InfoHub Logo

poves

...Estigen jańalyǵyn Qabylhan aldymen Asqarǵa jetkizgenshe asyqty:

— Aıtpaqshy, Álimbek bar emes pe? - dedi ózinshe mańyzdana qalyp.

Telefonnyń ar jaǵyndaǵy jigit myna habardyń mánisine birden uǵyna almaı qalǵan sıaqty.

— Álimbek?... Aıtyp turǵanyń qaı Álimbek ol? - dep suraǵany sál kidiristen keıin ǵana.

— Álgi ózimizdiń Álimbek she? Birge oqyǵan... sol.

— Toqta, toqta! Instıtýtta birge oqyǵan ba?

— Instıtýtyń ne, ózimizdiń kýrsta birge oqyǵan Qıysbaev Álimbek she? Sol deımin.

— Iá, al? Ol qaıda edi? - dedi endi baryp birdemeni esine túsire bastaǵan Asqar.

— Tegi kýrstastardy umytyp, ne bolyp ketkensiń ózi? Ózderiniń elinde qyzmette edi ǵoı. Oblystyq ákimshiliktegi she? Sonda bólim meńgerýshisiniń orynbasary ma, áıteýir sondaı bir qyzmette bolatyn.

— Al tak, sosyn?...

— Sol endi osynda aýysyp kele jatqan kórinedi. Qysqasy, kýrstastar qaıta jınala bastadyq. Jaqsy boldy dep aıtaıyn degenim ǵoı.

— Sonda ol astanaǵa qandaı qyzmetke kelmek eken?

— Bilim mınıstrligine.

— Qoıshy, eı?! - Sonda bul... - degen sátte Asqardyń daýsy da qataıyp ózgere qaldy. Sonda bul onyń óskeni ǵoı, á? Sonaý oblys ortalyǵynan birden mınıstrlikke, á? Onda bul jigitiń qalaı edi... álgi...

— Álimbek.

— ... bul Álimbegiń osal bolmady. Sonda qandaı qyzmette eken?

— Basqarma bastyǵy dedi-aý deımin, jańylmasam. Álde orynbasary ma eken?

— Qoıshy, eı? - Tańyrqaý sezimin tejeı almaǵan Asqardyń daýsy endi tipti qattyraq shyǵyp ketti. —Departament bastyǵy?.. Mınıstrliktiń? Qoı, olaı emes shyǵar. Oıbaı-aý oǵan OblONO-nyń basshylarynan ıa bolmasa taǵy sondaı iri qyzmetten kóterilmeýshi me edi. Onyń ústine Álimbek áli jas qoı. Anyq pa ózi osy aıtyp turǵanyń álde jaı qaljyń ba?

— Oı, Aseke-aı! Seni de sovremennyı adam, qalalyq ıntellıgent deıdi-aý. Tańyrqaıtyn nesi bar? Jas deısiń, bárimiz de otyzdan asyp kettik. Qaıdaǵy jastyq?

— Endi ol Álimbegiń neshede? Otyz eki-otyz úshte shyǵar. Báribir mınıstrlikte bastyqtyq qyzmet úshin bul jas qoı.

— Oı baıaǵy partıanyń zamany ótti emes pe? - dedi Qabylhan da kýrstasynyń ósýin shyndyqqa janastyra sóılep. - Jastardy ósirip jatyr bar jerde. Ony aıtasyń, otyzǵa kelmeı-aq oblys ákimi, mınıstr bolyp jatqandar da bar. Soǵan qaraǵanda, bul ne táıiri? Ákimshilikten kóterilse, nesi bar? Onyń aldynda OblONO-da istegen jigit.

— Á-á, durys bolǵan eken! Óskenin aıtam da. Bizdiń jigitterdiń óstip óse bergeni durys. Iá, Álimbekti bilem ǵoı. Bárimiz birge oqydyq emes pe? Grýppamyz ǵana bólek bolatyn. Instıtýtty bitirgen soń, shynymdy aıtsam, ózin kórgen emespin. Aralaspaı ketken soń, amalsyz umytamyz óstip. Áıtpese Álimbekti bilem ǵoı. Endi qalaı bilmeımin, ózimizdiń jigit emes pe?

Tıisti mindetin atqaryp bolǵan telefondy jaıyna qaldyrdy da, Qabylhan moınyn jaıymen terezege qaraı burdy. Oılanyp ketken túri. Onda da uzaqqa emes, bir sátke ǵana.

Jaqsylyq habardyń izin sýytpaı, jyp -jyly qalpynda jyldam jetkizgenshe asyqqan. Bir kýrsty bitirgen jigitterden qalada qazirge deıin turaqtap qalǵany - osy Asqar ekeýi ǵana. Ózgeleri - qyzdar. Sóıtken dosynyń Álimbekti umytyńqyraı bastaǵany kóńilge bir túrli túıtkil ákeldi. Habarǵa shyndap qulaq túrgen sáti -kýrstas jigitiniń qyzmet babymen keletinin estigennen keıin baryp qana.

«Áı, Asqar-aı, - dedi Qabylhan ishteı jymıyp. - Jap-jaqsy jigitsiń. Biraq keıde bolmashy nárseden óstip ózińniń baǵańdy kemitip alasyń-aý. Eger kezinde... bitire salyp, aýylǵa ketip qalsam ǵoı, sonda meni de osylaı umyta bastar ediń, á?»

«Joq, seni kinálaýym jalpy orynsyzdaý bolar, - degen oıǵa dáıektedi sálden keıin.

— Jaqsy aralaspaǵan adamnyń umytylýy zańdy da. Ol úshin renjýdiń keregi ne?... Biraq sózdiń sońyna qaraı «Álimbekti bilem ǵoı... ózimizdiń jigit» dep qoıady taǵy da.

Sereıgen uzyn boıly bota tirsek bozbalalar qazir qaı jerde joq. Moıyndary qylqıyp, qulaqtary qalqıǵan, ósińki shashtary jalbyraǵan olardyń beıneleri kimge bolsa da tanys. Endi osyndaı jas jigittiń ıyǵyna kádimgi qańqasy qańǵyrlaǵan jeti shekti gıtarany asa qoıyńyz. Mine, bul - Asqar men Qabylhannyń arasyndaǵy áńgime ózegine aınalǵan Álimbek degen azamattyń dál ózi bolyp shyǵa kelmek. Anyǵyryq aıtsaq, bul - onyń ýnıversıtet qabyrǵasynda oqyp júrgen stýdenttik kezi.

Mektepti bitire salyp, ınstıtýttyń tabaldyryǵynan ımene attaǵan kók órim bozbala azdap momaqandaý edi. Anaý-mynaý daýly máselelerge aralaspaı, shıelenisti jaılardan shetteý júretin. Aýzynan sózi, qoınynan bózi túsken tym jýas dep te aıta almaısyń. Biletini - sabaǵy, gıtarasy, ara-tura kúldirgi áńgimeler. Joǵary kýrstarǵa kelgende, bulardyń ústine qoǵamdyq jumystar qosyldy, qıly-qıly qyzdar áńgimesi shyǵa bastady. Jaı adamnyń betine tike kele bermeıtin birtoǵa bozbalanyń jurt nazaryn aýdaratyn negizgi qasıeti - báribir saıraǵan qyzyl tili, gıtaraǵa ileskende súıkimdi estiletin qońyr barqyt daýsy edi. Bul eki óneriniń aıqynyraq tanylyp, umytyla túsken kezeńi - stýdenttik shaqtyń sońǵy jyldary.

Jalbyraǵan shashyn qysqartyp, qylqa moınyna qysa galstýk taqqan birshama jınaqy jigit - Álimbektiń dıplom jumysyn qorǵaǵan kezdegi beınesi. Sonan keıin... sonan keıin Asqar ony kórgen emes.

* * *

Mejeli ýaqytty ótkizip baryp, esik qońyraýy shyldyr ete qaldy. Endigi kelgen adam kúmánsyz sonyń ózi bolýy kerek. Úı ıesi esikti asyǵa ashyp, meımandy ishke engize bergen. Bylǵary plashty eńgezerdeı jigit jarqyn daýyspen aıǵaılaı amandasty da, Qabylhannyń ushy shyǵyńqy tompaq betinen qushyrlana shóp etkizdi. Amandasý úshin as úı jaqtan asyǵa shyqqan kelinshektiń qyzyl shyraıly júzi de naq osyndaı rásimmen súıilip qaldy.

Sosyn ákelgen úsh tal qalampyr gúlin dereý oǵan ustata qoıdy da, lyp etkizip qolyn usyndy:

— Álimbek!.. - dedi saltanatty únmen. Qysylyńqyrap qalǵan Qabylhannyń kelinshegi:

— Baqtı, - dedi aqyryn ǵana.

Sol eki arada qonaq bólmeden sál teńsele basyp qaryndy qara tory jigit te shyǵa berip edi. Qushaǵyn aıqara ashqan Álimbek oǵan qarap qatty da qaldy:

— Bah! Kogo ıa vıjý! Vot eto súrprız! - dedi ekpindi únin údete túsip. - Mynaý bizdiń Asekeń ǵoı. Asqar Mýrsalımov. Sobstvennyı personoı. Vot, eto súrprız! Vot, eto vstrecha!

Eki jaqtan da ashylǵan mol qushaqtar múdirmeı qaýysha ketti. İle erkekter ernine ǵana tán dórekileý súıis sholpyly estilgen.

— Bizdiń kútip otyrǵan Álimbegimiz osy ma? Qane, qaraıyqshy bylaı jóndep. Qudaı-aý, kórmegeli qaı zaman!

— Qara, qara! Mine, qarańyz, joldas Mýrsalımov, - dep, Álimbek plashyn sheship úlgermegen qalpy qanatyn jaıa, bala qusap turǵan ornynda shyr aınaldy.

Amandyq-saýlyq surasyp, daýdyrlasqan toptyń qonaq bólmege qaraı jyljyǵany -sálden keıin ǵana.

— Qudaı-aý tanymaı qala jazdadym, - dedi Asqar dastarqan basyna jaıǵasqannan keıin de ilki sáttiń áserinen qutyla almaı. - Múlde ózgerip ketipsiń, Áleke.

— Qalaı, jaqsy jaǵyna ma álde jaman jaǵyna ma?

— Bizdiń jigitter jaman jaǵyna ózgerýshi me edi? Jaqsy jaǵyna, árıne.

— Tipá-tipá! Bylaı netip, kádimgideı tolypsyń. Saýsaqtaryń da súırikteı salaly, qyzdikindeı edi, qazir, mine, kúrekteı. Naǵyz azamatqa laıyq tulǵa!

— Tipá, deńiz, Aseke! Áıtpese til tıip ketip júrer. Myna jerde alǵash kezdesken qurbylarymyz bar degendeı.

— Iá, aıtpaqshy, myna kisi bizdiń úıdegi pushyq sháınektiń ıesi, - dedi Asqar kishirek kózdi aq sary kelinshekti nusqap. - Esimi - Jamal. Betinen jaqsylap-aq súıdiń, biraq tanyspadyń ǵoı deımin.

— Aseke, unatqan kelinshekti aldymen súıip alyp, sosyn tanysatyn ádetim. Kórgen jerden osy bizdiń Asekeńniń jubaıy shyǵar dep oılaǵanmyn. Seniń ruqsatyńsyz birden áreketke kóshkenim sol. Joq, álde qyzǵanyp qaldyń ba? Qyzǵansań, súıisimdi qaıtyp aldym...

Bári dabyrlaı dýyldasqasyn ba, dastarhan basynyń ajary kirip, jaınap qoıa berdi. Ádette shaǵyn toptyń ortasyna syrttan bóten bireý kele qalsa, ilki sát yńǵaısyzdaý bir ahýaldyń ornaıtyny bar ǵoı. Bul joly ondaı daǵdarystyń ıisi de bolǵan joq. Emin-erkin qaljyńdasa kirgen Álimbek toǵyz jyl boıy kezdespegendikten, tosyrqap qalǵan kýrstas jigitter turmaq, olardyń jubaılaryn da mańaıyna úıirip úlgirdi.

Onyń aýzy sózden eptep bosaı qalsa boldy, áńgimeniń árin kirgizý kezegi Asqarǵa tıedi. Álimbektiń jaǵdaıyn surap, óz tirshiligin qosa áńgimelep, biraz nárseniń basyn shalyp-aq tastady. Bulardyń arasynda oqshyraıyp shetteý turǵan - ázirshe úı ıesi Qabylhan ǵana. Ózi shaqyryp, ózi meıman etip otyryp, qonaqtardyń áńgimesine áli de dendep aralasa almaı jatqan syńaıly.

Bir kýrs, topta oqyǵandary bylaı tursyn, Qabylhan men Álimbek ekeýi eki jyl qatarynan bir bólmede turǵan. Talaı ret syrlasyp, armanǵa toly túnderdi bólisken. Buralań, bultarysy kóp stýdenttik jyldardy qol ustasyp, birge júrip ótken. Ekeýine ortaq qanshama oqıǵalardy keshti deseńizshi bastarynan.

Al osy qalanyń ózinde týyp-ósken Asqar kýrstas jigittermen, ásirese jataqhana tirshiligimen tyǵyz aralasa qoıǵan joq. Talǵamy, túsinigi, kózqarasy bólekteý qala balasy birge oqyp júrse de, qyrdan kelgen jigittermen únemi úılese bermeıtin. Shyndap aralas-quralas bolǵany - ózi teńdes sanaýly balalar ǵana bolatyn. Sondyqtan onyń Álimbek týraly telefonmen aıtylǵan ótken jolǵy jańalyqqa bir sát tosyrqap qalýy tipti zańdy da sıaqty.

Joldastyǵy joqqa tán, aralas-quralastyǵy shamaly degen kúnniń ózinde de qansha jyl kezdespegen Álimbekke úı kórsetip otyryp, búgingi keshten qaladaǵy jalǵyz kýrstasyn qaǵys qaldyrý ábestik bolar edi. Qabylhan men Baqtıdyń Asqarlardy ádeıilep shaqyryp alǵany da sondyqtan.

Ylǵı da ystyq sol bir stýdenttik shaqta onsha jaqyndasa qoımaǵan Asqar men Álimbektiń joldary basqa bir máselede qıysqany esinde. Dám-tuzdary onsha jaraspaı, ekeýiniń áldenege dúrdarazdaý bolyp júrgeni aqyrǵy kýrsta emes pe edi. Minezi tikteý ári óktemdeý Asqar momyndyǵyn paıdalanyp, osy Álimbekke álimjettik jasapty. Keıinirek ekeýi bir-birimen onsha juǵyspaı júrdi. Instıtýtty bitirgenshe tatýlasyp úlgerdi me, joq pa, ol jaǵy Qabylhanǵa málim emes. «Sondaǵyny eske alyp, otyrystyń mánisin ketirer me eken, qaıter eken» degen bir ury kúdik oı túbinde ǵana qylańytyp qalady.

Áıteýir áńgimeniń á degennen ortaq arnaǵa túsip, jarasty serpinmen órbı jónelgeni - kóńilge medeý. Qaıta baıaǵy «dúrdaraz stýdentterge» qaraǵanda, qyzý máslıhattan endi úı ıesiniń ózi shet qalyp bara jatqandaı. Toǵyz jyl burynǵy kýrstastardy, jastyq sezim kúılerin eske alyp, Asqar men Álimbek sózge qonaq berer degen ne. Qyzý otyrysqa álsin-áli dýyldaǵan kúlki de maı quıyp, mazdata túsedi.

— Aqjannyń jaǵdaıy qalaı? - dedi Qabylhan birer sekýndtyq paýzany paıdalanyp. Jaıylyp salyp, jaıbaraqat otyrǵanymen, Álimbektiń de jaýaby ázir eken, qarqyldaı kúlip, bir jyrǵap qaldy:

— Qalaı bolýshy edi? Óziń oılashy, kúıeýi ósip jatqan áıeldiń jaǵdaıy qandaı bolýy tıis? Jáne ol kúıeýi basqa jaqqa emes, mınıstrliktiń ózine kelip jatsa... Qabeke, sonda onyń jaǵdaıy sizdińshe ne bolady?

— Joq, bylaı... jalpy tirshiligi degenim ǵoı. Toǵyz jyl boıy habarlasa almadyq. Ózi bylaı ózgerdi me?

— Endi habarlaspaǵandaryńa kim kináli? Astanada jatyp alyp, biz sıaqty perıferııedegi jurtty mensinbeısiń, - dep ókpe-nazyn aıtyp, Qabylhannyń ózin biraz jerge aparyp tastady. Aqjannyń jaıynan habar bergeni sodan keıin ǵana.

— Qalaı sonda? Burynǵysynan da sulýlanyp ketken shyǵar, - dep, Qabylhan saýalyn sabaqtaı túsedi.

— Qalaı ózgerýshi edi? Árıne, burynǵysynan qartaıdy. Byttıyp semirip ketti ózi.

— Qoı, olaı dep aıtpa, - dedi úı ıesi úrkip qalǵan keıippen. - Aqjanǵa ondaı teńeý úılespeıdi. Talaı jigitti armanda qaldyrǵan asyl beıne emes pe?

— Iá, habarlaspaı ketken biz kinálimiz shynynda da, - dedi Asqar Álimbek ekeýi beıne bir burynnan-aq aralas-quralas adamdaı. —Qabeke, bosqa aqtalmaı, kinámizdi moıyndaıyq ta. Qaıtemiz bosqa aqtalyp. Aıtpaqshy, Áleke, balalar nesheý?

— Ekeý. Bir ul, bir qyz. Ekeýi de ózimnen aýmaıdy. Qane, meniń kindigimnen shyqqan sol jamandar úshin tartyp jibereıik.

Aıtylǵan tilek tıisti qımylmen tıanaqtalǵasyn, kóptiń kókeıindegi túıindi suraqty qoıyp úlgergen Asqar:

— Al endi Aqjan kelindi qashan ákelesiń bul jaqqa? Mınıstrliktegiler úı máselesin ne dep jatyr?

— Asyǵysy ne, Aseke-aý! Eger maǵan salsań, osy boıdaq bolyp júrgenimniń ózi jaqsy. Ázirshe jataqhana berdi, gostınıchnogo tıpa, odan artyq ne kerek maǵan? - dedi iri tisterin kórsete, irkilmeı ezý tartqan Álimbek jan-jaǵyna jaırańdaı qarap qoıyp.

Otyrys ortan belinen asty aý degen mólsherde Álimbek tórde ilýli turǵan dombyraǵa qol sozdy. Sonaý bir jyldardaǵy dyńǵyrlatyp gıtara qaǵyp júretin jalbyr shash bozbala endi dombyraǵa qosylyp, halyq ánin shyrqaıtyn áýesqoıǵa aınalypty.

Kólemdi aýzymen qosa qysyqtaý kózderin de meılinshe keńeıte ashqan Qabylhan dál qazir qatty tańyrqaýly. Álimbektiń baryldap án aıtatynyn bilse de, naq myna qusap náshine keltire shyrqaıdy dep oılamapty. Buryn-cońdy qulaǵyna juǵysyp kórmegen názik áýendi quıqyljytyp, qutyrtpaı, aspaı-saspaı babymen oryndaıdy. Sonaý kóne zamannyń qoınaýynan talyqsyp jetkendeı muńǵa, saǵynyshqa toly áserli áýen. Birsydyrǵy qońyr daýys bir sát Qaırat Baıbosynovtyń mánerine de jaqyndap qalady. Án aıaqtalyp, dombyra ishegi aqyryn ǵana dyń etip, sabyr tapqan mezette úı ıesi alaqanyn qalaı shapalaqtap jibergenin baıqamaı qaldy. Bul áreketti ózgeler de sartyldatyp qoldap áketken.

Bosaǵaǵa kózi túsip edi, kórshi bólmede oınap júrgen osy úıdiń tentekteri de esikten japyrlaı qarap tur eken.

* * *

Sosyn kóp uzamaı Asqar da Álimbekti dámge shaqyryp, úıiniń tórin kórsetken. Árıne, osy qaladaǵy ekinshi kýrstasyn da umyt qaldyrǵan joq.

«Molodes! - dep oılady Qabylhan Asqardyń Álimbekti shaqyrǵanyna ishteı rızashylyq bildirip. - Baıaǵy dúrdarazdyqty shynymen-aq umytyp ketken eken. Kekshil bireý bolsa, ondaı jaǵdaıda qyrtıyp teris aınalar edi. İshine kir saqtamaıtyn aqkóńil ǵoı bizdiń Asqar. Qalaǵa kelgen kýrstasy jalǵyzsyramasyn, jabyqpasyn degeni ǵoı, molodes!»

Bul keshte de jınalǵan jurttyń jutyna qarasyp, jypyrlaı burylysqany -ortadaǵy jalǵyz adam boldy. Baıaǵy qysylyp- qymtyrylyp, ımenip júretin boshalań bozbalanyń jurnaǵy da joq. Álimbek alǵashqy otyrysta-aq jete baıqalmaǵan tosyn qasıetterin taǵy da aıqyndap, topty ortadan daralana tústi. Qyzdy-qyzdymen aqyry dastarhandy ózi bılep-tóstep ketken.

Munan keıin eki shańyraqtyń adamdary ózara telefon arqyly sóılesse nemese kezdese qalsa, amandyq-saýlyqtan keıin dereý aýyzǵa alatyndary Álimbek boldy. Sonda bir-birine aldymen jetkizýge asyǵatyndary - ol týrasyndaǵy erekshe rızashylyq sezimderi. Jigitterden góri ásirese eki áıeldiń súıinishi basym:

— Kýrtastarynyń qandaı súıkimdi jigit! Naǵyz kópshilik úshin jaratylǵan azamat qoı.

— Ásheıin bosbelbeý momyn jigit degenderiń qaıda? Mynalaryń eshkimge des bermeı, sózge aǵyp tur ǵoı ásheıin. Tipti kúlkiden ezýimizdi jıa almaı qaldyq.

— Bárinen buryn ánin aıtsańshy. Sezim pernesin dál basyp shyrqamaı ma? Ónerden bos qalǵan bizdiń myna mojantopaılar deımisiń. Osyndaı kúıeýi bar áıel qandaı baqytty! - desedi. Óz tarapynan Asqar da tańyrqaý sezimin tejeı alǵan joq.

— Ózgerip ketipti-eı. Aıtshy, Qabylhan. Álimbek buryn múlde basqasha sıaqty edi ǵoı. Sonda qalaı, á?

— Endi toǵyz jyl degen az ýaqyt pa? - deıdi Qabylhan oılana sóılep. - Toǵyz jylda adam ózgeredi ǵoı.

— Joq, bári emes. Mysaly, ınstıtýt bitirgeli sen ekeýmizdiń qaı jerimiz ózgeripti? Menińshe, bálendeı ózgergemiz joq. Ras, minezimiz azdap baısal tartqan shyǵar, abaılap sóıleıtin bolǵan shyǵarmyz. Onda turǵan ne bar? Al myna Álimbek she? Qalaı eken sonda, á?

Erteńinde:

— Bul qalaı ósip júr ózi? - degen sol baıaǵy belgili saýal taǵy qaıtalandy. Ony qoıǵan, árıne, ózge emes, baıaǵy Asqar. Jaýaby tabylmaǵan osy bir jalǵyz suraq mıyna jelimdeı jabysyp alǵanǵa uqsaıdy.

— Shamasy, bir myqty súıenishi bar-aý, - dep, óz saýalyna ózi jaýap izdeıdi. - Áıtpese sonaý perıferıede jatyp, beldi mınıstrliktegi jaýapty qyzmetke adam qalaı keledi? Ol orynǵa laıyqty kadr mıllıonǵa jýyq turǵyny bar osy Astananyń ózinen tabylmaı qalyp pa?..

Osy bir suraq qanshama ret qaıtalanǵanymen, qalaı ósýdiń qupıasy ázirshe bir ǵana Álimbektiń ózine málim. Al, odan qadalyp suraǵan yńǵaısyz. Daıyn turǵan tıisti jaýapty seıfke salynǵan qundy qujattaı «sekret fırmy» dep, qymtap ustaǵan syńaıy bar.

Ol jaǵynda áıelderdiń sharýasy ne, Álimbek týraly aıtylsa, maqtaý sózderi ámanda ázir. Tipti baǵasyn asyryp aıtatyn sıaqty.

— Sheshen eken. Qandaı jatyq sóıleıdi! - deıdi Qabylhannyń kelinshegi Baqtı.

— Joq, ony qoıshy, ánshiligin aıtsańshy bárinen de. Prosto prelest - deıdi Asqardyń áıeli Jamal.

— Bilmeıtini joq, naǵyz erýdıt eken. Endi oılashy óziń. Osyndaı jigit óspegende, kim ósedi? Aýzynan sózi, qoınynan bózi túsip turǵan bizdiń Qabylhan óse me? Súıenishi bar bolsa, bar shyǵar, biraq dál osy Álim sıaqty jigitterdiń ósýi kerek.

— Álim emes, Álimbek onyń aty, - dedi Qabylhan áıeliniń sózin túzep.

— Menińshe, oǵan osy Álim degenniń ózi tamasha jarasady.

— Sizdiń jubaıyńyz ózine unaǵan jigitti «Álim» dep erkeletkisi kelip júr eken, erkelete bersin, nemene, qyzǵanasyz ba? - dedi Jamal Qabylhanǵa ádeıi synaı qarap.

— Iá, bulardy aıtam-aý. Ózi kelbetti, ózi ónerpaz jigittiń óskenin kóre almaı otyr-aý deımin....

Baqtıdyń bulaısha ázilge súıeı sóılegenine Asqar onsha nazar aýdara qoıǵan joq. Qabaǵyn túıip alyp, ózin oılandyrǵan jaıttyń tóńireginen shyǵa alar emes:

— Báribir... myń jerden sheshen, myń jerden erýdıt, bilimdar bol,

súıenishiń joq bolsa, sharýanyń bitkeni, óse almaısyń. Tem bolee, anaý perıferıede jatyp. Biz de tisimiz shyqqan adambyz ǵoı, bilemiz...

— Jaraıdy, osynyń qalaı óskeninde bizdiń sharýamyz qansha? Nemene, Baqtı aıtqandaı, shynymen ishtarlyq jasap otyrsyńdar ma? Qalaı bolǵan kúnde de mundaı tamasha jigittiń óskeni durys, - dedi áıeli sózdi bir-aq túıip.

Úlken qyzmetke sýsap kelgen adamdaı Álimbek birden-aq tıisti mindetine dendeı kirisip ketti. Erteden qara keshke deıin tynym tappaıdy. Tipti dilgir ýaqytynyń demalysqa tıesili senbi, jeksenbi kúnderin de jumys ornynda tabylýǵa tyrysady.

* * *

Ot basyp alǵan baladaı áldene shar ete qaldy. Tynym tappaı, ústi-ústine sharyldaıdy, sol-aq eken, aýzyna qashyp tyǵylardaı bolyp, júregi atqaqtap qoıa bergeni. Ózine ózi esep berip jatpaı, lyp etip ornynan ushyp turǵan. Tas qarańǵyda túkke túsinbeı, bir sát máńgirip qalypty.

Túngi tátti uıqynyń babyna kelip, ábden qyzǵan shaǵy sıaqty. Sharyldap áketip bara jatqan - basqa emes, esik qońyraýy eken. «Oıpyrym-aı, jaý qýǵandaı bul kim?.. Birdeńe bolyp qalmasa ıgi edi?!» degen úreıli kúdik úı ıesin dálizben dedektete jóneldi. Kózin jyrtıtyp, áreń ashqan ol esikten tasyrlatyp kirip kelgenderdi áýeli jyǵa tanyǵan joq. Dabyrlaı sóılegen sózderi de qulaǵyna durys kirer emes:

— Má, mynany qara! Mynaý týrsısheń júr ǵoı, eı? Áı batyr! Qonaqtardy osylaı qarsy ala ma eken? A chto, ne ývajaesh chto lı nas? -dep gúrildegen daýys qulaǵyna sondaı tanys.

Zal jaqtan uıyqtap jatqan balalardyń qyńqyldap jylaǵany estildi. Olardy oıatyp jibergen beımezgil ýaqyttaǵy dabyr-dúbirden basqa ne deısiz? Ústine jelbegeıin ile salǵan Baqtı esikti jaýyp alyp, balalardy jubatý qamynda.

Ózderiniń beıýaqytta kelip, beıbit uıqynyń berekesin alyp jatqany Álimbektiń oıyna kirip shyǵar emes. Qaıta yńǵaısyzdanyp, qysylyp jatqan - onyń túngi joryqtas joldasy Zákı. Paltosyn ile salysymen, qunjyń etip as úıge yǵysa bergen:

— Kisilerdiń mazasyn almaı-aq, osynda otyra turaıyq, - dedi ol. Joldasynyń jasqana jalt burylǵanyn jaqtyrmaı qalǵan Álimbek daýsyn odan ármen kótere, dabyrlap sóıledi.

— A, chto? Nesine qysylasyń, eı? Bul degen - ózimizdiń úı emes pe? Tún ortasy turmaq, tańǵa jaqyn kelsek te, bizge esigi ashyq bul úıdiń. Kez-kelgen ýaqytta teýip ashyp, kire beremin men. Áne, bizdiń dostar degen osyndaı. Al, sen bolsań, qyz qusap syzylyp qalypsyń tegi. Bros ty ondaıdy!

Jańa esik ashylysymen-aq, estıar pendeniń dereý esin jıǵyza qoıatyn ana bir ıis te syrttan ilese kirgen.

Bul jigitterdiń osynshama keshtetip, júrýiniń sebebin sol ıistiń ózi-aq anyqtap bergendeı boldy. Máseleniń mánisin odan ári aıqyndap jatqan - Álimbektiń ózi:

— Myna Zákı bar, basqa da joldastar bar, bárimiz baǵanadan bir jerde boldyq. Tipti kóp otyryp qalyppyz sonda. Qasymyzdaǵylar bir slabak eken, úılerine ketip qaldy. Sonan Zákıge aıttym: «Nemene, bul qalǵyp-múlgip? Davaı, ózimizdiń Qabylhannyń úıine baraıyq» - dep. Bul da qarsy bolǵan joq. Tańǵy alty jarymda Zákı samoletpen ushatyn edi. Taǵy da komandırovkaǵa bara jatyr. Komandırovkaǵa baratyn adamdy durystap shyǵaryp salý kerek. Áıtpese bul renjıdi. Sonan senderge erkelep kelip qalǵanymyz. Aınalaıyn, Baqtıjan, sen renjime, - dep aýzyn asha esinep turǵan kelinshekti bas salyp batyra qushaqtady da, baýyryna qaraı tartty. - Áýre bolyp, ystyq tamaq jasamaı-aq qoı. Bir bótelke birdeme bolsa jetedi. Zákı osy úıden tura aerovokzalǵa tartady ǵoı. Oǵan deıin kishkene otyra tursań boldy.

— Óziń she? - dedi jas balasha kózin judyryǵymen ýqalaı bergen Qabylhan. -Tańerteń óziń jumysqa barmaısyń ba? Jumys kúni túnimen otyrǵanymyz...

Munysy «Erteń jumys kúni. Bárimiz de jumysqa baramyz. Túnimen otyrsaq, uıqymyz qanbaı qalady ǵoı. Sonymyz qalaı bolar eken?» degendi ısharalap sezdirgisi kelgen ishki narazylyǵy edi. «Ymǵa túsinbegen, dymǵa túsinbeıdiniń» keri me, álde qasaqana iltıpatqa alǵysy kelmedi me, álgi sózge eleńdep, qyńq etip jatqan Álimbek joq.

As-sý sharýasyna qashanda qylap Baqtı esineı júrip-aq, as úıge lezde shaǵyn dastarhan daıarlap úlgirdi. Úıdegi baryn stolǵa qoıyp, tıisti sharýasyn tyndyrǵasyn, ol:

— Álim, sen renjimeshi. Tańerteń balalardy balabaqshaǵa súıreıtin edim. Kishkene bolsa da, tynyǵyp alaıyn. Sender ózderiń jigittershe ońasha otyra berińder, - dep qıyla ruqsat suraǵan. Taǵy da mol qushaǵymen qaýsyryp, qushaqtaı alǵan Álimbek jýyr mańda kelinshekti jiberer degen ne. Bolmaı otyryp araqtan aýyz tıgizgennen keıin ǵana bosatty.

Kúnde bul ýaqytta alańsyz qoryldap jatatyn Qabylhannyń da kózine uıqy tyǵylyp, áreń otyr. «Qoı, uıat bolar. Únemi túndeletip kelip jatqan joq. Onyń ústine qasynda joldasy bar eken. Bir ret ózimsinip kelgendi kótere almady der, shydaıyn» degen oı ǵana - qalqaıǵan denesine tireý, kóńilge medeý.

Dúrildesken úsheýi sodan birqydyrý ýaqytty eńserip tastady. Mazasy ábden ketip bara jatqanyn taǵy bir sezdirgisi kelip:

— Álimbek, álde sen tańerteń jumysqa barmaıtyn shyǵarsyń, — dedi úı ıesi jasqa shylanǵan qysyq kózderin ashyp-jumyp. - Áıtpese osyndaı uıqysyz túnnen keıin tipti múmkin emes qoı... Jumysta otyrýdy aıtam da.

İshimdiktiń kúshine elitip, Syrdyń sýy sıraǵynan kelmeı, esip otyrǵan jigit myna saýaldy ańqaýlyqqa balap, qarqyldaı kúldi:

— A-aı, Qabylhan batyr-aı! Sony da sóz dep... Bul degen otyrys pa? Elde júrgen kezde keıde tańdy-tańǵa uratynbyz. Araqty iship otyryp, talaı ret karta da oınadyq qoı. Sonan týra saǵat segizde qyzmetke úlgerip júrdik.

— Sonda kúni boıy uıqylaryń kelmeı me? Qyzmette júrip, qansha aıtqanmen, qıyn ǵoı.

— O-ho-ho!.. Oı, ishegim-aı!.. Men ne deımin, dombyram ne deıdi? Baǵanadan beri ne aıtyp otyrmyn men saǵan? Ony qoıyp, tańerteń saǵat ondaǵy kollegıaǵa da kirip ketetinbiz. Kirip qana qoımaı, keıde tipti bireýlerdi synap, ıa bolmasa, usynys aıtyp, sóılep te jiberetinbiz. Sonda túni boıy ishken ǵoı dep eshkim de aıta almaıtyn. Erteń de sol svejıı ogýrchıkteı bolyp baramyn qyzmetke. Tak chto, bizge bola eshqandaı saspashy ózi.

— Iá, á, - dedi Qabylhan samarqaý ǵana yqylassyzdaý únmen. - Araqqa shynyqqan ekensiń ǵoı.

Myna sózge Zákı ózine tán bıazy únmen únin jutyp, syńqyldaı kúldi.

— Qabeke, qandaı jaqsy aıttyńyz? Iá, shynynda da bizdiń Álim araqqa shynyqqan ǵoı. Ony araq jeńe almaıdy. Qaıta ishken saıyn kómeıi búlkildep, qyza túsedi. Sóıtip óleń de shyrqap jiberedi...

— Iá, óleń demekshi, - dedi de «araqqa shynyqqan jigit» jan-jaǵyna qarap, áldeqaıda qol sozdy. - Qabylhan, dombyra qaıda osy? Ákelshi tezirek, men senderge jaqsylap turyp án salyp bereıin.

* * *

— Qalaı ózgerip ketken? - dedi Asqar kezekti bir kezdeskende Qabylhanǵa. -Stýdenttik kezde bul ózi múlde basqasha tárizdi edi ǵoı.

— Iá, basqasha bolatyn. Tipti ańqaýlyǵy da bar edi.

— Qoıshy, Álimbek sol kezde ańqaý boldy ma? Men baıqamappyn.

— Men endi onymen eki jyl birge turdym ǵoı. Jaqsy bilemin dep aıta alamyn. Joǵarǵy kýrstarda oqıtyn balalar talaı ret aldap ketken. Áli esimde bir ret stýdenttik qurylys otrádymen alysqa júrgeli turǵamyz. Osy Álimniń qasyna bir bala keldi. «Formańdy bere turshy! Qyzdarǵa kórinip qaıtyp keleıin» dep jabysa ketkeni. Oıynda túk joq Álim ústinen sheship bere salǵany. Álgi bala sol ketkennen mol ketip, kúzde bir-aq oraldy ǵoı.

— Apyr-aı, á! Kelgennen keıin Álim ne isteıdi oǵan?

— Eshteńe de istegen joq. «Suradyń ba formańdy» dep edim, «Qaıtem ony surap» dedi de, qoıdy.

— Men bolsam, ondaı arsyzdyń murnyn bet qylyp, qan jalatar edim, - dedi onshaqty jyl burynǵy oqıǵany estip, zyǵyrdany qaınaı bastaǵan Asqar. - Kim edi ol ońbaǵan? Men tanımyn ba ol balany?

— Tanýyń da múmkin. Aty-jóni esimde joq dál qazir sonyń.

— Taǵy bir joly, - dedi Qabylhan ótkenge oısha jasap otyrǵan saparyn odan ári jalǵastyra túsip. - Qatar jigitterdiń bireýi osy Álimbekten jıyrma bes som aqsha qaryzǵa aldy. Keıin sol da qaryzyn bermeı ketipti.

— Mine, qyzyq, munyń bárin men bilmeıdi ekenmin. Ózi de sol jóninde maǵan eshteńe demeıdi. Sendermen birge turmasam da, jataqhanaǵa men baryp júrdim ǵoı. Esińde me talaı ret «Portveın» ishkenimiz...

Bul sózimen Asqar «men de sendermen aralas-quralas boldym. Álimbekpen sol kezde-aq dos edim» degendi ısharalaǵan túri. Tipti ekeýine qatysty áldebir detaldardy qıystyryp aıtqany bar. Biraq onysy onsha ılanymdy shyǵa qoımady.

— Alǵashqy kezde ózi ishimdikti aýzyna almaıtyn, - dedi Qabylhan joldasynyń keıbir ushqary sózderin elemegen keıpimen. - Birinshi kýrsta bárimizdiń temeki jınaýǵa barǵanymyz esińde me? Jumys bitken soń, tapqan tıyn-tebenimizdi birden qolymyzǵa berdi emes pe? Ortaǵa salyp, alǵashqy stýdenttik tabysymyzdy jýmaq boldyq.

— Bilem ǵoı. Ózim uıymdastyryp edim ǵoı sonyń bárin. Sen sonda ájeptáýir qyzyp qalǵansyń.

— Ony qoıshy. Bárimiz tapqan-taıanǵanymyzdy óstip erkektershe jýyp júrsek, qasyndaǵy joldasymen Álimbek qashyp ketti emes pe?

— Iá, ıá, bireýlerdiń sóıtkeni bar... Sol osy Álimbek pe edi? Tipti bir tentekter urmaq ta boldy ǵoı ózderin.

— Sonda ne istegen de bul ekeýi? Kóp qylyp konfet, pechene alyp, qalyń júgeriniń arasyna aparyp jepti. Sóıtip táttige ábden toıǵan ǵoı. Bularyń ne desek, «Jýǵanymyz» deıdi.

Bul oqıǵaǵa eriksiz eńkildeı kúlgen Asqar birazǵa deıin ózine-ózi kele alsashy.

— İshimdikti az-azdap aýyzǵa ala bastaǵany - sońǵy kýrsta ǵana. Apyr-aı, á? Al, qazirgi jaǵdaıy...

— Sol ǵoı meniń de aıtqaly turǵanym. Sonda deımin de. Instıtýt bitirgen soń táp-táýir baısaldy oryndarda qyzmet istedi. İshimdik degen bálege qalaı úıir bolyp júr bul Álimbek?

— Oı, Qabylhan-aý! Sol da sóz be? El ishi emes pe? Jıi-jıi qonaq bolady. Jurt syılaıdy. Onyń ústine qalyptasyp ketken dástúr bar. Eki kisiniń basy qosyla qalsa, birdeme ǵyp atap ótý kerek. Sonan kele-kele, osyndaı bolǵan da. Ózi jas adam mundaıǵa tez úırenbeı me? Jáne bireýler ózin bastyq dep qolpashtap otyrsa. Sen odan da mynany aıtshy. Osy Álimbek sol kezde qyzdarǵa qalaı edi? Men kishkene umtyńqyrap qalyppyn, - dep Asqar alǵa qaraı umtylyńqyrap qoıdy.

— Ne aıtatyny bar? Keıbir qurdastary qyzdarǵa qyrǵyndaı tıip júrgende, Álimbektiń erekshe kózge túse qoıǵany áı, shamaly edi-aý. Ónerli, symbatty jigit jurt nazaryn eriksiz aýdarmaı ma? Batyldyǵy jetken keıbir qurbylary qaıta buǵan ózderi janasyp, súıkenýge daıar turatyn. Solardyń eshqaısysymen túptep aınalysyp, túbegeıli baılanysa qoıǵan joq. Saqa stýdent bolǵasyn ǵoı osy Aqjannyń sońynan túskeni.

— Aqjan deımisiń?

— Iá, Álimbektiń kelinshegin aıtamyn.

— Aqjan? Aqjan?.. Iá, bylaısha atyn bilemin. Biraq esime túsire almaı turǵanym. Túri qandaı edi sol qyzdyń?

— Qandaı deýge bolady? Kádimgi aı men kúndeı ajarly jan. Óziń kórseń, birden tanısyń. Óıtkeni biz oqyǵan kezde ondaı qyzdar ınstıtýtta sanaýly-aq boldy.

* * *

Qonaqúı tıptes jataqhanada turatyn salt jigittiń qoly qalt etse, izdeıtini -kýrstastary. Jıyrma tórt saǵat táýliktiń kez-kelgen sátinde olardyń esigi Álimbek úshin ashyq. Aralas-quralas joldastarymen qosyp az ýaqyt ishinde kelinshekterine de ózimsinip alǵan. Qyzyp kelgen kúnderi bir súıip qalý úshin ernin ala júgiredi. Qabylhannyń emeýrinmen jetkizetini:

— Álim-aý, abaılasańshy! Qazir bul ishý máselesi qıyn bolyp tur emes pe? Astanaǵa joǵarylap kelip jatqanyń jańa. Aıaq astynan birdemege iligip ketseń, qaıtesiń. Óziń jáne partıa múshesisiń. İship, aıyqtyrǵyshqa túsken basshy qyzmetkerler ońyp jatqan joq, - degen sıpattaǵy úreı shaqyratyn saqtyq sózder ǵana. Biraq oǵan qyńq eter kisiń Álimbek pe?

— Qoryqpańdarshy, maǵan eshteńe de bolmaıdy, - dep qolyn jalǵyz-aq silteıdi. -Jańa qyzmetti jýyp júr emespin be? Jigitterden nege qasham men? Keıbir joldastar ózderi jýyp berip júr.

Bir qyzyǵy - jańadan aýysyp jatqanymen, Álimniń jora-joldastary bul qalada da barshylyq bolyp shyqty. Joly túsken keıbirin ótken jolǵydaı Qabylhannyń úıine ilestirip ákelip te júr. Keıde eki bólmeli úıde jata-jastanyp, qonyp ta qalysady. «Qabylhan - meniń astanadaǵy eń jaqyn dosym. Jaqyn dosymnyń úıinde erkin aýnap-qýnamaımyn ba bylaı. Áıda, ketem degendi qoı. Osynda qonamyz» dep, ertip ákelgen joldasyn da, úı ıelerin de ózi bılep-tóstep ketedi.

Qosymsha

Qyzmet babymen astanaǵa ósip kelgen jigittiń erkeligi bir bul ǵana emes. Ózi tanymaıtyn talaı úıdiń tórine shyǵyp, talaı beıtanys kelinshektiń betinen de súıip úlgergen. Bir qyzyǵy oǵan áıel qaýymynyń tarapynan beriletin baǵa egiz qozydaı uqsas:

— Myna kýrstastaryń naǵyz kompaneıskıı eken ǵoı. Oıyn-toıdyń, otyrystyń gúli. Bul sıaqty shyn djentelmender qazir sırep ketti emes pe? - desedi biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı.

* * *

— Qabylhan, - dedi bir kúni kelinshegi. - Osy ekeýmiz umytyp júrgen bir nárse bar.

— Qandaı nárse taǵy?

— Men baıǵus, mine, qanshama jyl boıy ár túrli jumystyń basyn shalyp kelemin. Mamandyǵym boıynsha qyzmetke almaıdy. Qaıda barsam da, bastyqtar syrǵaqtatyp shyǵaryp salyp júr.

— Endi astanada qazaq mektebi az bolsa, maǵan ne qyl deısiń? Jalǵyz sen emes, pedagogtik mamandyqpen jumys taba almaı, qansha adam sabylyp júr.

— Joq, ol durys qoı. Oǵan eshqandaı daýym joq. Meniń aıtaıyn degenim - endi tup-týra mınıstrliktiń ózine jaqyn dosyń bastyq bolyp kelip jatyr eken. Qudaı ózi sátin salyp tur emes pe?

— E-e, Álimbekti meńzep tur ekensiń ǵoı.

— Iá, ıá. Bizdiń bir shansymyz bul.

— Óz mamandyǵyń bolǵanda, sonda mektepke ǵoı? - dedi taǵy da Qabylhan kelinshegine qysyq kózderin keńirek ashyp qaraýǵa tyrysyp. Baqtıdyń juqalań aq sary óńine lyp etken qyzǵyltym ár júgirip úlgirdi:

— Sóz uqpaıtyn biteý desem bar ǵoı, jatyp kep ashýlanasyń. Oıbaı-aý, pedınstıtýtty bitirgen adam agronom bolyp ketýi kerek pe eken? Árıne, mektepke... Quryǵyr, sol muǵalimdikke qol jetpeı keledi emes pe? Qysqasy, jumys jaǵynan kómektes dep Álimbekke nege aıtpaımyz osy? Dyrdaı basqarma bastyǵy.

— Aıtaıyq... Qolynda tur ǵoı. Seni ornalastyrmaǵanda, kimdi ornalastyrady endi?!

Uzamaı-aq bul áńgimeniń oraıy kele ketti. Bógde eshkim joq, úsheýi ǵana ońasha otyrǵan.

— Oı, qudaı, sony da sóz dep... - dedi de, Álimbek qolyndaǵy qyzyl ala almany qarsh etkizip asap jiberdi. - Baıaǵydan beri nege eske salmaı júrsińder?

— Ótkende bir aıtqan sıaqty edik... - dedi kináli adamdaı kúmiljı sóılep.

— İship otyrǵanda aıtsań, keıde umytylyp qalady ǵoı. Baqtıjan, qane, aıta qoıshy ózi, qaı mektepke ornalasqyń keledi? Álde tipti dırektor bolyp barǵyń keletin shyǵar... Jasaımyz ony da.

— Jo-joq, - dedi kelinshek dál qazir aparyp dırektorlyqqa qoıa salatyndaı qos qolyn qatar erbeńdetip. - Dırektory qurysyn. Qaıtesiń dırektorlyqqa usynyp? Maǵan jaı qatardaǵy muǵalimdik jumys ta jetedi. Tipti artyq eshteńesiniń keregi joq. Saǵatqa da talaspaımyn. Bir stavka berse... sol jetedi...

— Bar-joǵy sol-aq pa sonda? E-eı, sony da sóz dep. Bitti endeshe. Erteńnen bastap kiriseıin men onda. Qaı jerde qandaı oryn bar ekenin anyqtaıyn. Sodan keıin sart etkizemiz ǵoı...

Biraq erteńinde de, onan keıinde de Álimbek Baqtıdy «jumysqa sart etkizgen» joq. Aldynda «Anyqtap bilip jatyrmyn» dedi. Onan keıin «Shynynda da jumys joq eken. İstegen ornynan eshkim qozǵalǵysy kelmeıdi eken» dedi. Sosyn «Bir muǵalim basqa jaqqa aýysatyn kórinedi. Sony tosaıyq» dedi... Áıteýir, ne kerek, ýaqyt ótken saıyn Álimbektiń «Olaı bolyp tur. Bylaı bolyp tur» degen solqyldaq áńgimesi kóbeıe berdi.

Aıtqan buıymtaıyń der kezinde birjaqty bola qoıǵannan artyq ne bar? «Endi qashan?» dep qaıta-qaıta suraı bergennen de adam zárezep bolyp, eriksiz yńǵaısyzdanady ekensiń. Eki-úsh ret suraǵannan keıin bir sózdi odan ári qaıta-qaıta jańǵyrta berýge erli-zaıypty ekeýi de zaýyqsyz bolyp qaldy. Qabylhan da, Baqtı da qadalǵan jerinen qan alatyn pysyqtar qataryna jatpaıdy. Bireýdiń bermesin tartyp alatyn ótkirlik bolsa, osy ýaqytqa sheıin bul ekeýi búıtip júrer me edi? «Sol da sóz bolyp pa? Erteńinde-aq qatyram» dep bar sharýany emeksitip qoıǵan - Álimbektiń ózi. Áıtpese asyqtyryp, degbirlenip bara jatqan bular joq.

Sharýanyń bet alysy jańaǵydaı bolǵannan keıin «Asyǵysy ne, túbi bir retteler. Qyrqyna shydap, qyryq birine shydamaımyz ba?» dep, ekeýi de jaıbaraqattyqqa qaraı bet burǵan edi. Sonda da, Álimbekteı ári pysyq, ári bastyq jigittiń jumysqa ornalastyrý tárizdi kishkene sharýany isteı almaǵany kóńil túpkirine buldyrlaı kelip, kóldeneńdep kólbeńdeı beredi.

* * *

Kóp uzamaı artynyp-tartynyp Álimbektiń otbasy da kóship kelip qaldy. Kúıeýimen salystyrǵanda, Aqjan tipti de ózgermepti. Talshybyqtaı buralǵan symbatty músini sol on jyl burynǵy kúıinde. Álimniń «Bizdiń bıkesh tolysyp ketti, qazir tipti burynǵysynan jýan» degeni ásheıin sóz eken. Aınalasyna súlesoqtaý qaraıtyn qara kózderine qadala qaraǵan adam báribir eleýli ózgeris taba almas edi. Tek jumyrlanyp bitken dóńgelekteý júzine ájim izderi túse bastaǵany bolmasa.

Áý bastaǵy baısaldy minezi de arnasynan aýytqymaǵan tárizdi. Sóz sóılesinde, júris-turysynda tek jýas adamǵa tán birsaryndy qalyp bar. Asqardyń ańǵarýynsha, Aqjannyń syrt nusqasy men minez-qulqy onsha úılespeıdi. Óıtkeni ári kórikti, ári músindi áıel zaty ózin qaı jerde de erkin ustap, jarqyldap kózge túsýge suranyp turmaı ma? Tabıǵat bergen ajar-kórkin jurtqa baǵalata biledi. Al, Álimniń súıikti jubaıy she? Toıtańdap tórge umtylmaıdy. Syńǵyrlaı sóılep, sylqyldaı kúlmeıdi. Esip-esip maqtanyp, eki jaqqa qolyn siltemeıdi. Áldeneden zábir kórip, eshteńege betteı almaı qalǵan jandaı bir túrli pás.

Kerisinshe, bul úıdiń eki balasy da ákelerine tartqan mazasyz bolyp shyqty. Kóship kelip jatqan kúnniń ózinde-aq ár túrli oqıǵaǵa urynyp, jurt nazaryna iligip úlgerdi.

Astanaǵa aýysyp kelgenine jylǵa jeter jetpes ýaqyt ótken kezde, Álimbek páter aldy. Qalanyń týra ortasynan tıgen úı úsh bólmeli. Sońǵy jobamen salynǵan meken-jaı keń saraıdaı dańǵyrap tur.

— Molodes, Álim! - dedi jańa páterdi kúıeýimen ilesip baryp, tamashalap shyqqan Asqardyń zaıyby Jamal. - Qandaı keremet! Osyndaı úıdi alý úshin keıbireýler on jyldap kezekte turady. Almatydan oıyp turyp úı alý Álim sıaqty jigitterdiń ǵana qolynan kelmek. Sender... sender júre berińder óstip salpyldap.

«Sender ondaı emessińder» degendi badyraıtyp turyp, kúıeýiniń betine basa sóılegeni. Osy qaladaǵy óz qatarymen salystyra qaraǵanda, Asqar men Jamaldyń jaǵdaılary jaman emes. Úsh bólmeli páter olarda da bar. Tek biraz jyl kezekte turyp, eńbekpen alǵan. Qalanyń ortasynda emes, shetine taqaý. Sońǵy jobamen salynbaǵan, jupynylaý. Jamaldyń kúıeýine megzep otyrǵany da - osyndaı jaıttar. «Pysyqpyn, iskermin deısiń. Sen nege osyndaı páter almaısyń» dep kózge shuqyǵan túri.

* * *

— Alo! - degen alǵashqy lebizden keıin-aq ony aınytpaı tanyǵan. Ózi biletin adamdardyń ishinde bul jarqyn daýys tek oǵan ǵana tán emes pe? - Hal neshik, batyr? Bizdiń Baqtıjannyń jaǵdaıy qalaı? Ózi úıde me?

— Úıde. Ana jaqta kir jýyp júr ǵoı.

— Kir jýyp júr deımisiń? Endeshe durys bolǵan eken. Bylaı isteıik onda. Qabeke, sen óziń durystap tyńdap turmysyń?

— Ie...

— Endeshe bylaı. Sen qazir shapshań kıinip shyq. Galstýk taǵýdy umytpa. Tak, sonan keıin búıtesiń. Kósheden taksı ustap al da, zyr etkizip, «Jetisý» qonaqúıiniń aldyna kel. Men seni sol arada tosamyn.

— Nemene, Áleke, jaıshylyq pa? - dedi daǵdaryp qalǵan Qabylhan abdyraı sóılep. «Aqaı joq, noqaı joq, bul ne qylǵany?» degen saýal oıyna sál keıinirek keldi.

— Qoryqpa, jaıshylyq. Kelgennen keıin túsindirem. Tek tez kıinip shyqshy ózi.

— Apyr-aı, ne bop qaldy? SRÝ-diń sekreti emes shyǵar sonsha, aıtsańshy endi. «Júr-júr» dep jan alqymǵa alyp.

— Oı, qudaı-aı, Qabeke, keıde sen de bala sıaqtysyń osy. Er jigit degen aıtqan kezde eshteńe suramaı-aq, júgire jónelmeı me eken? «Kelgen soń, aıtamyn» dep tur emespin be? Qane, davaı endi!

— Jaraıdy, jaqsy, - dedi máseleniń baıybyna áli de bara qoımaǵan Qabylhan eriksiz kóngen yńǵaı bildirip.

— Iá, aıtpaqshy, Qabeke, sen endi bylaı etshi. Úıde bar bolsa biraz aqsha ala shyqshy.

— Aqsha? Qansha sonda?

— Kóp emes, sol otyz myń teńgedeı ǵana.

— Otyz myń! Oıbaı-aý, ol az aqsha emes qoı.

— Oı, qudaı-aı, er jigitke sol da sóz be eken? Ana Baqtıdan tyqqan birdemeleriń bar shyǵar. Jetpese, tyǵyz sharýa bolyp qaldy dep, Baqtıdyń ózinen surap al. Davaı, kel endi!

Súrinip-jyǵylyp entelep kele jatqan Qabylhandy Álim baspaldaq ústinde tyqyrshı kútip tur eken:

— Qaıda júrsiń osynsha ýaqyt? - dep, júre urysqan kúıi lyp etip, qonaq úıdiń ishine enip ketti. Sonan álden ýaqyttan keıin baryp, bir jas, bir egdeleý áıeldi ertip qaıta shyqqan.

— Bul - meniń dosym, - dedi sosyn áıelderge qalqıyp turǵan jigitti kórsetip.

— Sizdermen tanyssam, áńgimelessem deıdi. Ózi bizdiń myqty mamandarymyzdyń biri. Muǵalimder bilimin jetildirý ınstıtýtynda metodıst.

— Qabylhan, - dedi jigit amalsyz qolyn usynyp. Sándi kıingen, túri-basy jınaqy áıelderden bir túrli qaımyqqandaı. Óz kezeginde jańaǵy bıkeshter de esimderin jarysa aıtyp jatty.

Sonan bári birigip qonaqúıdiń qaptalyndaǵy shyny qabyrǵaly meıramhanany mańdaıǵa alǵan. Ústi-bastaryn túzeý úshin áıelder aına aldyna kidirip qalǵan sátte, Álimbek shuǵyl shaqyrystyń mánisin joldasyna bir-eki aýyz cózben jetkizip úlgerdi. Onyń aıtýynsha, myna áıelder - Máskeýden, arnaýly pedagogıkalyq mekemeden kelip otyrǵan mamandar. Maqsattary - jańashyl muǵalimderdiń ozat tájirbıelerimen, halyqqa bilim berý salasyndaǵy túrli izdenistermen tanysý, kóńilge qonǵandaryn jınaqtap, Máskeýge ala ketý. Bul mamandar zerttep júrgen sala boıynsha eńbekteri nazarǵa iligýge jaraıtyn halyq aǵartý qyzmetkerleri bizdiń respýblıkamyzda jetedi.

Biraq solardyń barlyǵynyń ishinen Álim mynandaı qurmetti qonaqtarǵa eń aldymen, reti kelip turǵanda, óziniń jaqyn joldasyn tanystyrýdy maqul kóripti. Osyndaı dastarhan basynda ádeıilep, jaqynyraq biliskeni jón. Qansha aıtqanymen sonaý úlken memlekettiń astanasynan kelip otyrǵan paıdaly kisiler. Máselen, búkil Odaq deńgeıindegi oryndarda Qabylhannyń aty atalyp, ǵulama pedagogtardyń aýzyna iligip jatsa, jaman ba? Konferensıaǵa qatysyp, broshúralary shyǵyp jatsa she? Búkilodaqtyq pedagogıka akademıasynyń nomenklatýrasyna da iligip ketýi múmkin. Bári aınalyp kelgende, ózinen buryn dosynyń qamy. Osy otyrysty uıymdastyryp jiberýge aıaq astynan táýekel etip jatqany da sol.

Mundaı qamqorlyqqa ishi jylyp, kádimgideı tebirenip ketken Qabylhan tómen qarap, tuqshyńdaı beredi.

— Rahmet, rahmet! - dedi sosyn aqyryn ǵana. Rızashylyq sezimin bildiretin basqadaı ońdy sóz qapelimde aýzyna túser emes. Kóńili tolqyp ketken jigit dosynyń aq sur óńine meıirlene qarady.

Sonan bular uzaq otyrǵan. Máskeýlik mamandar da eshteńeden tartynbaıtyn, kóńilderi tym márt, júrekteri jomart jandar bolyp shyqty. Qabylhandy qatardaǵy qarapaıym qyzmetker dep qabyldamaı, terezesi teń tustas mamandaı erkin sóılesedi. Alynyp qoıylǵan saıyn ajarlary kire túskendeı. Kóńili marqaıyp, qoshametke kenelgen jigittiń de dál qazir mereıi ústem. Az ýaqyt ishinde talaı áńgime aıtylyp, talaı máseleniń basy qaıyryldy.

Sonan otyrys aıaqtalyp, daıashymen esep aıyrysatyn ýaqyt ta jetken. Sol-aq eken, qonaqtardyń ekeýi de sýmkalaryn qarmana bastady.

— Joq, bularyń ne? - dedi Álimbek dereý jas áıeldiń bileginen shap berip ustaı alyp. -Qoıyńyzdar uıat bolady. Sizderdi bir ret qonaq qyla almasaq, jigit atymyz qurysyn. Baǵana aıttym ǵoı, sizderdi qonaq qylamyz dep...

Ótkir minezdi óktem erkek sypaıy qarsylyqqa yryq bergen joq. «Uıat bolady» degen uly sózdi kóldeneń tartyp, tapjylmastan otyryp aldy. Daǵdaryp baryp, alǵys aıta bastaǵan áıelderge:

— Al onda, sizder syrtqa shyǵyp, taza aýa juta turyńyzdar. Biz Qabylhan ekeýmiz daıashyny kútemiz, - dedi Álimbek buıryqqa jaqyn óktemdeý únmen. Ózderi ǵana ońashalana bergeni sol edi:

— Qabeke, sende qansha aqsha bar? - dedi joldasyna qaraı jalt burylyp.

— Sol, manaǵy óziń aıtqan.

— Bes júz som ba? Á-á, onda jetedi eken. Mende eshteńe bolmaı turǵany. Tutas óziń tóleı salsańshy.

Deýin dese de, daıashy kelip, esep aıyrysqansha burylyp, áıelder ketken jaqqa qarap qoıady. Qabylhan tıisti aqshany túgelimen dastarhan ıesine sanap bergennen keıin ǵana Álimbek aqyryn ǵana túregele berdi.

— Tezdeteıik, ana kisiler kútip qaldy ǵoı. Úlken astanadan kelgen adamdar, uıat bolyp júrer. Qansha tólediń? - dedi bylaı shyǵa bere joldasyna.

— Tórt júz bes som.

— Tórt júz bes som? Qoıshy? Kópteý eken. Tisqaqqan daıashy ǵoı, bizdi jaman túsirip ketipti. Biraq, sen qınalma. Jartysy - meniń moınymda. Aılyq alǵansha shyda, - dedi de, Álimbek adymdaı basyp alǵa oza berdi.

Bul kezde Álimbek pen Asqardyń qarym-qatynasy eresek azamattar arasyndaǵy kádimgi shynaıy dostyqqa ulasyp úlgergen. Kúndelikti qam-qarakettiń arasynda óz bıligine tıeseli bos ýaqyt tabyla qalsa, Álimbek salyp uryp Asqardikine jetip barady. Asqar da Álimbekke kúnara telefon shalyp, amandyq-saýlyǵyn surap turýdy áste umytqan emes. Áldebir merekelerge oraı qoltyǵyna birdemeni qystyra baryp, onyń kelinshegin qyzý quttyqtaı salýǵa da beıimdelip qalǵan.

Kýrstas jigitterdiń á degennen-aq jarasyp ketýi - Qabylhan úshin kádimgideı qýanysh. Sonaý toǵyz jyl buryn dúrdarazdyqty byqsytyp, aralarynan shı shyǵyp júre me degen kúdigi túbegeıli seıildi. «Solaı bolyp edi-aý» dep eshqaısysy birde bir ret aýyzǵa alǵan emes. «Mine, naǵyz azamattar! - dedi olardyń márttigine ishteı súısingen Qabylhan. - Qaıdaǵy joqty kek tutpaı, birden aralasyp ketipti. Buryn jaqsy bilmeı júrippin, Asqar qandaı tamasha jigit edi ózi!..».

Álimbek osy qalaǵa aýysyp, shynyn aıtqanda, «ósip» kelgenshe Qabylhan men Asqardyń úıi naq osyndaı jaqyn qarym-qatynasta bolyp kórgen joq. Anda-sanda telefon soǵysyp, odan qalsa, aıynda- jylynda qonaqqa shaqyrysyp qana júrgen jandar ǵoı. Alystan syılasqan bul sypaıy qatynasty Álimbektiń kelýi basqasha arnaǵa salyp jiberdi. Bir qalada turyp, amandyq-saýlyqqa múmkindik taba bermeıtin kisilerdiń basqosýlary jıileı túsken. Ózara ashylyp áńgimelesýge murshalary kelmeı júretin kelinshekteri de qazir syrlas.

* * *

— Osy Álimbek qyzyq, eı! - dedi bir kúni Baqtı.

— Onyń qyzyqtary kóp qoı. Qaı qyzyǵyn aıtasyń?

— Úlken orynda isteıtin jigit. Elde de jaýapty qyzmetterde bolyp kelgen. Al, kúndelikti tirshiligine qarasań, ásheıin ushyp-qonyp júrgen jeńiltek.

— E, neǵyp jaqpaı qaldy? Kelgen kúnnen bastap barlyǵyńnyń jabyla maqtaǵanyń qaıda? Óziń sıaqty óńsheń áıelderdi aıtam.

— Bizdi qoıshy. Talaı kelinshektiń aýzynyń sýy quryp júr ǵoı Álimbek dep. Kelbetti, ótkir jigitti qaı áıel jek kórýshi edi. Onyń ústine mynadaı ónerpaz bolsa, aýyzsha sózge aǵyp tursa... Biraq erkektiń jeńiltek bolǵany, báribir birtúrli sıaqty.

— Qaı jeńiltektigin aıtasyń? - dedi Qabylhan endi áıeline keýdesimen buryla qarap. -Kelinshekterdiń betinen súıe beretini me? Jurttyń kúıeýinde neń bar kimdi súıse de? Eń bastysy, áıteýir seniń óz kúıeýiń ondaıdan aman.

— Jo-ǵa, qalaı bolsa, solaı qydyryp júre beretinin aıtam da. Kelgenin aýyrsynbaısyń ǵoı. Biraq eshteńeni paryqtamaı, kúni-túni júre beretini bir túrli. Bala-shaǵanyń mazasyn alyp, túnde kelip araq ishetini nesi? Bir emes, eki emes. Óziń bilesiń, onyń ústine joldastaryn da ertip kele beredi.

— Al bul endi áıeldigińe qaraı baǵyp ketkeniń. Kelse, nesi bar, meni eń jaqyn joldasym dep ózimsingeni. Ar jaǵyn oılap jatpaıtyn aqkóńil jigit. Kelgisi kelse, keledi. Aıtqysy kele me, oıyndaǵysyn aıta salady. Men sıaqty tómen qarap, mińgirlep qalǵannyń nesi jaqsy!

— Seni qoıshy, ózińmen óziń jybyrlap júrgen bireýsiń. Janyp turǵan ot bolsań, jalyn bolsań, óstip júrer me edik... Meniń túsinbeıtinim - úlken qyzmettegi adam kishkene sabyrly bolsa. Aıtqan sózin oryndasa.

— E, bizdiń Álimbek sózge de, iske de myqty. Sen ony óıtip kemite almaısyń.

— Áı, qaıdam?! Sózine myqty bolsa, baıaǵy ýádesi qaıda?

— Qaı ýádesi taǵy?

— Meni «jumysqa ornalastyram» dedi, «qatyram» dedi... Áli joq. Al ana Jamaldy... - degen sátte Baqtıdyń daýsy sál pásteı shyqty. - Jamaldy ornalastyryp qoıypty.

Bul Qabylhan úshin kútpegen jańalyq edi. Senbegen pishinmen táptishtep qadala surady. Ras eken. Jamaldyń ózi aıtypty. Azdap maqtanshaqtyǵy bolǵanymen, aýzynda sóz turmaıtyn aqkóńil jan. Tipti Asqardyń ózinshe qupıa sanatyna kirgizip, jasyryp-jaýyp júrgen syrlaryn da ańdamaı syrtyna shyǵaryp qoıady. Baqtıdyń qarapaıym muǵalimdikke qoly jetpeı júrgende Álimbek Jamaldy aparypty da, halyqqa bilim berý bólimine kadrlar bólimine bastyq etip laýazymdy qyzmetke qoıypty.

— Dos-jarannyń ósip jatqanyn, árıne, qyzǵanýǵa bolmaıdy, - dedi Baqtı úni qubyla túsip. - Biraq, ekinshi jaǵynan alǵanda sengen adamyń seniń ótinishindi aıaq asty qylyp, ekinshi bireýge qol ushyn berip jatsa she?

— Túsinbedim, - degen kezde Qabylhannyń kirpikke zárý qysyq kózderi jypylyqtap ketti. - Jamaldyń onsyz da jumysy bar emes pe? Sen ǵoı munda tabanyńnan taýsylyp júrgen...

— Mine, másele osynda bolyp tur emes pe? Ne úshin júregim aýyryp tur meniń?

Asqardyń jubaıy Jamal basqa kásiptiń adamy, qaladaǵy kópshilik kitaphanalardyń birinde isteıtin. Kezinde úı ishine jaıly tynysh qyzmet dep ádeıi sol jerge ornalastyryp júrgen kúıeýi. Sodan ózi de bul orynǵa úırenip, baýyr basyp ketken edi. Sol Jamal bir kúni aıaq astynan jumysyn aýystyryp shyǵa kelgeni. Endi ol qaladaǵy bir aýdannyń bilim berý bóliminde kadrlar jaǵyn basqarady. Iaǵnı, qyzmet dárejesi de, jalaqysy da ósken.

Áýelide qurby kelinshektiń bulaısha birden sekiris jasaýy tanystardy da ájeptáýir tańyrqatyp tastady. Qýanyshymen quttyqtaı kelgen Baqtıǵa bulaısha tez ósýdiń mánisin shymshymdap qupıalap jetkizgen - Jamaldyń ózi eken. Bir aýyz sózben aıtqanda, bári Álimbektiń arqasy kórinedi. «Reti kelse, qurbyńnyń qyzmet jańdaıyna járdemdes» dep, Asqar oǵan ońashada aıtyp qoısa kerek. Mınıstrlikte jaýapty qyzmette otyrǵan adam úshin mundaı sharýa qanshalyqty qıyn deısiń. Sonan bosaǵan bir táýir orynǵa joldasynyń jubaıyn lyp etkizip otyrǵyza qoıǵan ǵoı.

— Sonda qalaı? - dedi ekeýi oqshaýlana berisimen-aq Baqtı kúıeýine. - Biz ǵoı kelgeli onyń qulaq etin jep júrmiz. «Qatyramyn, isteımin» dedi birden-aq. Eshkim zorlap aýzyna salǵyzǵan joq. Aqyry ne boldy ýádesiniń. Sıyrquıymshaqtatyp aparyp joq qyldy emes pe?

— Kim sıyrquıymshaqtatqan?

— Kimi nesi, eı, mynanyń? «Biteýsiń» desem ǵoı, taǵy ashýlanyp qalasyń. Belgili emes pe kim týraly aıtyp otyrǵanym. Túkke túsinsem, buıyrmasyn, sonda qalaı bolǵany?

— Ne qalaı bolǵany bar?

— Ýádeni berip-berip kelip, ótinishimizdi aqyry dalaǵa tastaıdy. Al, Jamaldy aparyp, óz sózimen aıtqanda, jumysqa «sart etkizgen». Jáne tipti ol óz salasynda istemeıtin, basqa qyzmettegi adam. Sonda qalaı bolǵany deımin de?

— Ne qalaı bolǵany bar? Reti kelip qalǵan shyǵar, - dep Qabylhan sol baıaǵy ózine tán jaıbaraqattyǵyna salǵysy keldi. Biraq, ar jaǵy áıeliniń saýalyna jaýap taba almaı, dáıeksiz halde «Iapyr-aı, sonda!..» deı bergen.

— Asqardyń aılyǵy ǵoı senikinen áldeqaıda kóp. Endi, mine, áıeliniń aqshasy ósip jatyr. Al biz bolsaq, mynaý úsh balamen eki bólmeli úıge qamalyp otyrǵanymyz. Ekeýmizdiń de aqshamyz az. «Kómektes» dep aıtyp edik Álimbekke. Tipti aıtpasa da, ózi kórip otyr emes pe? Kómektese salatyn jóni bar edi...

— Endi reti kelmeı jatqan shyǵar.

— Nege reti kelmeıdi? Tipti osy Jamaldyń ornyna meni-aq alǵyzatyn jóni bar edi ǵoı Álimbektiń. Osy úıge taǵy keler. Aıtarmyn sol kezde.

— Qoı, qaıtesiń? - dep oıy shabandaý Qabylhan osy sátte ǵana eleń etti.

— Jamaldyń qulaǵyna tıse, uıat bolar. «Meniń jumysqa ornalasqanymdy kóre almaı, ishtarlyq jasap otyr» demeı me? Aıtpaı-aq qoı.

— Jamaldy jaqsy bilem ǵoı. Óıtip aram oılamaıdy ol. Tipti másele - onda emes, myna Álimbekte bolyp tur ǵoı. Osydan keler ol taǵy bir kúni, aıtarmyn. Qara da tur. «Dosym, dosym degende bapandaısyń. Qınalǵan shaqty járdem bermeıtin dostyń ne keregi bar?..»

Baqtıdyń sál-pál ashyna sóılep otyrǵany da sodan. Jeke basyn qudaıdaı syılaıtyn, senetin, ishteı táýir kóretin dostyń ózine kelgende búıtip nesine syrǵaqtaı beretinin onsha túsinbeı qalǵan jáıi bar. İshine jıǵan renishin kelesi jolyǵysqanda-aq naz retinde búrkemelemeı aıtyp salmaqshy.

Álimbek dese, ishken asyn jerge qoıatyn, syrtynan qylshyq jýytpaı júretin kúıeýine de ókpeli. Aıtqan sózin jerge tastap, osyndaı ótinishin oryndamasa, ondaı dostyń bastyq bolǵanynan ne paıda, ne qaıyr? Oryndata almaı júrgen Qabylhannyń bedeliniń joqtyǵy shyǵar. Dostarynyń aldynda bedelsiz jigit áıeli qaıdan syıly bola qoıýshy edi?

Aınalyp kelgende, baǵanadan bergi Baqtı sóziniń saıatyn túıini osy.

* * *

Erteń emes, búrsigúni úlken keńes. Búkil oblystyń sen tur, men ataıyn deıtin óńsheń myqty muǵalimderi jınalmaq. Myqty bolǵanda, myqtylardyń bári emes. Tek bir pán boıynsha ǵana beretinder. Mamandyq jaǵyna kelgende, Qabylhannyń ózin de osal deýge bolmaıdy, sıfr ataýlyny alaqanyna salyp, qaqpaqyl oınatqan alymdy matematık.

Biraq osyndaı jaýapty jıynnyń qarsańynda «Men myqtymyn» dep uzyn arqaý, keń tusaýǵa salatyn jaǵdaı qaıda? Jáne óıtip toqpeıil kóńilmen myǵymsyp júrý áý bastan daǵdysyna jat nárse.

Astyńǵy salbyrańqy ernin jınaı almaı, qaǵazǵa shuqshyńdaı úńilip jatqan. Esikten kirip kelgen er kisiniń:

— Assalaýmaǵaleıkým! - degen qarlyǵyńqy daýsy da eleńdete qoıǵan joq. Jumys babymen kabınetke kirip jatatyn kelimdi-ketimdi kisiniń qaısy birine nazar aýdara bersin. Degenimen, bul joly amalsyz basyn kóterýge týra kelgen. Óıtkeni bógde jigittiń izdep júrgen adamy basqa eshkim emes, tup-týra munyń ózi bolyp shyqty.

Bir kórgen kisisin umytpaıtyn ádeti. Jalt qaraǵan ol esik bosaǵasyndaǵy eńkishteý erkekti bul joly da aınytpaı tanydy. Tanyǵany sol eken, aınalany umyttyryp tartyp áketken jumys álemine degen jaıyna qaldyryp, qalbań etip ushyp turdy:

— Oı, Qabden! Senbisiń, eı? Qane, kelshi beri...

Jaratylysyndaǵy jaıbasarlyqqa baǵyp, meımannyń «beri kelýin» kútip turǵan joq. Qolyn aldyǵa usynǵan kúıi adymdap qarsy júrdi. Sodan kabınette jumys istep otyrǵan tórt-bes adamnyń nazaryn amalsyz ózine qabyldap, qunystaý beıtanysty qushaqtaı alǵan.

— Iá, Qabden-aý, qaıdan júrsiń?.. Kel, beri otyr...

Adamǵa aýyrlaý qaraıtyn ala kózderimen kabınet ishin marǵaý ǵana sholyp ótken bógde jan báribir «beri kelmedi». Tar kabınette taqasyp jumys istep otyrǵan jurttyń mazasyn alýdan qashypty. Ekeýi dálizge shyqqannan keıin:

— Iá, qaıdan júrsiń, baýyrym? - dep, Qabylhan saýalyn jalǵastyra tústi. Qabaǵyn eptep jazǵanymen, Qabdenniń túnerińki túri áli de onsha jylı qoımaǵan syńaıly.

— Óstip tań qalatynyńdy bilip edim. Biraq, molodes ekensiń, birden tanydyń. Seniń jalpy osy Almatyda turatynyńdy estigemin. Biraq qaıda isteıtinińdi bilmeıdi ekem.

Qabden de - ınstıtýtta qatar oqyǵan jigit. Fakúlteti basqa bolǵasyn ekeýiniń qarym-qatynas jasamaýy, tipti bir-birin tanymaýy da ábden múmkin edi. Bulardyń jolyn ushtastyrǵan...

— Bári qutty bolsyn! - dedi Qabden shylym tútinin aýzynan syzdyqtata shyǵaryp turyp. — Astanada júrip, bulaısha tirlik jasaý da ońaı emes.

— Óz haliń she?.. Óziń týraly da estıik endi.

Kóp aıtar eshteńesi joq eken. Temir jol boıyndaǵy shaǵyn qalada turady. Temir jol mektebinde sabaq beredi. Úılengen. Biraq ol tirshiligi sátsiz aıaqtalypty. Qyzdaı alǵan áıelimen ajyrasyp ketipti. Qazir basqa bireýmen otasqan sıaqty. Bitti, Qabdenniń ózi týraly aıtatyn bar málimeti ázirshe osymen shektelmek.

Adammen birden úılese ketýi qıyn, minezi oǵashtaý jigit ekeni de esinde. Kóbinese osylaı úndemesten, ózinen ózi túnerip júrgeni. Anda-sanda basyp turyp iship alady. Kimdermen, qaıda júrip ishetinin eshkim bilmeıdi. İshimdikke úıir jigitter Qabylhannyń aınalasynan da tabylyp jatatyn. Biraq solardyń eshqaısysynyń Qabdenmen stakan qaǵystyrdym degenin estimepti. Qalaı degende de osy qunystaý qurdasynyń adamdy tarta qoıatyn súıkimdiligi shamaly edi.

Áńgime tipti de onda emes. Qabylhannyń esine sart ete túsken - osydan on jylǵa taqaý ýaqyt ótkenimen, áli umytylmaı júrgen bir kishkene oqıǵa.

Jaýyndy kúzdiń sylbyrań keshinde jataqhana janynda edireńdesken jigitter jınalyp qalypty. İshterinde bir ıyqtaryn alǵa berip, únemi tóbeleske suranyp júretin osy mańaıǵa tanymal sotqarlar da bar. Báriniń izdegeni - bir-aq adam. «Qaıda? Qaıda?.. Jaǵyn aıyryp, janyn jahannamǵa jiberemiz... Kórsetemiz!.. Qurtamyz!» dep qoqılanyp alypty shetterinen. «Sender de sonymen birge oqısyńdar ǵoı» dep, beısaýat ótip bara jatqan eki-úsh stýdentke de qoqan-loqqy kórsetipti.

«Ózi kelmese, bárińdi de soǵamyz» dep, myǵymsyǵan buzaqy toptyń jýyr mańda taraı qoıatyn syńaılary baıqalmaıdy. Sonan Qabylhan buzyqtarmen sóılesýge amalsyz shyqqan. Amalsyz shyqqany - álgilerdiń izdep júrgen adamy basqa jerde emes, tup-týra ózimen bir bólmede turatyn edi.

Mámilege shaqyrǵan elshiniń sózin ekilenip alǵan tentekter qulaqqa da ilgen joq. «Á, solaı ma?... Birge turamysyńdar? Endeshe má saǵan!» degen daýysty estı bergeni sol edi, aýyr soqqydan jalp etip ushyp tústi. Álde bir qyzdar yshqyna aıqaılasyp, araǵa túspegende, jaǵdaıy múshkil bolatyn. Ońaıshylyqpen ese bermeıtin ójet minezdi qala qyzdary ekenin keıin bildi. Olarmen kezdese qalsa bolǵany, qysylǵanynan betinen basyp, qatty yńǵaısyzdanatyn.

Sózdiń qysqasy, sol keshte buǵan judyryq jumsaǵandardyń arasynda osy Qabden de júrgen. Onyń solaı júrýi zańdy da edi. Óıtkeni sol túngi shataqtyń uıytqysy da, urany da basqa eshkim emes, Qabdenniń naq ózi bolatyn.

Eske alyp tereńdeı berip qaıtedi, eskirýge aınalǵan ıtjylǵy áńgime ǵoı. Sol bir jaısyz oqıǵa tap búgingideı kóz aldyna kóldeneńdep kele qalǵanymen, Qabylhan ol jóninde lám-mım dep jumǵan aýzyn ashqan joq. Qazir ekeýara órbigen áńgime ótken-ketken qaıdaǵy bir usaq-túıektiń tóńireginde ǵana.

— Qabylhan, sen maǵan mynany aıtshy, - dedi Qabden qarasy aýyrlaý ala kózderin kenet seriginiń júzine tapjylmastaı qadaı túsip.

— Iá, neni?

Bul jolǵy jaýap ózi tyǵyz ýaqytty saǵyzdaı sozyp baryp estilgen:

— Aqjannyń adresin bershi.

— Aqjannyń? Qaıdaǵy Aqjan?

Sasyp qalǵan Qabylhannyń qysyq kózderi yrqynan tys jypylyqtaı jóneldi. Sóıtse Qabdenniń buǵan ádeıilep izdep kelgen maqsaty basqa bolyp shyqty. Aqjannyń osy qalada turatynyn kezdeısoq estip alǵan. Joq jerden eski tanysyna at basyn arnaıy burý sebebi de soǵan baılanysty eken. Áıtpese buny bir sonshalyqty ólip-óship saǵynyp bara jatyr deımisiń.

— Neǵyp úndemeısiń? Adresin aıta salýdyń ne qıyndyǵy bar? Eń quryǵanda telefonyn jazyp alaıynshy.

Neǵyp úndemeıtini - Qabylhannyń ózine ǵana aıan. Myna shirkindi, qalaı bolǵanda da, Aqjannyń mańaıyna jolatqysy joq. Qunys jaýyryndy, qorashtaý, túnerińki kóńilsiz jigit bolǵandyqtan emes. Baıaǵy shataq oqıǵa týra sol qalpynda kóz aldyna qaıtadan qalqyp shyǵa kelgen.

Sol joly Qabden tobynyń izdeý salyp, jer kókten taba almaı júrgen adamy - bul kúnde Aqjan sulýdyń qudaı qosqan qosaǵy. Eki túıe úıkelse, arasynda shybyn ólediniń kebin kıip, eki arada bosqa taıaq jep júrgen Qabylhan baıaǵy. Sodan kúıip qalǵan aýyz. «Myna Qabden jubaılardyń arasyna taǵy túsip, ottyń basyn búldirip júrmesin» degen saqtyǵy.

— Áı, Qabden, Aqjan - qazir úıli-barandy adam. Eki balasy bar... Qaıtesiń endi ony? On jyl ótti emes pe odan beri. Jaıymyzǵa júreıik te.

— J-jo-oq, - dedi Qabden julyp alǵandaı basyn jigerlene shaıqap jiberip. - Sen meni túsinbediń. Ol áńgimeniń bári eskirdi ǵoı. Umyttyq qoı. Maǵan onyń keregi ne? Aqjanda basqa sharýam bar...

Kisiniń kóńilin qıýdy bilmeıtin Qabylhan qyryq jylǵy tanysy qıylyp bolmaı turyp alǵan soń, qaıdan shydasyn. Aqyry berdi telefonnyń nomerin. Sonda da Aqjandikin emes, Álimbektiń. Aırandaı uıyp otyrǵan baqytty otbasyna qylaý túspeý úshin osylaı istegeni durys dep bildi. «Sharýalaryna aralasyp nem bar? Ózderi túsinise jatar. Túsiniser».

* * *

— Baqtı, júr tez... Áı, bassańdarshy aıaqty!

Toptyń aldyna túsip alyp, dedekteı basyp kele jatqan Qabylhan artyna buryla qarady. Óz tıisti sybaǵasynan qur qalyp bara jatqandaı tym asyǵýly.

— Sonsha ne boldy qýyryp?... Demonstrasıanyń taraǵany jańa ǵoı. Áli ýaqyt bar. Onan da ana Álhamdy kóterseńshi, sharshaı bastady, - dedi áıeli eptep ashýlanǵan syńaımen. Shynynda da ortalyq alańdy toltyrǵan qaraqurym halyqtyń seıilgeni jańa ǵana. Dástúrli sherý aıaqtalysymen, kóshe-kóshege qalyń kisiniń tolyp ketetin qashanǵy ádeti.

Jóńkile jyljyǵan adam aǵystyń yǵymen alańnan tómen qaraı quldılaı túsip keledi. Ásem bezendirilgen alańdy túrli mýzyka áýenderi men adam daýystary gýildetip kernep tur. Qyzyldy-jasyldy alabajaq qalaǵa merekelik saltanattyń ústemdik qurýy zańdy da. Dál osyndaı kóńildi jaǵdaıda urys-keris, renishke tipti oryn joq, jaraspaıdy. Sondyqtan ba, erli-zaıypty ekeýdiń uzaq kúńkili de urys-keriske ulasa almaı, sıyrquımyshaqtanyp baryp úzildi.

— «Jıynnan keıin týra bizdikine qaraı tartyńdar. Kútip otyramyz, basqa da kisiler bolady» degen. Ózi endi keshigip barsaq, bizge uıat qoı, - dep otaǵasy asyqqanyna ózinshe aqtalǵan bolyp jatyr.

— Uıatynan buryn, tamaqsaý neme, dastarhan ǵoı kókeıińdi tesken. Qulqynyńdy jybyrlatyp bara jatqan salqyn syra taǵy bar, - dep Baqtı da beriser emes. -Tezirek jetkiń kelse, qolǵa al ana balany.

Lıftige minip, báleninshi qabatqa kóterilgenshe tańdaılary kebersip, tórteýi de terlep ketken edi.

Qabylhan beker asyqpapty. Úı ishi tola ózderi sıaqty bógde kisiler, ıaǵnı, qonaqtar. Tizilgen tisterin kórsetip, qaradaı yrjalańdap kúle beretin Zákı de osy toptyń arasynda. Merekelik sherýden sharshap-shaldyǵyp jetken meımandar sýsyn iship, syqylyqtaı kúlisip, endi ǵana jan shaqyrysyp jatqanǵa uqsaıdy.

Jańadan kelgender de jar jaǵalap, jatyrqap turyp qalmaı, olarmen ózimsine aralasyp ketti. Tipti tórt jasar Álham da qonaq uldyń qolyndaǵy pepsı kola shıshasyna jarmasqan.

— Úıbaı, Álimbek kórinbeıdi ǵoı, - dedi Baqtı bólmedegilerdiń barshasymen baıyppen amandasyp shyqqannan keıin. Bir-birine jaltaqtaı qaraǵan qonaqtardyń siltegeni - as úı jaqtaǵy Aqjan. Aınalasyna samarqaýlaý ǵana kóz salyp, asyqpaı júretin aqsur kelinshek aljapqyshyn taǵyp alyp, as-sý daıyndaý qamynda.

— Qazir keledi, otyra turyńdar, - boldy onyń bar jaýaby.

Qojabıke kelinshektiń sabyrly úni tym senimdi estildi de, qonaqtar alańsyz otyryp, demikterin basty. Bastary túgeldengen jurt ony-puny áńgimeni ermek qylyp, ýaqyt uzartysqan. Biraq báriniń ańdyǵany - mazasyz bala-shaǵanyń yrqymen ashylyp-jabylyp turǵan syrtqy esik. Uzyn boıly úı ıesi úırenshikti ádetimen qarqyldaı kúlip kirip kele jatqandaı bolady da turady.

Jurttyń:

— Apyr-aý, bul Álimbek qaıda júr? - degen saýalyna Aqjannyń qaıta-qaıta qaıtaryp jatqan jaýaby da jalǵyz:

— Mana syra ishemin dep shyǵyp ketken... Osynda bir kórshi jigittermen baratyn jerleri bar. Soǵan ketken shyǵar. «Jaqyn jer ǵoı...» dep, aıaǵyna súıretkisin ilip jatyr edi.

— Súıretkisi deımisiń? - dedi ózinen ózi yrjalańdaı kúle beretin Zákı bir sát ezýin jıyp. - Kóshege súıretkimen shyǵatyny nesi? Ondaı jaman ádetti qoıǵyzý kerek qoı.

— Kún jylynǵaly sondaı bir ádet taýyp aldy. «Qazir kelemin» deıdi de, súıretkisin ilip, zý ete qalady. Meniń sózimdi qulaǵyna da ilmeıdi.

— Qoıshy, onysy uıat qoı. Ásheıin qatardaǵy kisi bolsa, bir sári. Baqandaı mınıstrlikte isteıdi, onyń ústine qarapaıym qyzmetker de emes, ájeptáýir bastyq. Sóıtip júrip súıretkimen syraǵa barǵany qaı sasqany? Tipti ondaı úlken qyzmetkerdiń qalyń kópshilikpen birge turyp, saptyaıaqtyń kóbigin úrlep turǵany da bir túrli ǵoı...

Tózim taýsylyp bara jatqasyn, jaqyn mańdaǵy bir-eki syrahanaǵa bala júgirtýge de týra kelgen. Biraq ýaqsyz ýaqytta joǵalyp ketken úı ıesi týraly ol jaqtan da derek shyqpady.

— Áı, sol myqty jolda joldastarynyń biriniń úıine burylyp ketken ǵoı. Kóńilshek neme júr degenge erip júre bergen ǵoı... - desti qonaqtar.

Biraq kóńildegi kúdik tumany qoıýlana túskendeı. Árkimniń kókeıinde qyltyńdap bas kóterip jatqan - «İship-iship mas bop qalmady ma eken?», «Kósheden óte bergende, mashına qaǵyp ketpedi me eken?», «Mılısıamen baılanysyp qalǵan joq pa?» degen tárizdi kúmándy saýaldar. Sondyqtan ba, ózekteri qansha talǵanymen, eresek kisiler asqa tábetsizdeý qol sozǵan boldy. Búgingideı meıram kúnine múlde úılespeıtin báseń bastalǵan áńgime de onsha qaıtadan órshı almaı, úzilip qalýda.

Sonymen úı ishindegi mazasyzdyq barynsha kúsheıip, jurttyń berekesi qashýǵa aınalǵan sátte syrtqy esik sart etip ashylyp (bul úıdiń esigi mundaı ýaqytta qulypqa bekitilmeýshi edi), eńgezerdeı erkek entelep kirip keldi. Erkek bolǵanda ózge emes, manadan beri osyndaǵy barsha qaýymnyń basynan bastap izdeı bastaǵan, aqyry ishkenin iriń, jegenin jelim qylyp, ábden abyrjytýǵa aınalǵan adamy, úıelmendeı iri úı qojasy.

Úlken-kishisi bar barlyǵy bir daýyspen shý ete qalysty. «Qaıda júrsiń?.. Neǵyp joǵaldyń? Aqyry keldiń-aý!» degen tárizdi qýanyshty shý, daýryqqan daýystar.

— Joldastar, jeter, jeter!.. - dedi Álimbek eki qolyn jaıqaı siltep. Qaýmalaı jónelgen qaýym bir sát tynyshtala qalǵandaı boldy. - Bárińizdiń aldyńyzda aıyptymyn, aǵaıyn!.. Ábden keshikkenimdi moıyndaımyn. Jigittermen birge syraǵa shyǵyp edim, baryp júrgen jerimizde bolmaı qalypty... Sonan izdep, talaı jerdi sandalǵanymyz. Onyń ústine búgin birinshi maı, demonstrasıa bitkenshe esh jerde syra satpaıdy eken. Aqyry taksı ustap, bir túpkirge bardyq...

— Myna túrińmen ba? - dedi Qabylhan Álimbektiń ústin nusqap. Sóıtse, aıaǵyna súıretki ilgen jigittiń butyna kıgeni de kádimgi sport kostúmynyń shalbary.

— Eı, qoıshy, sen de! Onda turǵan ne bar? Asyǵyp, baıqamaı qalyppyn. Qysqasy, sonymen qoıshy, jigitter qyzǵannan keıin jibermeı, áreń shyqqanym. Aqyry taksı ustap, úıge áreń jetkenim. Kóńilshek sorlymyn ózim de bir júrgen. Al, qane, kidirmeıik. Tegis quıylsyn!..

* * *

Aýyr uıqynyń endi ǵana kúshine minip, bel ala bastaǵan kezi. Áli tús kórip te úlgermegen tárizdi. Áldeqandaı qońyraý úni shyr-shyr etip, bulardy sol bir tátti uıqynyń qushaǵynan ajyratyp almaq árekette.

— Barshy, anaǵan, - dep, yńyrsı kúbirledi de, áıeli ary qaraı aýnap tústi. Óziniń bas kóterer erkek ekeni esine tússe kerek, uıqyly oıaý kúıde sendelektep tura bergen.

— Sol ǵoı, - dedi áıeli taǵy da túsiniksiz kúbirlep. - Seniń álgi dosyń... Osylaı tún ishinde mazany alyp júrmese, ishi kebedi ǵoı... Men tura almaımyn, ózderiń...

Qarańǵyda sıpalanyp, telefondy ázer tapty.

— Ál-leý... - Jaýap ornynan membrananyń ar jaǵynan áldeqandaı túsiniksiz dybys estildi. Adamnyń óksigi sıaqty ma, qalaı? - Áleý deımin.

— Qabylhan?.. Bul sensiń be?

— Iá, men... Sóıleseńshi endi...

— Qabylhan-aý!.. - Jaýap ornyna telefonnyń ar jaǵyndaǵy adam óksip jylap qoıa berdi. Uıqysy shaıdaı ashylǵan. Bir jamanshylyqty sezgendeı júregi atqalaqtap áketip barady. Sóıtse, beker shoshymapty.

Qarlyqqan únmen qaltyraı sóılep turǵan Aqjan eken. Tún ortasy aýǵan beımezgil ýaqytta bezildeı jóneletin bezbúırek telefonnan bez. Ondaı telefonnyń jaqsylyq habar ákeletin kezi kem de kem bolar. Bul jolǵy bezekteýdiń salmaǵy tipti áride jatypty. Jetkizgeni - jalǵyz aýyz jamanat.

Aqjannyń aýyldaǵy sheshesi qaıtys bolǵan. Júrekti tilip túsken tildeı telegrammanyń qolǵa tıgeni jańa. Balalarymen ǵana otyrǵan jalǵyz kelinshek talyp túse jazdapty. Esin jıa almaı, qansha ýaqyt eseńgirep qalǵanyn bilmeıdi. Onyń jaǵdaıyn jaqsy túsingen telegramma ákelýshi jigit kórshi kempirdi oıatypty.

Qas qylǵandaı sol sátinde úıde Álimbek taǵy da joq edi. («Ol qaıda júr edi?» dep suraýdyń ózi artyq.) Esi shyqqasyn, ne istep, ne qoıǵanyn bilmeı, jan dármen telefonǵa jarmasqan...

Uıqy qansha tátti bolǵanymen, amal qansha! Ekeýi asyǵyp-úsigip qolǵa tıgen birdemelerin ústige ildi de, kóshege shyqty.

Áıteýir kezdesken bir mashınaǵa otyryp, belgili adreske qaraı bir-aq tartty.

* * *

Sonan bir kúni moınyn ishine tyqqan murtty qara jigittiń jaımen basyp, úıge kirip kelgeni. Onyń kim ekenin á degende Aqjan shyramyta almaı qaldy. Kirpik qaqpastan, qadala qarap baryp, qapysyz tanyǵan - Álimbektiń ózi.

— Oho, kogo ıa vıjý! - dedi ol óz daǵdysymen qushaǵyn asha umtylyp. - Iá, joǵary shyq, neǵyp tursyń...

Abyrjyp qalǵan Aqjannyń nıet tanytyp, bas ızeýge ǵana shamasy jetti.

Bul kelgen - Qabden edi. Iá, ótken joly Qabylhanǵa soǵyp, osy úıdegi bir kisiniń telefonyn suraǵan Qabden. Instıtýtta qatar oqyǵan bul ekeýiniń tanysy. Jáne jaı ǵana tanystary emes... Bulardyń qarym-qatynasy jaı tanystyqtan góri tereńirek edi. Biraz zaman ótken sol bir yńǵaısyz ýaqıǵalardy dál qazir eske alyp jatý oryndy bola qoıar ma eken? Áı, qaıdam?!..

Únemi túnerińki júretin Qabdenniń qabaǵy sál-pál ashylǵan sıaqty. Aqjannyń ańǵarýynsha, ózi kádimgideı eseıip qalǵan. Uıǵyr óńdes sopaqtaý qońyr óńine eptep syzattar túsken. Tikireıgen shashy da suıylyp qalǵandaı ma, qalaı? Tek murty ǵana sol qop-qoıý qalpy.

Áńgime salqyn ǵana órbidi. Jarqyldaı qarsy alǵanymen, Álimbek te kenet tulǵasyn tiktep, mańǵazdana qalypty. Keńsedegi kabınetinde otyrǵan bastyq roline kirip, sózdi únemmen ǵana shyǵarady.

Qansha qolqalaǵanymen, Qabden dastarhannan dám tıgen joq dese de bolady. Eki qolyn aldyǵa salyp sileıip otyrdy da qoıdy. Anda-sanda urttap qoıatyny -aldyndaǵy ystyq shaı ǵana. Aýyr qozǵalatyn kóz qarashyqtary qasyndaǵy eki adamnyń birin qýalaı jyljıdy. Sırekteý til qatyp otyryp, baǵyp-qaqqany - sol. Baıqady ma, joq, baıqasa da, ádeıi syr bermeı me, Álimbek onyń bul qylyǵyna múlde nazar aýdarmaǵan pishinde.

Sheshesine kóńil aıtý syltaýymen Aqjanǵa arnaıy jolyqqysy kelgen eken.

Keter sátte kelinshekke janasa berip:

— Men seni umytqamyn joq, - dedi kúńgirt únmen aqyryn ǵana.

* * *

Balalar uıyqtap qalǵan. Endi Baqtıdyń óz tósek-oryndaryn yńǵaılaı bergeni sol bolatyn. Ekeýin de selk etkizgen - telefon shyldyry. «Taǵy da mezgilsiz ýaqytta. Bul kim bolýy múmkin?» degen oı quıyndaı júıtkip ótti. Bul joly telefondy kótergen -Baqtı. Qabylhanǵa estilip jatqan, árıne, sonyń ǵana daýsy:

— Iá, ıá... Jaıshylyq pa?.. Ne deıdi! Qoıshy... Múmkin emes. Iá, ıá... Oıpyrym-aı, qoıshy!.. Sonan?.. Basqa eshteńe aıtpaıdy, á?.. Masqara!.. Sumdyq boldy deseıshi!.. Aqjan, kishkene sabyr et, qazir baramyz... Qazir.

— Ne bopty? - dedi myna áńgimege eriksiz eleńdegen Qabylhan basyn kóterip alyp. Túr-túsi qubylyp ketken Baqtı birden jaýap qatýǵa shamasy joqtaı, basyn shaıqaı beredi.

— Sumdyq!.. Sumdyq!..

— Oıpyrym-aı, ne bopty? Aıtsańshy úzdiktirmeı!

— Álimbek...

— Iá, nemene, Álimbek? Birdeme bolyp qalyp pa oǵan?

— Iá, bolyp qapty.

— Ne bolypty?

— Ketip qapty.

«Ketip qapty» degen sózdi ekiushty túsingen Qabylhan:

— Ne deıt? Qaıda? - dedi shydaı almaı. Qazaq keıde «Qaıtys bolypty» degendi de qazaqtyń keıde osylaı aıta beretini bar ǵoı.

Sóıtse, Álimbek úıinen ketip qalypty. Keshkisin keshirek kelgen. Áıeline «Men endi kettim. Ajyrasamyn senen» dep, qysqasha ǵana málim etken. Sonan issaparǵa ustap júrgen sýmkasyn ıyǵyna ilip alyp, lezde taıyp turǵan. Sotqa aryzdy artynan aparyp bermekshi kórinedi.

Sýyt jetken tosyn habar erli-zaıypty ekeýdi jaı túskendeı eseńgiretip ótti. Ańyraıǵan qalpy bir-birine qarap, qımylsyz qalypty. Alǵash es jınaǵan Baqtı boldy:

— Myna sumdyqty estip alyp, qalaı otyramyz? Qalaı shydaımyz? Baraıyq! - dedi ol ózgergen únmen yshqyna daýystap.

Jańa ǵana salynǵan jar tósegi taǵy da qańyrap qala berdi.

Bular kelgende Álimbektiń úıine birer adam jınalyp úlgergen eken. Onsyz da surlanyp júretin Aqjannyń óńi qashyp ketken. Qabylhannyń ony qatty ashýlanǵanyn kórgeni osy. Qara kózderi jasaýraı qyzaryp otyryp aıtqan áńgimesiniń uzyn-yrǵasy mynaý.

Úı ishi artynan qalaǵa kóship kelgenimen, qyzmetten soń áldeqaıda qańǵyp ketý, tipti úıge túnemeý sıaqty jaman ádetin Álimbek bir jola qoıa almaı júripti. Onyń shet jaǵasyn eptep joldastary da sezedi eken.

Sonan búginde sol daǵdysyna baǵyp, úıge keshteý kelgen. Kelisimen áı-sháı joq: «Aqjan, balalar uıyqtady ma? Uıyqtasa, tipti tamasha boldy. Meniń senimen ońsha sózim bar» degen entige sóılep.

Áıel baıǵus kúıeýi ońashalaǵanyna qashan qarsy bolýshy edi, jumysyna baılanysty bir jańalyq aıtatyn shyǵar degen táýir úmitpen taqala túsip, qulaǵyn yńǵaılaı bergen. Álimbek bolsa, ózine táýeldi bir usaq qyzmetkerdi qabyldap otyrǵandaı mańyzdana qalyp: «Aqjan, jaǵdaı solaı boldy. Men bul úıden ketemin» degen sustana sóılep. Oıynda bóten eshteńe joq kelinshek: «Ketkeni nesi?.. Taǵy komandırovka ma?» dep, qarsy saýal qoıa bastaǵan eken, Álimbek áńgimeni qysqa ǵana qaıyryp, shubaltyp jatpastan, toq eterin bir-aq aıtypty: «Aqjan, sen de, men de bala emespiz. Máımóńkeleıtin eshteńe joq. Men úıden ketemin. Birjola. Taǵdyr solaı boldy. «Nege?» dep, «Andaı-mundaı» dep qazir suraq qoıma! Báribir jaýap berer shamam joq oǵan. Sen meni bilesiń ǵoı. Oıǵa alǵanymdy oryndamaı, tynbaımyn. Endeshe ázirshe sóz bitti. Bárin artynan túsindiremin. Boldy osymen» degen de, ony-puny zattaryn jınastyra bastaǵan.

Áýelide Aqjan kúıeýiniń bul qylyǵyn kádimgi qaradúrsin qaljyńǵa balapty. Óıtkeni qanshama shyndyqqa janastyraıyn dese de, mynaý shuǵyl áreketi tipti qısynǵa kelmeıdi. Álimbektiń keıde osyndaı dórekileý ázilderi bolýshy edi. Bireýdi joq jerden qaıdaǵy bir jamanatpen qorqytyp alyp, artynan: «Ap, bálem, qatyrdym, qatyrdym!» dep saqyldaı kúletin. Kúıeýiniń naq osy jolǵy tosyn qylyǵyn Aqjan áýeli nege jorıtynyn bilmeıdi. Eshteńe dep ýáj aıta almaı, daǵdaryp qala bergen.

Sodan ne kerek, ertesinde shydamaı, kúıeýiniń qyzmet ornyna telefon shalǵan ǵoı. Ondaǵysy: «Túndegi aıtqany shyn ba álde meni aldap, asyǵys komandırovkaǵa ketip qaldy ma?» degen kúmándy oıdy anyqtaǵysy kelgeni. Joq, telefonnan gúrildeı estilgen - basqa eshimniń emes, Álimbektiń kádimgi tól daýsy.

— Áı, seniń túndegiń shynyń ba, eı?! - degen bul tótesinen.

— Shyn emegende, qaljyń ǵoı dep pe ediń? Basyń bolsa, óziń-aq túsiner ediń ǵoı bárin.

Sonan ekeýi telefonmen shart ta shurt ursysa ketsin. Uzaq emes, aıaq astynan shyqqan myltyq atysyndaı qysqa ǵana.

Aqjannyń kúni boıy qandaı kúıde júrgenin otyrǵandardyń eshqaısysy qazbalap suraı qoıǵan joq. Áıteýir keshkisin bir habaryn berer, áńgimeniń baıybyna sonda bararmyn dep, kútpeı me? Álimbektiń myna qylyǵy oǵan túsi sıaqty kóringen. «Solaı bolýy ábden múkin-aý» degenimen, kóńili tipti de senetin emes.

Bolǵan jaıdy tyrs etip kún uzaq tisinen shyǵarmaǵan. «Osylaı da, osylaı, kúıeýim aıaq astynan buzylǵaly jatyr» dep, kimnen baryp shúıinshi suraı qoısyn. Sonan meń-zeń qalpy keshti ótkizipti. Kúndegideı balalaryn tamaqtandyryp, usaq-túıek tirshiligin isteı bergen. İshteı eleńdep, Álimbekti kútken. Qandaı jaǵdaı bolsa da bir habaryn aıtýy kerek qoı. Ákesin óltirgendi de estirtedi degen.

Sonan tósek salyp jatýǵa daıyndalyp jatqan kezde kúıeýiniń salań etip etip kirip kelmesi bar ma? Kúni boıy shıryǵyp, júıkesi juqaryp otyrǵan kelinshek ornynan lyp etip, atyp turady. Aýzyna alǵashqy kelgen sóz:

— Shyn ba, eı?

— Neshe ret aıtam men saǵan shyn dep... Baıaǵyda-aq bárin oılap, sheship qoıǵamyn. Sen oǵan renjime. Ne isteımin, endi taǵdyr solaı bolsa...

— Kim ol?.. Búıtip meni aıyrbastap ketken adamyń kim?

— Ne vajno... Báribir emes pe saǵan kim bolsa da. Eń bastysy - ekeýimizdiń ajyrasýymyz. Mine, másele sonda. Onan basqasynda seniń sharýań joq.

Qansha ustamdy bolǵanymen, budan ary qaraı shydap turý múmkin emes edi. Ánsheıinde oıy shabandaý, sabyrly, súlesoqtaý Aqjan shart ketken. Ashydyń ypqymen aıqaıdy saldy deısiń. Ne aıtyp, ne qoıyp jatqanyn ózi de bilmeıdi. Áıteýir aýyr-aýyr biraz qýatty sózdi aıtyp tastaǵany anyq. Álimbektiń ne dep aqtalǵany, qandaı ýáj aıtqany qazir múlde esinde joq. Esinde qalǵany - dirildep-qalshyldap ony úıden qýyp shyqqany. Myna tosyn sheshimniń aýyr salmaǵyn anyq túısingeni. Qorlyq pen namystan jan dúnıesi shyrqyrap, eseńgiregen kúıi dıvanǵa qulap túsken sıaqty. Áıteýir áke-sheshe arasyndaǵy bul tosyn jaǵdaıǵa balalardyń kýá bolmaǵanyna da táýbe. Qolyna ilingen dárini iship, eptep júregin basypty. Oqys oqıǵany jaqyn adamdaryna jarıalaý úshin telefonǵa jarmasqany - sodan keıin...

— Oı, sumdyq-aı! - desti myna habardy estigen úıdegiler jaǵasyn ustap: - Oıpyr-aı, Álimbektiń bul ne qylǵany?

— Áı, sol shirkin iship alyp, buzylyp júrgen joq pa eken? - dedi Zákıdiń kelinshegi.

— Iá, shynynda da. Áıtpese tipti múmkin emes nárse.

— El aman, jurt tynyshta ne qylǵan sumdyq!

— Mynaý masqara ǵoı tipti!

Tún ortasy baǵana aýǵan. Shaıdaı ashylyp, shashyrap ketken uıqynyń elesi de joq.

Daǵdarǵan jurt qarańǵyda adasyp ketip, tuıyqqa tirelgen jolaýshylardyń keıpinde. Alaq-julaq etisip bir-birine qaraǵanymen, dáıekti bir jaýap tabylar emes. Ortaq pátýaly sózge shaqyryp jatqan da eshkim joq. Qaıta saýaldar qatary saýsyldap, kóbeıe túskendeı. «Álimbektiń aıaq astynan munysy nesi?..» degen suraqpen ilese, «Sonda ol qaıda ketýi múmkin?» degen másele de qyltıyp kóldeneńdeı qalypty. Árkim ártúrli boljam aıtqanymen, kim taban astynda kóripkeldik jasap, dál jaýabyn qolǵa ustata qoısyn.

Ornynan turyp, árli-berli adymdap júrgen Qabylhannyń kózi uıyqtaıtyn bólmeniń esigine túsip ketti. Jartylaı ashyq tur eken. Jaqyndap kelip qarasa, Álimbektiń eki balasy pysyldap turyp uıyqtap jatyr. Týǵan uıalarynyń ústinen ycqyrynyp daýyl soǵa bastaǵanynan múlde beıhabar kúıde, dabyr-dúbirge oıanatyn túrleri joq.

... Qabylhan men Baqtı sol kúni osy úıde túnep shyqty.

Kelesi kúni sol kúıi qarabalaspen ótti. Zákı bar, Asqar bar biraz jigitter jantalasyp, Álimbekti qyzmet ornynan izdegen eken, taba almapty. Birese shyǵyp ketip, birese májiliske kirip ketip, áıteýir kúni uzaq ustatpaı-aq qoıǵan.

Ózara telefonmen sóılese qalsa bolǵany, Qabylhan men Baqtıdyń tiline aldymen orala ketetin de - osy tosyn oqıǵa. Ózderiniń bastaryndaǵy áńgime ysyrylyp, jaıyna qalǵan. Barlyq áńgime aınalyp kelip - «Ne isteý kerek?», «Qaıtkenimiz jón?» degenge tirele bergen.

Sonan jantalasyp izdep júrip, Asqar Álimbekti taýypty. Úgittep keshkisin úıge kelýge de kóndiripti. Sol jerde bári birigip, áńgimeniń betin ashyp almaqshy.

Qar men jańbyr qabattasa jaýyp, mazany alyp turǵan kúzdiń sylbyrań kúni edi. Qabylhan men Baqtı sýǵa malshynyp júrip, kózdegen jerge der kezinde-aq kelgen. Alǵash ózderi ǵana edi, sosyn birtindep kisiler jınala bastady. Sóıtse, jaǵdaıdy estigen jaqyn-jýyq, dos-jarannyń ózderi-aq keshkisin at basyn osylaı qaraı túzeı bastaǵan eken. Jurttyń báriniń baqqany - úı ıesi kelinshektiń qabaǵy. Qansha sabyrly bolǵanymen, oǵan qaıbir jeńil tıip júr deısiń. Áldenege kináli jandaı jurtqa tiktep qaraı almaı, ózinen ózi tuqshyńdaı beredi. Juqa erinderin «ekilik» alǵan baladaı jymyra jumyp alǵan. Birdeme aıtqaly sál aýzyn ashsa bolǵany, eńirep jylap jiberetin sekildi.

Zákı ádeıi uıymdastyryp qoıǵan ba, álde qulaqtanyp úlgergen janashyrlar shydaı almaǵan ba, jınalǵan jurttyń qaramy Qabylhan oılaǵannan áldeqaıda molyraq. Biraq burynǵydaı qaljyńdaı qarqyldasyp, jadyraı kúlip jatqan jatqan eshkim joq. Kisi ólimine jınalǵandaı báriniń de júzderi pás. «Oıpyr-aı, ras pa?» desedi shetterinen tań qalǵandaryn jasyra almaı.

Bir jaǵy teledıdardy ermek ete otyryp, kelgender kesheli-beri qaharmanǵa aınalyp ketken negizgi adamdy biraz kútti. Ýaqyt jyljyǵan saıyn báriniń jaltaqtaı qaraıtyny - úı ıesi Mádihat aǵaı.

Aqyry esikti julqa ashyp, Álimbek te kirip keldi. Burynǵydaı jarqyldaı amandaspasa da, moınyna sý ketken adamnyń túri baıqalmaıdy. Árkimmen qol alysyp, ustamdy túrde sálemdesip jatyr. Beıne bir mınıstrliktegi óz kabınetinde kelýshilerdi qabyldap júrgen sıaqty. Keıbireýlerge tipti: «O, bálenshekeń de kelip qalypty ǵoı» degen syńaıda peıil de tanytyp qoıady.

Bólme ishi bir sát siltideı tyna qalǵan. Tek bet aldy dańǵyrlap turǵan -teledıdardyń daýsy ǵana. Yńǵaısyz tynyshtyqqa arasha túsirý úshin ony ázirshe sóndirmeı turǵan - Qabylhan bolatyn. Áńgimeni qalaı bastaýdy bilmeı, yńǵaısyzdanǵan bireýler, jótkiringen bolyp jatyr.

Sóz tizginin aldymen qolǵa alǵan - úı ıesi, Álimbektiń osy qaladaǵy jaqyn aǵaıyny Mádihat.

— Al, aıtshy myna jurtqa! Aıaq astynan bul ne qylǵan dúrbeleń ózi?

— Ras pa myna kelinniń aıtyp otyrǵany? Myna kisiler ekeýmizdiń jańalyǵymyzǵa senbeı otyr. Aıt bárin, múmkin, seniń aldyńda men kináli bolyp qalǵan shyǵarmyn. Óz aýzyńmen jetkizshi túgel. Bóten eshkim joq, bári ózińniń týysyń, dostaryń... - dedi Aqjan daýsyndaǵy tolqynysty basa almaı, asyǵa sóılep. Sondaǵy Álimbek sóziniń túıini mynaý boldy.

...Iá, esh jańsaqtyǵy joq. Áıelinen ajyrasqaly otyrǵany ras. Onda turǵan sonshalyqty qandaı oǵashtyq bar? Qazir ekiniń biri ajyrasyp jatyr emes pe? Mundaıdy sumdyq kóretin qazaqtyń baıaǵy eski zamany ótken. Ajyrasý - búgingi tańda ásirese ýrbanızasıa keńinen etek alǵan aldyńǵy qatarly elderge tán qatardaǵy jaı ǵana nárse. Adamzattyń ozyq oıly aldyńǵy legi neke máselesine onsha mán bere bermeıdi. —Aqyl-sana damyǵan saıyn januıa máselesi ekinshi kezekke qaraı ysyryla bermek.

Osynaý otyz úsh jyldyq ǵumyrynda Qabylhan eshqashan da erli-zaıyptylardyń ajyrasý oqıǵasyna aralasyp kórmegen edi. Aralaspaq turǵaı, kýá bolýdyń da sáti túspegen. Náti jýas jigit myna aýyr jaǵdaıǵa birden bir kináli adam ózi sıaqty, jınalǵan jurttyń júzine tiktep qaraı almaı, qaradaı qýystana beredi. Aqjannyń abdyraýy túsinikti, al sonda jaı janashyr bolyp júrgen buǵan ne joq deısiń.

Aqylǵa shaqyrǵan ataly sózdi aldymen aǵaıyn bolyp esepteletin eki-úsh eresek kisi bastady. Odan keıin Zákı, Asqar tárizdi jaqyn joldastar kezek alyp, naq osyndaı sátte aıtylýǵa tıisti oılaryn tańdap-talǵap jatpastan, talqyǵa salysty. Aınalyp kelgende, áńgimeniń túıini: «Oıpyr-aı, aıaq astynan bul ne qylǵan sumdyq!»

— Ekeýińniń ıshaı desken kezderińdi estip pe edik? Álimbek pen Aqjan ursysyp qalypty degendi estigen joqpyz. Sonda aıaq astynan bul ne qylǵan sumdyq, eı?! - dedi Álimbekke aǵaıyn bolyp keletin Mádihat esimdi úı ıesi. Bul kisi tehnıkým oqytýshysy eken. - Ursysyp-kerisip, bir birin jamandap, ábden berekesi ketken adamdar ǵana ajyrasyp jatýshy edi. Senderde tipti synyqqa syltaý bolatyn eshteńe joq qoı. Sonda bul ne, shyraǵym-aý?

— Álimbektiń osyndaı bir soraqy qaljyńdary bolýshy edi. Aqjandy ásheıin qorqytyp qoıaıyn degen shyǵar, - dedi Zákı.

— Raıyńnan qaıt, Álimbek. Aırandaı uıyp otyrǵan januıańdy búldirme. Aqjandaı aq mańdaı jaryń mynaý, oılarynda túk joq eki búldirshiniń anaý. Odan artyq ne kerek saǵan? - dep Qabylhan da kesheden beri daıyndap júrgen urymtal sózin osy arada áńgimege qosty.

— Kim ózi bireýdiń otbasyna iritki salyp, azǵyryp júrgen? Kórsetshi maǵan! Týra shashyn bir taldap julyp, qolyna bereıin! - dedi Mádihattyń úıindegi jeńgeı.

Jan-jaǵynan jarysa qaýmalaǵan osynshama janashyr áńgime kókeıinde sańylaýy bar azamatqa áser etpeýi múmkin emes qoı. Biraq, amal ne, manadan bergi baýyrmaldyq máslıhaty jelge ushqanmen birdeı boldy. Kenet julyp alǵandaı Álimbek aryndap sóıleı jóneldi:

— Báriń de bir surqaı adamsyńdar, - dedi úlken ótkir kózderi jalt-jult etip. Daýsy qyzbalanyp, ekilene shyqty. - Ózderiń surqaı bolmasańdar da, jan dúnıeleriń surqaı. Oılaıtyndaryń - baıaǵy tozyǵy jetken taptaýyryn oı. «Ómir tek syzyp qoıǵan jolmen júrýi kerek. Sodan eshqandaı qısaıyp ketpeýi kerek» deısińder. Sol qatyp qalǵan súrleý buzylsa, sender úshin dúnıe tóńkerilip ketetin sıaqty.

Sender túsinbeısińder... Mynaý ómirde mahabbat baryn, tilmen aıtyp jetkizýge bolmaıtyn keremet baryn túsinbeısińder. «Januıa!»... «Balany oılaý kerek!», «Buzýǵa bolmaıdy!...» Mine, sózderiń osy senderdiń. Nesin aıtasyń tamasha-aq! Sonyń ar jaǵyn oıladyńdar ma sender? Adam bostandyqta bolýy kerek. Ne úshin tátti bostandyq?.. Al, aıtyńdarshy, ásheıin ózimizdi ózimiz jasandy túrde shyrmap tastaǵanbyz, - dep toqtaýsyz saırady deısiń kelip. Onan keıin áıelder jaǵy jarysa shýlap qoıa bergen. «Kóp qorqytady, tereń batyrady» degen jattandy maqaldyń jaǵdaıatyn Qabylhan naq osy jerde anyǵyraq sezindi. Jaıshylyqta bet baqtyrmaıtyn alǵyr, óktemdegen ójet jigit olaı da, bulaı da bultalaqtap, qaıraty jetkenshe qorǵanyp baqqan.

Sonan kenet eshkim kútpegen tosyn oqıǵa boldy. Ógizdeı óńkıgen atpal azamat kúrekteı qos qolymen betin basyp alyp, eńirep jylap qoıa bersin:

— Aınalaıyndar-aý, jarqyndarym-aý!.. Aıasańdarshy!.. Ne bop ketkensińder báriń? Adamsyńdar ma, ańsyńdar ma?...

Jınalǵan jurtshylyq jynyn qaqqan baqsydaı sol sátinde-aq jym bola qalysqan. Jańa ǵana zárli sózderdi túıdek-túıdegimen tastap, jan-jaqtan túıilip otyrǵan áıelder ańqıyp aýzdaryn ashyp qalypty. Tym-tyrys tynyshtyqty búldirip turǵan -jalǵyz erkektiń tyrnaýyq daýsy ǵana:

— Túsinseńdershi, oıbaı-aý... bir mınýt. Jaǵdaı solaı boldy, qaıt deısińder endi? Meni eshteńe oılamaıdy deısińder me? Osy qadamǵa barý men úshin qanshalyqty azap boldy. Neshe kún, neshe tún júrip áreń sheshkemin. Eki bala - baýyr etim. Tiri bolsam, jetimdik kórsetpeımin olarǵa. Aqjan qudaı qosqan qosaǵym edi, eshqandaı kinási joq meniń aldymda. Ómir boıy qaryzdar bop óteıin. Tóbeme kótereıin. Men sıaqty berekesizden qutylǵanyńa qýansańshy qaıta!

Aǵaıyndar, men aqymaqpyn ǵoı, osylaısha aqymaq bolyp qala bereıin... «Bir shirigen jumyrtqa» deńder de, qoıyńdar. Tek ruqsat etseńder bolǵany... Boqtańdar, jazamdy berińder. It qosyp qýyńdar, joǵaltaıyn kózimdi.

— Al, jaraıdy, - dedi Mádihat aǵyl-tegil aqtarylǵan sóz saıabyr tapqan sátte. - Sonda kim ol búkil bárimizdi aıyrbastap turǵanyń? Neǵylǵan jan? Aıtshy endi sonyń kim ekenin?

Demderin ishke tartqan jurt qaıtadan tym-tyrys bola qaldy. Bar júrekti kúpti qylyp, kókeıge kóldeneńdeı jatyp alǵan keseldi suraq osy. Barlyǵy da az ǵana ýaqyttyń ishinde atpal azamatty aıaq astynan ózgertip jibergen tylsym qudiret ıesin bilgenshe asyq. Baqyraıǵan kózder, qalqıǵan qulaqtar Álimbektiń aýzyn qalt etpeı baǵyp qalǵan.

Amal ne, barlyǵy da bosqa dámetipti. Jan dúnıesin typyr etkizbeı, jaýlap alǵan sol bir adamnyń aty-jónin aıtýdan Álimbek úzildi-kesildi bas tartty. Aty-jónin ǵana emes, turaq-mekenin, bolmys-bitimin ázirshe sezdirmeýge sert etipti.

Myna otyrǵan janashyr qaýym jata qalyp jalynsa da, jaǵasynan alyp, jaǵynan shapalaqpen tartyp jiberse de, osynaý qadirli esimniń aýzynan shyqpaıtyny anyq. Ýaǵdaly sharýa bitip, ýaqyty jetkende ózi-aq aıtady. Oǵan deıin sózderin bosqa shyǵyndap, qaradaı qınamaǵandary jón. Bireýler kúńkildep, sol suraqty qaıtalaı berip edi:

— Onyń kim ekeni sender úshin ne vajno. Vajno, chto meniń ketetinim. I vse! - dedi Álimbek baǵanadan bergi bar áńgimeni bir-aq túıip.

Qashan, qandaı jaǵdaıda kórseń de, sol ózgermeıtin qalpy. Ia qýanǵany, ıa renjigeni tipti oıǵa shomǵany da belgisiz. Aıaq astynan kelgen baqytqa bola asyp-tasyp basy aınalmaıdy, qaıǵyly sátte de kókiregi qars aıyrylyp, tozyp ketpeıdi. Sondaı beriktigi úshin de ol aǵaıyn arasynda bıik bedelge ıe bolatyn. Syryn bilgen jaqyn jandar «Áı, bizdiń Aqjan eshqashan ózgermes» dep oılaýshy edi. Ótken joly sheshesi qaıtys bolǵan kezde áıel basymen ózin ózi ustaı bilgenin aıtsańshy.

Qazir kórgen adam ony múlde tanymaı qalǵandaı. Sopaqtaý aq sary óńine áldeqandaı kókshil kóleńke úıirilipti. Tún tústes tunjyrańqy kózderine qolma-qol beınelep berýge kelmeıtin qatqyl jyltyl uıalap alǵan. Bıazylaý qońyr úninde endi taq-taq etken dikildektik basym.

Bul sátke deıin barlyq jurttyń maqsaty bireý-aq bolatyn. Ol úıinen, úıirinen bezgen erkekti raıynan qaıtaryp, otbasymen tabystyrý edi. Amal ne, ázirshe Álimbektiń alǵan baǵytynan aınıtyn syńaıy baıqalar emes. Bárinen buryn jurtshylyqty myqtap turyp daǵdartyp tastaǵany - batyr tulǵaly atpal azamattyń eki betin basyp alyp, eńkildeı jylaǵany boldy. Sonysyna bola solqyldaı bastady ma eken, bireýler tipti ázirshe bul máseleni qoıa turý kerek degen áńgimeniń shetin shyǵara bastaǵan.

Degenimen, barlyq kóńildi alańdatyp, taǵy bir máseleniń atoılap shyǵa kelgenin áste de jasyrýǵa bolmas. Ol «Osyndaı alǵyr da bedeldi azamattyń júregin jaýlap, mynadaı músápir kúıge túsirgen, otbasyn búldirýge tikeleı sebepshi bolyp otyrǵan anaý áıel kim? Sonshalyqty neǵylǵan qudiretti jan?» degen jalǵyz saýal.

«Ol kim?... Kim?..» deıdi árkim ózinshe qaıtalap.

Ertesinde-aq belgisiz áıeldi jabyla izdeý bastalyp ketti. Keshegi jınalǵan janashyr jandardyń barlyǵy da jan-jaqqa telefon soǵyp, Álimbektiń aınalasynda júrgen qyz-kelinshekterdi túgendeýge kiristi. Sońǵy kezde aralasyp júrgeni kimder, qaı áıelmen kóbirek sóılesýshi edi, jıi aýzyna alatyny kim, telefon kitapshasynda qandaı esimder bar, qyzmettes kelinshekterdiń qaısysymen sálemi túzý? Synyqqa syltaý bolýǵa jaraıtyn kúmándi jaıttardyń eshqaısysy kóńilden qaǵys qalyp jatqan joq.

Árıne, jurttyń bárinen de de belsendilik tanytqan Aqjannyń ózi. Myna oqys oqıǵanyń jer qozǵalsa da, qozǵalmaıtyn kelinshekti qalaı abyrjytyp tastaǵanyn bajaılaı baıandaýdyń qajeti shamaly bolar. Qarapaıym tildiń qaǵıdasyna salsaq, túnde uıqydan, kúndiz kúlkiden aıyryldy. Dúnıedegi eń qymbatty adamy anasy kóz jumǵanda da, dál osyndaı bolyp júdemegen tárizdi edi.

Sýyt habar qulaqtaryna tıgen qudalar da eki-úsh kúnniń ishinde kelip qaldy. Qudalar dep otyrǵanymyz - Álimbek pen Aqjannyń týǵan-týystary. Aıaq astynan týǵan qaýyrt sharýaǵa baılanysty janashyr qaýym ekinshi márte bas qosty. Bul jolǵy jınalǵandardyń deni aǵaıyndar edi. Joldastardan bolǵan Qabylhan men Zákıdiń otbasylary ǵana. Tipti Asqarlar da aralaspaı qalypty.

Oıda joqta ortaǵa túsken lań qudalardyń qaı-qaısysyna da ońaı tımese kerek. Ásirese Álimbek jaqtyń kisileri bir túrli shıryǵýly. Tentek uldy talqyǵa salyp, biraz júıke shyǵyndasty. Ityrǵyljyńǵa túsirip, qyzyl keńirdek bolǵan uzaq aıtystan keıin aqyry jazyqty jigittiń sańylaýyna birdeńe barǵan sekildendi.

Aýyldan kelgen adýyndaý jeńgesi aıtar sózin jerine jetkizip-aq baqty. Imenýdi bilmeıtin alǵyr azamat ana jolǵydaı ojarlanyp, osqyrynbaı, bir túrli jumsaryp, bylqyldap qalǵan tárizdi. Óıtpeıin dese, aldy-artyn oraǵan adýyn jeńge, ózge aǵaıyndar naqty ýáj aıtyp, bultarýǵa mursha berer emes.

Tegin aıtylǵan aqyldyń kóptiginen, amaldyń joqtyǵynan pátýaǵa kelmese, bolmaıtyn jaǵdaı týdy.

— Sender jeńdińder, men jeńildim, - dedi Álimbek jalǵyz-aq.

Sol-aq eken, bar aǵaıyn máre-sáre boldy da qaldy. Bir birin quttyqtap, «E, báse, solaı bolsa kerek edi» desip rıza bolyp jatyr bári de. Aýyl jaqta qulaǵyn tikken kisilerge «Álimbek raıynan qaıtty. Qaıta qosylatyn boldy» degen jedelhat ta jele jortyp jónelip berdi. «Kóp qorqytady, tereń batyrady» degen osy-aý!

Dastarhan basyndaǵylar jelpinýge shyqqan sátte:

— Oǵan da ońaı soǵyp jatqan joq, - dedi Álimbek terezeniń jelkózin jaǵalap, alysqa qaraǵan kúıi.

— Kimdi aıtasyń? - degen Qabylhanyń ańǵaldaý suraǵyna jaýap berýdi qajet dep tappastan, oıyn ary qaraı sabaqtaǵan:

— Qaıta-qaıta dári iship, talyqsı beredi. Bir ret tipti «Jedel járdem» de shaqyrtty. Qaıdan ońaı bolsyn oǵan?

— Kim ol aıtyp turǵanyń ózi? Túsinsem, buıyrmasyn.

Sol sátte Qabylhannyń bilegin áldekim lyp etkizip, jeńildeý ǵana qysyp qaldy. Jalt qarasa, ekeýiniń arasyna janasalaı kelip, syǵylysyp turyp kirip jatqan Zákı eken.

— Qadala berip, qaıtesiń? Sony da túsinbeısiń be? - dedi ol nyǵyrta sybyrlap.

— «Aqyr qudaı basqa salǵan eken, aqyryna deıin shydaımyn» deıdi. Qansha aıtqanymen, aqyldy adam ǵoı, rýhy myqty-aq, - degen kezde Álimbektiń túri qalyptan tys baısaldy bolyp úlgergen edi. Jelkózdiń sańylaýynan juldyzdy túnge qarap oılanǵan qalpy:

— Ondaı adamdy beker tańdaǵan joqpyn men. Mine, sol úshin de otqa kúıip, oqqa baılanyp júrmin ǵoı. Vot, solaı, túsinseńder, jigitter.

Kelesi kúni jıyn Mádihattyń úıinde jalǵasty. Bylaısha aıtqanda, Álimbektiń Almatydaǵy eń jaqyn janashyry osy kisi, ekeýi nemere týystar. Ótkende alǵashqy dúrmektiń jınalǵan jeri.

Ýshyǵyp turǵan sharýany bir jaıly qylyp, kóńilderi demdelgen aǵaıynnyń ajary ashyq. Qaǵytpa qaljyń, kelisti kúlki jaqyn-jaqybaı jandardy jarastyra túskendeı. Sonda da báriniń baǵyp-qaqqany - eń aldymen Aqjannyń qas-qabaǵy. Sol kisiniń kóńilindegi qaıaý ketse, odan artyq ne kerek?

Búgingi tatýlasý keshin respýblıkalyq deńgeıdegi jastar birlestiginiń qyzmetkeri Zákı basqardy. Jasy asyp ketkenimen, jastar qanatyna jetekshi, ketýge ózi asyqpaı júr. Árıne, bul aradaǵy máseleniń qyzmetke qatysy shamaly. Áńgime Zákı men Álimbektiń bala kezden bergi dostar ekendiginde. Sonaý táı-táı basyp, balabaqshaǵa birge barǵan zamannan bastap, ekeýi ómir boıy qatar keledi desek, qate aıtqandyq emes.

Nege ekenin kim bilsin, dosynyń osy úıdegi asabalyq qyzmeti Álimbekke á degennen unaǵan joq.

— Eı, Zekkı (ejelden taqqan laqap aty ǵoı), neǵyp sonsha ybyljyp tursyń, eı? Davaı, tezdet!.. Mundaı otyrystardyń bylaı opyr-topyryn shyǵarmaısyń ba? - dedi qolyn erbeńdetip, qyzýlana sóılep. - Qanekı, opyr-topyr!.. Opyr-topyr!

Beıbit áńgimege kóship, jaıbaraqat otyrǵan týystar Álimbektiń bulaısha tyqyrshýyna onsha mán bergen joq. «Óziniń baıaǵy degbirsizdigi» desti. Qabylhan ǵana qarap turmaı, shamasyna shaqtap ázil qashyrǵan boldy:

— Nemene, Áleke!.. Qaıta tabysqan sonshalyqty tátti-aý deımin. Tegi shydamaı barasyń ǵoı...

Mundaı otyrystarda ishimdik kuıylǵan ydysqa kim qoldy bos sozýshy edi. Árkim-aq tost aıtyp, qasyndaǵy jurtty tostyryp qoıýǵa qumar. Bul joly da barlyǵy sol taptaýyryn úrdispen tartyp jatyr.

— Opyr-topyr, opyr-topyr! - dep qoıady Álimbek arasynda. Onyń bulaısha qopańdaýy tyńdaǵan kisige «Tezdet!.. Poıyzdan qalyp qoıamyz» degendeı áser etedi.

Jınalǵan týystardyń yńǵaıymen otyrystyń alǵashqy kezeńi aıaqtalyp, úziliske shyǵatyn kez de jetti-aý. Áıelder jaǵy, ishinde Aqjan da bar, dastarhandy jınastyrý qamyna kirisken. Kenet aýyzǵy bólmeden áldeqandaı tasyr-tusyrmen birge shań-shuń etken daýystar jarysa shyǵyp qaldy. «Ol ne?.. Ol ne?..» desti bireýler moınyn sozyp.

Jalt qaraǵan Qabylhan syrtqa shyǵar esiktiń kózinde ıtis-tartys bolyp, taqasyp turǵan ekeýdi kórdi. Bireýi ústine qulaqshyn, paltosyn kıip alǵan Álimbek te ekinshisi osy úıdegi jeńgeı Mádihattyń áıeli. Ózi syrtqy esikti arqasymen tirep turyp alypty. Syrtqa shyqqysy kelgen Álimbekti qaıta-qaıta ıterip tastaıdy.

Úıde otyrǵan jurttyń nazaryn aýdara bastaǵanyn baıqady ma, jigit dereý tótenshe qımylǵa kóshti. Batyra qımyldap, esiktiń tutqasynan tartyp, ashyla ketken sańylaýǵa aıaǵyn tireı qaldy. Esik kózinde erlik kórsetip jibermeı turǵan jeńgeı qańǵalaq qaǵyp, jalpasynan tústi. Ońbaı jyǵylsa da, esinen tana qoımaǵan eken:

— Ketti!.. Ketti! - dep, qylǵyna aıqaılady.

Ádepki sátte myna arpalystyń mánisin tipti Qabylhannyń da jarytyp túsingeni shamaly. Óz baǵamdaýynsha, ózgeler de naq osyndaı maǵynasyz daǵdarysta qalǵan sıaqty. Tek kelesi sátte es jıǵyzǵan jeńgeıdiń:

— Ketti!..Ketti!.. Ustańdar! - degen yshqynysty aıqaıy. Sol kezde baryp qana apalaqtap, aıaq kıimine qaraı tura umtylǵan.

Sol qalpy baspaldaqty dúrsildetip, uıatastaǵy baspaldaqtarmen tómen qaraı aıaǵynyń ushymen qustaı ushqan. İle jelke jaqtan áldeqandaı aıaq tyrsyly estildi. Dala sýyq eken. Bastapqy ekpinimen úıdi aınala júgirip barady. Qarańdaǵan bireýlerdi qýyp jetip, alakóbeń jaryqta úńile qarap edi, múlde bóten kisiler. Jan-dármen jan-jaǵyna shyr aınala kóz salyp ótti. Kúdik keltiretin beısaýat júrginshi baıqalsa, neǵyl dersiz. Sonan jańa ózimen ilese shyqqandardy tosyp, irkilip qaldy. Olar -Janatbek pen Zákı eken. Bastaryndaǵy qulaqshyn bolmasa, ekeýi de kıinip úlgermegen, jeleń qalyptary.

Bas túıistirip bir sát aqyldasyp alǵan bular qashqyndy úsh taraptan izdeýge jóneldi. Alakóleńke jaryq bolsa da, qansha aıtqanymen tún ishi ǵoı, izdegen adamyńdy ańǵarý da ońaı emes. Árli-berli júgirisip, ýaǵdaly jerde qaıta jolyǵysqanda úsheýi de jaq júnderi úrpıisip, tońyp ketken edi.

— Qap, ıttiń balasy-aı! - dedi Mádihat kelistire boqtap alyp. - Qashyp ketti-aý...

— Qaıda sonda? - dep asyǵys qoıylǵan ańǵal suraq, árıne, Qabylhandiki edi. - Tún ishinde qaıda qashady, túsinbeımin.

— Qaıda bolýshy edi, álgi tapqan qatynyna da. Neshe kúngi eńbek... múldem zaıa ketti. Bárimizdiń aýzymyzdy teris qaratyp, ıt qyp ketti. Atańa nálet-aı!.. Osydan kózime kórinsin endi.

* * *

— Ánsheıinde báriń myqtysyńdar, - degende, daýysynan birtúrli aýyr renishtiń syzy sezildi. - Bárin istep tastaıtyn sıaqtysyńdar. Qaıda endi sol myqtylyqtaryń? Jaraıdy, meni qoıshy, men ashyq aýyzdyq jasaǵan ekenmin, onyń sonshalyqty zalym ekenin bilmeı qalǵan ekenmin. Al sender she? Birge saırandap, birge aralasyp júrgen dostaryń. Baılanysqan, qydyrǵan áıelderin senderden jasyrmaıdy ol.

— Qaıdam? - dedi Qabylhan yńǵaısyzdana ıyǵyn kóterip. - Meni bilesiń ǵoı ondaıǵa joq ekenimdi. Bylaısha aıtqanda, ol meni ertken emes. Birdemelerdi aıtatyn áıteýir. Biraq ózi bóspeleý adam, qaısysy shyn, qaısysy ótirik ekenin kim bilipti...

— Ras, senimen birge ondaı iske bara qoımaǵan shyǵar. Óıtkeni erkek emes dep saǵan kúlip otyratyn. Al, Zákı, bul máselede ekeýińniń ym-jymdaryń bir edi ǵoı. Ótirik deshi qane!.. Bir ret ekeýińniń týra ústerińnen túsip, ustap alǵanymyz qaıda?

Úlkendeý bozǵylt kózderi bir ornynda toqtamaı, ylǵı da árli-berli qylpyldap júgirip turatyn Zákıdiń jaýaby da taıǵanaqtaý shyqty. Qanshalyqty yqylas qoıyp tyńdasań da, aıtqan ýájinen qulaqqa qona ketetin belgili bir maǵynany ustaý qıyn. Áldene dep mińgirlep aqtala sóıledi.

— Men senderge Álimbekti qaıtaryp ákelińder dep otyrǵan joqpyn. Belgili boldy ǵoı bári. Tek bilip berińdershi. Senderden bar suraıtynym sol-aq.

— Neni bilý kerek? - dedi Qabylhan jóndi túsinińkiremeı.

— Ana alaıaqty alyp ketken saıqaldy. Qabylhan, sen eske túsirshi, kimderdi aıtyp júrýshi edi? Al, Zákı, shynymdy aıtaıyn, seniń bilmeımin degenińe senbeımin... Bilesiń, tek aıtqyń kelmeıdi.

— Oıbaı, joq! Ollahı-billahı, mine! - dep, Zákı lyp etkizip, qolymen keńirdegin osyp-osyp jiberdi. Bir sát balalyq shaqty eske salatyn baıaǵy daǵdyly ıshara.

— Kimge ketkenin bilmeımin. Álimbek basqalaryn aıtsa da, dál onysyn aıtqan emes. Ollahı-billahı!

— Senbeımin,- dedi Aqjan taǵy da. - Ekeýiń jastaıyńnan birge júrsińder. Qyzdarǵa da birge bardyńdar. Talaı syrlaryńdy bilem. Senen esheńesin jasyrmaıdy. Asqarǵa aıtpas, basqalarǵa aıtpas. Al, saǵan … jaraıdy, Zákı, sharshatpashy meni...

Aqjannyń ótinishinsiz-aq janashyr jurttyń bári jan-jaqtan jabyla izdeýde bolatyn. Biraq shataq áńgime bastalǵaly birneshe kún ótse de, áli tıanaq bolar bir derek joq. Kóńili jarym kelinshekti bul jaǵdaı da odan ári ashyndyra túsken. «Osynsha jigittiń eshqaısysyna syr ashpaǵany ma?.. Múmkin emes sıaqty. Álde bilmeımiz dep bári meni aldap júr me eken?.. Joq, tappaı qoımaımyn men ony» deıdi ózinen ózi shıryǵyp.

Buryn «Kúndiz kúlkiden, túnde uıqydan aıyrylyp...» degendi estip júrse de, mán bermeıtin. Endi, mine, óziniń basynan keship otyrǵany - týra sondaı jaǵdaı. Kúlki men uıqydan aıyrylǵan adamǵa kózdiń jasy da úıir keletinin, keýdege keýlep kirgen kúıinishten, nala men óksikten qutylý qıyn ekenin endi ǵana sezip júr.

Osy az kúnniń ishinde aınaladaǵy jurtpen neshe márte kezdesip, neshe márte aqyldasty deseńizshi. Árkim-aq Álimbektiń osy qalaǵa kelgeli júris-turysyn, aıtqan sózderin jipke tizip, ózderinshe taldaý jasap kóredi. Jurttyń sózin ózara salystyryp kelip, Aqjannyń aldymen aqyldasatyn adamy - Baqtı.

Sonyń aqylymen Álimbek baılanysty degen birer kelinshekke astyrtyn habar salyp kórdi. Biraq izdegen adamy olarda joq bolyp shyǵady.

— Menińshe, sol áıel alysta emes sıaqty, - dedi Baqtı bir kúni. Oılap-oılap qarasaq, jaqyn bir jerde. Áıtpese ekeýin jurt qalaı kórmeıdi. Onyń ústine...

— Nemene, onyń ústine. Ózi kúpti kóńildi tumandata bermeı aıtsańshy aıtatynyńdy.

— Esińde me, úıden ylǵı tapochkasymen shyǵyp ketetini.

— Iá, ylǵı súıretkimen ketedi. Tápishkesin ile salady. Úıde júretin kıimmen.

Aqjannyń ózi de áý degennen osy bir túsiniksiz áreket oılandyrǵan eken. Álimbek qaljyńdasty, kóz qadady, tipti ásheıin til qatysty degen áıelderdi túgel jipke tizip bezbendep kórgen. Biraq basy bos kelinshekterdiń ishinde Álimbekpen úılese keter, áı, eshkimdi baıqamapty. Bálkim, Baqtıdyń keltirgen ýájderi dáleldi kórindi me?

Nege bulaısha bet aldy dalabasalaıtynyn ózi de bilmeıdi. Áıteýir ózderi turǵan on jeti qabat bıik úıdi aralaýdy óz podezinen bastady. Ár qabatta úsh páterden. Birinshi qabatty qospaǵanda on alty qabat. Sonda ózderiniń páterinen ózge (16h3-1=47) qyryq jeti páterdi adaqtap shyǵýy kerek. Kúdikti sezilgen árbir úıdiń aldyna toqtap, qońyraýǵa qol sozady. Esik ashatyn adamdar ár túrli bet-aýyzdaryn áspettegen áıelder, úlken kisiler, tipti keıde erli-zaıyptylar da júgirip shyǵady. Júgirip shyǵady da, áldene dep mińgirlep turǵan aq sur kelinshektiń kelbetine kúdiktene ári tańyrqaı qaraıdy. Ne izdep júrgeni túsiniksiz jannyń aqyl-esi ornynda ekenine kúmán keltirer áldene seziletin sıaqty. Keıde esik qońyraýyna ishten jaýap beretin -ıtterdiń arpyldaı úrgen daýystary.

Artynan ańǵardy, esik ashqandardyń arasynda qazaqtar tipti neken-saıaq.

Qalaı bolǵanda da kók úıdegi kórshilerdiń barlyǵy munyń qandaı sharýamen júrgenin bilip otyrmasa, ne qylsyn. Artynan munyń álgideı músápir áreketin kúlkige aınaldyryp, bir jyrǵap qalatyn shyǵar. Otbasynan ketken baıdy izdeımin dep, el-jurtqa ábden masqara boldym-aý. Qurysynshy, bári ózimen ketsin, myń jerden danyshpan bolsa da, basyma búıtip sonshalyqty ne kún týdy?.. Joq, kerek joq...!» deıdi de, ózin ózi zorlap, keıin qaraı qaıta burylady.

Biraq úıge kelgenmen, baıyqalap, baıyz taýyp otyra alsashy. Eki balanyń oıynda dáneme joq, jer dúnıeni kóshirip asyr salyp oınap júr.

Sodan bir ýaqyta syrtqy esikten qalaı shyǵyp ketkenin bilmeıdi.

Bular turatyn Almatydaǵy 17 qabatty eksperımentti úılerdiń biri edi. Astyńǵy-ústińgi kórshilerimen eptep aralasatyn, keıbirin bylaısha tanıdy. Sonda da aıańdap, árqaısysynyń esik aldyna toqtap, tyń tyńdaıdy. Qońyraýǵa qol sozǵan kezde, taǵy da sol ózi-ózinen qýystanyp álek. Degenmen, batyly jetip, bir-eki páterdiń ıelerin esik ashýǵa májbúr etti. Aýzynan shyǵatyny - sol jalǵyz-aq sóz: «Sizderge Álimbek degen jigit kelgen joq pa?..»

Ózinen ózi qorynyp, uıattan qansha órtense de, esik syrtynda turyp, tyń tyńdaýdan bas tarta almady. Aqyry sóıte-sóıte, birneshe qabat tómen túsip te ketken.

Kenet... Qundyz bórkin qolyna alyp, demin ishine tartqan kúıi qatty da qaldy. Názik jandy áıel adamǵa úılespeıtin ospadar qımylmen qulaǵyn shuqydy. Ózine ózi esep berip jatatyn ýaqyt pa? Óıtkeni osy qulaq shirkinniń estip turǵany... bylaısha aıtqanda, esiktiń ar jaǵynan dabyrlaı jetken daýys... óte tanys, tipti kóńilinde ábden jattandy bolyp ketken ún. «Múmkin emes, - dedi Aqjan ózinen ózi yshqyna sybyrlap. - Apyrym-aı, mynaý shynymen de... Iá, sonyń ózi. Myna jarqyn daýys tek sonyki...»

Á degende-aq basyna kelgen oı-baspaldaqpen quldılaı júgirip, tura qashý edi. Lyp etip tómen qaraı bir-eki qadam baryp ta qalǵan. Onan keıin ózin ózi qolǵa alyp, es toqtatty. Táýekelge belin myqtap turyp býǵan.

Úıge ekpindeı kirip kelgende, áýelgi kórgeni - eki qolyna eki shaǵyn tárelke ustap alyp, júgirip júrgen Álimbek boldy. Ózi aldyna qysqalaý aljapqysh baılap alypty. Jaǵasy jaılaý, tósi qystaý, tipti erkin. Eki ezýi eki qulaǵynda. Esikten kirip kelgen adamdy kórip, jalt buryldy. Áýeli ol da jóndi eshteńe túsinbeı qalǵan sıaqty. Uzyn kirpikteri jypylyqtap, kilt toqtaǵan. «Batyrǵa da jan kerek» degen osy-aý, sasyp qalǵany sonsha - qolyndaǵy tárelkeniń biri qalbalaqtap baryp ushty da ketti.

Osyndaı alas-qapas sátte Aqjannyń kelesi kóz toqtatqany - esik ashqan adam. Orta boıly, taldyrmash kelgen áıel. Uzyn shashyn jelkesinen bir býyp salbyratyp jibergen túr-tulǵasy jınaqy kelinshektiń sur jasyl tústi qoı kózderi alaqandaı eken. Qymsynýdy bilmeıtin qylyshtaı ótkir kózqaras.

Iá, anda-sanda lıftide nemese aýlada kezdesip qap júretin tanys kórshilerdiń biri. Álimbektiń ózine qaraǵanda áldeqaıda eresek áıel. Demek... bul emes. Osy úıdegi basqa bireý.

«Sasqan úırek artymen júzedi» demeı me halyq. Álimbekti kórip, alǵashynda esi shyǵyp ketken Aqjan bir basyp, eki basyp, ilgeri júre berdi. Bir-birine qatynaspaıtyn úsh bólmeli, jıhazdy da jaıly páter eken. İshinde qandaı zattar turǵanyn ańǵaratyn shama qaıda, eki samaıy qysyp, kóz aldy qaraýytyp ketken.

İzdep júrgeni - álgi basqa bireý. Jasyrynyp qalsa, ózi bilsin, áıteýir úıdegi myna ekeýinen basqa beısaýat jan kózine túse qoımady.

— Áı, bul ne? Mynaýyń ne júris? - dep shańq ete túsken ashshy daýys óziniki bolýy kerek. - Qane, qaıt janyńnyń barynda!

Odan ary ne bolǵany esinde shala-sharpy ǵana qalypty.

Áıteýir Álimbektiń dál qasyna jetip baryp, kókeıinde jınaqtalyp júrgen nebir aýyr cózderdi qarsha boratqan sıaqty. Tepsinip turyp, kúsh kórsetken bolýy da múmkin. Álimbek eki qolyn erbeńdetip, ebedeısiz qorǵanǵan tárizdi. Atan jilik azamat sonshalyqty neden úrkip, neden qorǵanyp júr, o jaǵyna da nazar aýdarmapty. Keıin oılasa, kúıeýine qol jumsaǵan. Erkektiń talmaý jerinen dáldep turyp tepken. Jańaǵy áıel shyryldap arashaǵa túsken. Jyldamdata sóılep, sabyrǵa shaqyrǵan:

— Aqyryn, abaılańyz, Aqjan. Qatty julqynbańyzshy, ana hrýstaldy qulatyp alarsyz. Má, myna salqyn sýdy iship jiberińiz... Túsinem, túsinem jaǵdaıyńyzdy. Ońaı emes, árıne. Adam ómiriniń óte bir qıyn sáti ǵoı. Biraq endi osylaı bolyp qalǵannan keıin amal ne?.. Bárimizge de aýyr. Eger túsine bilsek, bul jaǵdaı sen ekeýmizden góri Álimbekke úlken soqqy bolyp tur.

Asty-ústine túsip zyr júgirip júrip áıel jyldamdatyp sóılep jatyr. Jyldam sóılese de, sabyrly, názik ún. Aqjan sálden keıin es jıyp, óz-ózine keleıin dedi. Álgi názik únde adamdy jýasytatyn bir tylsym qudiret bar sıaqty.

— Endi solaı boldy. Biz ekeýmizdi keshirińiz, - deıdi áıel kishireıe túsip, báıek bolyp. Túkke túsinse, buıyrmasyn. Myna múláıim pishindi áıel ne dep myńqyldap tur ózi? «Biz ekeýmizi» nesi? Qashyp ketken kúıeýiniń myna kóldeneń áıelge qandaı qatysy bar? Onyń óle ǵashyq bolyp, tyǵylǵan adamy eń kem degende Aqjannyń ózi quralpas, áıtpese odan áldeqaıda jas bolýy tıis qoı. Óıtkeni erli-zaıyptylar ajyrasýynyń jazylmaǵan óz zańdylyǵy bar emes pe? Ádette erkek buzylǵan kezde burynǵy áıelinen jas, burynǵy áıelinen kórikti, burynǵy áıelinen góri aqyldy janǵa qaraı umtylmaı ma? Demek, Álimbektiń Aqjandaı ájeptáýir súıkimdi kelinshegin, úrip aýyzǵa salǵandaı eki balasyn tastap, dúnıeniń úzirinen baz keship júrgen adamy - áldeqaıda asqaq, ekiniń biriniń qoly jete bermeıtin ázız jan bolýy tıis. Oǵan kúmán joq.

Endeshe myna bir kóldeneń áıeldiń «Biz ekeýimiz» dep búırekten sıraq shyǵaryp, qaıdaǵyny pyshpyraqtatyp, sıpalaqtatyp turǵany nesi? Negizgi kúnáhar jandy jasyryp, alǵashqy ashýdyń tasqynyn ádeıi ózi qabyldap turmasyn.

— Keshirińiz, apaı, - dedi Aqjan beıtanys jandy basqasha qalaı ataýdyń lajyn tappaı. - Álimbektiń bul úıge kimge kelgenin aıtyńyzshy. Túsinbeı qaldyńyz ba, Álimbek kimge úılenbek? Eger bilseńiz, aıtyńyzshy. Qudaı úshin jalyndyrmańyzshy tek...

Endi qarasa, jańaǵy áıel boıyn tiktep, lezde baısaldy pishinge kirip úlgeripti. Álimbektiń qasyna turyp alyp, qonaq kelinshekke batyldana kóz saldy.

— Men shaqyrǵamyn joq. Ózi keldi. Solaı ǵoı, Álim? - dep, dál janyndaǵy jigitke asa bir iltıpatpen úzile qaraǵan. - Áne, kórdińiz ǵoı, basyn ızedi. Endeshe meniń túk jazyǵym joq, Aqjan. Alyp ketem deseń, kúıeýiń - minekı. Aıaq astynan taǵdyr qosyp osylaı bolyp qaldyq. Endi qaıt deısiń maǵan?!

Odan ári ne bolǵanyn bilmeıdi. Ásem jıhazdy úı ishi kóz aldynda buldyrap, qankóbelek oınaı jóneldi. Eki aıaǵy denege tirek bolýdan qalǵan. Býyndary dirildep, dıvanǵa sylq etip otyra ketti.

Qulaǵyna lekip kelip jatqan - jańaǵy ári jaıbaraqat ári jaǵymdy áıel daýsy:

— Ras buǵan deıin de erkekten qur alaqan qalǵan joqpyn. Boldy talaıy mende. Bárin qýyp jiberip otyrdym. Meniń tegeýirinime shydamaı, taıyp turatyn. Biraq, kakım-to obrazom, myna erkek ketpeı qoıdy. Qansha qýsam da, ketpedi. Endi qaıt deısiń maǵan, Aqjan?

...Myna habar estigen jurttyń tóbesinen jaı túsirgendeı boldy. «Álimbek úıinen ketip qalypty» degendi estip, jaǵalaryn ustaǵan jurt kelesi jańalyq qulaqtaryna tıgen sátte ekinshi jaǵalaryn taǵy ustady. Barlyǵy da sener-senbes, aıran-asyr halde. Qaladaǵy tanys ataýlyny aralap, sypsańdaı júgirgen kóp saýaldyń eń bastysy jalǵyz-aq: «Kim eken ol?.. A, kim eken?..»

Iá, buǵan deıin san-saqqa júgirip kelgen áńgime endi osynaý asa mańyzdy máseleniń tóńiregine oıysty. Aırandaı uıyp otyrǵan otbasyn búldirip, Aqjandaı ajarly da aqyldy kelinshekten kúıeýin ajyratyp alýǵa qudireti jetken ol ne qylǵan keremet jan? Aty-jónin aıtqysy kelmeı, Álimbektiń sonshalyqty jasyrýyna sebep bolǵan nendeı jaıt? Bul jónindegi alyp-qashpa áńgime de tipti eshqandaı da saıabyrsyr emes.

Mine, jurttyń kókkeıine kúlbiltelenip kelip, tirelip qalǵan san alýan saýaldardyń eń bastysylary - osylar. Biraq Álimbektiń áneýkúnnen bergi qupıa meken-jaıy áshkerelenip qalǵannan keıin jaýap izdep, jantalasýdyń da qajeti bolmaı qaldy. Óıtkeni ol áıeldiń aty-jóni qala halqyna jaqsy tanys edi.

Jurt aýzynan jınastyrylǵan áńgimelerge qaraǵanda, onyń qysqasha ómirbaıany mynadaı.

Qazaqtardyń basym kópshiligi sıaqty basqa jaqtan qonys aýdaryp, tentiremegen, shyr etip ómirge kelgen jeri osy ólkeniń óz topyraǵy, Almaty túbindegi kentterdiń biri eken. Tórt qubylasy túgel jetilgen tekti áýletten shyǵypty. Týystarynń eshqaısysy betine kelip, «áý» demeıtin bula boıjetken bolyp ósken. Pedagogtik tilmen aıtqanda, tolyq bilim alǵan. Jastaıynan-aq joǵary qyzmetterdiń jalyna jarmasyp, talaı laýazymdy sharýalardy dóńgeletip úlgergen, ıaǵnı, qaladaǵy partıa, Sovet jumystarynda júrip, bılep-tóstep úırenýdiń úlgili mektebinen ótken. Ár túrli jaǵdaıǵa baılanysty erkin qoǵamdyq jumysqa aýysýy keıingi jyldary ǵana. Sózdiń qysqasy, el ústinde, is basynda júretin az ǵana basshy áıeldiń bireýi.

Álimbektiń jantalasa qupıalap júrýiniń sebebi de onyń sol ataqty áıelmen shyrmalysyp qalǵanyn jurtqa bildirmeýdiń amaly kórinedi. Endi «Áshkere bolǵan isim bar» deýden basqa lajy qaldy ma eken?

Tanystardy taraı qýalap, gýlegen sóz osy jerge kelgende, ony jetkizýshi adam áńgimeni ádemilep bir túıip tastaıdy. Odan ary Álimbek qashyp baryp, panalaǵan jannyń jeke basyna qatysty tirshiligi jan-jaqty talqylaýǵa túsedi. Kúıeý máselesine kelgende, erte bastan-aq qam jasap, turmysqa jastaıynan shyǵyp úlgiripti. Ondaı talpynystyń nátıjesi de jaman emes, qatarlary endi kimniń eteginen ustaımyz dep ári-sári bop júrgen ýaqytta ol balaly-shaǵaly ot anasyna aınalǵan. Birinen keıin biri ósip kele jatqan úıelmeli-súıelmeli ul men qyz sol tirshiliginiń jemisi emes pe?

Al, sonymen birge «Bunysy qalaı?» deıtin dúdámal saýaldyń dúmpýi de jańǵyra taraǵan. Jańalyq retinde jalaýlata taratyp áketýge yńǵaısyz-aq, biraq mynadaı tosyn oqıǵanyń ústinde jasyryp-jaýyp qalýǵa taǵy bolmaıdy. Qaıta aıtý kerek. Óıtkeni Álimbekti oılandyrýǵa tıisti máseleniń naǵyz ózi sol.

Oqyrman kókeıinde de «Ol ne eken?» degen saýaldyń aıdyndanyp shyǵa kelgeni sózsiz. Sondyqtan kóńildi kúpti qylmaı, bul jaǵdaıdy da jarıa qylýdan basqa amal joq edi, Ázızgúl (Álimbektiń qazirgi áıeli) osyǵan deıin de birneshe kúıeýge tıip úlgirgen jan eken.

...Oırandalyp qalǵan otbasynda kúnde keshkisin adam. Bul shańyraqtan topyrlaǵan kisi buryn da úzilmeıtin. Endigi kisi qaramy men quramy burynǵydan basqashalaý, kóbinese áıelder. Erkekterden tóbe kórsetip qoıatyn Zákı men Qabylhan ǵana. Súıenish kórip júrgen Mádihat aǵaıdyń ózi alystan oraǵytyp, qarasyn batyrýǵa aınaldy.

— Aǵaı qaıda? - degen Aqjannyń suraǵyna sol úıdegi jeńgeı bir-eki ret taıǵanaqtaı, jaltara jaýap berip júrdi de, artynan:

— İnisiniń ospadarsyz qylyǵynan qysylady, - dep jaýap berdi. Onyń sózin ilip áketken taǵy bir kelinshek, shamasy, kórshilerdiń biri:

— Bul ospadarsyzdyq emes, - dedi julyp alǵandaı qylyp.

— Al sonda bul nemene ospadarsyzdyq emegende, endi ne? Baryp turǵan ospadarsyzdyq. Tup-týra solaı dep aıtý kerek. Men basqany bilmeımin.

— Siz óıtip juqalap, máımóńkelemeńiz. Qaınyńyzdyń istep júrgeni bar ǵoı, onyń istep júrgeni... - baryp turǵan ońbaǵandyq. Arsyzdyq, uıatsyzdyq eslı na to poshlo. «Ospadarsyzdyq» deıdi ǵoı endi maǵan kelip... Quıqyljytýyn qarashy.

Qany qaınap otyrǵan kelinshek endi bolmaǵanda jeńgeıdi tútip jeýdiń az-aq aldynda. Ózi úshin janashyrlyq bildirip kelip otyrsa da, bul ekeýiniń shaıpaýlasyp qalǵanyna Aqjannyń nemquraıly qaraýy tańdanarlyq edi. Synyq óńinde «Biriń ólip, biriń qal, maǵan endi báribir» degen syńaı baıqalady.

Shańyraǵyna ashyq kúni jaı túsip, jan dúnıesi alaı-túleı bolyp júrgen momaqandaý kelinshektiń bul kúnderdegi jaǵdaıy táptishtep túsindirmese de belgili edi. Shaqshadaı basy ǵana sharadaı bolyp turǵan joq, ishki álemi de at tepkendeı meń-zeń. Bir sózben aıtqanda, ne istep, qoıǵanyn birde bilip, birde bile almaı qalatyn sıaqty.

— Áı, qyzdar, - dedi jańaǵy tutanyp kete jazdaǵan urystyń arty saıabyrlaı bergende, jeńgeı otyrǵan áıelderge sybyrlaı sóılep. Aqjannyń as úıdiń qarbalasymen júrgen sátin paıdalanyp qalǵysy kelgen sıaqty. - Myna Aqjanǵa es bolyp júrińdershi. Máńgirip qalǵanyn baıqadyńdar ma? Bul baıǵus óstip júre berse, oısoqty aýrý bolyp qalýy da múmkin ǵoı. Sóılesip, ony-punyny aıta berý kerek.

Aıtylyp jatqan kóp aqyldyń ishinen Baqtıdyń mıyna qona ketkeni osy sóz boldy. Sózge úıirligi joq bolsa da, qısyny kelsin-kelmesin Aqjandy sózge tarta berýge yntaly.

Podezde jarysa jumys istep turǵan eki lıftiniń biri Aqjandardyń, ekinshisi bolmaı qalǵyr Ázızgúldiń qabatyna toqtap ótetin. Sondyqtan bulardyń bir birine kórý múmkindigi tym sırek edi. Soǵan qaramastan, Aqjannyń ishteı qorqyp júrgen sáti aqyry jaryq ete qaldy.

Kúnderdiń kúninde týra aldynan shyǵa kelgeni. Basqa eshkim emes, sonyń naq ózi. Abyroı bolǵanda janynda jańadan ıemdengen jas kúıeýi joq, jalǵyz eken. Qolynyń qary talyp eki sómkeni myqshıa kóterip kele jatqan Aqjan beıne bir kinály jan ózi sekildi qatty sasyp qaldy. Abyrjyp qalǵany sondaı - betiniń qan-sóli ketip, baqshaǵa erbıtip qoıatyn qaraqshydaı qaqaıyp turdy da qaldy. Ázızgúl de muny dereý tanyǵan. Tanydy da, ánshilerge tán bolyp keletin bir syńǵyrlaǵan bıazy únmen kidirmesten, toqtaýsyz sóıleı jóneldi:

— Sálemetsiń be, Aqjan? Jaǵdaıyn qalaı? Sen maǵan áli renjip júrsiń be? Men sol Álimbekke jabysyp qalǵamyn joq. Ótkende de aıttym, qazir de aıtam, qýsam da, jabysyp ketpeı qoıǵan ózi. Alyp ketem desem, mine, qazir-aq alyp ket. Pojalysta, áıelsiń ǵoı, túsinem jaǵdaıyńdy. Ońaı tıip otyrǵan joq saǵan da... - degen mazmundaǵy biraz sózdiń basyn qaıyryp baryp, ekpindeı tejeldi. Dushpanynyń uzaqsonar áńgimesin tapjylmastan, tózimmen tyńdap turý qaıdan ońaı soǵýshy edi? Melshıgen qalpy qoshtaspastan lıftige qalaı kirip ketkenin Aqjan ózi de shamalaı alǵan joq.

Bir kezde qarasa, kiltin shyldyrlatyp, páteriniń esigin ashqaly talpynyp jatyr eken...

---