderi — anadaı jerdegi qıaq shóptiń ústine jambastaı qulaǵan bala...

Ógizdiń tuıaǵy oń jaq tizeden joǵary janaı tıgen eken. Sıpalap ustap kórgen úlkender súıegi aman, eti janshylyp qalǵan desti. Áıtse de Jaqan birazǵa deıin aıaǵyn jóndep basa almaı aqsańqyrap júrdi. Ulynyń jaǵdaıyn estigen ákesi erteńine-aq jetip kelgen.

— Sen sovhozdy baıytyp, qaryq qylmaı-aq qoı. Bir kúni shóp mashınasyna túsip jazym bolarsyń. Túriń jaman seniń. Júr úıge, — dep, bolmaı otyryp alyp ketti.

Bul oqıǵadan keıin ózge tentekterdiń júregi shaılyqqandaı bolyp, ógizge kóp jolańqyramaı júrdi. Úsh-tórt kún ótken soń, endi bul jaqqa oralmastaı bolyp ketken Jaqan shópshilerdiń qasyna qaıtyp kelip, yrjıa qarap tur. Mundaǵy joldastaryn qıa almaı, úırenshikti jumysyna qaıta kirispek. Esirkep alǵash jolatqysy kelmep edi, Jaqan da qadalǵan jerinen qan almaı tynbaıtyn kene sekildi bir jabysqaq bále eken. «Áke-kókelep» jalynyp júrip, burynǵy tirligine qaıta kirisip te ketip edi.

Sonan keıin baryp joldastaryna syr ashty. Shóp shaba berýge qaıbir ańsary aýyp áketip bara jatyr deısiń. Aıaǵyn aqsatqan qońyr ógizden kek almaq kórinedi. Bul nıetin kelgen kúni-aq iske asyrýǵa kirisip ketken. Úlkenderdiń kózin ala berip, eki-úsh joldasymen tebegen haıýandy baılap qoıyp sabady. Ana jolǵydaı albaty batyrsynyp, bata kirispeı, saq qımyldaǵan.

Jaqan men onyń jaqtastarynyń jaıylyp júrgen jazyqsyz janýarǵa bulaı zábir kórsetýi Mádı sıaqty balalarǵa unaǵan joq.

Olardyń sypaıy, jigersiz eskertýin Jaqandar qaıdan qulaqqa ilsin. Qattyraq sóılep, qasarysyp turýdy bilmeıtin momaqan toptyń sózi alshańdaı basqan alkeýde nemelerge shybyn shaqqan qurly áser etpegen. Qaıta eregesip, ógizdi olardyń kózinshe ádeıi qınaıdy. Amalyn taýyp, ana jolǵy quıryqty da kesip alǵan. Synǵan shybyq sekildi sholaq quıryqtyń ushy qantalap júrip, aqyry qurttap ketkenin ıesi baıqamady deımisiń. Basqa bireý bolsa, kerolın quıyp degendeı, em-dom jasar edi.

Ózderi eshteńe isteı almaǵan soń, sotqar balalardyń soraqy qylyǵyn Mádı Esirkepke tili jetkenshe aıtyp kórgen. Brıgadır Jaqanǵa ses kórsetip, táýir-aq qysyp edi. Qońyr ógizge tıispeımiz degen ýádelerin de alǵan bolýy kerek. Biraq bul sózdiń arty Mádıge jaısyz tıdi. Jaqan ońashada tizemen nyǵarlap, ózin qorqytyp qoıdy. «Endigári aıtsań, menen jaqsylyq kútpe», — degen zárlenip.

Sol kóziniń kishkene aǵy bar, tikenek shashty qara jigit Ábilhandy Mádı múlde unatpaıdy. Boqtampaz da, jalqaý da, uıqyshy da shyǵar, olaryn qoıshy tipti. Bárinen janyna batqany — Ábilhannyń aıaýshylyq degendi bilmeıtin qatygezdigi. Ógizdi ákelgen kúngi istegen áreketi balanyń kóz aldynda sol kúıi qalyp qoıǵan. Sonda týǵan aýyr sezim de ydyramaıdy.

Qasyndaǵy bir-eki joldasymen Mádı ógizdi qutqarýdyń amalyn qarastyryp kórgen. Ábilhan, Jaqandarǵa sózderin ótkize almasy anyq. Esirkep aǵaǵa aıtqanymen, taıaqtyń ekinshi ushy ózderine tıetin túri bar. Zaty momyn Mádı Jaqannyń jýan judyryǵynan jasqanady. Sodan aınala kelip, toqtaǵany — ógizdi qashyryp jiberý kerek degen sheshim edi.

Ymyrt úıirilip, shópshiler oryndaryna otyrǵan kezde eki joldasymen Mádı ógizdi baılaýly jerinen alyp shyqty. Biri muryndyqtaǵy jipten jetelep, qalǵandary «shý-shýlap» aıdap, qostan uzatyp áketti. Bul isteri sátti aıaqtalar ma edi, qaıter edi, eger shabyndyqty sholyp qaıtýǵa shyqqan qaraýyl shalǵa ustalyp qalmaǵanda.

— Áı, qýlar, kúndiz ýaqyt jetpegendeı, maldy túnde de qınaıyn dedińder me? Qoımadyńdar ǵoı, túge. Bálem, Esirkepke aıtyp, jazalaryndy tartqyzbasam, — dedi qaraýyl ses kórsetip.

Brıgadır úsh balany al ákep tergesin: «Ógizdi qaıda apara jattyńdar? Ne istemeksińder? Álde bireýler jumsady ma? Sender Jaqan sıaqty buzaqy emes sıaqty edińder ǵoı, neǵyp ógizge jolaı qaldyńdar?» degen syńaıdaǵy suraqtardy jaýdyrdy kelip.

Alǵash ár nárseniń basyn bir shalyp, jónsiz syltaýratqan balalar aqyry shyndaryn aıtty. Esirkep aıtpaýǵa qoımady. Sonan tamam jurttyń kózinshe úsh balanyń ógizdi jaqsy kóretinin, aıaǵandaryn aıtyp maqtaǵan. Maqtaı otyryp, óziniń ógizdi qashyryp jiberýge múlde qarsy ekenin ashyq sezdirdi. Ógiz sol qalpy joǵalyp ketip, moıynǵa minip qalsa qaıtedi. Keıde ıt-qusqa jem bolýy múmkin. Áıtpese ury-qaranyń qolyna túspeı me?! Tipti, basqa jaqqa adasyp ketse, ony izdep júrýdiń ózi úlken áýre.

Balalardyń bul áreketin árkim árqalaı baǵalady. Eresekterdiń keıbiri quptaǵan túr kórsetse, keıbireýler samarqaý. Mádıge eregesken Jaqan onyń kózinshe egizdiń túgin qoımaı sybap, tili jetkenshe jamandap baqty. Ózge balalar ógizge ermek úshin minse, Jaqan Mádıge eregesip, qasaqana isteıdi. Qarbalas sharýamen júrgen úlkender qashanǵy qadaǵalaı bermek. Qaıdaǵy bir Jaqan, qaıdaǵy bir qońyr ógiz ári-beriden keıin kimniń shikirási...

Qoldan shyqqanyna aı jarym tolǵanda, qońyr ógizdiń qý súıegi qalypty degendi estip, Bábeń aqsaqal ádeıilep attandy. Shópshiler bul shaqta jer-sýdy órlep, uzap ketken. Qart qosqa taıaı, aınalasyn baǵdarlap keledi. Qybyrlaǵan qaralardyń qaısysy mal, qaısysy adam ekenin oty azaıǵan janar aıyra almaı, asyǵyp taqaı berdi. Vagondardyń arasynda eki-úsh adam júr. Qarbalas azaıyp, qostyń basy maza tapqan. Bábeńdi tanyp júrgender daýystap amandasty. Biri Esirkep eken:

— Iá, bala, ógiz qaıda? — boldy qarttyń sálemnen sońǵy sózi. Esirkep juqalap kelip, janýardyń júdeńkirep qalǵanyn, kishkene ál jınaý úshin arqandap qoıǵanyn aıtyp túsindirdi.

— Ózimiz de siz kelip qalatyn shyǵar dep otyr edik, alyp ketýińizge bolady.

Qart lám demesten, qamshysyn beline taıanǵan kúıi siltegen jaqqa qaraı aıańdady.

Bul tus — shıli oıpaýyt. Bastary seldiregen júdeý shıdiń arasynan týlaqtaı qonyraıǵan zat baıqalady. Dármensiz sulyq jatqan haıýannyń qońyr ógizdiń súlderi ekenin ıesi áreń shyramytty. Janýar syrtynan shyqqan dybysqa qulaq qaqqan joq. Jambastap shóke túsken qalpy moınyn tómen salyp, qybyrsyz jatyr. Múıizinen baılanǵan arqan shubatylyp, anadaı jerdegi qazyqqa oralypty. Qart sál kidirdi de, sosyn shapshań janýarǵa umtyldy:

— Kúshim, kúshim, kúshekesi!

Qońyr ógiz ıesin tanymady. Qolyn sozyp, aldyna kelgende, tumsyǵyn kekjıtip, keıin serpildi. Ábden jasqanshaq bolypty. Bábeń endi tizerlep otyra qalyp, sińirli saýsaqtaryn eppen moınyna ákeldi. Múıizdengen alaqan jumsaq sıpap, ógizdi tynyshtandyrmaq. Qart kepken kóndeı shómıgen denege qarady: arqasy uıpalanyp, qyry shyǵyp ketipti. Burynǵy jýan aıaqtary súıektenip, adyraıǵan qylta sińirleri baıqalady. Búıiri sýalyp, eki ıyǵyn moıynturyq qajaǵan. Qaraǵaıdaı múıizderiniń ushyn qaǵynǵandar kesip, tuqyldapty. Kózinde baıaǵy toqtyqtyń elesi joq, oınaqy ushqyn óshken. Taǵdyrǵa eriksiz moıynusyný bar.

Áýkesin qasyp edi, burynǵydaı súısinip, moınyn soza qoımady. Basyn tuqyrtyp, biraz turǵan soń ǵana birte-birte áýkesin kóterýge aınalǵan. Kózi de jandanyp, áldeqandaı yrzashylyq sezdirgendeı. Sosyn, kenet tumsyǵyn jybyrlatyp, qarttyń jeńin ıiskeledi. Tilin shyǵaryp, silekeıleı, kıimdi jalap ta aldy. Bul — tanyǵan syńaıy.

— Janýarym-aý, ne bolyp ketkensiń?

Haıýan del-sal kúıinen arylyp, eńsesin kótere qýanǵandaı yńyranyp ta qoıdy. Aıaqtaryn jıyp, alǵa umsynady. Qart úni barlyǵa:

— Ne bolǵansyń, kúshim-aý? — dep ógizdi moınynan qushaqtady. Turǵyzyp, aldy-artyna qarasa, quıryǵyn sholtıtyp kesip, tanaýyn tesip tastaǵan eken.

— Iá, bala, kórdik maldy qaıtip baǵyp-qaqqanyńdy. Myna tiri arýaqty qońyr ógiz dep aıtshy, qane. Osy jazyqsyz haıýannyń kórgenin óz bastaryńa bersin! Kesip alsa, qan shyqpas ne degen peri soqqan edińder!..

Nóser bultyndaı bolyp kúrkirep kele jatqan qarttyń daýsy shaǵyn qostyń basyn dúr silkindirdi. Shóp taılaıtyn agregattyń qasynda júrgen Esirkep pen traktorshyny qoıyp, aspaz áıel de syrtqa júgire shyqqan.

— Áı, birgádir!

Sol-aq eken qart qolyndaǵy jyltyr taıaq kún kózine shaǵylysyp, jalǵyz-aq jarq ete tústi. Beıǵam turǵan Esirkep jasqana berip, tosyn soqqyǵa jonyn tosyp úlgerdi.

— Mal qadirin bilmeıtin malǵun! Kózińdi shyǵaryp jibereıin be osy turǵan jerińde? Bermesime bolmaı, tartqandaı ǵyp áketip ediń... Ne qastyǵyń bar edi sonsha?..

Jaq túkteri úrpıip, bozaryp ketken Esirkep seń soqqan balyqtaı ári-sári kúıde. Kózi jypylyqtap, taıaq tıgen jerin sıpalaı beredi. Ashýǵa býlyqqan qart kókeıdegisin sarqyp bolǵansha, turǵandardyń eshqaısysy lám-mım dep til qatqan joq. Esin jıyp, ózine ózi kelgen soń ǵana Esirkep erin qımyldatyp edi:

— Aqsaqal... aqsaqal, bylaı ǵoı. Bul ózi buryn kólikke jegilmegen mal eken. Sony jigitter úıretemiz dep...

Bolǵan jaıdy qysqasha baıandap etken Esirkeptiń sózine qart áli de toqtaı qoımaǵan syńaıly. Júregin tyrnaǵan kúıikti jasyra almaı qadala túsedi.

— Balalardyń oıynyna ógiz arı ma? On bala otyrsa da, qyńq etpeıtin mal emes pe. Sony da sóz dep aıtyp turmysyń. Ústi-basy tolǵan jara. Quıryǵy qurttap ketken. Shóp jeı almaı, aýrý bolǵan mal ǵoı mynaý. Áıtpese osynsha ottyń ortasynda otyryp, ógiz arydy degenge adam sene me?

— Kinálimiz, aqsaqal. Senip tapsyrǵan jigitter uıatty qyldy. Alǵashynda durys qarańdar, saq bolyńdar dep aıtyp turýshy edim. Biraq qashanǵy qaqsaı berersiń. Kúıip bara jatqan naýqan, jınalmaı jatqan shóp. Ógizden basqa sharýa da bastan asyp jatyr. Álgi arbakesh jigit maldyń aýyrǵanyn maǵan aıtpapty da. Áıtpese vetsanıtarǵa kórsetýge bolatyn edi, — dedi aqtala sóılegen Esirkep.

Bábeńniń ashýy qatty bolǵanymen qaıtymy jyldam edi. Brıgadırdiń sonshama kishiktene sóılep, bar kináni moınyna alǵany kóńilin jibitti me, jumsaraıyn dedi. Kóleńkede otyryp, aspaz áıel ákep bergen sýsyndy jutty. Sosyn sharýasyna asyǵyp, tyqyrshı bastaǵan Esirkepti tizeden qaǵyp toqtatqan.

— Senderdi kóp bógemeıin, ásheıin ǵıbrat úshin aıtyp otyrmyn, — dep áńgime bastap ketti. Sonaý moıyn-serik kezinen bastap soǵystan bergi ýaqytqa deıin kolhozdyń bar jumysyn ógizder atqarǵanyn, qandaı qıynǵa salsa da, olardyń qyńq demeı, órge súırep, senimnen shyǵyp júrgenin áńgimeledi. Tipti ógiz degen haıýannyń qasıet-qurmetin arttyratyn bir-eki oqıǵany da eske alyp ótti.

— Qazaqtyń traktorlary bir kezde osy ógizder edi ǵoı. Jer betinde qaqıyp áli júrgenimiz — bir jaǵy osy jaryqtyq maldyń arqasy. Adamǵa adal qyzmet etkennen basqa jazyǵy bar ma edi osy shirkinderdiń. Zeńgi baba urpaǵyna tórinen kóri jaqyn meni bylaı qoıyp, myna sender de qaryzdar emessińder me ári-beriden keıin?! Qaptaǵan kók temirge keneldik dep ishi boq, syrty túk haıýandy shetke tebýge bola ma? Tilsiz janýardy aıaı bilý de adamgershilik emes pe? — dep jeldirtip kelip bir toqtaǵan.

Endigi sózge Esirkep ún qatqan joq. Júrek túbinen áldeqandaı bolmashy ókinish oıanǵan sıaqty. Qadirsiz qońyrdy qashyryp jibere jazdaǵan Mádı degen momaqan bala kóz aldyna keldi. «Sol joly qashyp ketse, bul ógiz eshqaıda burylmastan, tup-týra Bábeń aqsaqaldy tabady eken-aý».

— Aqsaqal, osy qońyr bir jaǵy sizdi saǵynyp qusadan aryǵan sıaqty. Kelgen jaǵyna ylǵı qaraı berýshi edi, — dep, tizesin sytyrlatyp túregele bere, ázil qashyrǵan boldy.

— Malda sezim joq, qusalanbaıdy dep kim aıtty saǵan? Meni ǵana emes, azattyǵyn da ańsaǵan ǵoı jaryqtyq.

Kún besinge aýa, qońyr ógizdi jetektep alǵan attyly jolǵa shyqty. Bul kezde jer betine sarǵaıyp kúz taby túsken. Osynaý jadaý ólkeniń sáni endi kirgendeı shalda degbir joq. Tanaýynyń astynan eski bir ándi yńyldap qoıyp, tartyp keledi. Anda-sanda bógelip, jol shetindegi jýsandy julatyny bolmasa, ógiz de shıraq, qaıda bararyn sezgendeı búlkildep qoıady. Jipti buıdalap emes, múıizinen baılaǵan. Qystaýǵa jetkenshe ógiz búlkildedi de otyrdy.

Bábeń múıizdegi kendirdi aǵytyp qoıa bergende, qońyr ógizdiń móńirep-móńirep jibergeni. Sodan keıin óziniń burynǵy jem jeıtin astaýyna moınyn úıkep uzaq turdy.

1976

---