InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

Birinshi taraý

KÓSHPELİ RIF

1866 jyl, tańǵajaıyp oqıǵalar bolyp ótken jyl boldy, bul oqıǵalar, sirá, kúni búginge deıin de kóp adamdardyń esinde shyǵar. Bul jaıyndaǵy habar qurlyqtaǵy halyqtardyń da kóńilin aýdardy, portty qalalardyń adamdaryn da dúrliktirdi, biraq bul bárinen de teńizshilerdi qatty qobaljytty. Kýpester, keme ıeleri, kapıtandar, saýda kemeleriniń kapıtandary, áskerı teńizshiler, tipti kerek deseń Eski — Dúnıe men Jańa Dúnıeniń birsypyra memleketteriniń úkimetteri de osy bir fenomenge1 meılinshe nazar aýdardy.

Sol jyly, birneshe keme teńizde urshyq tárizdi up-uzyn áldenendeı bir nársege kezikti, bul júrisiniń jyldamdyǵy, úlkendigi jaǵynan kıtten anaǵurlym asyp túsetin edi, keıde jarqyrap sáýle shashatyn.

Ártúrli kemelerdiń jýrnaldaryndaǵy álgi nárseni sıpattap jazǵan jazýlardyń aıyrmasy joqqa tán edi. Jurt ony kıt dep joramaldady. Biraq ǵylymǵa belgili kıtterdiń qaı túrin alyp qarasa da, úlkendigi jaǵynan álgi nársege mańaılaı almas edi. Kúve de, Laseped te, Dúmerıl de, Katrfaj da 2óz kózderimen kórmeıinshe, sýda mundaı keremet júr degenge senbes edi. Bul maqluqty kórgen keıbir adamdar onyń uzyndyǵy 200 fýt3 dep shamalady, biraq bul kórine-kózge kemitip aıtqandyq edi; al, ekinshi bireýler, onyń uzyndyǵy úsh mıl4kóldeneńi bir mıl desti, biraq bul daý joq asyryp aıtqandyq bolatyn. Bul qaıshy pikirlerge qaramaı-aq, eger osyndaı maqluq bar bolatyn bolsa, kóptegen habarlardy qoryta kelip, buny zoologtarǵa belgili janýarlardyń bárinen de anaǵurlym úlken deýge ábden bolatyn. Biraq, qalaı degenmen de, munyń bar ekenine kúdiktenýge bolmaıtyn,— bul talassyz edi.

Jumbaq nárseni bilgenshe yntyǵý adamzattyń úlesine tıgen erekshe bir qasıet qoı, bul habar búkil dúnıe júzin qatty qobaljytty.

1866 jyly 20 ıýlde Kalkýtta keme koǵamynyń «Gýbernator Hıgınson» degen kemesi bul kóshpeli massany Avstralıanyń shyǵys jaǵalaýyna taıaý bir jerde kezdestirdi.

Kapıtan Bekker álgi nárseni kórgen boıda, buryn kartaǵa túsirilmegen bir rıftiń ústinen shyqqan ekenmin dep qaldy, sóıtip ol, onyń turǵan jeriniń geografıalyq koordınatyn5 ábden anyqtap, belgilep alaıyn dep edi, bir ýaqytta álgi ǵajaıyp nárseden bıiktigi 150 fýt, qatar turǵan qos baǵanadaı, bolyp ysqyra-mysqyra sý atqylaı bastady. Eger de bul teńiz astynyń geızeri6 bolmasa, onda, «Gýbernator Hıgınson» tegi, eki tanaýynan bý aralas sý atqylaıtyn, sútqorekti, sý janýaryna kezdesken boldy.

1866 jyly 23 ıýlde Tynyq muhıtta osy bir ǵajap maqluqty Vest-Indıa jáne Tynyq muhıt kemeleri qoǵamynyń «Hrıstofor Kolýmb» degen kemesiniń palýbasyndaǵylar da kórdi. Osy ǵajap kıttiń keremetteı shapshańdyqpen jyldam júretini jurttyń bárine de belgili bolyp qalyp edi, óıtkeni, «Gýbernator Hıgınson» men «Hrıstofor Kolýmb» ony úsh kúnniń ishinde jer sharynyń eki tarapynda kórdi, al bul eki aranyń qashyqtyǵy 700 mıl edi.

Osydan 15 kún ótkennen keıin Ulttyq kompanıanyń «Gelvesıa» kemesi men «Roıal Meıl» kompanıasynyń «Hanaan» kemesi Atlantıka muhıtynda, Amerıka men Evropanyń aralyǵyndaǵy, Grınvıchten bastap sanaǵanda soltústik 42°15' endikte, 60°15' batys boılyqta álgi «keremetti» taǵy kezdestirdi. Bul eki kemeniń ekeýinińde kapıtandary álgi sútqorektiniń uzyndyǵy eń kem degende 350 fýt bolar dep shamalady. Óıtkeni forshtevinen bastap ahtershtevine deıin ólshegende árqaısysynyń uzyndyǵy 325 fýt «Hanaan» men «Gelvesıa» kemeleri bul keremetten kishi edi. Al, Aleýt araldarynyń mańynda kezdesetin eń úlken degen kıttiń uzyndyǵy 150 fýttan asqan emes.

Osy aıtylǵan habarlar, transatlantıka kemesi «Pereıda» da sol keremetti kóripti, «Etna» degen keme onymen tipti qaqtyǵysyp qalypty degen sıaqty biriniń ústine biri túsip jatqan basqa da tyń habarlar, aqyr aıaǵynda, Fransýzdyń «Normandıa» fregaty ofıserleri jasaǵan protokol, «Lord Klaıd» kemesiniń komandıri Fıts-Djemstiń aǵylshyn admıralıtettigine jazǵan esepti baıandamasy, — osy sıaqty málimetterdiń bári kelip qoǵam pikirin dý kóterip ketti. Keıbir elder bul oqıǵa jaıyndaǵy habarlarǵa qalaı bolsa solaı, kúle qarady, biraq teńiz arqyly qyzý saýda qarym-qatynasyn jasap otyrǵan memleketter buǵan úlken mán berip, qatty kóńil aýdaryp otyrdy.

Astanalardyń bárinde de áńgime taqyryby osy keremet bolyp aldy. Ol týraly estradalarda óleń aıtylyp, jýrnaldarda karıkatýra basylyp júrdi, kerek deseń teatrlarda da kórsetildi. Barlyq gazetterdiń betterinde polús mańynyń sýlarynda júretin qorqynyshty aq kıtterden bastap, sezgish tarmaqtarymen 500 tonna kemeni ilip alyp sý túbine ákete beretin segizaıaq týraly ómirde bar, jáne qıaldan týǵan túrli sý alyptarynyń sýretteri basyla bastady. Teńiz keremetteri bolýy yqtımal dep erte zamandaǵy — Arıstotel7 men Plınııdiń jazyp qaldyrǵandary, Norvegıa teńizshileriniń áńgimeleri, Paýl Geggedanyń habarlary, eń aqyr aıaǵynda, Harıngtonnyń aıtqany (bul adamnyń 1857 jyly adam aıtqysyz orasan zor teńiz jylanyn kórgeni kúmánsiz bolatyn), osy sıaqty ejelgi dokýmentter arhıvterden jedel iriktelip alyndy.

Osy kezde ǵylymı qoǵamdarda, ǵylymı jýrnaldarda senýshiler men senbeýshilerdiń arasynda bitispes aıtys-tartys júrip jatty, Keremet jaıyndaǵy másele jurttyń bárin de oılandyrdy. Qyrqysqan aıtys kezinde sıa degenińiz sýdaı aǵyp baqty.

Alty aı boıyna sozylǵan osy aıtys-tartysta eki jaq birin-biri alma-kezek jeńip otyrdy. «Brazılıa geografıalyq ınstıtýty habarlary», «Berlın ǵylym akademıasynyń shejiresi», Vashıngtondaǵy Smıt ınstıtýtynyń jýrnaly sıaqty býlvarlyq baspasóz oryndary «Indıalyq arhıpelag» pen Petermannyń «Habarlary» sıaqty bedeldi jýrnaldarda basylǵan aıtys maqalalardy, Evropanyń eń tańdaýly jýrnaldarynda basylyp jatqan ǵylymı hronıkalyq habarlardy mazaqtap, tálkek etti. Áńgime bolyp otyrǵan keremetti bar deýshilerge qarsy keıbireýler, Lınneıdiń8 «Jaratylys eshkimdi aqmaq qyp jaratpaıdy» degen belgili sózin keltirse, muny jýrnalıser dereý qaǵyp alyp, ózderinshe óńdeńkirep: «Mas teńizshilerdiń ǵana qıal órisinde ómir súre alatyn paıdasyz alyptardy jaratylys jemisi dep tabıǵatty qorlamasańdar eken» dep oqymystylardy kóndirmek boldy. Aqyr aıaǵynda, halyq arasyna kóp taraǵan, jeti saıyn shyǵatyn satıralyq jýrnalda áıgili bir jazýshynyń keremet týraly óte ótkir syqaǵy jarıalandy. Keremet endi el aýzyndaǵy kúlkige aınalady. Munyń ózi sol keremetti bar deýshilerdi, sózderin qaıtyp alýǵa májbúr etti. Sonymen ótkir syqaq ǵylymdy jeńip ketti.

1867 jyldyń alǵashqy aılarynda, endi qaıtyp aýyzǵa alynbastaı bolyp, keremettiń aty da, zaty da birjolata óshken tárizdi bolyp edi. Biraq osy eki arada oqýshylar jurtshylyǵyna taǵy da bir jańa fakt málim boldy. Bul joly áńgime qaıdaǵy bir dereksiz ǵylymı máseleni sheshý jaıynda emes, eleýli ári naqty qaýipke qarsy kúres týraly boldy. Másele áýelgiden basqasha baıandaldy. Keremet endi aral, sý astyndaǵy quz, rıf, rıf bolǵanda, ustatpaıtyn, kóshpeli jumbaq rıf bolyp aldy.

1867 jyly 25 martqa qaraǵan túnde Monreal muhıt kompanıasynyń «Moravıa» kemesi 27°30' endikte, 72° 15' boılyqta buryn eshbir kartada kórsetilmegen bir quzǵa soqtyǵysyp qalady. Mashınasynyń tórt júzdik kúshi bar «Moravıa» kemesi jel artynan turyp teńizdik esep boıynsha saǵatyna 13 mıl shapshańdyqpen júrip kele jatyr edi. Keme korpýsynyń oıdaǵydaı beriktigi bolmaǵanda osynsha jyldamdyqpen júrip kele jatqan kezdegi bul soqtyǵysý kemeni de, 237 jolaýshyny da, komandany da bir sumdyq apatqa ushyratar edi.

Keme tańerteńgi saǵat beste qaqtyǵysyp qaldy. Bul tań jańa ǵana atyp kele jatqan kez edi. Kúzettegi ofıserler kemeniń keneresine tura júgiristi. Olar kólbep jatqan kókpeńbek muhıt aıdynyna qadalyp qansha qarasa da, beıne bir óte qýatty qalaqtan kóterilgendeı bir kılometrge jýyq jerdeı týlap jatqan tolqyndardan basqa kúdiktenerlik eshteme kóre almady. Bul jerdiń koordınatyn dál belgilep alyp, «Moravıa» óz jónine tarta berdi. Kemeniń eshqandaı buzylǵan-jarylǵan, búlingen jeri kórinbedi, keme nemenege soqtyqty eken, sý astyndaǵy jartasqa soqtyqty ma, nemese batyp ketken áldenendeı bir kemege soqtyǵysyp qaldy ma eken degen oıǵa shomyp «Moravıa» kemesiniń komandalyq quramynyń basy qatty.

Portqa kelgennen keıin qurǵaq dokta «Moravıa» kıliniń bir bólegi qıraǵandyǵy anyqtaldy.

Eger osydan úsh jeti desin dál álgi jaǵdaı taǵy qaıtalanbasa basqa kóp oqıǵanyń biri sıaqty, bul ǵajap oqıǵa da kóp keshikpeı-aq umytylyp ketken bolar edi. Bul mingen keme búkil álemge belgili kemeler koǵamynyń kemesi bolǵandyqtan, tek osy joly ǵana bul oqıǵa keń óris alyp, búkil jer júzinde áralýan pikirler týǵyzdy.

Bálkim, aǵylshyn keme qojasy Kúnardtyń esimi jurttyń bárine de belgili shyǵar, óıtkeni Evropa men Amerıka arasynda tuńǵysh ret úzdiksiz qatynas jasap turǵan osy adamnyń kemeleri ǵoı. Kúnardtyń kemeleri, ózderi ómir súrgen 27 jyldyń ishinde Atlantıka muhıtyn árli-berli 2000 nan asa ret júzip ótkende, birde-bir kemesi ne ýaqytynan kesh shyǵyp, ne baratyn jerine ýaqytynan kesh kelip kórgen emes, belgilengen merziminde saparǵa shyqpaı da qalǵan emes, olarǵa senip tapsyrylǵan pochtalardyń birde bir haty joǵalǵan da emes edi. Kúnard kemeleri týraly jurttyń pikiri óte jaqsy bolǵandyqtan, ol básekelesýshilerden de qoryqqan joq. Mine, sondyqtan osy kompanıanyń eń tańdaýly kemeleriniń birine tap bolǵan bul oqıǵa jurtqa kóbirek tarady.

1867 jyly, 13 aprelde jel tynyq, teńiz beti aınadaı jaltyrap jatyr edi, 15° 12' batys boılyqta; 45° 37' soltústik endikte «Shotlandıa» kemesi ketip bara jatqandy. Kemeniń saǵatyna 13 mıl jarymdaı shapshańdyqpen júrip kele jatqany bir myńdyq kúshi bar mashınadan belgili. «Shotlandıanyń» dóńgelegi saǵat maıatnıgindeı birkelki aınalyp, teńizdi qaq aıyryp, keskilep kele jatty. Tús aýǵan shaq edi, saǵat tórtten 17 mınýt ketken bolatyn; jolaýshylar úlken zalda shaı iship otyrǵandy. Dál osy mezette, dóńgelekten keıinirekteý oń jaq bortqa tıgen bolmashy ǵana bir soqqydan «Shotlandıa» sál ǵana dir ete tústi.

Alaıda, kemege tıgen soqqy tym álsiz edi, eger de:

— «Trúmdi sý alyp ketti, batyp baramyz»,— degen aıqaı shyqpasa, jolaýshylar bul soqqyny eskermegen de bolar edi.

Jolaýshylar, árıne, asyp-sasyp, abyrjyp qaldy. Biraq kapıtan Anderson olardy tez-aq tynyshtandyrdy. Shynynda, kemeniń tek bir jeriniń tesilýinen keler qaýip joq edi. Óıtkeni «Shotlandıa» kemesiniń ishki jaǵynda sý ótkizbeıtin jeti topsasy bolatyn.

Kapıtan Anderson dereý trúmge tústi. Ol besinshi tospaǵa sý ótkenin kórdi, al sýdyń óte tez ótip jatqanyna qaraǵanda, borttyń tesilgen jeriniń kólemi edáýir bolýǵa tıis edi. Áıteýir bul tospada bý qazandaryna ot jaǵylmaıtyny abuıyr boldy.

Kapıtan Anderson mashınany toqtatty da, bir matrosqa sýǵa súngip, kemeniń tesilgen jerin kórip kelýge buıryq berdi. Matros qaıtyp kelip kemeniń korpýsyndaǵy tesilgen jerdiń eni eki metrdeı ekenin aıtty. Teńiz ústinde muny jóndeý, árıne, múmkin emes edi, sondyqtan «Shotlandıa» dóńgelekteriniń jarym-jartysy sýǵa bata, eptep-septep jyljı berdi.

Keme bul kezde Klır múıisinen úsh júz mıl jerde edi, sondyqtan Lıverpýl portyna keletin ýaqytynan úsh kún keshigip kelip, búkil Anglıany qatty abyrjytty.

«Shotlandıa» qurǵaq dokqa kirgizildi de, kompanıa ınjenerleri ony qarap shyqty. Olar óz kózderine ózderi sengisi kelmedi, óıtkeni kemeniń korpýsy vaterlınıadan eki metr jarymdaı tómenirekte durys teń búıirli úsh burysh túrinde tesilgen eken. Tesilgen jerdiń sheti ádeıi oıyp alǵandaı tep-tegis kesilipti. Tegi, korpýsty tesip ótken qural erekshe ótkir bolsa kerek.

Kórýshilerdi budan da kóri tań qaldyrǵan bir másele kemeniń, qalyńdyǵy tórt santımetr metal tysyn tesip ótken quraldyń, keme ishinde qalyp qoımaı, qalaı qaıta shyǵyp ketkendigi edi. Munyń sebebin ashý múldem múmkin bolmady...

«Shotlandıa» ushyraǵan osy oqıǵa kópten beri qyzyǵy basylyp, sýyp qalǵan máseleni qaıta kóterip taǵy da búkil jurttyń kóńilin ózine aýdaryp aldy. Jurt endi osy mınýtten bastap teńizdiń ústindegi apattyń bárin atyshýly keremetten kóretin boldy. Al, teńizdik sanaq boıynsha, jyl saıyn úsh myń keme apatqa ushyrap, onyń ishinen en kem degende eki júzi úshti-kúıli, iz-túzsiz joǵalyp ketip otyrsa, munyń ózi fantasıkalyq keremettiń kúnásyn kúnnen-kúnge aýyrlata beretindigi tabıǵı nárse ǵoı.

Barlyq elderdiń de qoǵamdyq pikirleri, durys bolsyn meıli, teris bolsyn, áıteýir, teńizde osy kemelerdiń apatqa ushyraýyn keremetten kórdi; sóıtip olar muńdaı jaǵdaıda materık arasyndaǵy qarym-qatynasty qaterli dep taýyp, teńizdi osy bir qaterli páleden qalaı da aryltýdy talap etti.

Ekinshi taraý

JAQTAÝSHYLAR MEN QARSYLAR

Álgi aıtylǵan oqıǵalar bolyp jatqan kezde, men Soltústik Amerıkada Nebraska shtatynyń jan baspaǵan, meńireý túkpirlerin aralap júr edim. Parıjdegi tabıǵat tarıhy mýzeıiniń adútant profesory, ári natýralısi bolǵandyqtan Fransýz úkimeti meni Amerıkaǵa osy ǵylymı ekspedısıaǵa jibergen bolatyn.

Nebraskada bolǵan alty aıdyń ishinde jıyp-tergen barlyq asyl koleksıamdy jınastyryp, býyp-túıip alyp, 1867 jyly mart aıynyń aıaq kezinde Nú-Iorkke kelgenmin. Fransıaǵa maıdyń bas kezine taman qaıtýym kerek edi, sondyqtan oǵan deıingi ýaqytty ózimniń alyp kelgen mıneralogıalyq botanıkalyq jáne zoologıalyq koleksıalarymdy júıelep, retke keltirip alý úshin paıdalanbaq edim.

Árıne, búkil koǵam pikirin tolǵandyryp otyrǵan oqıǵa týraly men de habardar bolatynmyn. Barlyq gazet, jýrnal betteri teńizdegi keremet týraly habarǵa toly bolsa, odan qalaı habarsyz qalarsyń? Bul jumbaq meni de qatty tolǵandyrdy.

Osy jumbaqtyń sheshýin taba almaı, birde olaı, birde bulaı aýytqýmen boldym. Munda, qandaı da bolsa, bir qupıa barlyǵy kúmánsyz edi, al bunyń bar ekenine senbeýshilerdiń kózderin jetkizip, kóńilderin sendirý úshin «Shotlandıa» kemesiniń tesilgen jerin kórsete qoısa, jetip jatyr.

Búkil Nú-Iork sergeldeńge tústi. Maǵlumaty az adamdar taratqan jyljymaly aral, ustatpaıtyn rıf týraly joramaldar da jalǵan laqap bolyp shyqty. Shynynda da, egep qýatty mashınasy bolmasa, jyljymaly rıfke osynsha shapshańdyq qaıdan kelmekshi. Sol sıaqty bul bir kezde sýǵa batyp ketken zor kemeniń qalqyp júrgen korpýsy bolý kerek degen joramaldy da keremettiń júresiniń shapshańdyǵynyń ózi-aq joqqa shyǵarǵan edi.

Sonymen, bul máseleniń shyndyqqa jýyq keletin eki-aq sheshimi qalǵandy: bul eki sheshim boıynsha bul keremet ne orasan zor janýar bolýy kerek te, ne óte qýatty dvıgateli bar súńgýir keme bolýy kerek.

Saıyp kelgende, bulardyń shyndyqqa eń janasymdysy súńgýir keme bolý kerek degen pikir de, jer bóliginiń eki birdeı jarty sharynda júrgizilgen tekseristen keıin, túkke aspaı qaldy.

Súńgýir kemeni jeke bir adamnyń kemesi dep topshylaý múmkin emes edi, óıtkeni, ol kemeni bir jerde jasaý kerek qoı, al mundaı orasan zor kemeniń jasalyp jatqanyn jurttyń ańǵarmaýy múmkin emes edi.

Mundaı búldirgish kúshi bar qaterli mehanızmdi qandaı da bolsa tek bir memleket qana jasap shyǵara alar edi. Adamzatqa ólim sebýshi qarý-quraldyń ne bir jańa túrlerin taýyp, sonymen shuǵyldanyp otyrǵan bizdiń sorly zamanymyzda, álde bir memleket basqa memleketterge bildirmeı osyndaı soǵys kemesin jasap, ony tájrıbe júzinde synnan ótkizip otyr dep topshylaýǵa ábden bolatyn.

Biraq, soǵys kemesi bolar degen bul joramaldyń da kúli kókke ushty, óıtkeni, úkimet ataýlynyń bári de bul iske eshqandaı qatysymyz joq dep málimdedi. Keremet halyqaralyq muhıt jol qatynasyna qaýip týǵyzyp otyrǵandyqtan, bul málimdemelerdiń durystyǵyna kúmándanýǵa bolmady. Al, munyń ústine, jeke adam qupıa túrde jasaı shyǵýy tipti múmkin emes-ti, óıtkeni básekeles memleketterdiń úkimetteri bul memleketti árbir basqan qadamyna sheıin ańdyp otyrǵany daýsyz edi.

Anglıada, Fransıada, Rossıada, Germanıada, Italıada, Amerıkada, tipti Túrkıada da mundaı kemeniń jasalmaǵany anyqtalǵannan keıin, súńgýir qaıyq jaıyndaǵy joramal da úzildi-kesildi bekerge shyqty.

Býlvarlyq baspasóz qanshama ájýa qylǵanymen sol zor maqluq sý betinde taǵy da kórindi. Sóıtip jurttyń alyp-qashty dabyry qıaldan týǵan ne bir joramaldardyń birinen soń birin týǵyzyp jatty.

Nú-Iorkte kóp adamdar jurttyń bárin tolǵandyryp otyrǵan osy másele jóninde menen óz pikirimdi aıtýdy surady. Fransıadan osy saparǵa attanǵanymda, men «Teńiz túbiniń syry» dep atalǵan eki tomdyq eńbegimdi jaryqqa shyǵaryp ketken edim. Ǵylymı dúnıede jaqsy baǵamen qabyldanǵan bul kitabym, meni jaratylys tarıhynyń áli de az zerttelgen osy taraýynyń mamany degen ataqqa iliktirgen bolatyn.

Pikirińizdi aıtyńyz dep meniń sońyma túsip alysty. Men ártúrli sebep-syltaý aıtyp, qanshama jaltarsam da, «Nú-Iork vestnıktiń» tilshileri qoıarda-qoımaı júrip, gazet oqýshylaryna muhıttaǵy ǵajap oqıǵa jóninde óz pikirimdi aıtyp berýge májbúr etti.

Sonymen, 30 aprelde gazette profesor Per Aronakstyń kólemdi maqalasy basylyp shyqty. Bul maqalada maqluq týraly másele barlyq jaǵynan tolyq qamtylyp, barlyq belgili faktylarǵa ǵylymı baǵa da berildi.

Osy maqaldan úzindi keltiremin.

«Sonymen, — dep jazdym men — barlyq joramaldy bir-birlep, taldaı kele,— syn kótererlik dáıekti, basqa joramal bolmaǵandyqtan, bul keremetti erekshe qýatty teńiz janýary dep bilýimiz kerek.

Muhıttyń tereń túbindegi ómir bizge áli belgisiz. Ony eshbir zond áli barlaı alǵan joq. Sol túpsiz tereńde ne bolyp jatyr? Qandaı maqluqtar bar onda, teńizdiń betinen on eki-on bes myń metr tereńdikte qandaı maqluq tirshilik etedi? Olardyń dene qurylysy qandaı? Bul jóninde tipti topshylap ta bolsa belgili-bir pikir aıta qoıý qıyn.

Bizdiń aldymyzǵa qoıylyp otyrǵan máseleniń: — ne biz jer júzinde tirshilik etetin maqluqtardyń bárin de bilemiz, nemese biz olardyń bárin emes, keıbir bólshegin ǵana bilemiz, degen eki túrli sheshimi bar.

Eger de planetamyzdaǵy tirshilik etetin janýarlardy biz túgel bilmeıtin bolsaq, tabıǵattyń biz bilmeıtin qupıa syry áli bar bolatyn bolsa, bizge belgisiz balyqtyń nemese dene qurylysy «tereńdikke saı» múlde ózgeshe sútqorekti janýarlardyń bir túri; nemese bir tuqymynyń bolýyna shek keltirýge eshqandaı negiz joq, muhıttyń zertteýge bolmaıtyn tereń túbinde mundaı janýarlar tirshilik ete alady, al, sonymen birge, belgisiz bir ózgerister arqyly nemese eshbir sebepsiz-aq olardyń oqta-tekte sý betine shyǵyp turýy da yqtımal.

Eger de, munyń kerisinshe, jandy maqluqtardyń bárin de biletin bolsaq onda bul keremetti aty-jóni, túri-túsi ózimizge belgili sý janýarlarynyń arasynan qarastyryp kórýimiz kerek. Bulaı bolǵanda, men orasan zor narval bar dep biler edim.

Kádýelgi qarapaıym narvaldyń uzyndyǵy kóbinese 30 fýttaı bolady. Onyń uzyndyǵyn bes ese, on ese uzartyp kórińiz, úlkendigine qaraı kúshi de saı bolsyn, tisiniń kúshin de denesine saı keltirińiz,— sonda, siz ózińizdi tańdandyryp otyrǵan qupıa syrdy bile alasyz. Bul janýardyń úlkendigi «Hanaan» ofıserleri aıtqan mólsherdeı bolyp shyǵady, onyń tisi de dál «Shotlandıa» kemesiniń tesilgen jerindeı etip tesip túse alatyndaı bolady, kúshi de muhıt kemesin sýǵa batyryp jiberýge jeterlikteı bolady.

Shynynda da, narvaldyń erekshe bitken uzyn súıek tisi, nemese keıbir natýralıser aıtqandaı aıbaltasy bar. Bul aıbaltanyń ózi quryshtaı qatty bolady. Mundaı aıbaltalar kıt denelerinen de san ret tabylǵan, narvaldar kıttermen shaıqasqanda olardy udaıy jeńip otyrady; aǵash kemelerdiń bir jaǵynan kirip, ekinshi jaǵynan bir-aq shyqqan osyndaı aıbaltalardy jurt kóp kúsh salyp, zorǵa sýyryp alady.

Parıjdegi medısına fakúltetiniń mýzeıinde uzyndyǵy 2/4 metr aıbalta bar, al onyń túp jaǵynyń jýandyǵy — qyryq segiz santımetrge deıin barady.

Sonymen, buny saǵatyna 20 mıl júre alatyn ádettegi narvaldan on ese úlken, orasan zor aıbaltasy nemese tisi bar narval eken deıik, sonda onyń zor denesine júrisiniń shapshańdyǵyn qossaq— buǵan qaqtyǵysyp qalǵan kemeniń qandaı da bolsa bir apatqa ushyraýy tańyrqarlyq nárse emes qoı.

Qorytyndymda mynany aıtýym kerek: ábden anyqtalǵan tolyq málimetter qolǵa túskenshe, men bul maqluqty ádettegi qarapaıym ǵana uzyn tisti emes, kádýilgi temir qursaýly soǵys kemesiniń tarany sıaqty, qýaty da sonyń qýatynan kem túspeıtin zor aıbaltasy bar alyp narval dep bilemin.

Bul fenomendy osylaı, tek qana osylaı uǵynýymyz kerek... árıne, eger de, osyndaı nárse bar bolsa, biraq muny áli anyqtaý kerek bolady».

Sońǵy sózder saqtanǵandyqtyń saldarynan jazylǵan bolatyn, munym: ózimniń ǵalym ataǵyma daq túsirip almaýdy, amerıkandyqtarǵa kúlki bolyp qalmaýdy kózdegendik edi. Sonymen, men, ózime shyǵys ta taýyp, daıarlap qoıdym, biraq keremettiń bar ekeninde eshqandaı kúmánim joqty.

Meniń maqalam kópshiliktiń ıgiligine aınalyp, qyzý talqylanyp jatty. Maqalanyń biraz jaqtaýshylary da boldy. Jumbaq máseleniń sheshýi týraly meniń aıtqan pikirlerim oı-qıalym sharyqtaýyna úlken nár boldy. Tabıǵattan tys nárseni jurttyń qıaldaǵyshyn-aı deseńshi... Degenmen, teńiz ondaı orasan zor alyp janýarlardyń ósip-ónýine óte qolaıly orta ǵoı, bul janýarlardyń qasynda, qurylyqtyń pilderi men muryn-múıizderi judyryqtaı-aq bolyp kóriner edi. Teńizde sútqorektilerdiń óte úlken ekili kıt sıaqty janýarlar tirshilik etedi. Olaı bolsa, teńizde orasan zor alyp mollúskalar da, shaıan tárizdes, uzyndyǵy júz metrge deıin baratyn, úreı ushyrarlyq — omarlar da nemese salmaǵy eki júz tonnaǵa deıin baratyn krabtarda bolady dep topshylaýymyzǵa nege bolmaıdy? Burynǵy geologıalyq zamannyń tórt aıaqtylary, tórt qoldylary, qustary men baýyrymen jorǵalaıtyn jándikteri de orasan úlken bolǵan ǵoı. Tek ondaǵan, júzdegen myń jyldar ótkennen keıin ǵana olar osy kúngi dárejesine deıin kishireıgen. Olaı bolsa, jer beti udaıy ózgerip otyrǵanymen, qaı zamanda da zat quramy eshbir ózgerissiz kele jatqan teńizde, ejelgi geologıalyq zamandaǵy janýarlar dúnıesiniń ókilderi sol úlken kúıinde qalyp qoıýy yqtımal deýimizge nege bolmaıdy? Jyldar ǵana emes, ǵasyrlar boıy, nemese myńdaǵan jyldar boıy ómir súretin erte zamanda paıda bolǵan alyp janýarlardyń búginge deıin tirshilik etip kelgen eń sońǵy túrlerin teńiz óziniń bir qupıa qoımasynda nege saqtaı almasyn?

Men ushqyr, tátti qıaldyń qyzyǵyna túsip ketippin, munyń ózi sirá, tap mendeı eshkimdi de eliktire almaǵan shyǵar.

Qaıtalap aıtamyn, áńgime bolyp otyrǵan bul tańǵajaıyp kórinis osydan bylaı talas-tartys týǵyzǵan joq, qoǵam endi ertegidegi teńiz jylandaryna eshbir jýyspaıtyn, uqsamaıtyn ne de bolsa bir alyp janýardyń barlyǵyn moıyndaǵan edi.

Al, munyń ózi keıbireýlerge ǵylymı turǵydan qaraǵanda ǵana máni bar, ánsheıin másele bolyp kórinse, muhıt sý joly qatynasynyń qaýipsizdigin kózdep otyrǵan aǵylshyndar men amerıkandar úshin teńizdi osy qaterli keremetten jedel túrde aryltý sharalaryn qoldaný eń qajetti mindetterdiń biri edi.

Fınans jáne saýda-sattyq oryndardyń baspasózderi keremet týraly tek osy turǵydan ǵana pikir qozǵap otyrdy. «Teńizdik sholý», «Lloıd gazeti», «Paketbot», «Teńizdik saýda qatynasy gazeti» iri zıanǵa ushyraý qaýpinen qorqyp otyrǵan qaýipsizdendirý qoǵamdarynyń barlyq baspasóz oryndary teńizdegi keremetti aıaýsyz túrde qurtýdy bir aýyzdan talap etip otyrdy.

Jurtshylyq pikiri, eń aldymen, soltústik-amerıka jurtshylyǵynyń pikiri, qaýipsizdendirý qoǵamdarynyń pikirin jaqtady. Nú-Iorkte narvaldy aýlaý úshin ekspedısıa daıarlanyp jatty. Bul úshin tez júretin «Avraam Lınkoln» fregatyn daıarlap, jabdyqtaý uıǵaryldy.

Saparǵa qaıtkende de tezirek shyqpaqshy bolǵan keme komandıri kapıtan Faragýt úshin barlyq kerek-jaraq, qural-jabdyqtar qoımasynyń esigi keńinen ashyldy. Biraq osyndaı kezde sóıtetin ádeti emes pe, keremetti qurtý týraly bir toqtamǵa kelgennen keıin-aq, sol keremet ushty-kúıli joǵalyp ketti. Eki aı boıyna ol jóninde sybys bolmady. Ony birde bir keme de ushyrata almady. Munyń ózi narval ózin áldekimderdiń qurtpaq bolyp attanǵaly jatqanyn tap bir bilip qoıǵandaı bolyp kórindi. Bul jóninde transatlantıkalyq sý asty kabelinde neshe túrli áńgimeler aıtylyp jatty!.. Ázilqoılar, qý narval keptegen telegrammalardyń bireýin qolyna túsirip alǵan shyǵar da, jónine taıyp bergen bolar desip júrdi.

Sonymen, fregat tańǵajaıyp ańdy aýlaýǵa ábden jabdyqtalyp, saparǵa shyǵýǵa daıyn bolǵanda, kapıtan qalaı qaraı bet túzerin bilmedi.

San-Fransısko men Shanhaıdyń arasynda qatynas jasaıtyn bir keme maqluqty budan úsh juma shamasy buryn Tynyq muhıttyń soltústik bóliginde kezdestiripti degen habar jetken kezde jurttyń bári de shydap tura almady. Álgi habar zor áser etti. Kapıtan Faragýtqa bir táýlik kidirýge de erik berilmedi. Azyq-túlik te dereý tıelip qaldy, kemeniń trúmi de kómirge syqaı toltyryldy, komanda quramy da tolyq bolatyn. Tek endi, otty jaǵyp, býdy jiberip, ıakordy sýdan alý ǵana qalǵan edi.

Eger de saparǵa shyǵý tipti jarym kún keshikse de, kapıtan Faragýttyń munysyn jurt keshpes edi. Biraq onyń ózi de qashan shyqqansha asyq bolatyn.

«Avraam Lınkoln» saparǵa shyǵardan úsh saǵat buryn maǵan bir hat ákelip berdi, onyń mazmuny mynadaı bolatyn.

«Profesor Aronaks myrzaǵa.

«Besinshi avenú» qonaqúıi, Nú-Iork.

Meırimdi myrza!

Eger de siz «Avraam Lınkoln» kemesimen shyǵatyn ekspedısıaǵa qosylýdy qalasańyz, onda Qurama Shtattar úkimeti siz arqyly bul iske Fransıa da qatysyp otyr dep biler edi. Kapıtan Fragýt sizge jeke kaıýta beredi.

Sizge shyn júrekpen berilgen teńiz mınıstri D.B. Gobson».

Úshinshi taraý

«QOJAIYNNYŃ ERKİ BİLSİN»

Teńiz mınıstrinen hat alardan úsh sekýnd buryn Soltústik-batys ótkel arqyly muzdy buzyp-jaryp ótý jaıynda qanshalyqty oılasam, narvaldy aýlaý jaıynda da naq sonshalyqty oılaǵan edim. Meniń mindetim de, meniń endigi jerdegi bar maqsatym da osy qaterli keremettiń sońyna túsý, ony qalaıda qurtý, sóıtip adamzatty osy páleden qutqarý ekenin men álgi hatty alǵannan soń úsh sekýndten keıin baryp uqtym.

Munyń ústine aýyr sapardan asa qajyp-sharshap jańada ǵana qaıtqandyqtan biraz tynyǵýymda kerek edi. Meniń bar armanym: týǵan elge, dos-jarandarǵa, botanıkalyq baýdyń qasyndaǵy kishkene páter úıime, baǵa jetpes asyl koleksıalaryma qaıtý ǵana bolatyn. Biraq bul jolda maǵan eshnárse bóget bola alǵan joq. Men endi sharshaǵandyqty da, dostardy da, koleksıalardy da bárin de umyttym — sóıtip, oılanyp-tolǵanyp jatpastan-aq, amerıka úkimetiniń shaqyrýyn qabyl aldym.

«Aıtpaqshy, Evropaǵa aparmaıtyn jol da joq qoı, dep oıladym men,— tipti narvaldyń ózi-aq Fransıa jaǵalaýyna alyp barmasyna kim kepil. Atyna zaty saı janýar emes pe, múmkin ol ózin Evropa teńizderiniń birinde qurttyrar, sóıtip men onyń uzyn tisiniń eń kem degende jarym metrin Parıjdegi tabıǵat tarıhy mýzeıine alyp ta qaıtarmyn!»

Biraq, ázirshe narvaldy Tynyq muhıttyń soltústik bóleginen izdestirýge týra kelip otyr; munyń ózi, Fransıaǵa qaıtý úshin maǵan búkil jer dúnıeni shyr aınalyp shyǵý kerek degen sóz.

— Konsel! — dep aıǵaıladym men degbirsizdenip.

Konsel barlyq saparlarymda da, qasymda birge júrgen qyzmetshim edi. Osy tamasha flamandyqty, men shyn kóńilimmen jaqsy kórýshi edim, ol da meni sondaı jaqsy kóretin. Ol ózi neni de bolsa yqylaspen berile isteıtin, aıtqandy oryndaǵysh, turmysta tosynnan kezdese ketken kóńilsizdikti eleń de qylmaıtyn, qolynan kelmeıtini joq, jumysqumar, óz esimine qaramastan mynany qaıttik dep surap tursa da eshkimge, eshýaqytta keńes te bermeıtin, jaratylysynan salmaqty, sabyr ıesi adam bolatyn.

Meniń kishkene páter úıime kelip-ketip júretin ǵalymdardyń úıirmesine udaıy aralasyp júrgendikten Konseldiń ózi kóp nárseni úırenip tipti tabıǵı-ǵylymı klassıfıkasıa jasaý jóninen maman bolyp aldy, maman bolǵanda, bólimderdiń, toptardyń, klastardyń podklastardyń, ortádtardyń, semálardyń, rodtardyń, túrlerdiń jáne tur ishindegi túrlerdiń satysyna akrobatsha — shapshań júgirip shyǵatyn, qabileti bar maman boldy. Biraq onyń bar bilimi osy ǵana edi. Klassıfıkasıa teorıasyna óte jetik, al tájrıbe júzindegi bilimnen qur alaqan Konsel, meniń oıymsha, túrine qarap, kıtti kashalottan aıyra almas edi.

Degenmen, ózi bir keremet jigit!

On jyl boıyna, barlyq ǵylymı ekspedısıalarda da Konsel menimen birge boldy. Osy ýaqyttyń ishinde sapar — uzaq boldy dep nemese sharshadym dep qynjylyp kórgen emes. Konsel qaı elge bolsa, ol elge bolsyn: meıli Qytaıǵa, meıli Kongaǵa bolsyn, eshkimnen eshnárse suramaı-aq, kóńiline eshbir kúdik almaı-aq, sapar shegýge qashan da daıyn turatyn. Óziniń densaýlyǵy óte jaqsy edi, bul jóninde oǵan qandaı aýrý bolsa da qaterli emes-ti, bulshyq etteri tastaı qatty, nervi temirdeı tózimdi bolatyn.

Ol otyz jasta edi, al onyń bul jasynyń qojasynyń jasyna qatysy on bestiń jıyrmaǵa qatysyndaı bolatyn. Ózimniń qyryqqa kelgenimdi osyndaı edáýir qıyn tásilmen moıyndaǵandyǵyma keshirim suraımyn.

Biraq Konseldiń bir kemshiligi bar edi. Ol em qonýdan ketken formalıst bolatyn, ol menimen sóıleskende úshinshi adamsha sóılesetin, al onyń munysyna men talaı ret bulqan-talqan bolyp ashýlanyp ta qalyp júrdim.

— Konsel?—dep qaldym men, taǵy da jol júrýge qamdanyp, asyǵyp úsigip júrip.

Konseldiń maǵan sheksiz berilgen adam ekendiginde shágim joq. Ádette men odan menimen birge saıahat saparyna shyǵýǵa qalaı qaraısyń maqul kóresiń be, joq pa dep suramaýshy edim; biraq bul jolǵy ekspedısıa belgisiz ýaqytqa deıin sozylýy da múmkin edi, munyń ústine, qatersiz de emes-ti. Kemeni shattaýyqtyń qabyǵyndaı lezde sýǵa batyryp jibere alatyn janýardy aýlaý oıynshyq emes qoı! Munyń ózi júreginiń túgi bar degen adamnyń ózin de oılandyrarlyq nárse edi. Konsel ne aıtar eken?

— Konsel! — dep úshinshi ret shaqyrdym.

— Konsel keldi.

— Qojaıyn meni shaqyrdy ma? — dep surady ol kirisimen.

— Ia, kógershinim. Jol jabdyǵyńnyń bárin daıarlaı ber. Eki saǵattan keıin júremiz.

— Qojaıynnyń erki bilsin, — dep jaýap qaıyrdy Konsel sabyrly shyraımen.

— Bir mınýt ýaqytty bosqa ótkizýge bolmaıdy. Kóılek-kónshekti, uıyqtardy, kerek nárseniń bárin jınap, chemodanǵa salyńyz. Bárin de sıǵanynsha nyǵarlaı salyńyz, tek tezirek qımyldańyz!

— Qojaıynnyń, koleksıalaryn she? — dep qaldy Konsel.

— Koleksıalarmen keıin shuǵyldanamyz. Olar qonaq úıde saqtala turady.

— Al, buǵy qaban she?

— Ony bizsi -aq asyraı turady. Aıtpaqshy, bizdiń barlyq aıýanattarmyzdy Fransıaǵa jóneltýge buıryq bermeppin ǵoı!

— Demek, bizdiń baratyn jerimiz Parıj bolmady ǵoı? — dep surady Konsel.

— Qalaı desem eken, — dep jaltaryńqyrap jaýap qaıyrdym men,— tegi, bizge biraz jerdi aınalyp qaıtýǵa týra keletin shyǵar...

— Eger qojaıyn qalasa, nesi bar, qansha jer bolsa da aınalyp qaıtamyz.

— Túk emes! Ras, jolymyz — biraz uzaqtaý... «Avraam Lınkoln» kemesimen júremiz.

— Qojaıynnyń erki bilsin,— dedi Konsel miz baqpastan.

— Dostym, sen ony bilesin be, joq pa, áńgime keremet týraly bolyp otyr... Kádýilgi ataqty narval týraly... Muhıtty sol keremetten qutqarý kerek!.. «Teńiz túbiniń qupıalary» atty eki tomdyqtyń avtory, kapıtan Faragýtpen birge saparǵa shyǵýdan bas tarta almaıdy... Óte qurmetti de mindet, sonymen birge qaterli de! Narvaldyń bizdi qaıda aparatyny múlde belgisiz... Bul janýardyń ózi óte minezsiz bolyp shyǵýy da ǵajap emes. Áıtkenmen biz báribir baramyz! Bizdiń kapıtanymyz da — izdegenge suraǵannyń ózi — jigit-aq!

— Qojaıyn qaıda barsa, men de sonda baramyn,— dedi Konsel.

— Jaqsylap oılan! Meniń senen jasyrar túgim de joq. Munyń ózi aman-esen qaıta bermeıtin saparlardyń biri.

— Qojaıynnyń erki bilsin!

Shırek saǵattan keıin kerekti zattar chemodanǵa salynyp ta boldy. Konsel eshteńeni de umyt qaldyrmapty. Qustar men sútqorektilerdi túr-túrge bólgendeı kóılek-kónshek, súlgilerdi de túr-túrge bólip rettep salypty. Korıdor qyzmetkeri bizdiń bagajdarymyzdy bestıbúlge shyǵaryp qoıdy. Men jurtqa ylǵı lyq toly bolatyn tómengi etajdaǵy úlken kontorǵa keldim de, janýarlarmen keptirilgen ósimdikter qoıylǵan býmalardy Parıjge jóneltý jóninde buıryq berdim. Sóıttim de buǵy qabannyń tamaǵy úshin jetkilikti qarjy qaldyryp, qonaqúıge beresimdi túgel berip, Konsel otyrǵan kúımeli arbaǵa sekirip minip aldym.

Bizdiń ekıpajymyz Brodveı arqyly Iýnıonskverine deıin bardy da, tórtinshi avenáǵa qaraı buryldy, sosyn avenányń boıymen Katrınstrıtke deıin keldi, eń aqyr aıaǵynda, jaǵalaýdaǵy otyz tórtinshige kelip toqtady. Bul jerden bárimizdi de adamdarymyzdy da attarymyzdy da, ekıpajymyzdy da Nú-Iorktik irgesindegi, Gýdzon ózeniniń sol jaq jaǵalaýyndaǵy Brýklınge parom arqyly ákelip túsirdi. Birneshe mınýtten keıin kúımemiz bizdi qos murjasynan qoıý, qaraqoshqyl tútin býdaqtaǵan «Avraam Lınkoln» kemesine jetkizip saldy.

Bizdiń bagajymyz dereý kemeniń ústine shyǵaryldy. Men júgire basyp kemeniń ústine shyqtym da kapıtan Faragýtty qaıdan tabýǵa bolar eken dep suradym. Matrostardyń bireýi meni mostıkke deıin ertip bardy da, ashyq júzdi bir teńizshini kórsetti. Ol maǵan qol berip:

— Per Aronaks myrza siz be? — dep surady.

— Dál solaı, — dep jaýap qaıyrdym men, — kapıtan Faragýt sizsiz ǵoı?

— Tap ózimin. Hosh keldińiz, profesor myrza! Kaıýta sizdi kútip tur.

Men ıilip taǵzym ettim de, endi onyń júrer aldyndaǵy tyǵyz jumysyna kedergi bolmaıyn dep oılap, bir matrostan maǵan arnalǵan kaıýta qaısy dep suradym.

«Avraam Lınkoln» bul ekspedısıa úshin eń qolaıly keme edi.

Munyń ózi eń jaqsy mashınalarmen jabdyqtalǵan, saǵatyna 18 bútin, úsh ondyq mıl jer júre alatyn shapshań keme bolatyn. Áıtkenmen, alyp narvaldy qýý úshin bul shapshańdyq ta jetkiliksiz edi.

Kemeniń ishki jaǵy da teńizde júzý saparyna saıma-saı jasalǵan eken. Maǵan kaıýta ofıserler turatyn bólimnen berilgen eken, bul meni tolyq qanaǵattandyrdy.

— Munda biz oıdaǵydaı-aq tura alsaq kerek,— dedim Konselge.

— Nesin aıtasyz, qojaıyn qalasa aıtaıyn: ulýdyń múıiz qabyrshaǵynyń ishi shaıan-sopyǵa qandaı jaıly bolsa, bul kaıýta da bizge naq sondaı jaıly bolady ǵoı deımin,— dep jaýap qaıyrdy ǵalym qyzmetshim.

Chemodandardyń baýlaryn sheship, rettep qoı dep Konseldi kaıýtada qaldyrdym da, ózim júzýge júrgizilip jatqan daıyndyqty kórý úshin palýbaǵa shyqtym.

Dál osy mınýtta kapıtan Faragýt «Avraam Lınkoln» Brýklın jaǵasyndaǵy tetikten aǵytylsyn dep buıryq bergen edi. Endi shırek saǵat keshikkenimde — «Avraam Lınkoln» mensiz-aq tarta beredi eken de, men osy bir tamasha ekspedısıadan qalyp qoıady ekem, sirá, bul ekspedısıanyń eń shyn degen habarlaryna da nana qoımaıtyn talaı skeptıkter tabylar-aý, áli.

Kapıtan Faragýt, narvalǵa qarsy bul alǵashqy joryqty bir kún túgil bir saǵat, tipti, kerek deseń bir mınýt te kidirtkisi kelmedi.

Ol kemeniń ınjenerin shaqyryp aldy da:

— Býdyń qysymy jetkilikti me? — dep surady.

— Ia, kapıtan.

— Jyljy baıaý,— dep komanda berdi kapıtan.

Aýa qysymy arqyly isteıtin mashına telegrafy arqyly buıryq alǵan mehanık bý jiberetin tesikti burap qoıdy.

Bý ysqyra sılındrlerge qaraı zýlady, osy kezde porshındar qalaqty valdy shyraılandyryp jiberdi, pııt qalaqtary da barǵan saıyn zyrlaı jóneldi, sóıtip

«Avraam Lınkoln» mańǵazdana, yrǵala túsip júzip bara jatty, ony qoshtasýshy jurt toly júzdegen qaterler men kishkene kemeler shyǵaryp saldy.

Brýklınniń jaǵalaýynda tamashalaýshy jurt lyq toly edi. Myńdaǵan adamdardyń úsh ret «ýralaǵan» daýystary beıne kúnniń kúrkiregenindeı bop ketti. «Avraam Lınkoln», Nú-Iork qalasy turǵan jarty araldy qaptaldaı aǵyp jatqan Gýdzon ózenine baryp túskenshe, jaǵalaýdaǵy jurttyń qosh aıtyp jelpip turǵan myńdaǵan qol oramaldary kórinip turdy.

Gýdzonnyń tómengi aǵysyna túsip alyp, Nú-Djerseıdiń uzyna boıyna qatarlastyra salynǵan ádemi vıllalardy janap júrip otyryp, «Avraam Lınkoln» forttardyń qasynan ótti, forttardyń zeńbirek atqan salúttaryna, ol otyz toǵyz juldyzdy týyn úsh ret kóterip, úsh ret tómen túsirip jaýap berdi. Osydan keıin, keme júrisin sál baıaýlatyp, jol belgileri qoıylǵan teńiz kanalyna kelip túsip, Sendı-Gýktyń qumdy múıisin oraǵytyp ótti, bul jerde de myńdaǵan jurt qoshemet bildirdi. Sóıtip, «Avraam Lınkoln» ashyq muhıtqa shyqty.

Kóptegen katerler men býksırler kemeni júzýshi maıaktarǵa deıin shyǵaryp saldy, bul maıaktardyń ottary kemelerdi Nú-Iork portyna aparatyn keme jolyn kórsetip turatyn.

Kúndizgi saǵat úsh mezgili edi. Losman mostıkten tústi de qaıyq ony katerge tez jetkizip saldy, sonymen, «Avraam Lınkoln» júrisin shapshańdatyp, Long-Aılend jaǵalaýyn boılap tarta berdi.

Keshki saǵat segizde, Faır-Aılendtyń da ottary kózden tasa boldy, sóıtip keme Atlantıka muhıtynyń qaraýytyp jatqan tuńǵıyq sýynyń ústinde bar pármenimen kele jatty.

Tórtinshi taraý

NED LEND

Kapıtan Faragýt, óziniń basqarýyndaǵy tamasha kemege laıyqty, jaqsy teńizshi bolatyn. Keme men ol birdeńe sıaqty edi, kapıtan osy deneniń mıynyń qyzmetin atqaratyn. Narvaldyń bar ekeninde onyń eshqandaı kúdigi joq edi, ol ózi bar jerde, bul jóninde eshqandaı aıtys- tartysqa jol bermeıtin. Keremet bar, sol keremetten teńizdi ol qutqarýy kerek — onyń serti osy ǵana bolatyn.

Narvaldy ne kapıtan Faragýt óltiredi de, ne narval Faragýtty óltiredi. Ekiniń biri, úshinshi jol joq-ty.

Keme ofıserleri ózderiniń kapıtanynyń bul senimin durys dep biletin. Kóp keshikpeı-aq keremetke kezdesetindikteri týraly, onyń júrisiniń shapshańdyǵyn eseptep shyǵarǵan joramaldary týraly ofıserlerdiń qyzý aıtystaryn tyńdaýdyń ózi óte kóńildi edi. Ádettegi jaǵdaıda vahtada turýdy óte kóńilsiz kóretin ofıserler bul saparda vahtada ózderiniń merzimdi ýaqytynan uzaǵyraq turýǵa da daıyn edi.

Kún kók júzin qalqyp otyryp, óziniń kúndizgi jolyn ótip bolǵansha, machtalarda top-top bolyp turǵan matrostar keremetti qaraýmen boldy. Biraq «Avraam Lınkoln» Tynyq muhıttan áli alysta kele jatyr edi!

Kemedegilerdiń báriniń de esil-derti narvalmen kezdesý, yrǵaqty súńgi atyp, ony kemeniń ústine shyǵaryp alyp pársheleý edi. Komandanyń jumystan qoly bos adamdary kólbep jatqan kók teńizdi kózimen sholyp turatyn boldy. Jurtty osynsha yntalandyrǵan kapıtan Faragýttyń ózi edi, óıtkeni ol keremetti birinshi kórgen adamǵa 2000 dollar syılyq beriledi dep jarıalaǵan. Osy syılyqtyń ózi, sáti túsip narvaldy basqalardan buryn kórip qalarmyn degen keme jumysyn jańa úırenip júrgen jasty da, matrosty da, bodmandy da , ıaǵnı ofıserdi de úmittendirgen edi. Sondyqtan da kemedegilerdiń teńizdi qanshalyqty yqlaspen tesile qaraǵanyn ańǵarý qıyn emes-ti.

Men de basqalarǵa esemdi jibergem joq, kemeniń ústinde turyp alyp, kirpik qaqpastan qaraýshylardyń biri boldym. Jurttyń bárin tegis qyzyqtyrǵan bul máselege tek Konsel ǵana selsoq qarady, ol jurttyń yntalanýyna elikken joq.

Kapıtan Faragýttyń óz kemesin eń zor kıtterdi ustaýǵa saı qural-jabdyqtardyń bárimen qamtamasyz etkenin men joǵaryda aıtqanmyn. Sirá, kıt aýlaýǵa shyǵyp júrgen kemelerdiń birde-biri tap osy keme sıaqty jabdyqtalmaǵan shyǵar.

Bizde zamanymyzdyń yrǵaqty súńgilerinen bastap arnaýly zeńbirekterden atylatyn úshkir oqtar da bardy. Kemeniń tumsyq jaǵynda tez atatyn zeńbirek tur, munyń oǵy 16 kılometrge deıin baratyn, snarádynyń salmaǵy tórt kılogramm.

Sonymen, «Avraam Lınkoln» komandasy ajal qarýy az dep shaǵyna almaıtyn edi. Bul bul ma, bul kemede yrǵaqty súńgishilerdiń koroli Ned Lend te bar-dy.

Led Lend kanadalyq edi, ol búkil dúnıe júzindegi kıt aýlaýshylardyń eń sheberi bolatyn, kıt aýlaý sıaqty qaterli kásipte oǵan teń keletin adam joq-ty. Ol asa salqyn qandy, óte ıkemdi, júrek jutqan batyl jáne tapqyr adam bolatyn. Onyń qaterli súńgisinen qutylyp ketý úshin kıt óte qý kıt, kashalot óte aılaker kashalot bolýy kerek.

Ned Lend qyryqty qýsyryp qalǵan adam edi. Munyń ózi boıy alty fýttaı, óte kúshti, qatal adam bolatyn. Ózi onsha úıirshek emes-ti, sál de bolsa degenine qaıshy kelse, bulqan-talqan bolyp ashýlanyp qalatyn.

Onyń syrt keskininiń ózi, ásirese, bet ajaryna erekshe óń berip turǵan onyń asa qyraǵy ótkir kezi, birden-aq jurttyń nazaryn ózine aýdaryp áketetin.

Kapıtan Faragýttyń osy ataqty kıt aýlaýshyny ekspedısıaǵa alyp shyǵýynyń ózi óte durys bolǵan dep bilemin. Óıtkeni qýatty qol, qyraǵy kóz kerek bolǵan kezde, onyń bir óziniń qyzmeti kemedegilerdiń báriniń qyzmetinen asyp túsetini sózsiz. Ned Lendti, berik ornatylǵan asa qýatty teleskoby bar atýǵa árdaıym daıyn turǵan oqtaýly zeńbirekpen teńeýge bolar edi.

Kanadalyq degenimizdiń ózi — fransýz bolady, qansha tuıyq adam bolsa da, Nedtiń kóp keshikpeı-aq menimen úıir bolyp alǵanyn aıta ketýim kerek, fransýz tilinde sóılese alatyn adamdy tapqanyna ózi de asa qýansa kerek. Kanadanyń keıbir ólkelerinde saqtalyp kelgen, Rable zamanyndaǵy eski fransýz dıalektilerin estý maǵan da óte kóńildi boldy.

Ned Lend erte zamannan kele jatyp Kebevek semásynda týǵan adam eken, sonaý bir zamanda Fransıanyń

qalasy bolyp turǵan kezde Kebevekten talaı erjúrek teńizshiler shyqqan bolatyn.

Ned Lendpen ekeýmizdiń áńgimemiz birte-birte jarasyp, qyzyqty bola bastady. Onyń polár teńizderinde basynan keshken oqıǵalaryn men yqlas qoıyp tyńdaıtyn boldym. Ol óziniń ań aýlaý jaıyndaǵy, árqıly shaıqastary týraly shynaıy oqıǵanyń syryn shertken jyrdaı qyp áńgime aıtatyn edi, keıde men Polár jaqtarynyń «Ilıadasyn» jyrlap otyrǵan áldeqandaı bir kanadalyq Gomerdi tyńdap otyrǵan adamdaı bolatynmyn.

Men bul erjúrek adamdy qazirgi tap bilgen qalpymda sýrettep otyrmyn biz ejelgi dostarmyz, bizdiń bul dostyǵymyz ekitalaı, qaterli syn kúnderinde týǵan, kádimgi myzǵymaıtyn berik dostyq.

Ned Lendtiń teńizdegi keremet týraly pikiri qandaı edi? Moıyndaýym kerek, bul sondaı narval bar degenge senbeýshi edi,— kerek deseń kemedegilerdiń ishinde bul joramalǵa qosylmaǵan birden-bir adam osy Ned Lend bolatyn. Bir kúni bul jaıynda pikirin bilgim kelip sóılespekshi bolǵanda, ol bul áńgimeden kórine-kózge jaltaryp ketti.

Biz osy saparǵa shyqqannan keıin úsh aptadan soń keme Baı-Blakke jaqyndap, Porogenıge 30 mıldeı qalyp edi. Eshkimúıiz tropıginen de ótip ketkenbiz, ońtústik jaǵymyzdaǵy Magellan buǵazy qazir bizge 700 mılden de jaqyn qaldy. Endi bir segiz kún ótisimen-aq «Avraam Lınkoln» Tynyq muhıtty sharlaıtyn bolady.

Túbinde ne bar ekenine adamnyń kózi jetpeıtin qupıa syrly teńizge qarap, ony-munyny aıtyp, áńgimelesip Ned Lend ekeýmiz ıýtta otyr edik. Tabıǵı ádet boıynsha, men alyp narval týraly áńgime aıta bastadym, budan keıin bizdiń ekspedısıamyzdyń sátti ıa sátsiz bolýy osyǵan baılanysty degen jaǵdaılardy taldadym. Biraq, Ned Lendtiń únsiz otyrǵanyn baıqadym da, tup-týra suraý qoıdym:

— Biz izdep kele jatqan alyp narvaldyń barlyǵyna siz qalaı shek keltire alasyz? Álde, buǵan senbeýge qandaı da bolsa, bir dálelińiz bar ma?

Súńgishi birneshe sekýndteı maǵan qarap únsiz otyryp qaldy. Sóıtti de jaýap qaıyrmas buryn óziniń daǵdyly ádeti boıynsha, mańdaıyn alaqanymen soǵyp qoıyp, oılaǵandaı kózin jumdy, tek sodan keıin ǵana:

— Bar bolýy da múmkin, Aronaks myrza,— dedi.

— Tyńdańyz, Ned, siz súńgishilikti kásip etken adamsyz, siz óz ómirińizde júzdegen zor teńiz sútqorektilerin kórdińiz, olaı bolsa, kıt tárizdi alyptyń barlyǵyna sený, basqalardan góri sizge ońaıyraq qoı!

— Mine, bul jerde siz qatelesip otyrsyz, profesor myrza, dep jaýap qaıyrdy Ned. Nadan adam jer sharynyń bos túkpirin, qýysyn mekendeıtin keremet janýarlardyń barlyǵyna sózge kelmeı-aq senedi. Bul múldem tabıǵı nárse. Biraq geolog bul sıaqty ertegilerge eshýaqytta senbeıdi. Kıt aýlaýshy da sol sıaqty. Meniń sońyna túsken, óltirgen kıtterim men narvaldarym az emes. Biraq qanshama úlken bolǵanymen, qanshama kúshti bolǵanymen, olar uzyn tisterimen de, quıryqtarymen de kemeniń metal tysyn tese alǵan emes!

— Alaıda, Ned, narvaldyń tisteri kemelerdiń qabyrǵalaryn tesip ótken oqıǵalar bolǵan ǵoı.

— Aǵash qabyrǵalardy, profesor, aǵash qabyrǵalardy! — dedi Ned.— Biraq, moıyndaýym kerek, men buǵan senińkiremeımin, óıtkeni ondaı oqıǵany men tipti kórgen emespin. Sondyqtan kashalottar, kıtter nemese narvaldar «Shotlandıa» korpýsyn oısyrata teskendeı etip kemelerdi búldire alady degenge sene almaımyn.

— Tyńdańyz, Ned...

— Joq, profesor, joq. Basqa ne deseńiz de álgi emes. Múmkin bul áıdik bir sprýt shyǵar...

— Aıta kórmeńiz, Ned! Sprýt degenimiz — bylqyldaǵan, jumsaq deneli alyp mollúska. Uzyndyǵy tipti bes júz fýt bolsa da omyrtqasyz sprýttyń aty — omyrtqasyz sprýt,olaı bolsa, «Shotlandıa» nemese «Avraam Lınkoln» sıaqty kemeler úshin odan keler túk qaýip joq. Sprýttar kemege qaýipti degen ertegini aıtýdy qoıatyn ýaqyt jetkeli qashan.

— Sonymen, tabıǵat zertteýshi myrza, — dedi Ned kekete sóılep,— alyp narvaldyń barlyǵyna siz kámil senesiz ǵoı.

— Ia, Ned, men kámil senemin, meniń bul senimim tolyp jatqan daýsyz faktylarǵa negizdelgen. Tisi, múıizi nemese asa myqty aıbaltasy bar kashalot, delfın, kıt tuqymdas omyrtqaly alyp janýardyń barlyǵynda meniń eshqandaı kúmánim joq.

— E! — dep qaldy súńgishi, basyn kúdiktene shaıqap.

— Bilip qoıyńyz, qymbattym,— dedim men, — Muhıttyń tereń tuńǵıyǵynda, pálen mıl sý astynda júretin mundaı alyp janýardyń denesi de erekshe qýatty bolýǵa tıis.

— Nege? — dep surady Ned.

— Nege deseńiz, osynsha tereńdiktegi sýdyń qysym salmaǵyna shydap júrý úshin ondaı janýar adam aıtqysyz kúshti bolýy kerek.

— Shynynda da solaı ma? — dedi Ned, senińkiremegen shyraımen kózin syǵyraıtyp.

— Ia, bul solaı! Muny men birneshe sıfrmen dáleldeı alamyn.

— O, sıfrlar deısiz be! — dedi Ned daýsyn sozyp.— Sıfrmen bárin de dáleldep berýge bolady...

— Joq, Ned, sıfrmen bárin birdeı dáleldeı berýge bolmaıdy. Sózime qulaq asyńyz. Bir atmosferanyń qysymy bıiktigi otyz eki fýt sý baǵanasynyń qysymyndaı eken deıik. Al shynyna kelgende, sý baǵanasynyń bıiktigi budan kishirek bolýy kerek, óıtkeni teńiz sýy, tushshy sýdan áldeqaıda tyǵyz bolady. Sonymen, Ned, siz sýǵa súńgigenińizde deneńiz neshe sharshy santımetr bolsa, sonsha atmosferalyq qysymǵa tap bolasyz, ıaǵnı sýdyń betinen tómen qaraı eseptegende neshe otyz eki fýt sý baǵan tómen tússeńiz deneńizdiń árbir sharshy santımetrine sonsha kılogramm salmaq túsip otyrady. Sonda, 320 fýt tereńdiktegi qysym 10 atmosfera, 3200 fýt tereńdiktegi qysym 100 atmosfera, 32000 fýt tereńdiktegi qysym ıaǵnı shamamen aıtqanda, eki jarym mıl tereńdiktegi qysym bir myń atmosfera bolady. Basqa sózben aıtqanda, eger de siz eki jarym mıl tereńdikke súngigen bolsańyz, deneńizdiń árbir sharshy santımetrine myń kılogramm nemese bir tonna qysym-salmaq túsken bolar edi. Aıtpaqshy, qymbattym siz, ózińizdiń deneńizdiń beti neshe sharshy santımetr ekenin bilesiz be?

— Bul jóninde túk bilsem buıyrmasyn.

— 17 myń sharshy santımetr shamasyndaı bolady.

— Sonshalyqty kóp bolǵany ma?!

— Shynynda, atmosferalyq salmaq, bir sharshy santımetrge bir kılogramm keledi degen meniń mólsherimnen artyq keledi, olaı bolsa, sizdiń 17 myń sharshy santımetr deneńizge sol sátte 17 myń bes júz alpys segiz kılogramm qysym túsedi.

— Biraq men muny baıqamaımyn ǵoı?

— Ia, siz ony baıqamaısyz. Bul orasan qysym-salmaq sizdi janshyp tastaı almaıdy, óıtkeni sizdiń deneńizdegi aýa ol qysymdy teń kúshpen tejep turady. Sondyqtan siz ony baıqamaısyz. Biraq siz sýǵa batyp ketseńiz, bul teńbe-teńdik buzylady...

— Uǵyp otyrmyn,— dedi Ned meniń sózimdi bólip, tegi, myna túsindirýime qyzyǵyp ketse kerek.— Sý meni jan-jaǵymnan qorshap alǵany bolmasa, deneme óte almaıdy eken ǵoı.

— Dál aıttyńyz, Ned! Sonymen, sý betinen 32 fýt tereńdikte deneńizge on jeti myń bes júz alpys segiz kılogramm qysym túsedi; úsh júz jıyrma fýt tereńdikte bul qysym on ese artyp júz jetpis bes myń alty júz seksen kılogramǵa jetedi, úsh myń eki júz fýt tereńdikte qysym 100 ese artyp, bir mıllıon jeti júz elý alty myń segiz júz kılogramǵa jetedi; aqyr aıaǵynda, otyz eki myń fýt tereńdikte qysym myń ese artady, ıaǵnı deneńizge on jeti mıllıon bes júz alpys segiz myń kılogramm qysym-salmaq túsedi. Basqasha aıtqanda, siz áp-sátte-aq jup-juqa nanǵa, óte juqa japyraqqa aınalyp ketesiz, beıne bir orasan zor sý balǵasynyń astynan shyqqandaı qaımy jaqtaı bolasyz da qalasyz.

— Óı saıtan – aı! — dep qaldy Ned.

— Sonymen, qymbattym, eger de uzyndyǵy birneshe júz metr omyrtqaly janýar álgindeı tereńdikte ómir súretin bolsa, onda onyń mıllıondaǵan sharshy santımetr denesine kóptegen mıllıard kılogramm qysym-salmaq túsedi ǵoı. Al endi oılap kórińizshi, osyndaı qysymdy elen qylmaı júre berý úshin bul janýarlardyń kúsh-qýaty qandaı bolýy kerek, denesiniń bul qysymǵa qarsy tótep berý qabileti qandaı bolý kerek!

— Munyń ózi bolat saýytty soǵys kemesi sıaqty qalyńdyǵy segiz dúımdik shoıyn temir qursanǵan bir keremet boldy ǵoı,— dedi kanadalyq.

— Durys aıtasyz, Ned! Eger de júrisiniń shapshańdyǵy eń ushqyr poezdyń shapshańdyǵymen birdeı mundaı janýar, kememen qaqtyǵysyp qalsa, ony qandaı búlinshilikke ushyratqan bolar edi, oılap kórinińizshi, káne.

— Ia... shynynda da...— dep kúmiljidi kanadalyq, álgi aıtylǵan esepterden qysylyńqyrap, biraq sonda da raıynan qaıtqysy kelmeı.

Qalaı, kózińizdi jetkizdim be, joq pa?

— Meniń kózimdi bir-aq nársege jetkizdińiz, profesor myrza: eger de shynynda da muhıttardyń tuńǵıyq tereńinde sondaı janýarlar bolatyn bolsa, olar óte kúshti bolýy kerek.

— Ózińiz de bir qyńyr adam ekensiz! Muhıttardyń tuńǵıyq tereńinde ondaı janýarlar bolmasa, onda «Shotlandıaǵa» qandaı pále keldi dep bilesiz?

— Múmkin...— dep bastady Ned kúmiljip.

— Ia, aıtyńyz, aıtyńyz!

— Múmkin... ondaı oqıǵa tipti bolmaǵan shyǵar! — dep qoıyp qaldy kanadalyq.

Biraq súńgishiniń bul jaýaby óziniń qyńyrlyǵynan basqa túk te dáleldeı almaǵan jaýap boldy. «Shotlandıa» kemesi ushyraǵan oqıǵa talassyz shyn bolatyn. Kemeniń oısyrap tesilgeni de rasty, tipti ol jerdi qaıta bútindeýge týra kelgen; janýardyń barlyǵyna budan artyq dálel izdep tabýdyń ózi de qıyn ǵoı dep oılaımyn. Kemeniń óz-ózinen oıylmaǵandyǵynda eshqandaı kúmán joqty, al, onyń ústine sý astyndaǵy tasqa, rıfke soǵylyp oıyldy deý múlde qısynsyz bolǵandyqtan, teńiz janýarynyń qaterli tisi bar dep moıyndaý qajet bolǵan-dy.

Men óz basym, joǵaryda aıtylǵan barlyq pikirlerim boıynsha bul janýardy omyrtqalylar tıpine, sútqorektiler klasyna, kıt tárizdiler otrádine jatqyzam. Al tuqymdastyǵy jaǵynan muny kıt, kashalot nemese delfın tuqymdastarǵa jatqyzýǵa týra keledi, al endi onyń qaı túrge jatatynyna bolashaq qana tóreshi.

Bul máseleni sheshý úshin belgisiz keremetti soıý, kórý kerek bolady; al soıý úshin, ony eń aldymen ustaý kerek, al ustaý úshin oǵan yrǵaqty súńgi atý kerek-ti,— bul Ned Lendtiń isi bolatyn; al súngi atý úshin, áýeli ony kórý kerek — bul jalpy kemedegilerdiń mindeti edi; al kórý úshin onymen kezdesý kerek,— bul istiń sáti túsýine baılanysty edi.

Besinshi taraý

BETALDY QÝÝ

«Avraam Lınkoln» saparǵa shyqqan alǵashqy kúnderde eshqandaı shytyrman oqıǵa bolǵan joq. Tek bir kúni Ned Lend óziniń tamasha ónerimen jurtty qaıran qaldyrǵan bir oqıǵa boldy; súńgishi bul ónerimen ózine sózsiz senýge bolatynyn da dáleldep shyqty.

Falklend araldarynyń mańynda «Avraam Lınkoln» Amerıkanyń «Monroe» deıtin kıt aýlaýshy kemesimen kezdesti. Onyń komandasy narval týraly túk estimegen eken. Biraq «Monroe»-nyń kapıtany «Avraam Lınkolnda» ataqty Ned Lendtiń kele jatqanyn bilip odan, ózderi izine túsken kıtti aýlasyp jiberýdi ótindi. Ned Lendtiń ónerin kórgisi kelgen kapıtan Faragýt súngishige «Monroe» kemesine barýǵa ruqsat etti.

Kanadalyqtyń joly boldy, ol yrǵaqty súngi atyp bir túgil eki kıt ustady: birinshi kıtti, júregine súńgini dál tıgizip birden óltirdi de, ekinshisin, birneshe mınýt qýǵannan keıin óltirdi.

O, Ned Lendtiń súńgisimen istes bolǵan sý keremeti eshýaqytta tiri ketken emes.

Keme Amerıkanyń ońtústik-shyǵys jaǵalaýyn boılap óte shapshań júrip kele jatty.

3 ıýlde Magellan buǵazynyń kireberisindegi Dev múıisine kelip jettik.

Biraq kapıtan Faragýt bul jyrymdalǵan buǵazǵa soqpastan týra Gorn múıisine tartty.

Kapıtannyń munysyn kemedegilerdiń bári de biraýyzdan maquldady.

Shynynda da, narvaldy taptar buǵazdan kezdestirý ekitalaı edi. Matrostardyń kóbi: «mundaı úlken keremet Magellan buǵazyna syımaıdy»,— degen senimde edi.

6 ıýlde tústen keıingi saǵat úshte, «Avraam Lınkoln» Amerıka materıginiń qıyr shetindegi oqshaý bir aralsymaq pen taýdy oraǵytyp ótti, bul jerdi golandyq teńizshiler ózderiniń týǵan qalasynyń qurmetine Gorn múıisi dep ataǵan eken. Keme vınti endi Tynyq muhıttyń sýyn kóbik atqyzyp, soltústik-batysqa qaraı bet aldy.

— «Avraam Lınkoln» matrostary:

— Muqıat qara! Muqıat qara!—desti de júrdi.

Olar shynynda da muqıat qaraýda edi! Eki myń dollar syılyq dámelendirgen jurt muhıttan kóz jazbaı qarap tur. Kózder men bınoklder kúndiz-túni bir sekýnd tynym almady.

Túnde kúndizgideı qanyq kóretin nıktalop-adamdardyń ádettegi adamdarǵa qaraǵanda, syılyq alýǵa eki ese artyq múmkindigi bar edi.

Syılyqqa túk qyzyqpasam da, men de taban aýdarmastan kúni boıy teńizdi sholýmen boldym. Táýligine úsh-tórt qana saǵat uıqy uıyqtap, tamaqtanǵanda da mınýt sanap tamaqtanyp, qalǵan bar ýaqytymdy palýbada ótkizip júrdim.

Birese kemeniń tumsyǵyna súıenip, birese kóneresine súıenip aınala shalqyp aq kóbik atyp jatqan kúmis jondy kók buıra tolqyndarǵa qadala qaraımyn da turamyn.

Kókjıeginde kıttiń qyr arqasy qaraýytyp kóringen shaqtarda jalpy jurtpen birge men de qatty qobaljyp abyrjyp qalatynmyn! Kemedegilerdiń bári de palýbaǵa dereý júgirip shyǵatyn. Sol entikken kúıleri bári de kıttiń árbir qozǵalysyn baǵyp kózderi talǵansha qadalyp qaraıtyn edi. Men de ábden kózim buldyraǵansha qas qaqpastan qaraýshy edim.

Mundaı kezderde Konsel, sabyrmen ǵana:

— Eger qojaıyn tym shuqshıyp qaramasa, jaqsy kergen bolar edi,— deıtin.

Biraq, bizdiń ábigerlenýimiz udaıy beker bolyp shyǵatyn. «Avraam Lınkoln» álgi janýarǵa jaqyndap-aq keletin de, jaý degeniniń kádýilgi kashalot nemese kıt ekenin bilgennen keıin qaıtadan burynǵy baǵytymen tarta beretin, al komanda bolsa túk kinásiz janýarǵa myń san qarǵys jaýdyratyn.

Ońtústik jarty shardyń ıýl aıy soltústik jarty shardyń ıanvar aıymen sáıkes keletin de, ádette bul kez óte bir jaýyn-shashyndy maýsym bolatyn, soǵan qaramastan aýa raıy únemi jaqsy bolyp turdy. Teńiz de tynysh, aınalamyz da alystan anyq kórinedi, sóıtip bizdiń júzý saparymyz óte qolaıly jaǵdaıda ótip jatty.

Ned Lend burynǵysynsha senbeı baqty. Vahtadan bos ýaqytynda, nemese kıt kórinbegen kezderde ol teńizge qasaqana qaramady.

Munyń ózi óte ókinishti de, óıtkeni onyń qyraǵy kóziniń ekspedısıaǵa kóp paıdasy tıer edi.

Biraq qaısar kanadalyq 24 saǵat ýaqyttyń 16 saǵatyn kaıýtada ótkizýdi artyq kórdi.

Men onyń bul nemquraılylyǵyn min etip júz ret aıttym.

— Bosqa kózdi taldyryp qajeti qansha, profesor? — dep jaýap qaıyratyn ol.— Birinshiden, narval degenińiz atymen joq, tipti sondaı bir janýar bolǵan kúnde de,

oǵan ushyrasa alamyz deıtin bizde qandaı múmkinshilik bar? Biz bolsaq táýekelmen betaldy qýyp kele jatyrmyz. Al, tipti áldeqandaı bir keme Tynyq muhıtta sol ustatpaıtyn janýardy kezdestirgen-aq bolsyn. Biraq odan beri eki aıdyń júzi boldy ǵoı, al bul narval, minezine qaraǵanda, bir orynda kóp kidirýdi onsha jaqtyrmaıtyn janýar.

Onyń orasan júırik ekenin ózińiz moıyndap otyrsyz, eger tabıǵat maqsatsyz eshteńe istemeıtin bolsa, onda bul zaty shaban janýardyń jeldeı júırik bop jaralýy tegin emes, bul pikirime ózińiz de kelisersiz dep oılaımyn. Demek, eger mundaı janýar bar bolsa, ol bul aradan qazir tym alysta.

Bul pikirge qarsy aıtar túk dálel joq edi. Biz, shynynda da, táýekelge bel baılap, betaldy kele jatqanbyz. Biraq basqa ne amal bar? Ned Lendtiń pikiri durys-ty: keremetpen qalaıda kezdesemiz derlik úmit bizde joqtyń qasy bolatyn. Biraq áıtkenmen, túbinde ekspedısıanyń isiniń sátti bolyp aıaqtalatynyna eshkimniń kúmáni joq-ty.

20 ıýlde 150° boılyqta biz Eshkimúıiz tropıgin ekinshi ret kesip óttik, al 27 ıýlde 110° boılyqta ekvatordan óttik. Sol kúni keme batysqa, Tynyq muhıttyń orta shenine qaraı bettedi. Kapıtan Faragýt narvaldy qurlyq pen araldardan qashyqta, muhıttyń tereń alabynda kezdestirý múmkin dep sanady, munysy oryndy pikir edi. «Qurylyq pen araldardan boıyn aýlaq salýy tegi ol alaptardyń sýy narval úshin taıyz bolýy kerek» dep túsindirdi bizdiń bosman.

Sonymen, keme Bosmotý, Markız, Sandıvıchev araldaryna soqpastan, 132° boılyqtaǵy Rak tropıgin kesip ótip, Qytaı teńizine qaraı júrdi.

Aqyr aıaǵynda biz keremettiń eń sońǵy ret kezdesken jerine de kelip jettik! Júrek degenińiz alyp ushýmen boldy, kemede júrek aýrýy asqyna tarap ketýi de ǵajap emes edi. Kemedegi adamdardyń bárin de jabysyp aırylmaıtyn bir ǵana ıdeıa bılep alǵan sıaqty. Jurt uıqyny da, tamaqty da qoıdy. Kóz jurtty kúnine jıyrma ret aldap, qýanyshty kóńilderin jıyrma ret sý sepkendeı basyp otyrdy, al kemedegiler aldanǵan saıyn júıkeleri quryp qatty ashýlanatyn, munyń ózi jaqsylyqtyń habarshysy emes-ti.

Shynynda da, reaksıa kóp keshikpeı-aq bilindi. Úsh aı boıyna — árbir kúni júz jyldaı bolǵan úsh aı boıyna, «Avraam Lınkoln» Tynyq muhıttyń búkil soltústik bólegin uzyna boıyna da, kóldeneń de sharlap ótti! Keme kózge túsken kıtterdi de qýa jóneldi, galstan galsqa da talaı burylys jasady, kilt toqtap ta qaldy, mashınany buzyp alý qaýpine qaramastan býdy birese kóbeıtip, birese azaıtyp otyrǵan ýaqyttar da boldy. Japon jaǵalaýynan Amerıka qurylyǵyna deıin ol zerttemegen birde-bir oryn qalǵan joq. Biraq osynshama orasan zor alqapta túk, túk tabylmady. Alyp, narval, nemese sý astyndaǵy kishkene aral, nemese bir apatqa ushyraǵan keme bólshekteri, nemese kóshpeli rıf túgil soǵan uqsas basqa birdemeniń tym bolmasa kóleńkesi de sezilmedi.

Túk, túk!

Reaksıa bastaldy. Kúder úzýshilik senbeýshilikke jol ashty. Kemedegi adamdardy óte bir aýyr sezim bıledi, bul aýyr sezimniń onnan úshi uıattan, onnan jetisi jábirden quralǵan edi.

Qısyny joq ertegige nanyp, aqmaq bolyp qalý árkimdi de uıaltty; uıattan kóri jurttyń janyn jegen onyń jábirlenýi edi. Búkil jyl boıyna biriniń ústine biri qabattasyp kep, taýdaı bop úıilgen dálelderdiń báriniń kúli bir-aq kúnniń ishinde kókke ushty, sóıtip endi árkim bosqa aqmaq bolyp ótkizgen ýaqytynyń ornyn qalaı toltyrýdy oılaýmen boldy.

Adamnyń aqyl-oıyna tán turaqsyzdyq pen jurt birese olaı, birese bulaı aýytqyp dáıek tappady. Osy ekspedısıaǵa shyǵýdy qyzý jaqtaǵan adamdar, endi osy ekspedısıaǵa qany qas adamdar bolyp aldy. Trúmnen kaıýt-kompanıaǵa deıin kemeni senbeýshilik tolqyny keýlep ketti, eger de kapıtan Faragýttyń túsiniksiz qarysýy bolmasa «Avraam Lınkoln» dereý ońtústikke bet burǵan bolar edi.

Biraq bul nátıjesiz izdeýdiń de bir shegi bolmasqa múmkin emes edi. «Avraam Lınkolnnyń» ózine-ózi kiná taǵar orny joq — óıtkeni ol tapsyrmany oıdaǵydaı oryndaý úshin qolynan kelgeniniń bárin de istedi. Buryn eshýaqytta da amerıka kemesiniń komandasy mundaıyn «ynta-jiger mundaı tózimdilik kórsetken emes-ti. Ekspedısıanyń joly bolmaýyna ol aıypty emes. Sóıtip endi tek qaıtý ǵana qalǵan-dy...

Kemedegi jurt bul pikirdi kapıtan Faragýtqa da bildirdi, biraq ol kónbedi.

Matrostar narazylyqtaryn ashyqtan-ashyq bildire bastady. Kemede tártip nasharlap ketti. Men kemede býnt bastaldy degeli otyrǵanym joq, áıtkenmen, biraz qarsylasyp kórgennen keıin kapıtan Faragýt, bir kezdegi Kolýmb sıaqty, keme komandasyna taǵy da bir úsh kún tóze turyńdar dep ótinýge májbúr boldy: eger de úsh kúnniń ishinde keremet taptyrmasa, onda «Avraam Lınkoln» baǵytyn ózgertip, qaıtý saparyna shyǵady.

Bul ýáde 2 noıabr kúni berildi. Munyń ózi birden-aq komandanyń rýhyn kóterip jiberdi. Jurt jańa yntamen taǵy da teńiz tolqynyn shola bastady. Bınoklder, alystan kóretin dúrbiler qaıtadan iske kiristi. Munyń ózi alyp narvaldy aqyrǵy ret saıysqa shaqyrǵandyq edi.

Osylaısha eki kún ótti. «Avraam Lınkoln» baıaý júrip kele jatty. Komanda eger jaqyn mańda bolsa, narvaldyń kóńilin aýdarý úshin myń da bir tásilder oılap tapty.

Kemeden qalmaı shubap erip kele jatqan akýlalardy kónelete teńizge kesek-kesek maılar da tastalyp otyrdy. Kemeniń qaıyqtary teńizdiń árbir sharshy metrine deıin zerttep, jan-jaqty sharlady.

4 noıabrdiń keshi de jetti, biraq qupıa syr áli áshkerelengen joq edi.

Kelesi kúni, 5 noıabrde, tús kezinde belgilengen merzim bitedi. Saǵattyń soǵýy estilisimen-aq, sózine berik kapıtan Faragýt kemeni ońtústik-shyǵysqa qaraı buryp, Tynyq muhıttyń soltústik bóleginen ketýge tıis.

Bul kezde keme 13° 15' soltústik endikte, 136° 427, shyǵys boılyqta edi. Iaponıa bizden eki mıldeı jerde bolatyn. Tún de boldy. Saǵat segizdi soqty. Tórtinshi shıregine jańa ǵana jetken, qol oraqtaı jińishke aıdy qalyń bult jaýyp ketti. Teńiz kemeni bappen ǵana shaıqap terbetip qoıady.

Bul kezde men shtrıbortta palýbany keneresine súıenip tur edim. Koksel ilgeri jaqqa jaıymen kóz jiberip meniń janymda turǵan. Matrostar reılarǵa shyǵyp alyp, tún basqan saıyn kúńgirttenip kele jatqan teńiz betine qarasyp otyr. Ofıserler teńizdi túnde kóretin bınokldermen qaraı bastady. Anda-sanda qalyń bulttyń arasynan aı da óziniń kúmis sáýlesin tolqyndarǵa túsirip ótedi, biraq sol sátte-aq bult aıdy qaıta qabattaıdy da, taǵy da qarańǵylyq basady.

Konselge qarap, kópshiliktiń basyndaǵy qobaljý asa sabyrly ony da bir abyrjytqan eken degen oıǵa keldim.

— Nemene, Konsel,— dedim men oǵan,— eki myń dollar tabatyn sát sońǵy ret týyp tur ma?

— Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha aıtaıyn, ol syılyqty qaltama salady ekem dep men eshýaqytta úmittengen emespin,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.— Tap osy sıaqty Qurama Shtattar úkimeti de júz myń dollar syılyq jarıalar edi, odan ol kedeı bop ta qalmas edi.

— Durys aıtasyz, Konsel. Saıyp kelgende munyń ózi aqymaqtyq bolyp shyqty ǵoı, al osy ekspedısıaǵa qatysam dep men de ushqalaqtyq jasaǵanmyn. Qanshama nervimizdi qurttyq! Biz budan alty aı buryn Fransıaǵa qaıtqan bolar edik...

— Qojaıynnyń kishkene úıine,— dep ilip áketti Konsel,— onyń mýzeıine deńiz... Men koleksıamyzdaǵy qazyp taýyp alǵan nárselerdi klass-klasqa bólip qoıǵan bolar edim, qojaıyn alyp qaıtqan buǵy qaban zoologıalyq baýdaǵy torda turar edi, ony kórmek bolyp Parıjdiń tus-tusynan jurt aǵylyp keler edi!

— Bári de tap solaı bolar edi ǵoı. Konsel. Al onyń ústine osy sátsiz saparǵa shyǵamyz dep jurtqa kúlki bolatyn boldyq-aý, áli.

— Ol sózsiz,— dedi Konsel jaıymen ǵana, — Qojaıyn kúlki bolady, buǵan eshqandaı kúmánim joq. Aıtsam ba ekem, álde...

— Aıt, aıt, Konsel,— dedim men.

— Qojaıynnyń kúlki bolýynyń ózi durys, óıtkeni muny ózi tilep aldy ǵoı.

— Shyny solaı ma ózi?

— İri ǵalym adam bolǵaly júrip, qojaıyn mundaı iske kózdi jumyp qoıyp ketýge tıis emes edi.

Konsel madaqtaý sózin aıaqtaǵansha bolǵan joq. Osynaý jym-jyrt tóńirekten bir qatty daýys shyqty: Bul Ned Lendtiń daýsy edi. Kanaldyq:

— Áı! Ol pálen munda júr ǵoı, yq jaqta, qarsy aldymyzda! — dep aıǵaılady.

Altynshy tapay

BAR PÁRMENİNSHE

Osy daýysty estip kapıtan da, ofıserler de, matrostar da, jasóspirimder de, mashınalaryn, jaǵyp turǵan ottaryn tastap ınjener-mehanık, kochegarlar da — bári de súńgishige qaraı lap qoıdy.

Kapıtan kemeni toqtatýǵa buıryq berdi.

Tún kózge túrtse kórgisiz, tastaı qarańǵy bolatyn, kanadalyqtyń kóziniń qyraǵylyǵyn bile tursam da, osyndaı qarańǵyda qalaı kórgenine qaıran qaldym.

Júregim atsha týlap aýzyma tyǵylǵandaı boldy, tipti jarylyp keter me eken dep edim.

Biraq, Ned Lend qatelespepti. Keshikpeı-aq onyń qolymen nusqap kórsetken nársesin biz de kórdik.

«Avraam Lınkoln» kemesiniń shtrıbortynan qaraǵanda eki kabeltteı jerde teńiz ishin birdeme jaryq qyp turǵandaı bolyp kórindi. Bul ádettegi fosfor jaryǵy bolýy múmkin emes-ti. Sý betinen birneshe fýt tereńde júrgen keremettiń jarqyraǵan ǵajap sáýle shashyp júretinin, talaı kapıtan baıandamasynda atap kórsetip otyrǵan. Bul sáýle qandaı da bolsa asa qýatty bir jaryq kózinen shyǵyp turǵan bolýy kerek. Muhıt betindegi jaryq sáýle túsken jer uzyn, sopaq formaly edi. Sol sopaq sáýleniń orta sheniniń jaryǵy jarqyrap, shet jaqtarynyń jaryǵy solǵyndaý bolyp kórindi.

— Bul fosforlanyp kele jatqan denelerdiń jaı ǵana jyıyntyǵy! — dedi ofıserlerdiń bireýi.

— Siz qatelesesiz! — dedim men bul pikirge qarsy bolyp,— túnde sáýle shashatyn zattar nemese salyptar, tap mundaı jaryq sáýle shyǵara almas edi. Myna jaryq shashyp turǵan nársede qandaı da bolsa bir elektr kózi bar... Aıttym ba qarańyzshy... Qarańyz! Ózi jyljyp keledi!.. Bizge qaraı jyljyp keledi.

Palýbada turǵandardyń bári de shý ete qalysty.

— Dybys shyǵarmańdar! — dep komanda berdi kapıtan Faragýt.— Rúldi solǵa bur! Keıin shegin!

Jurttyń bári de óz oryndaryna qaraı umtylysty.

Buıryq qasqaq qansha-aq oryndaldy, sóıtip «Avraam Lınkoln» jarym-jartylap burylyp ta úlgirdi.

— Rúldi ońǵa bur! İlgeri tart! — dep buıyrdy kapıtan Faragýt.

Vınt jumysqa kirisip kep ketti de, keme jarqyraǵan sáýleden jalma-jan qashyqtaı bastady.

Men qatelesken ekenmin: keme qashyqtaǵysy kelgenmen daǵdydan tys ǵajap janýar, kemeden eki ese shapshańdyqpen jaqyndap qaldy.

Biz qoryqpasaq ta, tań qalǵandyqtan, demimizdi ishimizge tartyp, ún-túnsiz qattyq ta qaldyq. Qorqýdan da tań qalýymyz basym edi. Janýar bizben oınap júrgendeı lezde-aq qýyp jetti. On tórt ýzel shapshańdyqpen júzip kele jatqan kemege elektr sáýlesin tóge oraǵytyp ótti. Osydan keıin ol ekspres lokomotıvinen býdaqtap shyqqan tútindeı jarqyraǵan iz qaldyra eki-úsh mıldeı ozyp ketti. Sóıtip, qarańǵyǵa súngip ketti de, álgi jerden ekpindep qaıta shyǵyp adam aıtqysyz shapshańdyqpen týra «Avraam Lınkolnǵa» qaraı umtyldy, kemege jıyrma fýt qalǵanda, kenet toqtaı qaldy... jaryǵy da óship ketti. Ol súńgip ketken joq edi, eger súńgip ketse onyń sáýlesi birtindep baryp ósher edi; osyndaı sáýle shashyp turǵan nárseniń kúshi kenet sarqyla qalǵandaı jaryq birden sónip ketti.

Sodan kózdi ashyp jumǵansha bolǵan joq. «Avraam Lınkolndi» ne oraǵytyp ótkeni, ne astymen ótkeni belgisiz, áıteýir keremet endi kemeniń ekinshi jaǵynan kórindi.

Keremettiń kememen qaqtyǵysyp qalý qaýpi sekýnd saıyn týyp turdy, al munyń ózi biz úshin, sóz joq qaterli qaqtyǵysý bolar edi.

Meni tańdandyrǵan kemeniń manevri boldy. Keme keremetpen shaıqasýdyń ornyna, bassaýǵalap qashýmen boldy. Keremetti qýý úshin shyǵyp, ózi qýǵyn kórip júr.

Men bul pikirimdi kapıtan Faragýtqa aıttym. Abyrjý degendi bilmeıtin ol qazir dal bop turǵandaı.

— Baıqaısyz ba, profesor,— dep jaýap qaıyrdy ol,— men munyń qandaı zor jyrtqysh ekenin áli bilmeımin, sondyqtan da kózge túrtse kóringisiz myna qarańǵyda óz kememdi bosqa arandatqym kelmeıdi. Belgisiz maqluqqa qarsy qazir qalaı shabýylǵa shyǵarsyn, odan qalaı qorǵanarsyń! Tań atqansha sabyr etelik, tań atqan soń mindet aıqyndalar!

— Kapıtan, osy maqluqtyń jaratylysyna endi kúmánińiz bar ma?

— Joq, profesor, tegi, bul alyp narval bolý kerek, narval bolǵanda da elektrli narval bolýǵa tıis.

— Múmkin,— dedim men,— gımnotka nemese júzgish mınǵa jaqyndaý qandaı qaýipti bolsa, buǵan jaqyndaý da sondaı qaýipti bolýy da múmkin.

— Ábden múmkin,— dedi kapıtan meniń pikirime qosylyp, — al, eger de, osy aıtylǵandardyń ústine onyń elektr qýaty bolsa, onda ol shynynda da dúnıe júzindegi eń qaýipti janýar bolǵany. Sondyqtan men saqtaný kerek dep uıǵardym!

Kemedegi jurt túni boıy kirpik qaqqan joq. Eshkim palýbadan ketpedi. «Avraam Lınkoln» júrisiniń shapshańdyǵy jaǵynan narvalmen básekege túse almaıtynyna kózi jetken soń, júrisin biraz baıaýlataıyn dedi.

Kemege eliktep, narval da teńiz tolqynynda baıaý teńselip turyp aldy, maıdan jerden ketetin túri joq sıaqty edi.

Alaıda, tún ortasy kezinde narval kórinbeı ketti, nemese — dálirek aıtqanda, — úlken jaryq kózindeı kenet óship ketti. Múmkin, ol qashqan shyǵar? Biz úshin onyń qashpaǵanynan da, osy qashqany qaýipti edi. Biraq birer saǵattan keıin qulaq tundyrarlyq dybys estildi, munyń ózi qysymnyń kúshimen bir taptar tesikten ysqyryp shyqqan sýdyń shýyly sıaqty edi.

Bul kezde, kapıtan Faragýt, men jáne Ned Lend úsheýmiz palýbada tur edik. Biz osy kózge túrtse kóringisiz qap-qarańǵy tóńirekke qadala qarap turǵanbyz.

— Ned Lend,— dedi kapıtan,— kıt atqylaǵan sýdyń osyndaı shýylyn jıi estýshi me edińiz?

— Jıi estıtinmin, kapıtan, biraq men osy ýaqytqa deıin kórinýimen ǵana maǵan eki myń dollar túsirgen kıtti kórgen emespin.

— Shynynda da, syılyq alýǵa sizdiń eńbegińiz turady. Biraq siz mynany aıtyńyzshy, kıttiń tanaýynan atqylaǵan sýdyń shýylyna myna shýyl uqsaı ma?

— Uqsaýyn uqsaıdy, biraq mynaý áldeqaıda kúshti eken. Alaıda, qandaı da bolsa bir kıt tárizdi janýar ekendiginde kúmán bolmasqa tıis, al, eger siz ruqsat etseńiz, erteń tań ata oǵan aıtatyn bir-eki aýyz sózim bar.

— Eger ol bizdi tyńdaǵysy kelse, Ned, — dedim men, — buǵan senimim azdaý.

— Eger de men oǵan qashyqtyǵy tórt súńginiń uzyndyǵyndaı jaqyndaı alsam,— dedi kanadalyq,— ol menimen tanysa alady.

— Biraq óıtý úshin sizge qaıyq berý kerek shyǵar? — dedi kapıtan...

— Árıne.

— Eskekshilerdiń ómirin táýekel etip pe?

— Men ne kórsem olar da sony kóredi,— dep saldy súńgishi.

Túngi saǵat eki shamasynda «Avraam Lınkolnnen» bes mıldeı jerde jel jaqtan taǵy da elektr jaryǵynyń sáýlesi kórindi.

Kemeden edáýir qashyqta bolsa da, jelmen teńizdiń shýylyna qaramastan, janýardyń quıryǵymen sýdy sabalap, aýyq-aýyq demalyp turǵan dybysy ap-anyq estilip turdy. Narval sýdyń betine demalý úshin shyqqan kezde, eki myńdyq kúshi bar sılındrge bý qandaı kúshpen enetin bolsa, bul janýardyń keýdesine aýa da sondaı kúshpen kiretin shyǵar dep oılaýǵa bolar edi.

«Saıtan-aı! — dep oıladym men, — búkil bir atty ásker polkynyń kúshindeı kúshi bar kıt, osal kıt emes».

Bul tún ańdysýmen, aldaǵy shaıqasqa daıyndalýmen ótti. Kıt ustaıtyn qarý-jaraqtar palýba erneýlerine aparylyp qoıyldy. Kapıtannyń ekinshi kómekshisi súńgilerin bir mılge jetkize alatyn zeńbirekterdi de jarylǵysh oqpen eń úlken degen janýarlardy da óltire jaralaıtyn karabındardy da oqtap, daıarlap qoıýǵa buıryq berdi. Ned Lend óziniń súńgisin qaırap, úshkirleýmen ǵana tyndy.

Saǵat altyda tań da ata bastady. Jaryq túsisimen-aq narval da sáýle shashýyn qoıdy.

Saǵat jetide tań ábden atqan edi, biraq aınala-tóńirekti eń jaqsy bınoklmen qaraǵanda da túk kóringisiz qalyń tuman basyp tur edi. Sondaǵy jurtty kernegen ashý–yzany-aı deseńizshi.

Men bıazynyń birinshi beldigine órmelep shyǵyp aldym. Birneshe ofıserler menen joǵaryraq shyǵyp otyrdy.

Saǵat segizde tolqyn ústiniń tumany ydyrap aqyryn joǵary kóterile bastady.

Kenetten, aldyńǵy kúngideı Ned Lendtiń daýsy estildi.

— Ol pále jel jaqta, «emenniń keıingi jaq betinde júr!—dep aıǵaılady súńgishi.

Jurttyń bári de kemeniń keıingi jaǵyna qaraı lap qoıdy. Shynynda da kemeden mıl jarymdaı jerde uzyndyǵy bir metrdeı birdeme sý betinde qarańdap júr eken. Sirá quıryǵy damylsyz bulańdap jatsa kerek, keremettiń artqy jaǵynda teńiz sýynyń astan-kesteńi shyǵyp burqyldap jatty. Men biletin janýarlardyń birde-biri sýdy tap mundaı qatty sabalap, óziniń sońynan tap mundaı aq kóbiktengen jolaq iz qaldyra almaıtyndy.

Keme endi osy keremetke qaraı bettedi. Men keremetten kóz almastan qarap turdym. «Hanaan» men «Gelvesıa» ózderiniń raporttarynda keremettiń úlkendigin tym asyryp jazǵan eken. Meniń shamalaýymsha, onyń uzyndyǵy eki júz elý fýttaıdy. Jýandyǵy qansha ekenin bilý qıyn edi. Biraq meniń alǵan áserim boıynsha, uzyndyǵy da, kóldeneńi de, bıiktigi de bir birine shamalas kórindi.

Men osy janýarǵa qarap turǵan shaqta, onyń qos tanaýynan bıiktigi qyryq metr qos baǵandaı bop sý atqylaı bastady. Onyń qalaı dem alatynyn men sonda baryp bildim.

Óstip turyp bul jumbaq maqluq omyrtqalylar tıpine sútqorektiler klasyna, bir qursaqty podklasqa, kıt tárizdiler otrádyna jatady degen qorytyndyǵa keldim. Biraq qaı tuqymǵa jatatynyn ázir bile almadym.

Kıt tárizdiler otrádyna: kıt, kashalot jáne delfın tuqymdary kiredi. Narval da delfınderge qosylady. Al osy tuqymdardyń árqaısysy kóptegen tuqymdastarǵa,tuqymdastary — atalyqqa, atalyqtary—túrge bólinedi. Tur, atalyq, tuqymdastyq, tuqym týraly men áli belgili bir pikir aıta alatyn jerde emes edim, biraq Ned Lendtiń óneri arqasynda, kapıtan Faragýttyń baı tájrıbesiniń arqasynda, bul málimetter ala alatyndyǵyma eshbir kúmánim joq-ty.

Keme komandasy óz bastyǵynyń buıryǵyn óte asyǵa, shydamsyzdana kútýde edi. Kapıtan, janýarǵa muqıat bir qarap aldy da, keme ınjenerin shaqyrtty. Keshikpeı ınjener de keldi.

— Bý kóbeıtildi me? — dep surady kapıtan.

— Kóbeıtildi,— dep jaýap qaıyrdy ınjener.

— Jaqsy. Kómirdi salyńqyraı túsińiz.

Bul buıryqty úsh dúrkin «ýralaǵan» daýystar qarsy aldy.

Kúres saǵaty da soqty.

Birneshe mınýttan keıin kemeniń murjasynan qara-qoshqyl tútin baǵandary býdaqtap, keme palýbasy da diril qaǵa bastady.

Asa qýatty vınttiń kúshimen «Avraam Lınkoln» týra janýarǵa qaraı umtyldy. Janýar ózine jarty kabelt qalǵansha, qannen-qapersiz tura berdi. Sodan keıin ol súńgimeı-aq kememen eki ortadaǵy burynǵy qashyqtyqty saqtap jaılap júzip ketti. Keme ony qyryq bes mınýttaı qýdy, biraq osy ýaqyttyń ishinde «Avraam Lınkoln» tym bolmasa bir fýt ta jaqyndaı almady. Munshalyqty shapshań janýarǵa qýyp jetý múmkin emes-ti.

Kapıtan Faragýt yza bop saqalyn juldy.

— Ned Lend! — dep aıǵaılady ol. Kanadalyq jetip keldi.

— Al, kıt aýlaýshy myrza, sizge qaıyq kerek pe?

— Joq,— dep jaýap qaıyrdy súńgishi,— bul sum ózi kelip qolǵa túspese, jeńdirer emes.

— Endi ne isteý kerek?

— Múmkin bolsa, bý qysymyn kúsheıtińkireý kerek.

Al, men, sizdiń ruqsatyńyz boıynsha, kemeniń tumsyq jaǵyna ornalasaıyn da, jetkilikti dárejede jaqyndaı bergende, súńgini atyp jibereıin.

Kapıtan:

Jaqsy, Lend, — dedi de sóılesetin trýba arqyly «Býdy kóterińiz!» dep buıryq berdi.

Ned Lend óziniń ornyna ketti. Otqa taǵy da eseleı kómir salyndy, vınt endi mınýtyna qyryq úsh aınalatyn dárejege jetti. Sýǵa tastaǵan lag «Avraam Lınkolnnyń» saǵatyna on segiz mıl jarym alyp kele jatqanyn kórsetti.

Biraq álgi qarǵys atqyr janýar da saǵatyna on segiz jarym mıl júrip otyrdy.

Keme bir saǵat boıyna osyndaı shapshańdyqpen qýa tursa da, bir santımetr de jaqyndaı almady. Munyń ózi Amerıka flotynyń shapshań júretin kemesi úshin úlken qorlyq edi.

Búkil komanda jyndanyp kete jazdady. Matrostar keremetti meılinshe-aq sybap baqty, biraq ol qarysyp úndemeı qoıdy. Kapıtan Faragýt saqaldy julýdyń ornyna endi tisteleı bastady.

Injener taǵy da mostıkke shaqyryldy.

— Qysymdy shegine jetkizdińiz be? — dep surady kapıtan.

— Ia, — dep jaýap qaıyrdy ınjener.

— Neshe atmosferaǵa deıin jetkizdińiz?

— Alty jarym atmosferaǵa jetkizdim.

— Onǵa jetkizińiz.

Bul buıryq kóz jumbaı darıa kóshpestiń kebi edi. Tipti qandaı da bolsa bir kompanıaǵa qaraıtyn, qaıtse de óziniń básekelesinen ozýdy kózdegen kemeniń kapıtany da osydan artyqqa bara almas edi.

— Konsel,— dedim men qasymda turǵan tamasha qyzmetshime,— sen bilip turmysyń, túptep kelgende, tegi, bizdiń aıaǵymyz aspannan keletin shyǵar?

— Qojaıynnyń erki bilsin, — dep jaýap qaıyrdy Konsel.

Kapıtannyń osy kózsiz erligi maǵan óte unady, men muny moıyndaýym kerek.

Kochegarlar otqa kómirdi taǵy da saldy. Ventılátorlar aýany otqa qaraı aıdaýda boldy. Bý qysymy kúsheıe tústi. Machtalary solqyldap «Avraam Lınkoln» ilgeri qaraı julqynyp kep ketti. Býdaq-býdaq bop atqylaǵan tútin tar murjalardan býlyǵa shyǵyp jatty.

Lag ekinshi ret tastaldy.

— Qansha? — dep surady kapıtan.

— On toǵyz bútin jáne úsh ondyq mıl.

— Qysymdy áli de kúsheıte túsińiz!

Injener kóndi. Manometrdiń kórsetkishi on atmosferany kórsetti. Biraq, keremet te, sirá, «býdy kóbeıtken» bolý kerek,— kóp qınalmaı-aq, ol da saǵatyna on toǵyz bútin úsh ondyq mıl alyp tarta berdi.

Qýýdy-aı deseńizshi! Joq, men bul sáttegi ózimniń kóńil-kúıimdi sýrettep bere almaımyn.

Meniń esim shyǵyp, búkil denem qaltyrap ketti.

Ned Lend kemeniń tumsyǵynda súngisin qolyna ustap daıyn tur.

Janýar kemeni ózine birneshe ret jaqyn da keltirdi.

— Qýyp jettik! Qýyp jettik! — dep aıǵaılaıdy kanadalyq.

Biraq ol súńgisin atýǵa endi yńǵaılaı bergende, janýar eń kem degende saǵatyna 30 mıldeı shapshańdyqpen zytyp beretin. Bul bul ma, biz bar pármenimizben kele jatsaq, ol beıne bir mazaq etkendeı, zýlap bizdi bir aınalyp ótetin. Onyń munysyna kemedegilerdiń adýyn aıqaı kótergennen basqa ister sharasy bolmady.

Narval men kemeniń arasy qazir tús kezinde de tańerteńgi saǵat segizdegideı edi.

Endi kapıtan Faragýt basqa amal qoldanbaq boldy.

— Á, solaı ma! — dedi ol.— Bul janýardyń ózi «Avraam Lınkolnnen» shapshań júzedi eken ǵoı? Olaı bolsa, qaıtemiz endi, bálkim, bombadan da júırik shyǵar kórelik. Bosman! Tumsyqtaǵy zeńbirekke kanonır jiberińiz!

Zeńbirek dereý oqtalyp, janýarǵa qaraı baǵyttaldy. Sol-aq eken zeńbirek te zirk etti, biraq snarád jarty mıldeı alda kele jatqan narvaldan birneshe fýttaı joǵary ushty.

— Basqa bir kózdeýshini, mergenirek bireýin jiber! — dep aıǵaılady kapıtan.— Osy laǵnet maqluqqa bomba tıgizgen adamǵa 500 dollar syılyq beriledi.

Bir aq saqaldy qart kanonır keldi, onyń baıypty kózqarasy, susty júzi meniń áli kóz aldymda elestep turǵan tárizdi. Ol zeńbirekti dál kózdedi. Zeńbirek daýsy estiler-estilmesten-aq «ýra»-laǵan daýystar sańq ete qaldy.

Snarád nysanaǵa dál tıdi. Biraq kútken úmit oryndalmady, snarád narvaldyń jonyn súıkep ótip, bir tetikke qaraı alysqa yrshyp tústi.

— Áı, saıtan-aı! — dedi qaıran bolǵan qart kanonır.— Bul ajdahanyń saýytynyń qalyńdyǵy alty dúım bolǵany ma?

— Laǵıat! — dep aıǵaılady kapıtan.

Keme qýa berdi.

Kapıtan meniń qasyma keldi de:

— Men narvaldy osy kemeniń talqany shyǵyp, kúli kókke ushqansha qýa beremin,— dedi.

— Durys,— dedim men.— Sóıtý kerek!

Qajýdy bilmeıtin bý mashınasymen saıysta, erte bolsyn, kesh bolsyn ,bul janýar bir qaljyrar, sharshar dep úmittenýge bolar edi. Biraq qansha saǵattan beri qýsaq ta tipti sharshaǵandyqtyń belgisin de berer emes.

Aıta ketý kerek. «Avraam Lınkoln» óz abroıyna daq túsirgen joq, ol janýardy tabandylyqpen qýa berdi. Meniń esebim boıynsha, besinshi noıabrdiń osy jaısyz kúninde keme bes júz mıl jol júrdi. Biraq taǵy da tún bolyp, týlaǵan teńizdi taǵy da qoıý qarańǵylyq basty.

Dál osy mınýtta men bizdiń ekspedısıamyz endi bitken eken, fantasıkalyq janýardy endi qaıtyp kóre almaspyz dep qalǵan edim.

Biraq qatelesken ekem.

Saǵat onnan elý mınýt ótkende kemeden úsh mıldeı jerde elektr sáýlesi taǵy kórindi.

Narval bir orynda qozǵalmaı turǵan sıaqty. Kúni boıyna ábden sharshap, qaljyraǵan janýar, endi tolqynmen terbetilip uıyqtap ketipti. Bul jaǵdaıdy paıdalanyp qalý kerek edi, kapıtan baǵyn synap kórmek boldy.

Tıisti buıryqtaryn da berdi. «Avraam Lınkoln» janýardy oıatyp almaý úshin óte jaı jyljyp kele jatty. Muhıttarda qatty uıqyda jatqan kıtter jıi ushyraıdy, al, Ned Lend bolsa, ol uıyqtap ketken talaı kıtti súńgilep óltirgen.

Kanadalyq kemeniń tumsyq jaǵyndaǵy ornyna baryp turdy.

Sol dybys bildirmeı jyljyǵan kúıi, keme janýarǵa eki-aq kabeltteı jer qaldy. Endi mashına toqtatylyp keme ekpinimen ǵana júzip otyrdy. Kemedegi adamdar da, palýba da jym-jyrt. Sopaqsha sáýlege júz-aq adymdaı jer qaldyq.

Osy mınýtta men Ned Lendke qarap edim, ol óziniń qaterli qarýyn ońtaılap tur eken.

Keme bir orynda turǵan janýarǵa taǵy da jaqyndaı tústi,— keme men janýardyń arasynda jıyrma adymǵa jeter – jetpes-aq jer qaldy.

Kenetten Ned Lend qulashyn kere bir tolǵap qaldy, súngi juldyzdaı aqty. Men metalǵa bir nárse tıgendeı shyń ete túsken bir dybys estidim.

Elektr sáýlesi lezde-aq óship ketti, kenetten orasan zor eki sý baǵany kemeniń palýbasyna lap berdi, tasqyn óziniń jolyndaǵy kezdeskenniń bárin buzyp-jara, adamdardy qalpaqtaı ushyra kemeniń ústin qaptap bara jatty.

Áldene tars ete qaldy, kemeniń erneýinen ustaı alǵanymsha bolǵan joq, kemeden ushyp tústim.

Jetinshi taraý

KITTİŃ BELGİSİZ TÚRİ

Oılamaǵan jerden qulap ketsem de, bastan keshkenderimniń bári esimde anyq saqtalypty.

Alǵashynda sýǵa batyp kettim.

Biraq jaqsy júze biletindikten buǵan abyrjı qoıǵanym joq.

Teńiz betine maltyp shyqtym da, eń aldymen kemeni qaraı bastadym. Ondaǵylar meniń joǵalyp ketkenimdi baıqady ma eken? Kapıtan meni izdeý úshin qaıyq túsirdi me? Aman qalamyn dep úmittenýge bola ma maǵan?

Osy qarańǵy túnge qaramastan shyǵys jaqta qaraýytqan birdeme kózime tústi, belgi berip turatyn ottardyń órisine qaraǵanda, ózi ári qaraı ketip bara jatqanǵa uqsaıdy. Bul keme edi. Ózimniń qurıtynymdy endi ǵana uqtym.

— Maǵan qaraı, maǵan qaraı júrińiz! —dep aıǵaılap, kemeni qýyp jetýge tyrysyp kelemin. Ábden sý sińgen kıimderim deneme jabysyp, eki ıyǵymnan basyp qozǵaltpaı qoıdy. Dymym quryp, sýǵa bata bastadym...

— Kómektesińder!

Bul meniń eń sońǵy aıǵaıym edi. Batyp bara jatqanymdy sezip, jantalastym.

Kenetten bir tegeýirindi qol jaǵamnan ustaı alyp, sýdyń betine alyp shyqty.

Dál qulaǵymnyń túbinen bireý:

— Eger, qojaıyn maqul kórse, meniń ıyǵyma súıenińkiresin, sóıtse jeńil júzetin bolady, — deıdi.

Shyn berilgen Kokseldi qolynan ustaı aldym.

— Bul senbisin?! — dedim men.— Bul kim, sen be?

— Ia, bul men,—dep jaýap qaıyrdy Konsel.— Qojaıynǵa qyzmet etýge árqashanda daıynmyn.

— Demek, manaǵy soqqy men sıaqty, seni de ushyryp jibergen eken ǵoı?

— Joq. Biraq profesor myrzanyń qyzmetshisi bolǵandyqtan, onyń sońynan qalmaýdy ózimniń boryshym dep bildim.

Bul tamasha jigitke óziniń osy qylyǵy úırenshikti bir ádetteı kórindi.

— Al, keme she?

— Keme me? — dep qaıta surady Konsel, shalqasynan aýdarylyp túsip, menimshe qojaıynnyń endi ol kemeden qaıyrym kútpegeniniń ózi jaqsy.

— Nege?

— Óıtkeni, men qarǵyp túser shaqta vahtadaǵy matros:

— «Vınt te, rúl de synypty» dep aıǵaılap qalǵan bolatyn.

— Synypty deımisiz?

— Ia, keremettiń tisi syndyrǵan. «Avraam Lınkoln» osyndaı avarıamen ǵana qutylypty. Biraq bizdiń sorymyzǵa qaraı, keme basqarýǵa bolmaıtyn bolyp qalǵan.

— Demek quryǵanymyz ǵoı, onda?

— Múmkin,— dep jaýap qaıyrdy ol sabyrmen.— Alaıda, bizdiń áli de birneshe saǵat ýaqytymyz bar, al, birneshe saǵattyń ishinde talaı nárse isteýge bolady.

Konseldiń salqyn, sabyrly minezi maǵan edáýir jiger berdi. Men shıraqtaý júze bastadym. Biraq kıimderim taǵy da denemdi qozǵaltpaı, júzýime úlken kedergi boldy.

Konsel muny bile qoıdy.

— Qojaıynnan ústindegi kıimderdi tilýge ruqsat suraımyn,— dedi ol.

Sonymen, ol meniń kıimimdi jaǵasynan etegine deıin para-para qyp tile bastady, bul kezde men ony súıemeldep joǵary demep kele jattym. Budan keıin, Konselge men de sondaı qyzmet ettim. Sóıtip, ekeýmiz taǵy da qatar júzip kele jattyq.

Alaıda, jaǵdaımyz budan onsha jeńildeı qoıǵan joq. Bizdiń joǵalyp ketkenimizdi eshkim baıqamaı qalýy múmkindi; al, tipti baıqaǵannyń ózinde de rýli men vıntinen aırylǵan keme jel jaqtaǵy bizge qalaı kelsin. Olaı bolsa, kapıtan Faragýt, bizge qaıyq jiberedi dep qana úmittenýimizge bolar edi.

Osyndaı qorytyndyǵa keldik te, biz endi, múmkin qadarynsha, sý betinde bolýǵa tyrystyq. Ekeýmiz birdeı álsirep qalmaý úshin mynadaı bir amal taptyq; birimiz qolymyzdy qýsyryp shalqamyzdan jatyp dem alamyz da, ekinshi bireýmiz ony ilgeri qaraı demep maltı beremiz. Osylaı árbir on mınýt saıyn kezek almasyp otyrýymyz kerek. Sóıtkende biz teńiz betinde birneshe saǵat boıyna, tipti kún shyqqanǵa deıin ómir súre turýymyz múmkin.

Bul aman qalamyz ba degen bir úmit edi, biraq ne degen bolmashy úmit deseńizshi! Úmitsiz shaıtan degen ǵoı.

Kemeniń narvalmen qaqtyǵysqan kezi, keshki saǵat on birdiń shamasy edi. Demek, tań atyp, jaryq túskenshe, segiz saǵattaı sý ústinde bolýymyz kerek. Al munyń ózi ábden múmkin-di.

Teńiz tynysh, tolqyn joq edi. Men osy tastaı qarańǵy túnde, birdeme kóriner me eken dep aınalaǵa álsin-áli kóz jiberip qarap qoıam, biraq aınala tóńirektiń bári qulazyp qalǵan, tek biz qozǵap kele jatqan sýdyń sáýlesi ǵana fosfordaı jylt-jylt etedi.

Alaıda, túngi saǵat bir shamasynda, men silem quryp, ábden qaljyradym. Sińirlerim tartylyp, qol-aıaǵymdy búristirip áketti.

Endi aman qalý jolyndaǵy bar aýyrtpalyq bir ǵana Konseldiń, moınyna tústi. Keshikpeı-aq esil jigit eki ıyǵynan dem alyp entige bastady. Onyń da onsha uzaqqa barmaıtynyn uǵyp kelem.

— Meni tasta! Meni tasta! — dedim men oǵan.

— Qojaıyndy tasta deısiz be? Eshýaqytta tastamaımyn! — dep jaýap qaıyrdy ózime shyn berilgen qyzmetshim.— Odan buryn ózim batýym kerek, men buǵan ábden bekindim.

Osy mınýtta jel aıdap shyǵysqa qaraı kóship bara jatqan qaraqoshqyl bulttardyń arasynan aı syǵalady. Aı sáýlesi túsken muhıt sýy jylt-jylt etip kúlim qaqty. Osy bir súıkimdi sáýleden taǵy da áldenip kettim de, basymdy kóterip, tóńirekke kóz jiberdim.

Men, bizden bes mıldeı jerde turǵan kemeni kórdim. Ol mundaı qashyqtyqtan kózge iliner-ilinbes núktedeı ǵana bolyp kórindi.

Birde-bir qaıyq ta kórinbedi.

Men daýystap kómek suraǵym kelip edi, biraq isip ketken erinderimnen dybys shyqpady.

Konsel aıǵaılap jiberdi:

— Kómek berińiz! Kómek berińiz!

Bir sátke toqtap, tyńdaı qaldyq. Bul nemene ózi, basqa qan quıylǵandaǵy qulaqtyń shýyly ma, álde shynynda bireý dybys berip tur ma?

— Sen estidiń be? — dedim men sybyrlap.

— Ia, ıa!

Sonymen, Konsel taǵy da kómek surap, yshqyna aıǵaı saldy.

Bul joly eshqandaı kúdik qalmady! Konseldiń aıǵaıyna jaýap qaıyrǵan adam daýsy estildi!

Biraq bul keme qaqtyǵysy kezindegi qurbandardyń biri me, álde ushy-qıyry joq dúleı teńizdiń sheńgelindegi biz sıaqty bir sorlynyń daýsy ma? Nemese, qarańǵyda bizdi izdep júrgen qaıyqshylardyń daýsy ma? O jaǵyn bile almadyq.

Konsel bar kúshin salyp, meniń ıyǵyma súıene sýdan keýdesine deıin kóterildi; biraq sol arada-aq áli quryp, sýǵa qaıta qulap ketti.

— Ne kórdiń sen?

— Meniń kórgenim...— dep sybyrlady ol,— meniń kórgenim... Biraq ony aıtpaı-aq qoıalyq, kúshimizdi saqtaıyq...

Ol ne kórdi eken? Nege ekenin bilmeımin, dál osy mınýtta meniń esime keremet tústi...

Bul ýaqytta Konsel meni ilgeri qaraı demep kele jatqan. Ol oqtyn-oqtyn basyn kóterip, bireýge til qatyp qoıady. İle bireý daýystap jaýap qaıyrady.

Biraq men bul kezde óte nashar estıtin halde edim. Álim múldem bitip, saýsaqtarymnyń arasy eriksiz ashylyp ketti; qolym súıenýge de jaramaı qaldy; sińirim tartylyp, ashylyp ketken aýzyma teńizdiń tuzdy sýy tola berdi; sýyq ótimnen ótip súıegime jetti. Ómirmen qosh aıtyspaqshy bolyp, eń sońǵy ret basymdy kóterdim.

Osy sekýndta men áldeqandaı bir qatty denege soǵyldym da jarmasa kettim. Sosyn ózimdi sýdan shyǵaryp jatqanyn, erkin dem ala bastaǵanymdy sezisimen-aq... esimnen adasyp qaldym.

Sirá, qatty-qatty ysqylaǵandyqtan bolsa kerek, esimdi tez jıdym.

Men kózimdi sál ashtym da:

— Konsel, — dedim sybyrlap.

— Qojaıyn meni shaqyrdy ma?—dedi ózime shyn berilgen qyzmetshim.

Osy arada batyp bara jatqan aı sáýlesiniń sońǵy jaryǵymen ekinshi bir tanys adamdy kórdim.

— Ned Lend! — dep qaldym men.

— Dup-durys, profesor myrza. Kórip otyrsyz, syılyq alýdyń sońyna túsip júrmin,— dep jaýap qaıyrdy kanadalyq.

— Qaqtyǵys kezinde qulap kettińiz be, teńizge?

— Ia, profesor myrza, tek sizderden kóri, meniń jolym boldy, men birden-aq júzgish aralsymaqqa shyǵyp aldym.

— Ia. Nemese dálirek aıtqanda, sizdiń alyp narvalyńyzǵa minip aldym.

— Anyǵyraq etip aıtyńyzshy, Ned?

— Meniń súńgimniń munyń terisine kirmeı, nege taıyp ketkenin ústine shyqqasyn bir-aq bildim,— dedi kanadalyq.

— Nege taıyp ketedi eken, Ned, nege?

— Óıtkeni, profesor myrza, bul bolatpen qaptalǵan janýar eken.

Kanadalyqtyń bul sózi meniń pikirimdi ózgertip jiberdi.

Men ushyp turdym da, ózimiz panalap otyrǵan, jartylaı sýǵa batqan maqluqtyń nemese janýardyń qyr arqasynda turyp boıymdy jazdym.

Teýip qaldym da, onyń arqasynyń basqa sútqorektilerdikindeı serpindi emes ekenin, eshnárse óte almaıtyn, óte qatty birdeme ekenine meniń kózim ábden jetti.

Men alǵashynda biz óte erte zamandaǵy janýarlardyń bas súıekterine uqsas, bir bas súıektiń ústinde turǵan shyǵarmyz dep qaldym. Onda men bul keremetti baqa nemese alıgator sıaqty jer baýyrlap júretin janýarlardyń qataryna jatqyzýym kerek bolar edi.

Biraq onyń men basyp turǵan qap-qara qyr arqasy tep-tegis, jyp-jyltyr edi, qabyrshaqty emes-ti. Soǵyp qalǵanda, bolatpen qaptalǵandaı áser berip, shyq ete túsedi.

Qupıa syry búkil ǵylymı dúnıeni tolǵandyrǵan, eki jarty shardyń ekeýiniń de teńizshileriniń oı dúnıesin tebirentken osy janýardy, osy keremetti, osy jandy fenomendi kózben kórip, qolmen ustaǵannan keıin munyń burynǵy aıtylyp júrgen fenomennen de ǵajap fenomen ekenine, adam qolymen jasalǵan fenomen ekenine endi senýge týra keldi!

Eger de men ertegide ǵana aıtylatyn bir janýardy ashqan bolsam, oǵan mundaı qaıran qalmas edim. Tabıǵat mundaı keremetti jasap shyǵarǵan bolsa, oǵan tańdanarlyq ne bar? Al adam qolymen jasalǵan myna keremetti, tabıǵattan tys nárseni óz kózińmen kórgende esińnen aırylyp qalýyń múmkin ǵoı.

Solaı bola tursa da, buǵan kúdiktenýge bolmaıtyn edi. Meniń shamalaýymsha, biz orasan zor bolat balyq tárizdes erekshe bir súńgýir kemeniń ústinde turmyz. Ned Lendtiń pikiri bul jóninde ábden bekigen pikir edi. Konsel men maǵan onyń pikirine endi tek qosylý ǵana qalǵan-dy.

— Biraq, bul keme bolsa,— dedim men,— onyń dvıgatele tolyp jatqan túrli mehanızmderi de bolýy kerek qoı demek, olardy basqaratyn adamdary da bolýy kerek.

— Árıne,— dedi súńgishi,— alaıda, osy júzgish aralsymaqta bolǵan úsh saǵat ýaqyttyń ishinde, men eshbir tirshilik belgisin baıqaı alǵanym joq.

— Keme ornynan tipti qozǵalǵan joq pa?

— Joq, profesor. Tek tolqynnyń shaıqaǵany bolmasa, ornynan eki eli qozǵalǵan joq.

— Biraq munyń asa shapshań júretinin biz jaqsy bilemiz ǵoı. Al sonshalyqty shapshań júrý úshin oǵan mashına kerek, mashınanyń jumysyn basqaratyn adam kerek, olaı bolsa... ózimizdi apattan aman qutyldyq dep sanaımyn.

— E! — dedi Ned Lend, senińkiremeı.

Osy mınýtta, tap bir meniń pikirimdi qostaǵandaı art jaqta sý burqyldap, ǵajap keme ornynan jyljyp ketti. Tegi, ol eskek vınttiń qalaqtarynyń aınalýy arqyly qozǵalysqa kelse kerek. Biz tumsyq jaǵyndaǵy kishileý dóńeske jarmasa qaldyq. Baqytqa qaraı, keme baıaý júzip kele jatty.

— Ázir sý betinde júzip kele jatqanda, — dedi Ned Lend kúbirlep,— meniń sizge qarsy shyǵar túgim joq. Al, eger sýǵa súńgip ketse, onda meniń qunym eki dollarǵa da alǵysyz.

Ras, olaı bolǵanda, kanadalyqtyń quny eki dollarǵa da turmas edi. Tegi, kim de bolsa osy júzgish apparattyń ishindegilermen dereý tildesý kerek shyǵar.

Men endi kemeniń ústińgi jaǵynan ishke túsetin lúk (aýyz) izdeı bastadym. Biraq bolat jıekterge berik qabystyrylyp qaǵylǵan shege qatarlary bir tegis edi.

Aı da batty, sóıtip biz endi qarańǵy túnniń qushaǵynda qalyp qoıdyq. Súńgýir kemeniń ishine túsýge árekettenip kórý úshin bizge tańnyń atýyn kútý kerek boldy.

Sonymen, bizdiń ómirimiz kemeni baǵyttap otyrǵan qupıa rúlshige baılanysty bolyp qaldy. Eger ol súńgıtin bolsa biz qurydyq. Eger óıtpese, onda súńgýir kemeniń adamdarymen qatynas jasaı alatynymyzǵa meniń kúmánim joq-ty. Shynynda da, eger ózderi kıslorod jasap alyp otyrmasa, jańadan aýa qoryn toltyryp alý úshin, olar oqta-tekte syrtqa shyǵyp turýǵa tıis qoı. Al, olaı bolsa, kemeniń ishine aýa jiberetin qandaı da bolsa, bir tesik bolýǵa tıis.

Keme saǵatyna on eki mıl alyp, birkelki shapshańdyqpen batysqa qaraı kele jatty. Vınt qalaqtary tynbaı esip, oqta-tekte fosforlanǵan sýdan fontan atyp shashyratyp qoıady.

Tańerteńgi saǵat tórt kezinde keme júrisin shapshańdata bastady. Ústinde otyrý óte qıynǵa soqty. Áıteýir baǵymyzǵa qaraı Ned jıekke bekitilgen bir úlken shyǵyrshyqty sıpalap taýyp aldy da bárimiz soǵan jarmastyq.

Aqyry, bitpesteı kóringen osy bir uzaq túndi de ótkizdik-aý. Basymnan keshkenderdiń kóbin umytyp qalyppyn. Biraq bir nárse esimnen keter emes: jel yzyńy men tolqyn shýyly álsin-áli saıabyrlaǵan kezde maǵan áldeqandaı bir mýzyka úni, oınaqy akordtar, án úzindileri estilip qalatyndaı bolyp kórindi...

Osy súńgýir keme qandaı qupıa syr saqtap keledi?

Munyń ishinde qandaı maqluqtar tirshilik etedi? Buǵan sonshalyqty shapshań júrýge múmkindik berip otyrǵan qandaı dvıgatel?..

Tań da atyp qaldy. Tańerteńi tuman kemeni qorshap aldy. Biraq kóp keshikpeı-aq tuman da serpildi.

Súńgýir kemeniń sýdan shyǵyp turǵan bólegin muqıat qarap shyǵýǵa endi kirise berip edim, bir ýaqytta keme jaılap sýǵa bata bastady.

— Áı, albastylar! — dep aıqaılady Ned Lend, tep-tegis metaldy bar kúshimen tepkilep. — Bizdi kirgizseńdershi!

Biraq, vınttiń qulaq tundyrarlyq qatty shýyly onyń daýsyn esittirmedi. Baqytymyzǵa qaraı, keme súńgýin qoıa qoıdy.

Kenetten kemeniń ishinen syrmaly esikti ashqandaı bir dybys estildi. Kemeniń aýyz qaqpaǵy ashylysymen bir adam basyn qyltyıtyp bizge qarady. Sóıtti de birdeńe dep aıqaılap kórinbeı ketti. Birneshe mınýttan keıin álgi aýyzdan eńgezerdeı-eńgezerdeı segiz jigit shyǵa keldi de, tilge kelmesten, bizdi jumbaq kemeniń ishine alyp kirdi.

Segizinshi taraý

«SHAPSHAŃDARDYŃ SHAPSHAŃY»

Biz kemege tez kirdik, tez kirgende de tipti, men de, meniń joldastarym da bir-birimizben tildesip te qala almadyq. Júzgish túrmege ala jónelgende joldastarymnyń qandaı sezimde bolǵanyn bilmeımin, meniń tula boıym muzdap qoıa berdi.

Bizdiń istes bolǵan adamdarymyz kim? Sóz joq, bular jańa zamannyń teńiz tonaýshylary — pırattar!

Kemeniń esik-aýzynyń jińishkeleý qaqpaǵy jabylysymen-aq, ishi qap-qarańǵy boldy da ketti. Kúndizgi jaryqqa kózim úırengen men aınalada ne bar, ne joǵyn da aıyra almadym.

Tutqynshylardyń arasynda Ned Lend pen Konsel de meniń sońymnan erip kele jatty.

Biz túsip kele jatqan baspaldaqtyń túbinde esik bar eken. Bul esik biz ishke kirisimen-aq qaıtadan tars jabylyp qaldy.

Biz ózdi-ózimiz ǵana qaldyq. Qaıda turmyz? Muny aıta almadym, tipti kóz aldyma da elestete alǵam joq.

Aınalamyz tastaı qarańǵy, qarańǵy bolǵanda da tipti osy qarańǵy túnektiń ishinde turǵanyma birtalaı ýaqyt bolsa da, kózime jylt etken jaryq nyshany da kórinbedi.

Bizge istegen mundaı turpaıy qylyqtaryna Ned Lendtiń qany qaınap, ashýlanyp, tas-talqan boldy.

— Myń da bir shaıtan! — dep aıǵaılap jiberdi ol. — Bulardyń ózi kaledondyq taǵylardyń ishindegi soraqysy eken ǵoı! Adamjegishter bolýy ǵana qalǵan, jetispegeni osy-aq! Meni bul túk tańdandyra almaıdy... Biraq kúni buryn aıtyp qoıaıyn: men ózimdi bularǵa ońaılyqpen jegizbeımin.

Sabyr etińiz, Ned, sabyr etińiz, — dedi Konsel sabyrmen. — Ýaqytynan buryn ashýlaný ne kerek. Ázirge bizdi áli tabaǵa sala qoıǵan joq qoı.

— Onyńa men de qosylamyn: biz áli tabaǵa túskemiz joq, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq, — biraq peshtemiz ǵoı, — bul sózsiz! Bul jer táýir-aq qarańǵy eken. Baǵyma qaraı, pyshaǵym janymda, ony jumsaý úshin maǵan onsha kóp jaryqtyń qajeti de joq. Bul bandıttardyń eń birinshi tıiskeni...

— Ned, aıǵaılamańyz,— dedim men súńgishige,— jaǵdaıymyzdy aýyrlatyp, shıelenistire bermeńiz... Kim biledi, bálkim, bizdiń sózimizdiń bárin tyńdap turǵan shyǵar. Odan da eń áýeli qaıda turǵanymyzdy bilip alalyq.

Men eptep basyp birneshe adym ilgeri júrip edim, temir qabyrǵaǵa baryp tireldim. Qabyrǵany jaǵalap kórip edim, janynda birneshe oryndyq qoıylǵan aǵash stolǵa soqtyǵysyp qaldym, bizdiń túrmemizdiń edenine, basqan aıaqtyń dybysyn bildirmeý úshin qalyń shı tóselgen eken. Jalańash qabyrǵalarynan ne esik, ne tereze taba almadym. Qabyrǵalardy jaǵalap qarama-qarsy kele jatqan Konsel menimen qaqtyǵysyp qaldy, sóıtip biz ekeýmiz uzyndyǵy jıyrma fýt, eni on fýt kaıýtanyń orta shenine qaıta keldik. Bıiktiginiń qandaı ekenin bile almadyq, óıtkeni uzyn boıly Med Lend te qolyn tóbege jetkize almady.

Jarym saǵattaı ýaqyt ótse de jaǵdaıymyz sol burynǵy kúıinen ózgermedi. Biraq, kenetten túrmemizde jaryq jandy. Asa jarqyraýyna, jaryǵynyń aqtyǵyna qaraǵanda, munyń elektr jaryǵy ekenin men bile qoıdym — ózimiz kórgen súńgýir kemeni beıne fosforly, nur-sáýlege bólep turatyn jaryq osy edi.

Alǵashqy sekýndta kózim eriksiz jumylyp ketti. Álden soń qarasam, jaryq kaıýtanyń tóbesine bekitilgen qońyr tústi jarty shardan túsip tur eken.

— Aqyry, bárin de kórdik-aý, áıteýir! — dedi Ned.

Ózi qorǵaný urysyna shyqqan adamdaı qolyna pyshaǵyn qysyp ustap alǵan.

— Ia, — dedim men, ázilmen,— tek ne bolarymyz ǵana kórinbeı tur.

— Qojaıynǵa sabyr saqtaýǵa keńes beremin,— dedi Konsel.

Jaryqta biz ózimizdiń túrmemizdi jaqsylap qarap aldyq. Úı jabdyǵy ataýlydan bir stol men bes oryndyq qana bar eken. Aýa ótpeıtin qupıa esik jabyq tur,— biraq qaı jerde ekenin bile almadym. Eshbir dybys ta estilmeıdi. Kemedegiler tegis ólip qalǵan sıaqty. Ózimizdiń bir orynda turǵanymyzdy da, nemese sýǵa súńgip ketkenimizdi de, nemese burynǵysha sý betinde júzip kele jatqanymyzdy da, — birin de bile almaı qoıdym...

Biraq elektr lampasy qandaı da bolsa bir maqsatpen jaǵylǵany aıqyn edi. Komanda quramynan kimde bolsa bireýdiń keshikpeı-aq keletindigi sózsiz,— áıtpese qarańǵy bólmege bostan-bos jaryq jaqpas edi ǵoı.

Men qatelesken joq ekem. Keshikpeı-aq syrmaly esik ashylyp, kaıýtaǵa eki adam kirip keldi.

Bulardyń biri — alasa boıly, qaqpaq jaýyryndy, shymyr deneli qazanbas, dýdarlanǵan qoıý qara shashty, kózi ótkir, murtty adam edi. Syrt pishini ońtústiktiń adamdaryndaı jyldamdyq, shıraqtylyqqa beıim, Fransıadaǵy provınsaldyqtardyń bir ereksheligi de osy bolatyn.

Ekinshisi—uzyn boıly adam edi, muny tolyǵyraq sýretteýge týra keledi. Geraskol nemese Engel sıaqty uly fızıonomısterdiń shákirti munyń bet ajaryna bir qarap-aq, dál kitapta jazylǵandaı etip, barlyq minez-qulqyn aıtyp berer edi. Men, onyń eń basty qasıetterin eshbir kúdiksiz birden-aq bilip aldym: munyń tákappar adamǵa tán, kekjıe bitken basynan, yzǵarly qara kózinen ózine óziniń senimi zor adam ekendigi bilinip turdy; sabyrlylyǵy, appaq qýdaı óńi onyń salqyn qandylyǵyn bildirip turdy, qasynyń ústińgi jaǵynyń tez jıyrylyp turýy onyń jigerliligin bildirip turdy; aqyry onyń batyl adam ekendigin kúshti demalysy ańǵartyp turdy, munyń ózi onyń qajyrly myǵym ekendiginiń de aıǵaǵy edi. Buǵan qosa aıtarym: bul tákappar adam edi, al sabyrlylyǵy men myǵym kóz qarasynda onyń oı-júıesiniń izgilik qasıeti kórinip turdy, sonymen, jalpy alǵanda, bul adam óziniń keskinimen úlken týrashyl, shynshyl adamdaı bop áser etti.

Ol kirisimen-aq men óz taǵdyrymyz týraly endi qapalanbasaq ta bolatyndyǵyn, bul adammen kezdesýimiz biz úshin jaıly bop aıaqtalatynyn men birden-aq sezdim.

Bul adamdy otyz bes pen elýdiń arasyndaǵy adam ǵoı dep shamalaýǵa bolar edi, onyń jas shamasyn budan góri dálirek aıta almadym. Bul — jazyq keń mańdaıly, qyr muryndy, aýzy da óte kelisimdi, tisteri de tamasha, qoldary jińishkeleý kelgen sulý músindi adam edi. Jalpy alǵanda, bul óz ómirim ishinde kórgen erkekterdiń eń sulýy edi.

Bul adamnyń bet pishinindegi taǵy da bir ózgeshe erekshelikti kórsetip ótýim kerek: onyń bir-birinen alshaq bitken eki kózi bir qaraǵanda-aq kókjıeginiń tórtten birin kóre alarlyqtaı edi. Men keıinirek bildim, onyń kóziniń bul qasıeti, Ned Lendtiń kózinen de ótkir qyraǵy ekendiginiń aıǵaǵy eken.

Osy beıtanys adam bireýge qaraǵanda qastary qosylyp, kózderi kishireıe qalatyn, biraq, sonda da onyń kózi qarap turǵan adamnyń óńmeninen ótip ketetin. Ne degen kóz deseńizshi! Bul alystaǵyny jaqyndatyp, mıdyń ne bir qupıa syryna deıin ashyp, áınekpen qaraǵanda, sýdyń qalyń qabatyna qarap, teńizdiń tuńǵıyq tóńiregindegi tirshilikti kitaptan oqyǵandaı oqyp bere alatyn kóz edi.

Osy eki beıtanys adamnyń ekeýiniń de qama bórki, túlen terisinen tigilgen, teńizshiler kıetin, uzyn qonyshty etikteri, belgisiz bir matadan tigilgen, ádemi ári óte yqsham kostúmderi bar edi.

Bulardyń uzyn boılysy, tegi, bastyǵy bolýy kerek, bizge asa zer sala qarap turdy. Bir mezgilde ol joldasyna burylyp qarap, men túsinbeıtin tilde birdeńe dep sóıleı jóneldi. Munyń ózi asa oralymdy, daýysty dybystarǵa toly, daýys ekpini sekirmeli, syńǵyrlaǵan sazdy til edi.

Ekinshisi de, sondaı túsiniksiz tilde eki-úsh aýyz sózben jaýap qaıyryp, basyn ızedi.

Osydan keıin bastyq maǵan qarap, menen áldeneni surap turǵandaı boldy.

Men onyń suraǵyn túsine almaı turǵanymdy aıtyp, fransýzsha jaýap qaıyrdym. Biraq ol da, meniń ne degenimdi túsinbedi bilem. Jaǵdaı qıynǵa aınaldy.

— Qojaıynǵa men ózimizdiń oqıǵamyzdy aıtýǵa keńes beremin; olar azdap bolsa da, sonda ǵana birdeme uǵýy múmkin,— dedi Konsel.

Men bul keńesti qabyl aldym da, bir sóz sóılesem de anyq sóılep, ózimiz basymyzdan keshken oqıǵany egjeı-tegjeıine deıin aıtyp berdim. Men aty-jónimizge deıin aıta kelip, aqyr aıaǵynda, asqan sypaıylyqpen beıtanys adamdarǵa profesor Aronaksty, onyń qyzmetshisi Konseldi jáne aty álemge áıgili súńgishi Ned Lendti tanystyrdym.

Kózi oıly, jyly shyraıly adam, yqylas qoıyp, uıyp tyńdap turdy. Biraq bet-ajarynan bir sózińdi uqtym degendeı eshbir nyshan bilingen joq.

Endi tek aǵylshyn tilinde sóılesip kórý ǵana qaldy. Men nemis tili sıaqty, aǵylshyn tilin sózdiksiz-aq oqı beretinmin, biraq aýyzsha jaqsy túsinisip sóılese almaýshy edim. Al, bul jerde múdirmesten jaqsy sóılese bilý kerek edi.

— Endi kezek sizge keldi,— dedim men súńgishige.— Bastańyz, Ned! Aǵylshyn tiliniń ózińiz biletin bar asylyn aqtaryńyz, menen de kóri nátıjeli sóıleýge tyrysyńyz.

Ned eki aıtqyzǵan joq, jańaǵy meniń aıtqandarymdy aǵylshyn tilinde aıtyp shyqty. Dálirek aıtqanda, ol meniń sózimniń jalpy mazmunyn aıtqanymen, túrin múldem ózgertip jiberdi.

Kanadalyq meılinshe qyza sóıledi. Adam balasynyń huqyq-pravolaryna múlde qaıshy keletin, bizge istelip otyrǵan zorlyq-zombylyqtarǵa qatty narazylyq bildirdi; bizdi kameraǵa qamasyn degen qaı zań dep surady ol; bizdi bas bostandyǵymyzdan aıyrǵan adamdar sotqa tartylady dep te qorqytty; sóıdep qoldaryn siltep kep, aqyr aıaǵynda, ashtan ólgeli turmyz degendeı belgi berip, ısharat bildirdi.

Munysy óte durys edi, biz muny umytyp ta ketippiz.

Amaly neshik, meniń sózim sıaqty, óz sóziniń de túsiniksiz bop shyqqanyna súńgishi qatty qaıran qaldy. Tegi olar Faradeıdi, tilin Aragonyd tilinen artyq bilmese kerek.

Bul sátsizdikten qatty qysylyp, fılologıalyq barlyq qordy sarqyp, endi ne isterimdi bilmeı dal bop turǵanymda, Konsel maǵan:

— Eger de qojaıyn ruqsat etse, men álgi aıtylǵandardy nemis tilinde aıtyp shyǵaıyn, — dep qaldy.

— Qalaısha, sen nemisshe biletin be ediń? — dedim men daýystap.

— Barlyq flamandyqtar sıaqty men de nemisshe bilýshi edim. Eger tek qojaıynnyń eshqandaı qarsylyǵy bolmasa...

— Raqym etińiz, Konsel! Tezirek!

Sonymen, Konsel asa baıypty shyraımen bizdiń oqıǵamyzdy úshinshi ret qaıtalap, aıtyp shyqty. Biraq, aıtýshy bar enerin salyp, tildiń maıyn tamyza, qansha sheshen sóılegenimen, nemis tili de oılaǵan jerden shyqpady, paıdaǵa aspaı qaldy.

Aqyr aıaǵynda, basqa ister amal qalmaǵan soń, men mektepte oqyp júrgen kezde este qalǵandarymdy jıyp, terip, sol arada-aq latynsha aıta bastadym. Sıseron muny estise, eki qulaǵyn tas qyp bitep alyp, meni as pisiretin úıge qýyp jiberer edi, sózimdi sonda da aıaqtap shyqtym.

Bul da qanaǵattanarlyq nátıje bermedi.

Eń sońǵy áreket te joqqa shyqqannan keıin, beıtanys adamdar ózderiniń túsiniksiz tilderinde birneshe sózben pikir alysty da, barlyq elderde de, barlyq halyqtarda da daǵdyly ádetke aınalǵan jyly shyraı berý ısharasyn da istemesten ketip qaldy.

Olar shyǵysymen-aq esik jabylyp qaldy.

— Bul jaýyzdyq!—dedi Ned Lend aqyryp qap, ol osylaı jıyrma ret kúıip-pisken bolar,— bul qalaı! Ol nadandarǵa fransýzsha da, aǵylshynsha da, nemisshe de, latynsha da aıtylyp jatyr, sonda da esh jaýap qatpaı qoıdy!

— Sabyr etińiz,— dedim men bulqan-talqan bolǵan súńgishige,— ashýdan keler paıda az.

— Biraq, profesor, siz uǵyp tursyz ba,— dep jaýap qaıyrdy kanadalyq,— búıte bersek biz mynaý temir tordyń ishinde ashtan qatamyz.

— O, — dedi Konsel sabyrly fılosofsha,—ashtan ólýge áli kóp ýaqyt kerek.

— Dostarym,— dedim men,— qapalanýdyń qajeti joq. Biz budan da qaterli synnan ótken adamdarmyz. Bul kemeniń kapıtanyn da, basqa adamdaryn da sókpeı tura turyńyzdar. Olar týraly belgili bir pikirge kelip úlgirermiz áli.

— Bular týraly meniń pikirim daıyn,— dep málimdedi Ned Lend, — bular naǵyz ońbaǵandar!

— Óte jaqsy. Biraq bular qaı jerlik, qaı elde týyp-ósken adamdar? — dep surady Konsel.

— Olar ońbaǵandar elinen!

— Ned, qalqam, ol el geografıalyq kartada da aıqyn kórsetilmegen, sondyqtan moıyndaýym kerek, ol adamdardyń qaı ulttan ekenin bilý maǵan qıyn soǵyp tur. Áıteýir olardyń aǵylshyn da, fransýz da, nemis te emes ekenin ǵana dál aıtýǵa bolady. Meniń alǵan áserim boıynsha, bastyq ta, onyń joldasy da endiktiń tómengi gradýstaryndaǵy bir elde týǵan adamdar sıaqty, al syrtqy pishinderine qaraǵanda, ońtústiktiń adamdaryna uqsaıdy. Bular ıspandyqtar ma, túrikter me, araptar ma nemese ındýstar ma — qaı násilden ekenin kesip-piship aıtý úshin, túr- tústeriniń erekshelikteri de aıqyn kórinip turǵan joq. Al, bulardyń tili múldem belgisiz til.

— Barlyq tildi bilmegendiktiń bir jaman jeri osyndaıda bilinedi eken ǵoı, — dep qaldy Konsel.— Halyqaralyq bir ǵana til bolsa, qandaı ońdy bolar edi.

— Odan da túk shyqpas edi,— dedi Ned Lend.— Kórip otyrǵan joqsyz ba? Bizdiń túrmeshilerimizdiń ózindik erekshe tili bar, bul tildi olar, biz sekildi qarny ashyp otyrǵan adal adamdardy ábden yza qylý úshin ádeıi oılap tapqan. Aýyzdyń nege ashylatynyn, tistiń nege saqyldaıtynyn, jaq súıekterdiń nege qozǵalatynyn álemdegi búkil jurt túsinedi. Kvebekte de, Parıjda da, Paýmotýda da barlyq jerde de antıpodtardyń munysy bir-aq nárseni ańǵartady, ol: men ashpyn, maǵan jeıtin birdeme ber degen sóz!

— O, — dep jaýap qatty sabyrly Konsel, — bular sıaqty mıǵula adamdar bola beredi...

Osy kezde esik ashylyp, bólmege stúard kirdi. Ol bizge belgisiz matadan tigilgen jyly kókirekshe, shalbar ákep berdi.

Men jalmajan kıe bastadym. Meniń joldastarym da meniń istegenimdi istep, kıe bastady.

Osy eki arada mylqaý — stúard, tipti kereń de bolýy kádik stoldyń ústine úsh ydys ákelip qoıdy.

— Mine bul is! — dedi Konsel.- Bul jaqsy bastama.

— Kórelik,— dedi kekshil súńgishi.— Balyqtyń baýyrynan, alabuǵanyń jon etinen nemese teńiz ıtiniń etinen pisirgen bıfshtekspen syılar ma eken? Qandaı taǵammen syılar eken, kórelik.

— Biz muny keshikpeı-aq bilemiz,— dedi Konsel.

Kúmis qaqpaqtarmen jabylǵan tarelkeler dastarqan ústine kelistire qoıyldy.

Biz de otyrdyq. Sóz joq, biz mádenıetti adamdardyń arasynda otyr edik, eger de elektr jaryǵy bolmasa, onda biz Lıverpýldegi Adelfı ótkelinde nemese Parıjdegi Grand-otelde otyrmyz dep oılaýymyzǵa bolar edi.

Áıtkenmen, bir aıtyp qoıatyn nárse: — nan da, sharap ta atymen joq edi.

Sýlary móp-móldir, tap-taza eken, biraq bul tek sý ǵana edi, munyń ózi Nedti qapalandyryp jiberdi.

Ákelingen taǵamdardyń ishinen balyq etinen óte dámdi etip pisirgen birneshe taǵamdy kórdim. Biraq, munyń esesine qalǵan taǵamdar ósimdik ataýlydan daıyndaldy ma, nemese janýarlardyń etterinen daıyndaldy ma, ony bile almadym.

Ac ishetin ydystary óte áshekeıli, ádemi edi. Árbir qasyqta da, shanyshqyda da, tarelkede de, súlgide de jáne basqalarda da oıylyp jazylǵan mynadaı devız bar:

Shapshańdardyń

Shapshańy

N

«Shapshańdardyń shapshańy!» Bul súńgýir kemege saı keletin devız edi. «N» árpi, tegi, sý astynyń jumbaq kapıtanynyń esiminiń bas árpi bolýy kerek.

Ned Lend pen Konsel oı oılap áýre bolǵan joq. Tamaqtan bas kótermesten qomaǵaılana jeı bastady, keshikpeı men de as ishýge kirisip kettim.

Óz taǵdyrymyz jaıynda endi kóńilim tynysh tapty. Qojaıyndardyń bizdi ash qaldyrmaıtynynda endi eshbir shágim joq.

Bul dúnıede adam ne kórse de, tipti, on bes saǵat boıyna nár tatpaǵan adamdardyń da kórgen qıynshylyǵy tez-aq umytylyp ketedi eken. Tamaqqa toıyp alǵannan keıin uıqymyz keldi. Bul ótken túndegi ajal men aıqastan keıingi zańdy reaksıa edi.

— Shynyn aıtaıyn, uıyqtap-aq qalar edim — dedi Konsel.

— Men uıyqtap ta baram, — dedi Ned Lend.

Meniń eki joldasymnyń ekeýi de kaıýtanyń shı tóselgen edenine kósilip jatty da bastary jerge tıisimen uıyqtap ketti.

Men olardaı op-ońaı uıyqtaı almadym. Mıyma asa kóp oılar kelip, sheshile qoımaǵan óte kóp máseleler meni kóp tolǵandyrdy, meniń kóz aldymnan tolyp jatqan obrazdardyń elesi ótip jatty. Sondyqtan kópke deıin kózim ilinbeı baqyraıdy da jatty.

Biz qaıda kele jatyrmyz? Bizdi alyp kele jatqan ǵajap kúsh ne nárse?

Maǵan bir sezim paıda boldy, dálirek aıtqanda, keme sýdyń túbine súńgip bara jatqan sıaqty bolyp kórindi.

Oıym shym-shytyryq boldy da ketti. Meniń kóz aldyma osy súńgýir kemege áldeqandaı bir uqsastyǵy bar, osy sıaqty orasan zor, ári shapshań, ári kúshti, teńizdiń tuńǵıyq tereńinde júrgen belgisiz bir janýarlardyń beıneleri elestedi.

Biraq keshikpeı-aq bul elestegen beıneler kómeskilenip mı qalǵý tumanyna batyp, uıyqtap kettim.

Toǵyzynshy taraý

NED LENDTİŃ ASHÝY

Qansha uıyqtaǵanymdy bilmeımin, biraq oıansam, boıym sergip, ábden tynyǵyp qalyppyn, soǵan qaraǵanda tegi uzaq uıyqtasam kerek.

Men aldymen oıandym. Joldastarym áli de qatty uıyqtap jatyr eken.

Tastaı qatty tósegimnen turǵannan keıin, dál jáne múltiksiz jumys isteı alatyn qalpyna kelip, mıymnyń ábden tynyǵyp qalǵanyn sezdim de, eń aldymen kaıýtanyń ishin muqıat zertteýge kiristim.

Biz uıyqtap shyqqan ýaqyttyń ishinde eshnárse ózgermepti. Túrme sol túrme kúıinde, tutqyndar sol tutqyn kúıinde qalypty. Bar ózgeris stúard stol ústinde qalǵan tamaqtardy jınap áketipti. Sonymen, bizdiń taǵdyrymyz jýyq arada sheshile qoıatyndaı eshteńe kórinbedi, sondyqtan men: biz osy torda máńgi tutqyn bolyp qalǵannan saýmyz ba dep mazasyzdana bastadym.

Bolashaqtyń aýyr azap bolyp kórinýiniń taǵy bir sebebi, meniń mıym keshegi shym-shytyryq oılardan arylsa da, onyń esesine áldebir nárse eńsemdi basyp, kótertpeı tur edi. Demalý qıyndap ketken. Qapas aýa ókpeniń birqalypty jumys isteýine bóget boldy.

Kaıýta keń bolǵanmen biz, tegi, aýadaǵy otteginiń kóbin jutyp qoısaq kerek.

Shynynda da, adam demalǵanda saǵatyna júz lıtr ottegin jutady ǵoı. Sondyqtan da ishten shyqqan kómir qyshqylymen buzyla kele bul aýa demalý úshin múldem jaramsyz bolyp qalǵan.

Sonymen, bizdiń túrmemizdiń aýasyn tazartý kerek boldy, múmkin, búkil súńgýir kemeniń aýasyn túgel tazartý kerek shyǵar.

Osy arada mynadaı bir suraý týdy: mundaı jaǵdaıda súńgýir kemeniń kapıtany ne isteıdi eken? Ottegin ol hımıalyq jolmen ala ma, ıaǵnı ony bertolet tuzyn qyzdyrý arqyly ala ma eken? Olaı bolǵanda, ol, bul tuzdyń qoryn toltyryp otyrý úshin tegi qýrylyqpen baılanys jasaıtyn shyǵar álde aýa qoryn saqtaıtyn arnaýly rezervýarlarǵa aýa toltyryp alyp, qajet kezinde paıdalanyp qana otyra ma eken? Solaı bolýy da múmkin. Nemese, únemdeý maqsatymen jańadan aýa qoryn toltyryp alý úshin árbir jıyrma tórt saǵat saıyn sýdyń betine shyǵyp tura ma eken?

Biraq, meniń oıymsha, endi eshbir kidirmesten álgi tásilderdiń qaısysyn bolsa da birin qoldanatyn mezgil jetken edi!

Ókpege qajetti ottegin jiberý úshin, men endi demimdi ádettegiden eki ese jıi alyp entige bastadym, sóıtkenshe bolǵan joq, tuz ısi shyǵyp kaıýtaǵa taza aýa kire bastady. Bul ıodpen sýarylǵan boı sergitýshi teńiz aýasy edi.

Men aýzymdy ashyp, qýat berýshi taza aýany demige juta bastadym. Osy kezde kemeniń jaılap shaıqala bastaǵany sezildi

Súńgýir keme, temir keremet, tegi, jutqysy kelgen kıtteı teńiz betine kóterilip bara jatsa kerek.

Sonymen kemede jeldetkish qoldanylatyny aıqyn-anyq boldy.

Aýany keregimshe jutyp alyp, men endi jeldetkish tesikti «aýa ótkizgishti», kerek deseńiz, qýat berýshi gaz ótetin jerdi izdep, kóp qınalmaı-aq taýyp aldym. Esiktiń joǵarǵy jaǵynda aýa ótetin reshetka tur eken.

Osyny baıqaýym-aq muń eken, Ned Lend pen Konsel de oıandy. Kózderin ýqalap, kerilip-sozylyp aldy da, ekeýi oryndarynan turdy.

— Qojaıyn tynysh jatyp turdy ma? — dedi Konsel óziniń ádettegi ádeptiligimen.

— Óte jaqsy, uıyqtadym qalqam, — dep jaýap qaıyrdym men.— Al, siz she Ned?

— Ólgen adamsha uıyqtappyn, profesor myrza. Biraq bul nemene ózi? Teńiz ısi shyǵyp turǵan sıaqty ǵoı maǵan.

Men kanadalyqqa ózi uıyqtap jatqanda bolǵan bar jaıdy aıtyp berdim.

— Solaı,— dedi ol,— «Avraam Lınkolnnen» qarap turǵan kezimizdegi «narvaldyń» pyshyldaý sebebi osy eken ǵoı.

— Durys aıtasyz, Ned. Ol «demalyp» turǵan sonda.

— Bilip tursyz ba, profesor myrza, men qazir qaı ýaqyt, qaı saǵat ekenin tipti bile almaı turmyn. Túski astyń ýaqyty bolǵan joq pa eken ózi?

— Túski astyń ýaqyty deısiz be? Sizdiń, sirá, tańerteńgi astyń ýaqyty boldy ma dep suraǵyńyz kelgen shyǵar, Ned, óıtkeni biz munda anyq bir kún, bir tún uıyqtadyq qoı.

— Olaı emes dep sizben talaspaımyn, — dedi Ned Lend,— biraq stúard meıli erteńgi bolsyn, meıli túski bolsyn, áıteýir, tamaq ákelse qushaǵymdy keń jaıyp qarsy alar edim.

Sonyń ekeýin de ákelse, tipti jaqsy bolar edi,— dep qosyp qoıdy Konsel.

— Durys,— dedi kanadalyq,— tańerteńgi tamaqty da, túski tamaqty da jeýge bizdiń haqymyz bar, al, men bolsam sonyń ekeýine de qurmet kórsetken bolar edim.

— Qaıter deısiz, shydalyq, Ned,—dedim men.—Áıteýir bizdi ashtan qatyrmaıtyny aıqyn ǵoı, áıtpese, keshe bizge túski tamaq berip qaıtsin.

— Múmkin, kerisinshe, olar bizdi soıyp jeý úshin semirtkisi keletin shyǵar? — dedi Ned.

— Ned, ádil bolyńyz! Biz adam jegishterdiń sheńgeline túsip qaldyq degen oıdan saýsyz ba, ózińiz?

— Bir retke oqasy joq,— dedi, shynymen-aq kanadalyq.— Kim bilipti, múmkin, bul adamdar kópten beri jańa soıylǵan et jemegen shyǵar... Al, olaı bolǵanda, profesor myrza, Konsel jáne qyzmetińizge daıyn, ǵuzyryńyzǵa quldyq urýshy men, úsheýmiz de deni saý, tulǵaly, etteri semiz adamdarmyz...

— Qoıyńyz, Ned! — dep men súńgishiniń sózin bólip jiberdim.— Siz mundaı oılardy umytyńyz. Al eń basa aıtatyn keńesim — qojaıyndarymyzben bulaı sóılesýshi bolmańyz, óıtkeni mundaı sózderdiń tek bizdiń jaǵdaıymyzdy aýyrlata túskennen ózge túk paıdasy joq.

— Onysy óz aldyna turypty ǵoı, — dedi Ned Lend,— biraq, ıtten beter qarnym ashyp barady, tańerteńgi tamaǵy ma nemese túski tamaǵy ma, onysyn da ákelmeı qoıdy ǵoı.

— Qymbatty Ned, biz osy kemedegi jalpy erejege baǵynýymyz kerek. Meniń oıymsha, as pisirýshiniń saǵatymen salystyrǵanda, bizdiń qarynymyz tym shapshań júrip tur ǵoı deımin.

— Onda, qarnymyzdyń tilin shegindirip qoıalyq, sonda bári de retteler,— dedi Konsel baıypty túrde.

— Sizdi bilip turmyn, Konsel? — dep qaldy shydamsyz kanadalyq.— Siz ádettegińizshe sabyr saqtap tursyz. Qyzyǵarlyq-aq sabyrlylyq! Siz ashtan ólseńiz de ashpyn dep shaǵynbaı-aq ólýge barsyz.

— Shaǵynýdyń qajeti ne? Báribir odan keler túk joq qoı.

— Qalaı túk joq? Shaǵynýdyń ózi jeńildik qoı! Al eger bul qaraqshylar — profesor myrzany syılaǵandyqtan ǵana olardy adamjegishter demeı qaraqshylar dep turmyn, eger bar ǵoı, bul qaraqshylar, osy qapas sholanda meni ózderine eshteńe demeı otyra beredi, tipti balaǵattaı da almaıdy dep oılasa, onda olar qatty qatelesedi! Profesor myrza, tyńdańyz, shynyńyzdy aıtyńyzshy, sizdiń oıyńyzsha qalaı, bular bizdi osy torda qashanǵa deıin ustap otyra berer eken?

— Shynymdy aıtsam, Ned, muny siz qansha bilseńiz, men de sonsha bilemin.

— Biraq, sonda da, sizdiń oıyńyzsha qalaı?

— Meniń oıymsha, biz óte mańyzdy qupıany kezdeısoq bilip qoıdyq. Eger de bul súńgýir kemeniń adamdary bul qupıany áli de saqtaǵylary kelse, úsh adamnyń ómirinen bul mańyzdyraq, onda biz eleýli qaýiptiń qaramaǵyndamyz. Olaı bolmaǵan kúnde, keremet birinshi múmkinshilik týysymen-aq bizdi ózimiz sıaqty adamdar turatyn dúnıege qaıtarýy kerek.

— Nemese bizdi osy kemeniń komandasyna qosady,— dep qosyp qoıdy Konsel,— sóıtip osynda qaldyrady da qoıady...

— ... «Avraam Lınkoln» kemesinen góri shapshań júretin, joly bolǵysh bir keme bul qaraqshylar uıasyn ustap alyp, bizdi munyń barlyq adamdarymen qosa óziniń grot-machtasynyń basyna salbyratyp asyp qoıǵanǵa deıin deńiz,— dedi Ned Lend Konseldiń sońǵy sózin jalǵastyryp.

— Taýyp aıtylǵan sóz, Ned,— dedim men.— Biraq meniń bilýimshe, ázir bizge eshkim súńgýir keme komandasynyń quramyna kirińiz dep usynys jasaǵan joq sıaqty. Sondyqtan, sóıtse qaıtemiz dep kúni buryn talqylaýdyń keregi joq. Qaıtalap aıtaıyn, shydap kórelik, kútelik, al kezi kelgende, jalpy jaǵdaıǵa qaraı árekettenip kórermiz. Ázirge túk te istemeıik, óıtkeni isteıtin de túk joq.

— Kerisinshe,— dep qarsy shyǵa keldi qaısar súńgishi, kóngisi kelmeı,— birdeme isteý kerek.

— Al, ne isteımiz sonda?

— Qutylý kerek!

— Jerdegi túrmeden qashý da asa qıyn, al sý astyndaǵy túrmeden qashý tipti múmkin emes,— dedim men.

— Al, dostym, Ned,— dedi Konsel,— qojaıynnyń bul pikirine ne deısiń?

Súńgishi abyrjyp úndemeı sasyp qaldy. Bizdiń jaǵdaıymyzda qashý degen shynynda da múmkin emes-ti. Biraq kanadalyq jarym-jartylaı fransýz ǵoı. Óziniń jaýabynda Ned Lend te muny tamasha dáleldep berdi.

— Profesor myrza,— dedi ol birneshe mınýt oılanǵannan keıin,— túrmeden qasha almaǵandar ne isteýge tıis ekenin siz bilmeýshi me edińiz?

— Joq, dostym.

— Bilmeseńiz bul op-ońaı! Olar onda túrmeniń ózinde raqat jaǵdaıda turatyn bolyp jaıǵasyp alady!..

Ras-aý,— dedi Konsel.— Sý astyndaǵy túrmeniń astynda, ne ústinde bolǵansha, ishinde bolǵan jaqsy ǵoı.

— Ol úshin, áýeli túrmeshilerdi, esik kúzetýshilerdi, qaraýylshylardy teńizge laqtyryp tastar bolar,— dep qosyp qoıdy Ned Lend.

— Sizge ne bolǵan, Ned! Siz shynymen-aq, osy kemeni ıelenip alǵyńyz kele me?

— Shynymen-aq! — dedi kanadalyq.

— Ol múmkin emes.

— Nege, profesor? Eger sáti tússe bul ábden múmkin.

Bul múmkinshilikti paıdalanbaýǵa men eshbir sebep joq dep bilemin. Bul kemede, meniń oıymsha, jıyrma-aq adam bar. Osyndaı az ǵana adamdardan qorqatyn ne bar bizge!

Súńgishiniń bul usynysyna qarsy pikir aıtyp, sóz talastyryp jatqannan da, úndemegenniń ózi artyq edi, sondyqtan da men myna sózderdi aıtýmen tyndym:

— Siz aıtqandaı sátti jaǵdaıdy kúeıik, Ned, ne isteıtinimizdi kezinde kórermiz. Biraq sizden suraıtynym oǵan deıin ashýǵa yryq bermeńiz. Siz aıtqandaı jospardy aılamen ǵana oryndaýǵa bolady, al sizdiń ashýlanshaqtyǵńyz ondaı sátti jaǵdaıdy jaqyndata alatyn qylyq emes. Sol jaǵdaıdy eshbir kúıip-pispesten tózimdilikpen kútýge ýáde berińiz, maǵan.

— Bul ýádeni sizge beremin, profesor myrza,— dep jaýap qaıyrdy Ned Lend kúmiljińkiregen daýyspen.— Tipti tamaǵymyzdy ýaqytymen ákelip bermese de; budan bylaı siz meniń aýzymnan shyqqan eshbir turpaıy sózdi estimeıtin bolasyz, meniń tarapymnan bolǵan eshbir óreskel qımyldy da kórmeıtin bolasyz.

— Tek osy sózińizdi esińizde ustaǵaısyz, Ned,— dedim men kanadalyqqa.

Bul áńgime osymen bitti de, endi árqaısymyz óz oıymyzben ózimiz boldyq. Moıyndaýǵa tıispin, súńgishi qansha sendirse de ol óz sózinde turady dep úmittengem joq. Men Ned Lend aıtqan kezdeısoq baqytqa sengenim joq. Súńgýir kemeniń adamdary kóp ekeninde eshbir kúmán joq-ty, al, olaı bolsa, olarmen qaqtyǵysa qalǵan kúnde, biz osal jaýmen kezdespes edik.

Munyń ústine, Ned Lendtiń jospary oryndalýy úshin, eń aldymen bas bostandyǵymyz bolýy kerek edi. Al biz tutqyn bolatynbyz. Osynaý dem shyqpaıtyn biteý temir tordan qaıtyp bosap shyǵa alatyndyǵymyzǵa kózim jetpeı-aq qoıdy. Eger súńgýir kemeniń ǵajap kapıtany qandaı da bolsa bir qupıany saqtaıtyn bolsa,— al bul múmkin nárse,— onda onyń bizge búkil kemeni emin-erkin aralatyp qoıa almaıtyny aıqyn edi.

Ne bolarymyzdy kúni buryn boljaý qıyn edi: ol bizden neǵurlym tezirek qutylýdy qalaı ma, nemese uzaq jyldar boıyna qamaýda ustap, tek sodan keıin elsiz-jurtsyz alaqandaı bir aralǵa ákelip tastaı ma,— bul arasy belgisiz edi. Bizdiń bar taǵdyrymyz onyń qolynda, sońdyqtan da maǵan bul joramaldardyń bári de shyndyqqa úılesetin sıaqty bolyp kórindi. Mundaı jaǵdaıda erkindik alamyz dep úmittený úshin Ned Lendke bitken minez-qulyq kerek. Áıtse de Ned Lendtiń neǵurlym kóp oılasa, solǵurlym mazasyzdana túsetini ózime aıan. Onyń aıtar qarǵysy tamaǵyna tyǵylyp, terisine syımaı júrgenin sezip júrmin, tegeýirindi qoldarynyń qımyly birden birge qaterlirek bolyp bara jatqanyn da kórip otyrmyn. Ol torda turǵan jyrtqysh ańda alas uryp, ilgeri-keıin júgirip, qabyrǵany aıaǵymen de tepkilep, judyryǵymen de uryp qoıady.

Al ýaqyt bolsa ótip jatty, qarynymyz qatty ashyp barady, stúard kórinbeı qoıdy. Apatqa ushyraǵandarǵa bulaı eleýsiz qaraý eshbir jaqsylyqtyń nyshany emes-ti.

Ned Lendti ashtyq býyp, barǵan saıyn shydamsyzdana tústi. Osy ashýyma yryq bermeımin degen ýádesin umytyp, komandadan bireý kele qalsa, bir pále shyǵarmasa ıgi edi dep qorqýmen boldym men.

Budan bylaıǵy eki saǵat boıynda Ned Lendtiń ashýy ústi-ústine kúsheıe berdi. Kanadalyq baqyrdy da, aıǵaılady da, biraq munysynan eshteńe shyqpady: temir qabyrǵa túk estirtpeı qoıdy. Kemeniń astyńǵy jaǵynan da túk dybys estilmeı, tiri jan joqtaı jym-jyrt boldy da turdy. Keme bir orynnan qozǵalmaı tur, áıtpese vınttiń aınalýynan keme korpýsynyń dirilin sezer edik qoı. Sýdyń tuńǵıyq túbine súńgip alǵan osy keme jerdeı birjolata qol úzgen edi. Osy bir meńireý tynyshtyqtyń ózi de jantúrshigirlik-aq.

Osy temir torda biz qansha ýaqyt tutqynda bolar ekenbiz dep, tipti oılaýdan da qoryqtym.

Keme kapıtanyn kórgennen keıin paıda bolǵan úmittiń bári de azaıa-azaıa baryp aqyry múldem joǵalyp ketti. Jyly shyraı meıirimdi kózqaras ta, qaltyqsyz ashyq júz de — bári de esimnen shyǵyp boldy. Men endi osy jumbaq adamdy, tegi, bolǵan kúıinde: aıaý-esirkeý degendi bilmeıtin qatal adam dep bilsem kerek. Men ony adamshylyq degennen bezgen, aıaýshylyq seziminen jurdaı, adam ataýlyǵa máńgi ósh bolýǵa ant etken, adamnyń qas jaýy dep bildim.

Biraq osy adam shynymen-aq bizdi tar túrmede, ashtan qatyryp dámelendirip óltirmekshi me? Osy bir óte qorqynyshty oı meniń barlyq aqyl-oıymdy bılep aldy. Tipti úreıim ushty. Konsel jaıbaraqat kúıinde edi, Ned barǵan saıyn kúıip-pisip, yzadan jaryla jazdap otyr.

Dál osy mınýtta syrt jaqtan bir dybys estildi. Bul metal plıtalarǵa tıgen adam aıaǵynyń dybysy edi. Syrmaly esik syqyr etip ashyldy da, stúard kirdi.

Men ustap úlgirgenshe bolǵan joq, kanadalyq álgi sorlyny bassalyp, edenge uryp jyqty da, tamaǵynan alyp, býyndyra bastady. Onyń tegeýirindi qolyna túsken stúard demin ala almaı qylǵynyp jatty.

Súńgishiniń qolyndaǵy qurbandyǵyn bosatyp almaq bolyp Konsel de men de bolysa bergenimizde kenetten fransýz tilinde sóılegen sózdi estip, sileıip turyp qaldym.

— Tynyshtalyńyz, Lend, profesor myrza siz de tynyshtalyńyz. Meniń sózimdi tyńdańyzdar!—degen edi ol daýys.

Onynshy taraý

TÚPSİZ TUŃǴIYQTYŃ ADAMY

Muny aıtqan kapıtan edi.

Ned Lend dereý ushyp túregeldi. Qojaıynnyń bergen belgisi boıynsha shyqpaǵan jany ǵana bar stúard kaıýtadan táltirektep shyǵyp ketti. Kapıtannyń ámirimen bul adam óziniń kanadalyqqa degen óshtiginiń nyshanyn da bildirgen joq. Konsel ekeýmiz endi bul oqıǵanyń nementynaryn esimiz shyǵa kútip turdyq.

Kapıtan eki qolyn aıqastyra salyp, bizge asa kóńil qoıyp qarap turdy. Múmkin, ol sóıleser-sóılespesin bilmeı turǵan shyǵar? Nemese tipti fransýzsha sóılegenine ókinip turǵan bolar? Bul óte yqtımal edi.

Tynyshtyqty buzýǵa eshkim bata almaı, birneshe sekýnd ýaqytymyz únsiz ótti.

— Myrzalar,— dedi aqyrynda kapıtan,— men fransýzsha da, aǵylshynsha da, nemisshe de, latynsha da erkin sóıleı bilem. Demek, sizderge alǵashqy kezdeskende-aq jaýap qaıtara alatyn edim. Biraq men eń aldymen sizderdi baıqaǵym, oılanyp alǵym keldi. Sizder ózderińiz týraly jeke-jeke sóılegenderińizde bárińizdiń de sózderińiz bir jerden shyqty; munyń ózi biz mynadaı adambyz dep durys aıtqandaryńyzǵa meniń kózimdi ábden jetkizdi. Shetelge ǵylymı-zertteý jumysymen jiberilgen, Parıjdaǵy tabıǵat tarıhy mýzeıiniń profesory Per Aronaks myrzamen, onyń qyzmetshisi Konsel men jáne Amerıka qurama Shtattarynyń soǵys flotynyń quramyndaǵy «Avraam Lınkoln» kemesiniń súńgishisi kanadalyq Ned Lendpen kezdeısoq jaǵdaıda kezdeskenimdi men endi jaqsy bilip turmyn.

Maquldaǵanymnyń belgisi retinde men ıilip taǵzym ettim. Kapıtan maǵan suraý bergen joq, sondyqtan jaýap qaıtarý da qajet bolmady.

Bul adam fransýzsha eshbir aksentsiz, óte durys sóıledi. Onyń sóıleýi minsiz, sózi dál, aıta qalarlyqtaı jatyq edi. Solaı bola tursa da, bul adamdy men otandasym dep sezbedim.

Ol óz sózin jalǵastyra berdi:

— Sóz joq, myrzalar, men sizdermen ekinshi ret keshigińkirep kelip otyrmyn, buǵan ózderińizdiń kózderińiz jetip otyr. Biraq kim ekenderińizdi bilgennen keıin, sizderdi qaıtsem eken dep biraz oılanýǵa tıis boldym. Men uzaq tolǵandym, uzaq tolqydym. Sizderdi adamzattan qol úzgen adam — menimen ókinishti jaǵdaı kez qyldy. Meniń ońashalyǵymdy buzyp jibergen sizder boldyńyzdar...

— Amalsyzdan,— dedim men.

— Amalsyzdan deısiz be? — dedi ol daýsyn kótere.— «Avraam Lınkoln» búkil teńizdi sharlap, meniń sońyma amalsyzdan tústi me? Sizder sol kemege amalsyzdan otyrdyńyz ba? Sizderdiń atqan oqtaryńyz meniń kememe amalsyzdan tıdi me? Mıster Lend te óziniń súńgisin maǵan amalsyzdan atty ma?

Onyń sózderinde ustamdylyqqa jeńdirgen yzaly ashý barlyǵyn sezdim men.

Biraq onyń álgi aıyp sózderiniń bárine de qaıtararlyq negizinen oryndy jaýaptarym meniń de daıyn edi.

— Mártebelim,— dedim men,— Amerıka men Evropada qandaı pikir tartysyn týǵyzǵanyzdy sóz joq, siz bilmeısiz. Sizdiń súńgýir kemeńizdiń qaqtyǵysyp qalýyna baılanysty san oqıǵalar, eki birdeı materıkte qoǵam pikirin qalaı tolqytqanyn da siz, árıne bilmeısiz. Kilti tek óz qolyńyzda turǵan osy jumbaqty sheshpek bolyp oılap tapqan sansyz kóp joramaldardy aıtyp sizdiń basyńyzdy qatyrǵym kelmeıdi. Biraq bilip qoıyńyz, Tynyq muhıttyń eń shalǵaı jerine deıin qýyp kelgende «Avraam Lınkoln» áldeqandaı bir qudiretti teńiz janýaryn aýlap júrmiz degen senimde boldy, sondyqtan ol qaıtken kúnde de, teńizdi osy janýardan qutqarýǵa tıis boldy.

Kapıtannyń bet-ajarynda kúlki izindeı bir qubylys sezilip qaldy.

Ol burynǵysynan da baıypty únmen sózin jalǵastyryp sóıleı berdi.

— Aronaks myrza, «Avraam Lınkoln» teńiz keremetiniń sońyna túskendeı, súńgýir kemeniń de sońyna túsip, ony atqylamas edi dep sendirýge batylyńyz barar ma edi?

Bul suraýdan men qysylyńqyrap qaldym, óıtkeni kapıtan Faragýt bul adamnyń aıtyp turǵanyn isteýden taıynbas edi. Alyp narvaldy qalaı qurtý kerek bolsa, súńgýir kemeni de solaı qurtýdy ol óziniń, boryshy dep sanar edi. Men eshteńe degem joq.

Kapıtan sózin jalǵastyra berdi:

— Sonymen, meniń sizderge jaý kózimen qaraýǵa pravom bar ekenin uǵyp tursyz ba?

Men bul joly da úndemedim árıne ádeıi úndegem joq. Qandaı jaqsy dálelderimizdiń de tas-talqanyn shyǵara alatyn kúsh turǵanda, ondaı máseleni talqyǵa salyp qajeti qansha?

— Men kóp tolqydym,— dedi kapıtan budan keıin meni meımandostyqqa mindetteıtin dáneńe de joq bolatyn. Eger sizderden qutylǵym kelse, meniń sizdermen ekinshi ret jolyǵýymnyń túk qısyny joq edi. Onda men sizderdi kemeniń ústine shyǵaryp tastap sýǵa súńgip keter edim... Sóıtip... sizderdiń bul dúnıede kezde bolǵan-bolmaǵandaryńyzdy da umytar edim. Bulaı isteýge pravom joq pa edi, álde?

— Bul mádenıetti adamnyń pravosy emes, jabaıy adamnyń pravosy bolar edi,— dep jaýap qaıyrdym men.

— Profesor myrza,— dedi kapıtan julyp alǵandaı,— «mádenıetti adamnyń pravosy» dep sizdiń neni ataıtynyńyzdy men bilmeımin. Men belgili sebeptermen qoǵamnan qol úzgen adammyn, ol sebepterdiń qanshalyqty mańyzdy ekenin sarapqa salýǵa bir ózimniń ǵana pravom bar. Ol qoǵamnyń zańdaryna men baǵynbaımyn, sondyqtan meniń kózimshe ol týraly eshteńe aýyzǵa alamýyńyzdy usynamyn.

Bul qatty aıtylǵan sóz edi. Beıtanys adamnyń kózinde yza men óshpendilik oty oınaqy. Bul adamnyń ótken ómirinde jan túrshigerlik bir oqıǵanyń syry bar ǵoı degen oı keldi maǵan. Adamzattyń zańdarynan ózin joǵary qoıýy, adamzattyń qoly jetpeıtin qıyrsyz qıanǵa asýy da tegin emes qoı.

Sýdyń betinde júrgenniń ózinde ózine qarsy kúrespekshi bolǵan árbir bolmashy árekettiń ózin op-ońaı basyp tastaıtyn osy kemeni, teńizdiń tereńinde kim qýdalaı almaq? Sý astyndaǵy Monıtorǵa qandaı keme tótep bere alar? Osy kemeniń aıbyndy aıbaltasyna qarsy turatyn qandaı berik temir saýyt bar? Sý astynyń ámirshisi ne istep, ne qoıyp júr, odan esep talap etýge álemde eshkimniń kúshi kelmes edi.

Osy erekshe adam kaıýtada ersili-qarsyly adymdap, oılanyp júrgen kezde, álgi oılar meniń mıymdy aralap ótti.

Men oǵan ári yntalana, ári túrshige qarap turdym.

Biraz únsiz júrgennen keıin, ol taǵy da sóıledi.

— Sonymen, kóp tolqydym,— dedi ol,— men óz múddelerimdi, árbir adam balasynyń basynda bar tabıǵı esirkeýipilikpen qabystyrýǵa bolady eken degen toqtamǵa keldim. Taǵdyr sizderdi osynda ákelgen soń qaıtpek kerek, sizder meniń kememde qalasyzdar. Bas bostandyqtaryńyz ózderińizde bolady, al osy erkindikke oraı árıne, jaǵdaıǵa shaq erkindikke oraı,— qoıatyn bir shartym bar. Sol shartqa kónetin bolyp ýáde berseńizder, men tolyq qanaǵattanamyn.

— Aıtyńyz, kapıtan,— dedim men.— Sizdiń shartyńyz árbir adal adam qabyldaı alatyn shart dep úmittenýime bolady ǵoı?

— Ábden bolady! Ol mine mynaý: múmkin, keıbir kútpegen jaǵdaılarǵa baılanysty, men sizderdi birneshe saǵat boıy nemese tipti birneshe kún boıy qamaýda ustaıtyn kezderim bolyp qalýy yqtımal, ony qazir kesip, piship aıta qoıý qıyn. Qandaı jaǵdaıda da, kúsh jumsaǵym kelmeıdi, sondyqtan da álgindeı kezderde meniń aıtqanymdy sózsiz oryndaıtyndaryńyz týraly ýáde alǵym keledi. Osyny usyna otyryp, álgindeı jaǵdaıda, oqıǵa nemen tynsa da, ne bolyp, ne qoısa da — ol jónindegi jaýapkershiliktiń eshqaısysyn da óz moıyndaryna ala almaıtyndaryńyzdy da bildiremin, bulaı deıtin sebebim: sizder ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn kóre de, bile de almaısyzdar jáne kórýge de, bilýge de tıisti emessizder. Meniń shartymdy qabyldaısyzdar ǵoı?

Olaı bolǵanda, súńgýir kemeniń ústinde keıde, adam balasynyń zańdarynan qol úzbegen adamdar kórýge bolmaıtyn oqıǵalar bolyp turatyn bolǵany ǵoı? Alda bolatyn kútpegen oqıǵalardyń ishindegi, eń kóńilsizi sirá, osy bolýy kerek dep túıdim.

— Qabyldaımyz,— dep jaýap qaıyrdym men— Tek... bir suraý berýge ruqsat etińiz, kapıtan?

— Raqym etińiz.

— Siz kememde erkin bolasyzdar dedińiz ǵoı?

— Ia, múldem erkin bolasyzdar.

— Muny qalaı uǵý kerek? Osyny túsindirseńiz eken?

— Sizder búkil kemeni emin-erkin aralap júre alasyzdar, keıbir sırek jaǵdaıda bolmasa, kemede ne bolyp jatqannyń bárin de emin-erkin kóresizder, baıqaısyzdar, qysqasy, men, meniń joldastarym qandaı erkindikte bolsaq, sizder de sondaı erkindikte bolasyzdar.

Bizdiń bir-birimizdi túsine almaǵanymyz aıqyn edi.

Keshirińiz, kapıtan,— dedim men,— bul erkindik, tutqynnyń erkindigi ǵoı? Tutqyndarǵa da túrmede júrýge ruqsat etiledi. Mundaı erkindik bizdi qanaǵattandyra almaıdy.

— Degenmen, sizge osy erkindikpen qanaǵattanýǵa týra keledi.

— Qalaısha, biz týǵan elimizge, semámyzǵa, dos-jarandarymyzǵa qaıtpastan ómir boıy osynda qalmaqpyz ba?

— Ia. Biraq ondaǵy jıirkenishti ezýshilik aýyrtpalyǵynan bas tartý,— tap siz oılaǵandaı jandy jeıtin aýyr azap emes, muny sizdiń qoǵamymyzda jurt óziniń soqyrlyǵynan zań dep atap, bostandyq dep túsinip júr.

— Al, men bolsam,— dedi Ned Lend ekilenip,— men qashýǵa áreket istemeımin dep eshýaqytta aıta almaımyn.

— Ondaı ýádeni men surap ta turǵanym joq,— dedi kapıtan salqyn ǵana.

— Kapıtan,— dep aıǵaılap jiberdim men, ózimdi ózim ustaı almaı,— qolyńyzdaǵy bılikti paıdalanyp, siz bizge qıanat istep tursyz. Munyńyz — qataldyq!

— Joq, myrzalar, meniń munym — meıirimdilik. Sizder urystan keıin qolyma túsken tutqynsyzdar. Sizderdi muhıtqa laqtyryp jiberýime bolatyn edi, biraq, ómirlerińizdi ózderine syılap turmyn. Sizder maǵan shabýyl jasadyńyzdar! Meniń turmysymdaǵy eshbir jan bilýge tıis emes qupıany da sizder bilip qoıdyńyzdar! Meniń dúnıede barlyǵym týraly qurlyqta eshkim kóńiline eshqandaı sezik te alýǵa tıis emes, sizderdiń oıyńyzsha sol qurlyqqa sizderdi eshbir qarsylyqsyz qaıtaryp qoıa berýim kerek pe? Eshýaqytta ol bolmaıdy! Men sizderdi súńgýir kemede ustaǵanda, sizderdiń múddeleriń úshin emes, óz múddelerim úshin ustap qalamyn.

Kapıtannyń daýysynda, meni kóndirem dep áýre bolýdyń eshbir qısyny joq degendeı bir zil barlyǵyn men uǵa qoıdym.

— Sonymen, kapıtan, siz ne tutqyn bolyp qalý, ne ólý — osy ekeýiniń biri, qalaǵanyńyzdy alyńyz dep tursyz ǵoı?

— Dup-durys.

— Dostarym,— dedim men Konsel men Ned Lendke qarap,— másele bulaı qoıylyp otyrǵanda, bizge endi talasyp-tartysarlyq túk te qalǵan joq. Biraq esterińde bolsyn, osy kemeniń qojaıynyna biz eshqandaı ýádemizben táýeldi emespiz.

— Eshqandaı,— dep qostady kapıtan.

Sóıtedi de, jumsaq únmen taǵy da sóılep ketti:

— Endi, taǵy da birneshe sóz tyńdańyz. Aronaks myrza, men sizdi bilemin. Sizdiń joldastaryńyzǵa qalaı bolatynyn bilmeımin, al siz taǵdyrdyń ózińizdi menimen kezdestirgenine ókinbeıtin bolasyz. Meniń únemi paıdalanatyn kitaptarymnyń ishinen teńiz túbiniń qupıalary týraly jazǵan óz eńbegińizdi de tabasyz. Men ony óte jıi oqımyn. Siz óz kitabyńyzda jer betindegi ǵylymnyń qoly jeterlik bilim shyńyna jetipsiz. Biraq sizdiń álde de bilgenińizden bilmegenińiz kóp, óıtkeni kórgenińiz az. Osy kemede ýaqytym bosqa ótti dep ókinbeısiz, buǵan sizdi sendirip qoıýǵa ruqsat etińiz. Siz áli neler ǵajaıyptar eline saıahat shegesiz. Ǵajaptaný, tań-tamasha bolý, qaıran qalý sizdiń aqyl-oıyńyzdyń kúnbe-kúndik ıgiligi bolyp alady. Kóz aldyńyzdan úzdiksiz ótip jatqan tamasha kórinisterge qaraýdan jýyr mańda kózińiz toımaıtyn bolady áli. Sý astylyq jer júzin aınalyp ótý saıahatyna men taǵyda shyqqaly otyrmyn, kim bilsin, bul eń sońǵy saıahatym shyǵar? — Bul saıahatymnyń maqsaty — budan burynǵy saparlarda barlyq baıqalǵan, zerttegenderimdi qorytý. Bul jumysta siz maǵan kómek kórsetesiz. Búginnen bastap sizge ekinshi dúnıeniń esigi ashylady. Menimen, meniń joldastarymnan basqa, eshbir jan kórmegen tamashalardy kóretin bolasyz,— bizdiń planetamyz endi sizdiń aldyńyzǵa óziniń eń aqyrǵy qupıalaryn jaıyp salady.

Kapıtannyń sózderi maǵan orasan zor áser etkenin moıyndamaı bolmaıdy. Bul sóz meniń sózimniń eń jandy jerin shertti, sóıtip osy mezette, álgi ǵajaıyptardy kórý, aırylyp qalǵan bostandyǵymnyń ornyn toltyra almaıtynyn da umytyp kettim.

Áıtkenmen, bul máselege keleshekte retin taýyp qaıta bir oralarmyn dep sengen edim. Sondyqtan men mynadaı ǵana jaýap qaıyrdym:

— Kapıtan, adamzattan qol úzgenińizben, adamshylyq sezimnen qol úze qoımaǵan shyǵarsyz dep úmittenem. Biz — apatqa ushyraǵan adamdarmyz da, siz bizge meıirimdilik etip kemeńizde panalatýshysyz. Men de, meniń joldastarym da muny eshýaqytta umytpaq emespiz. Ǵylym múddesi úshin qyzmet etýge múmkindik týǵany meniń óz basym úshin aırylyp otyrǵan bostandyǵymnyń ornyn belgili dárejede toltyratynyn moıyndaýym kerek.

Shartty berkitý úshin kapıtan qol berer dep edim, biraq ol qolyn bermedi. Men buǵan ishteı qatty ókindim.

— Taǵy bir suraǵym bar,— dedim men, osy Ǵajap adam ketýge yńǵaılana bergen kezde.

— Tyńdap turmyn, profesor myrza. — Sizdi qalaı dep ataýymyz kerek?

— Sizder úshin men tek kapıtan Nemonyń al siz ben sizdiń joldastaryńyz men úshin tek «Naýtılýstaǵy» jolaýshylar ǵana.

Kapıtan Nemo birdeme dep aıǵaılap edi, kaıýtaǵa stúard kirdi. Kapıtan oǵan anadaǵy maǵan belgisiz tilde buıryq berdi.

Budan keıin ol kanadalyq pen Konselge qarady da:

— Sizder óz kaıýtalaryńyzda tamaqtanasyzdar. Myna kisiniń sońyna erýlerińizdi suraımyn,— dedi.

— Qarsylyǵym joq,— dedi súńgishi.

Konsel men Ned, biz otyz saǵattaı bolǵan tordan shyǵyp ketti.

— Al endi, profesor kezek bizge keldi. Tańerteńgi tamaq bizdi kútip tur. Sizge jol kórsetýge ruqsat etińiz.

— Qyzmetińizge daıynmyn, kapıtan.

Men kapıtan Nemonyń sońyna erdim. Jalpy kemelerdiń korıdory sıaqty elektr jaryǵy jaǵylǵan korıdorǵa shyqtyq, sóıtip on metrdeı júrgennen keıin jabyq, bir esiktiń aldyna kelip toqtadyq.

Kapıtan Nemo esikti ashty da, meni ishke kirgizdi. Jaqsy jabdyqtalǵan, óte sándi bir ashanaǵa kirippin. Qara aǵashpen oımyshtalǵan ydys qoıatyn bıik emen shkaftar zaldyń qarama-qarsy jaǵynda tur. Bulardyń sórelerinde baǵa jetpes neler ádemi, ottaı jaınaǵan hrýstal, farfor, kúmis ydystar qoıylǵan. Qabyrǵalardyń boıaýynyń óte ashyqtyǵy tóbeden quıylyp turǵan, kóz qaratpaıtyn tym ótkir jaryqty álsiretip, jumsartyp tur.

Zaldyń ortasynda taǵam toly stol tur edi.

Kapıtan maǵan otyratyn oryndy kórsetip, ısharat bildirdi.

— Otyryńyz,— dedi ol,— jeı berińiz, siz, sirá, ólerdeı ash shyǵarsyz.

Men eki aıtqyzǵam joq.

Tańerteńgi tamaqqa balyqtan jasalǵan birneshe taǵam, jáne bir ydyspen maǵan belgisiz azyqtan jasalynǵan áldenendeı bir taǵamdar ákelinip qoıyldy.

Munyń bári de dámdi taǵamdar edi, biraq áldeqandaı bir ózgeshe dámide bar eken, alaıda, bul tez-aq úırenip ketetin dám edi. Bul azyqtardyń fosfory óte mol kórindi, sondyqtan men bulardyń shyqqan jeri teńiz bolýǵa tıis dep oıladym.

Kapıtan Nemo menen kóz aıyrmaı qarady da otyrdy. Men onan eshnárse suraı da qoıǵam joq, biraq meniń tilimdi qyshytyp otyrǵan suraqtarǵa ózi jaýap berip otyrdy.

— Osy taǵamdardyń kóbin siz bilmeısiz,— dedi ol,— solaı bola tursa da eshbir alańsyz jeı berýlerińizge bolady. Bulardyń bári de densaýlyqqa paıdaly, ári súısinip jeıtin astar. Men jer betiniń tamaǵynan shyqqaly kóp boldy, áıtkenmen, halim jaman emes. Men ǵana emes, osy kemede meniń adamdarymnyń báriniń de tamaǵy osy, biraq olardyń densaýlyqtary — kisi qyzyǵarlyq deýge bolady.

— Demek, bul taǵamdardyń bári de — teńiz azyq-túliginen jasalynǵan ǵoı?

— Ia, profesor, tutynýǵa kerekti nárselerdiń bárin de men teńizden alamyn. Oqta-tekte aý aýlaımyn, al, aýdyń bos shyqqan kezderi bolǵan emes. Keıde men basqa adamdardyń qoly da jetpeıtin, aıaǵy da barmaıtyn dúleı tabıǵatty aralap, sý asty ormandarynyń «andaryn» aýlaımyn. Meniń maldarym Neptýnnyń qart malshysynyń maly sıaqty muhıt órisinde jaıymen ǵana jaıylyp júredi. Meniń bıligimdegi jerim sheksiz ulan-baıtaq, sonyń bárin bir ózim paıdalanamyn.

Men kapıtan Nemoǵa tańdana qarap, bylaı dedim:

— Sizdiń aýyńyzǵa tamasha balyqtardyń túsetinin men jaqsy túsinemin, kapıtan. Qalaı ekenin bilmeımin, biraq áıteýir siz ózińizdiń sý astyndaǵy ormandaryńyzda «ań» aýlaýyńyzda yqtımal dep jorımyn; biraq maǵan túsiniksiz nárse, siz qanshama az jegenińizben, stolyńyzdaǵy et qaıdan ákelinip otyrady?

— Biraq,— dedi kapıtan Nemo,— men jer betindegi janýardyń etin eshýaqytta jemeımin.

— Al, mynaý she? — dep suradym men tarelkedegi kesek-kesek etti kórsetip.

— Siz jer betinde ómir súretin janýardyń eti dep túsinip otyrǵan bul taǵam, shynyna kelgende teńiz tasbaqasynyń eti. Mynaý delfınniń baýyrynan jasalǵan soýs, al munyń dámi sizge shoshqa etinen jasaǵan ragýdyn dámindeı bolyp kórinedi. Meniń as pisirýshim — óz isinin sheberi, teńiz balyqtary men janýarlarynan tamaq pisirýge kelgende onymen básekege túsetin eshkim joq. Mine mynaý teńiz baqasynan jasalǵan konservter, muny kez kelgen malaıalyq dúnıedegi eń jaqsy konserv dep biler edi; mynaý krem¹⁵ , buǵan qajetti qaımaq kıt jelininen alynady, al qant soltústik teńiz ósimdikterinen alynady; mynaý anemondardan jasaǵan varene.

Men kapıtan Nemonyń áńgimesin qyzyǵa tyńdaı otyryp, osy taǵamdardyń báriniń de dámin tatyp kórdim, árıne, jegim kelgendikten emes, tek dámin kórý úshin tattym.

— Teńiz,— dedi ol sózin ári qaraı jalǵastyryp,— meni tek qorektendirip qana qoımaıdy, sonymen birge kıindiredi de. Sizdiń ústińizdegi kıimniń matasy keıbir teńiz ulýynyń bıssýstarynan toqylǵan. Ol erte zamannyń qyzylkúreń boıaýymen boıalǵan, ondaǵy kúlgin boıaý Jerortalyq teńiz mollúskalary — aplızııden ekstrak arqyly alynady. Sizge arnalǵan kaıýtanyń ishindegi stolda turǵan ıissýlar — keıbir teńiz ósimdikterinen alynǵan. Tósek-oryn eń jaqsy muhıt shópterinen jasalǵan. Sizdiń budan bylaı jazatyn qalamushyńyz kıttiń murtynan istelgen, al sıańyz karakısanyń bezderinen shyǵady. Qazirgi meniń paıdalanyp otyrǵan nárselerimniń bári de teńizden alynatyn zattar, biraq bulardyń bári de bir kezde teńizdiń ózine qaıtady áli.

Siz teńizdi jaqsy kóresiz be, kapıtan?

— Ia, men ony jaqsy kóremin. Jer sharynyń onnan jetisi teńiz ǵoı? Onyń býy taza, densaýlyqqa jaqsy. Onyń ulan-baıtaq shalqaryna adam jalǵyzsyramaıdy, óıtkeni, tóńiregin qaınaǵan ómir. Shynynda da, teńizde tabıǵattyq úsh túrli baılyǵynyń úsheýi de: mıneral da, ósimdik te, janýar da bar ǵoı. Bulardyń sońǵysyna zoofıtterdiń óte kóptegen ókilderi, býynaıaqtylardyń eki klasy, mollúskalardyń bes klasy, omyrtqalylardyń, sútqorektilerdiń, baýyrymen jorǵalaıtyndardyń úsh klasy jáne basqa tolyp jatqan balyqtar kiredi. Teńiz — óte keń tabıǵat qoımasy. Jer sharyndaǵy ómir teńizde bastalǵan, sol ómir osy teńizde aıaqtala ma, áli kim bilsin. Eń jaıly tynyshtyq teńizde, Teńiz jaýyzdardiki emes. Teńiz ústinde olar áli de qıan-keski shaıqasqa túse alady, birin-biri qyra alady. Qurlyqtaǵy búkil jan túrshigerlik sumdyqtaryn munda da isteı alady. Biraq, sý betinen otyz fýttaı tómen túsken soń-aq olardyń qoldarynan bılik ketedi. Eı, profesor, ómir súrseńiz teńiz túbinde ómir súrińiz. Naǵyz táýelsizdik degenińiz de, shyn mánisindegi bas bostandyq degenińiz de, qanaýsyzdyq degen de — bári de tek qana teńiz túbinde!

Kapıtan Nemo óziniń qyzý sózin kenet úzip jiberdi. Ózimniń daǵdyly ustamdylyǵymnan shyǵyp kettim dep qaldy ma? Álde birdemeni artyq aıtyp qoıdym dep qorqyp ketti me? Onshasyn bilmedim.

Ol qatty tolǵanyn ashananyń ishinde birneshe mınýtteı únsiz-túnsiz júrdi de qoıdy. Sosyn, ózine ózi kelip, daǵdyly salqyn qandylyq pishinmen bylaı dedi.

— Al endi, profesor, eger «Naýtılýsty» qarap shyqqyńyz kelse men sizge qyzmet etýge daıynmyn.

On birinshi tapay

«NAÝTILÝS»

Kapıtan Nemo esikke qaraı júrdi de, men onyń sońynan ilestim: Ashananyń bir túkpirindegi qaýsyrmaly esik ashyldy da, biz osy ashanaǵa japsarlas bólmege kelip kirdik. Keńdigi ashananyń keńdiginen kem túspeıtin bul úı kitaphana eken. Bronza sóreli, Palısandr aǵashynan jasalǵan, tóbemen tiresken bıik-bıik shkaftar búkil bólmeniń barlyq qabyrǵalaryna qatarlastyrylyp qoıylypty. Bul shkaftar birkelki tysty kitaptarǵa toly. Qońyr súrikpen tystalǵan jaıly, jalpaq dıvandarǵa kóz túskende, otyra qalyp tynyqqyń keledi. Dıvandardyń jandarynda jyljymaly, jeńiltek kitap qoıǵyshtar tur. Bólmeniń ortasyndaǵy úlken stoldyń ústi de toly kitap. Osy stoldyń ústinde erterektegi birneshe gazet te jatyr. Kitaphana bólmesiniń tóbesindegi kúmbezdi, tórt elektr sham qatar jarqyrap, osy ǵajaıyp, sáýletti, ásem zalǵa jaryq berip tur.

Sán-saltanaty osynsha mol, jabdyqtary da jarasymdy, ǵajaıyp ádemi zaldy, men tańdana, súısine qarap otyrdym.

— Kapıtan Nemo,— dedim men,— mundaı kitap qoımany qurylyqtaǵy elderdiń qandaı ǵana sándi saraıy bolsa da, zor maqtanysh etken bolar edi. Al osy tamasha kitaphana sizge ilesip, teńizdiń tereń túbine bara jatyr-aý, degen oı kelgende, men asa qaıran qalamyn.

— Jumys isteýińiz úshin osydan artyq qolaıly jaǵdaıdy siz qaıdan tabar edińiz, profesor? — dedi kapıtan.— Parıj mýzeıindegi kabınetińiz sizge tap osyndaı yn-shyńsyz tynysh, jaıly bola alar ma edi?

— Árıne, joq... Moıyndaýym kerek: ol bul zalmen salystyrǵanda jupynylaý. Munda, sirá, keminde 6-7 myń kitap bar shyǵar?

— On eki myń, Aronaks myrza. Meni jermen baılanystyryp otyrǵan bir ǵana nárse — osy. «Naýtılýs» alǵash ret sýǵa súńgip ketken kúni-aq men jer-dúnıeden qol úzgemin. Men úshin ol óshken-di. Sol kúni men eń sońǵy kitaptar men kitapshalardy, eń sońǵy shyqqan gazetterdi satyp alǵam. Sol kezden bastap adamzat men úshin, oılamaıtyn da, jazbaıtyn da boldy. Profesor, bul kitaptar, endi óz qaramaǵyńyzǵa kóshedi, qaı ýaqytta, qalaı paıdalanǵyńyz kelse de, paıdalana berińiz.

Kapıtan Nemoǵa rahmet aıtyp, men kitap qoıylǵan shkaftardyń sórelerine bardym. Munda men dál ǵylymdardyń áralýan salasy jóninde, fılosofıa jóninde ádebıet jóninde barlyq halyqtardyń tilinde shyqqan kitaptardy kórdim.

Meniń kózime ete bir qyzyq nárse túse ketti: qaı tilde shyqqan kitap bolmasyn — bári de alfavıt tártibi boıynsha qoıylypty. Munyń ózi kapıtan Nemonyń barlyq halyqtyń tilin erkin biletindiginiń bir dáleli edi.

Kitaphanadan men ótken zamannyń da, ústimizdegi zamannyń da avtorlarynyń shyǵarmalaryn kezdestirdim, kezdestirgende, Gomerden bastap Vıktor Gúgoǵa deıin, Ksenefonttan bastap Mıshlege deıin, Rableden bastap Jorj Zandqa deıingi ǵylymdy da, kórkem prozany da, poezıany da, adamzattyń danalyǵy týǵyzǵan eń tańdaýly shyǵarmalardyń bárin kórdim. Biraq bul kitaphanada ǵylymı kitaptar kóbirek edi; ol mehanıka, balıstıka¹⁷ , gıdrologıa, meteorologıa, geografıa, geologıa, t. b. jónindegi kitaptar, tabıǵat tarıhy jaıyndaǵy kitaptardan az emes edi. Al, tabıǵat tarıhy, meniń baıqaýymsha, kapıtan Nemonyń eń basty ǵylymı zertteý jumysy bolýy kerek edi. Shkaf sórelinde Gýmboldtiń, Aragonyń eńbekteriniń tolyq jınaqtary, Fýkonyń, Anrı Sen-Kler Devıldiń, Shaslıdiń, Mıln-Edvardstyń, Katrfajdyń, Tındaldyń, Faradeıdiń Bertellonyń, Abat Sekkıdiń, Petermannyń, Morıdiń, Agassıstiń eńbekteri, akademıalardyń «Birjyldyqtary», geografıalyq qoǵamdardyń búletenderi taǵy basqalar bar edi. Osylarmen qatar,osy qurmetti qoǵamnyń ishinde meniń de eki tomym (bálkim, kapıtannyń maǵan degen meımandostyǵy osylarǵa baılanysty shyǵar) tur eken. Jozef Bertrannyń «Astronomıa negizderi» degen kitaby maǵan bir merzimdi belgilep alýǵa múmkindik berdi, óıtkeni bul kitap 1865 jyldyń orta sheninde jaryqqa shyǵyp edi; olaı bolsa, «Naýtılýs» sýǵa sol kezden buryn túsirilgen joq.

Sonymen, kapıtan Nemonyń sý astynda saıahatshy bolǵanyna úsh jyldan asqan joq edi.

Eger de berirekte shyqqan kitaptardy taba alsam, súńgýir kemeniń sý astyna qashan túsirilgendigin álgiden de kóri anyqtańqyrap alýǵa bolar edi dep oıladym. Biraq bul úshin alda ýaqyt jetkilikti edi, sondyqtan ázirinshe «Naýtılýstyń» ǵajap qyzyqtaryn bógelmeı kóre bergim keldi.

— Kitaphanańyzben paıdalanýǵa ruqsat etkenińiz úshin úlken raqmet sizge, kapıtan. Munyń ózi shynaıy ǵylym qazynasy, men muny paıdalanamyn.

— Bul tek kitaphana ǵana emes, shylym shegetin de bólme.

— Shylym shegetin deısiz be? — dedim men daýystańqyrap. — «Naýtılýsta» shylym shegýge bolatyn ba edi?

— Árıne.

— Olaı bolǵanda, kapıtan, men sizdi Gavanmen baılanysy bar dep joramaldaýǵa tıis bolamyn ba?

— Eshqandaı baılanysymyz joq, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan. — Mine, myna bir sıgardy tartyp kórińiz, Profesor, shylym jaıyn bilgish adam bolsańyz, bul sıgar gavandyq bolmasa da sizge unaýǵa tıis.

Men sıgardy aldym, túri gavanda satylatyn en tańdaýly sıgar sıaqty, biraq olardan góri ashyǵyraq, altyn tústi japyraqtardan oralǵan sıgar edi. Óte ádemi qola turǵyǵa qoıylǵan shyraqqa tutatyp alyp tarta bastadym. Eki táýlik boıy temeki kórmegen temekiqumarsha, qushtarlana, tútindi býdaqtattym-aı kelip.

— Óte jaqsy sıgar, biraq... sonysyna qaraı temeki emes bilem!

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan,— bul — nıkotın! mol sý ósimdiginiń bir túri. Al qalaı, Gavan sıgaryn áli de ańsaıtynsyz ba?

— Endi men osy mınýttan bastap olarǵa jırenip qaraıtyn bolamyn.

— Endeshe tarta berińiz, bul sıgarlardyń qaıdan,qalaı shyqqanyn suramaı-aq, qansha tartqyńyz kelse de tarta berińiz. Eshqandaı temeki monopolıasy bul úshin kók tyıyn salyq alǵan joq. Biraq odan bulardyń kemip ketken túgi joq,solaı emes pe?

— Solaı, túgi de kemimegen

Osy mınýtta kapıtan Nemo, biz kirgen osy kitaphana esiginiń qarsysyndaǵy bir esikti ashty, sol sátte-aq men jarqyraǵan jap-jaryq orasan úlken bir salonǵa¹⁸ kelip kirdim. Bul buryshtary qımaly, uzyny on, eni alty, bıiktigi bes metr, úlken keń zal eken. Ádemi arap órnekterimen bezelgen tóbege jasyrýly elektr shamdary osy zalda jınalǵan ǵajaıyp nárselerge jarqyraǵan nur sáýlesin tógip tur. Ia, bul kádýilgi shyn mánindegi mýzeı edi! Ikemdi, jomart qoldar tabıǵattyń da, ıskýsstvonyń barlyq qazynasyn osy bólmege jınapty, jınaǵanda da bári sýretshiniń úıindegi jıvopısterdeı retsiz jınalǵan. Zaldyń qabyrǵalaryn sýret óneriniń uly sheberleriniń otyz sýreti bezep tur, bulardyń bári de óte ádemi áshekeıli matalarmen kómkerilgen, birinen birin aıyrǵysyz ramkalarǵa qoıylǵan. Osy sýretterdiń arasynda qalqandar, myltyqtar ilýli tur, bularmen qatar ár jerde serilerdiń qarý-jaraǵymen jabdyqtalǵan statýıalar qoıylypty.

Men bul mýzeıde asa qundy kórkem polotna kórdim, mundaı polotnaǵa kórmelerde de, Evropanyń jeke adamdardyń sýret gallereıalarynda da men qyzyǵa qaraıtynmyn. Munda ertede ótken sheberlerdiń sýretterinen bir birden ǵana bar eken Rafaeldiń «Madonnasy», Leonardo da Vınchıdiń «Devasy», Korredjonyń «Mylqaýy», Tısıannyń «Áıeli», Veronezeniń «Volhvtardyń taǵzym etýi» degen sýreti, Mýrılonyń «Kókke ushýy» Golbeınniń «Portreti», Velaskezdiń «Monahy», Rıberdiń «Azap shegýshisi», Tenerstiń «Jármeńkesi», Rýbenstiń falamandtyq eki peızajy, Pol Potterdyń Jerar-Doý, Metsý úlgileri boıynsha jasaǵan úsh kishkene polotnalary, Jerıko men Prúdonnyn eki sýreti, Bakúızen men Vernniń teńiz kórinisterin salǵan birneshe sýreti bar edi. Osy kúngi jıvopıs shyǵarmalarynyń ishinen: Delakrýa, Engr, Dekan, Trýaın, Meısone, Dobını jáne basqalardyń qoly turǵan sýretterdi de kórdim.

Óte erte zamandaǵy skýlptýralardyń mramor men qoladan jasalǵan tamasha kóshirmeleri osy ádemi mýzeıdiń buryshtaryndaǵy bıik predestaldarǵa qoıylypty.

Kapıtan Nemonyń aıtqany kele bastady: «Naýtılýsty» bir dep aralap, kóre bastaǵannan-aq, qaıran qalýmen boldym.

— Osyndaı ybyrsyp jatqan bólmege eshbir shimirikpesten sizdi ertip kelgenim úshin, ǵapý etersiz dep úmittenemin,— dedi osy bir ǵajap adam.

— Kapıtan,— dedim men oǵan,— siz naǵyz artıs adamsyz.

— Olaı emes, men tek áýes adammyn,— dedi ol.— Adamzattyń danalyǵy týǵyzǵan osynaý tamasha shyǵarmalardy jınaýdyń ózi meni zor qýanyshqa bóledi. Men bul nárselerdi izdeýdiń jolynda jalyǵý degenniń ne ekenin bilgen emespin, bulardy jınaı berýde qanaǵat qylý mende bolǵan joq, munyn ózi birqatar óte qundy nárselerdi qolǵa túsirip alýyma múmkindik berdi. Bul shyǵarmalar men úshin birjolata qarasy óshken jerdiń eń sońǵy eskertkishteri. Maǵan sizderdiń qazirgi sýretshilerińiz de — erte zamannyń sheberleri sıaqty bolyp kórinedi. Danalardyń jas-kárisi bolmaıdy.

— Al, myna mýzykanttar she? — dep suradym men úlken pıanıno-organnyń qaqpaǵynyń ústinde bólmeniń bir qabyrǵasyn tutas alyp turǵan Veberdiń, Rossınıdiń, Mosarttyń, Bethovennyń, Gaıdnnyń, Meıerberdiń, Vangerdiń, Oberdiń, Gýnonyń jáne basqalardyń partıtýrlaryn kórsetip.

— Bul mýzykanttar men úshin Orfeıdiń zamandastary... Ýaqyt aıyrmasy arýaqtardyń esinde qalmaıdy, al, men arýaqpyn, profesor, demek, qazir jer astynda jatqan sizdiń dostaryńyz sıaqty men de arýaqpyn...

Kapıtan Nemo bir tereń oıǵa shomyp úndemeı qaldy. Men onyń bet-pishinindegi erekshelikterdi zerttep, asa kóńil qoıyp qarap turdym. Ol bir qymbat baǵaly stoldy shyntaqtap, meni kórmegen kúıi oılanyp tur, tipti meniń bul jerde bar-joǵymdy da umytyp ketken sıaqty.

Men onyń oıyn bólmeıin dedim de, osy zaldaǵy tamasha nárselerdi qaraı berdim.

Iskýsstvo shyǵarmalarymen qatar, óte sırek kezdesetin tabıǵat zattary da eleýli oryn alypty. Bulardyń kóbi ósimdikter, rakovına muhıt ósimdikteriniń, janýarlarynyń taǵy basqa ónimderi edi, bulardyń bárin sirá, kapıtan Nemonyń ózi jınasa kerek.

Zaldyń ortasynda, astynan elektr jaryǵy jaǵylǵan fontan sý atqylap tur; budan aqqan sý, orasan zor trıdako-rakovınadan jasalǵan baseınge quıylyp jatyr. Rakovınanyń aınalasy alty metr edi. Olaı bolsa, munyń ózi Vensıan respýblıkasynyń koroli Birinshi Fransıskoǵa syıǵa tartqan áıgili rakovınadan da úlken bolǵany ǵoı?

Baseındi aınala qoıǵan jezben óńdelgen áınek vıtrınalarda natýralıserdiń óte sırek kóretin, teńizde de sırek ushyraıtyn neler asyl eksponattary qoıylypty. Bulardy kórgende, meniń qýanǵanymdy-aı deseńizshi!

Zoofıtter bóliminde polıpter men ınedeneliler qoıylypty. Bulardyń ishterinde jeldetkish tárizdi gorgonııler, teńiz organchıkteri, sırıı gýbkalary, molýkka marjandary, ǵajap alsıonıler, Reıýnen aralynyń — glazchatkalary, tutas bir madeporlyq koleksıa da bar eken, bul koleksıanyń ishinde Antıl aralynan ákelingen «Neptýn arbasy» erekshe kóz tartyp turdy. Munda san alýan marjan túrleri bar edi, bul janýarlar teńizde tutasqan aral jasaıdy, bara-bara ǵasyrlar ótkennen keıin tutas qurylyqtar da qurýy yqtımal. Ine denelilerdiń birneshe túrleri atap aıtqanda, teńiz juldyzdary, teńiz ósimdik-janýarlary, teńiz kirpileri, jylan quıryqtar, t. b. bar edi.

Meniń ornymda nervi nashar bir konhıolog bolsa, qatarlas turǵan myna vıtrınalardaǵy mollúskalar eksponatyn kórgende, esi shyǵyp keter edi. Bular baǵa jetpes eksponattar edi, al ony tolyq sýrettep shyǵý úshin bir tom kitap jazý kerek bolar edi. Sondyqtan da men bulardyń ishinde eń kóńil aýdararlyq, eń eleýlilerin ǵana atap ótemin. Kapıtan Nemonyń koleksıasynda neler ǵajap eksponattar bar eken, munda, Indıa muhıtynyń aq bezekti qyzylkúreń balǵasy; Evropanyń kez kelgen mýzeıi irkilmeı-aq jıyrma myń frankke ala salatyn, kóp monshaq-tastary bar, jaryqpen bezengen «ımperator spondılıı» dep atalatyn bir asyl buıym; taptyrmaıtyn avstralıa balǵasy; sál ǵana lep tıse úgilip jarylyp ketkeli turǵan, óte názik aq tústi, qaýsyrmaly senegal júreksheleri, Iavan teńiziniń ádemi quıǵysh tútiksheleri, Amerıka sýlarynda kezdesetin tolyp jatqan jasyl-sary qarynaıaqtar, olardyń Jańa Zelandıa jaǵalaýlarynda bolatyn qara qońyr tústileri, Meksıka shyǵanaǵynda bolatyn cherepısaǵa uqsas rakovına tárizdileri, bulardan basqa tellınder, sıter men venýstardyń asyl tuqymdary, perlamýtor tústi daǵy bar, mramordan jasalǵan kýbarna, Indıada metal aqsha ornyna qoldanylatyn ýjavoktar, shyǵys Indıanyń eń asyl rakovınasy — «teńiz danqy», aqyr aıaǵynda, bashenkı, ıantın, mıtr, kaska bagres, arfa dep ásem at qoıǵan — óte názik úgilmeli rakovınalar bar edi.

Jeke vıtrınalarda buryn-sońdy kóz kórmegen óte ádemi asyl injýler jatyr, olardy elektr jaryǵynyń sáýlesi múldem jarqyratyp, gúl-gúl jaınatyp jiberipti, bulardyń ishinde Qyzyl teńizdiń túbinen alynatyn alqyzyl injý, teńizderdiń, muhıttardyń bárinde derlik kezdesetin jasyl, sary, kók jáne qara injýler bar eken, al bulardyń bári túrli mollúskalardyń denelerindegi aýrý búrleri edi!

Osy injýlerdiń keıbireýleri kógershin jumyrtqasynan úlkenirek edi. Bular saıahatshy Taverneniń parsy shaǵyna úsh mıllıonǵa satatyn injýinen de qymbat turatyn, ári ádemiligi jaǵynan búkil dúnıe júzinde teńdesi joq dep júrgen ımam Maskattyń injýlerinen de ádemi edi.

Sonymen, bul mýzeıdegi koleksıanyń baǵasyn bilip alý — múmkin bolmady. Kapıtan Nemo bul koleksıany qurap alý úshin san mıllıon jumsaǵan bolýy kerek.

Osynsha baılyqtyń shyǵyp jatqan kózi qaıda dep men ózime ózim suraý berip turǵanymda, kenetten kapıtan maǵan qarap:

— Meniń koleksıamdy qarap tursyz ǵoı, profesor? Bular shynynda da, natýralıserdiń kóńilin aýdararlyq dúnıe. Men úshin bulardyń bir qundylyǵy — osylardyń bárin de men óz qolymmen jınadym, sirá, jer sharynda osy vıtrınalarǵa qoıý úshin maǵan qandaı da bolsa bir nárse bermeı qalǵan teńiz joq shyǵar.

— Mundaı baılyqty kórgendegi sizdiń qýanyshyńyzdy men jaqsy túsinemin, kapıtan. Evropa mýzeıleriniń birde-biriniń de tap osyndaı koleksıasy joq! Biraq men osy mýzeıge ǵana tań-tamasha qaıran qala bersem, kemeniń qalǵan bólekterin aralaǵanda qaıter edim? Men shamam kelgenshe qanaǵatshyl bolǵym keletin adammyn, men sizdiń qupıalaryńyzdy bilýge de qushtar emespin, biraq meni meılinshe qyzyqtyratyn bir másele bolyp otyr, ol — «Naýtılýstyń» ózi, ony qozǵap otyrǵan kúsh jáne ony osynsha shapshańdyqqa keltirýshi mehanızmder. Osy zaldyń qabyrǵasynan qandaı qyzmet atqaratyny belgisiz bir aspap quraldardy kórip turmyn. Sizden osylardy suraýǵa bolar ma?

— Aronaks myrza,— dep kapıtan Nemo, meniń sózimdi bólip jiberdi,— men bul kemede siz erkinsiz dep aıtyp edim ǵoı, olaı bolsa, «Naýtılýsta» siz barýǵa bolmaıtyn qýys-múıis joq, kemeni qalaı aralap, qansha kórem deseńiz de erik ózińizde, al men bolsam, sizge jol kórsetýge daıynmyn.

— Men sizge ne dep alǵys aıtarymdy bilmeı turmyn kapıtan. Sizdiń maǵan istegen jaqsylyǵyńyzdy zaıa ketirmeýge tyrysyp baǵarmyn. Siz tek maǵan myna fızıkalyq quraldar qandaı qyzmet atqarady, sony túsindirip jiberseńiz eken?

— Profesor, dál osy sıaqty quraldar meniń kaıýtamda da bar, olardyń qandaı qyzmet atqaratynyn sonda barǵan soń aıtarmyn. Biraq, odan buryn, sizge arnalǵan kaıýtaǵa baralyq. «Naýtılýsta» qandaı jaǵdaıda ómir súretinińizdi bilýińiz kerek qoı.

Men kapıtanǵa erip tarlaý bir korıdorǵa shyqtym. Kemeniń tumsyq jaǵynan óte berip kapıtan Nemo meni bir kaıýtaǵa ákelip kirgizdi, dálirek aıtqanda, bul óte jaqsy jabdyqtalǵan, áp-ádemi kerýet, stol, kreslolar, osylar sıaqty t. b. úı jabdyqtary bar, ásem, keń bólme edi.

Men ústi-ústine alǵys jaýdyrdym.

— Sizdiń kaıýtańyz,— dedi kapıtan óz kaıýtasynyń, esigin ashyp turyp,— meniń kaıýtammen irgeles, al meniń kaıýtam jańa ǵana ózimiz shyqqan zalmen irgeles.

Biz endi kapıtannyń kaıýtasyna kirdik. Bul kaıýtada temir koıka, jumys stoly, birneshe oryndyq, qoljýǵysh qana tur. Mundaǵy jaı jabdyq osyndaı eken, demek, tek kerekti ǵana zattar bar da, basqa eshqandaı sán-saltanat jabdyqtary joq eken. Kaıýtadaǵy jaryq ta kúńgirtteý. Kapıtan maǵan:

— Otyryńyz,— dedi.

Men otyrdym. Ol sál kidiristen soń, sóılep ketti.

On ekinshi tapay

BÁRİ DE ELEKTR ARQYLY İSTELEDİ

— Kórińiz, profesor,— dep bastady kapıtan Nemo, bólmeniń qabyrǵalarynda turǵan quraldardy kórsetip.— «Naýtılýsty» basqaryp otyrý úshin qoldanylatyn apparattar osylar. Anaý zaldaǵydaı, munda da bular meniń kóz aldymda turady, sóıtip maǵan «Naýtılýstyń» muhıtta qaı shenge kelgenin de, kemeniń júrip kele jatqan baǵytyn da dál kórsetip berip otyrady. Bulardyń keıbireýleri sizge belgili bolýy kerek. Mynaý «Naýtılýstaǵy» aýanyń temperatýrasyn kórsetip turatyn termometr; anaý aýa qysymyn anyqtap alyp, sonyń nátıjesinde áýe raıynyń ózgerisin kúni buryn aıtyp otyratyn barometr; mynalar: atmosferadaǵy ylǵaldy kórsetip otyratyn gıgrometr; kemege baǵyt kórsetip otyratyn kompas ; kún kóziniń bıiktigi boıynsha, belgili bir oryndaǵy endikti belgilep alýǵa múmkindik beretin sekstant; al mynalar kúndiz de, túnde de alystan kóretin trýbalar, «Naýtılýs» sýdyń betine shyqqan ýaqyttarda, men bularmen aınala-tóńirekti kókjıekke deıin kóre alamyn.

— Bul quraldardyń bári de,— dedim men,—teńizde júzýshilerge belgili quraldar ǵoı, bulardy men bilemin. Biraq munda men bilmeıtin quraldar bar kórinedi. Tegi, olar «Naýtılýsty» basqarý erekshelikterin kórsetetin quraldar shyǵar. Myna tili selteńdep turǵan úlken sıferblat — manometr emes pe?

— Ia. bul manometr. Teńizben baılanysa otyryp, ol sý salmaǵynyń qysymyn kórsetedi, sóıtip «Naýtılýstyń» qansha tereńdikte kele jatqanyn da kórsetip otyrady.

— Al, mynalar zond pa?

— Ia, zond, tek jańa túri. Sýdyń ártúrli qabattarynyń temperatýrasyn kórsetip turatyn termometrlik zondtar.

— Al, myna bir quraldar she? Bular nemenege kerek, ne isteı alady, tipti mıym jetpeı otyr.

— Profesor, bul jóninde sizge biraz túsinik berýge týra keledi,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan.

Ol az ýaqyt úndemeı otyrdy da, taǵy sóıledi.

— Tabıǵatta ári til alǵysh, ári shapshań, ári ońaı paıdalanylatyn bir kúsh bar. Meniń kememdegi jumystyń bárin sol isteıdi: ol kúsh jaryq ta beredi, ot ta jaǵady, mashınalardy da qozǵalysqa keltiredi. Bul kúsh — elektr kúshi.

— Elektr deısiz be? — dedim men tańdana.

— Ia.

— Alaıda, kapıtan, sizdiń kemeńiz asa shapshań júredi. Bul shapshańdyq pen biz biletin elektr qabiletiniń arasynda biraz alshaqtyq bar ma deımin. Osy ýaqytqa deıin elektrdiń mehanıkalyq kúshi óte mardymsyz bop kelgeni qaıda.

— Baıqaısyz ba, profesor,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo,— elektr qýatyn paıdalaný jónindegi meniń ádisterim, basqalar paıdalanyp júrgen jalpyǵa belgili ádisterge uqsamaıdy. Bul másele jóninde meniń aıtarym osy-aq, muny endi osymen bitirýge ruqsat etińiz.

— Sizdiń bul sózińiz meni qatty tańdandyra tursa da, usynysyńyzǵa qarsylyǵym joq, árıne, eger de, tek, múmkin bolsa, tym ersi bop kórinbese, men sizden bir suraqqa jaýap berýińizdi ótiner edim. Osy tamasha kúshterdiń qaınar kózi bolyp jatqan zattar, ásirese, myrysh tez sarqylyp qala berýi kerek qoı. Jermen baılanysyńyz bolmasa, siz álgindeı zattardyń qoryn qaıtip tolyqtyryp otyrsyz?

— Bul suraǵyńyzǵa irkilmeı-aq jaýap bere alamyn,— dedi kapıtan Nemo.— Esińizde bolsyn, teńiz túbinde myrysh ta, temir de, kúmis te, altyn da sol sıaqty basqa da metaldar kóp bolady, muny siz bilesiz, al bulardy endirip alý onshalyqty qıyn emes. Biraq men bul sıaqty jer metaldaryn paıdalanyp otyrǵanym joq. Ózime qajet qýatty men teńizden alamyn.

— Teńizden?

— Ia, profesor, teńizden. Teńizden elektr qýatyn alýdyń tásilderi tolyp jatyr. Máselen, men teńizdiń ár alýan tereńine ótkizgishter tizbegin túsirý arqyly, sol arqyly, sol ótkizgish túsirgen jerdegi sý qabatynyń temperatýrasynyń ártúrli bolý ózgesheliginen de tok ala alar edim. Biraq men basqa bir qolaılyraq ádisti qoldanýdy jón kórdim.

— Qandaı?

— Teńiz sýynyń quramyn siz bilesiz be? Sýdyń júz bóliginiń toqsan alty jarymy naǵyz taza sý da, al, shamamen aıtqanda, eki bútin úshten eki bólegi hlorly natrıı bolady. Munda azdaǵan hlorly magnıı, hlorly kálsı,bromdy magnıı, kúkirt qyshqyldy magnıı, kúkirt qyshqyly, kómirli kálsı tuzy da bolady. Baıqap otyrǵan shyǵarsyz, teńiz sýynda hlorly natrııdiń mólsheri edáýir bolady. Men óz elementterimdi osy hlorly natrıımen qorektendirip otyramyn.

— Hlorly natrıımen be?

— Ia. Ony synappen qosqanda, myrysh ornyna paıdalanýǵa bolatyn, Býnzeniń elementterindegi amalgam bolyp shyǵady. Elementterdegi synap buzylmaıdy, tek natrıı ǵana shyǵyn bolady, al natrııdi men teńizden alamyn. Natrıı elementteriniń myryshtan eń kem degende eki ese kúshti ekenin men sizge atap aıtýǵa tıispin.

— Kapıtan, bul jaǵdaıda siz úshin natrııdiń artyqshylyǵyn men jaqsy túsinemin. Teńizde ol kóp-aq. Bul óte jaqsy. Biraq natrııdi hlorly qospadan taza kúıinde aıyryp alý kerek qoı. Muny qalaı isteısiz? Árıne, sizdiń batareıalaryńyz hlorly natrııge elektrolız bolý qyzmetin atqara alar edi. Biraq, men qatelespesem, elektrolızge zattardyń, óz tekterine aırylyp ketýi.

jumsalatyn natrıı, sonyń nátıjesinde alynatyn natrııden asyp túsedi ǵoı. Sonda sizdiń alatyn natrııińizden shyǵyndaıtyn natrııińiz kóp qoı!

— Sondyqtan da, profesor, men natrııdi elektr arqyly óndirmeımin, bul úshin tas kómirdiń qýatyn paıdalanamyn.

— Tas kómirdiń? Demek, siz ne degenmen jermen baılanysty boldyńyz ǵoı?

— Joq. Kerek deseńiz, ony teńiz kómiri dep te ataýymyzǵa bolady.

— Demek, siz sý astynan tas kómir shyǵarýdyń da tásilin tapqansyz ǵoı?

— Muny siz áli óz kózińizben kóresiz, profesor. Sizden ótinetinim: tek biraz shydap turyńyz, al shydaı turýǵa ýaqytyńyz da jetkilikti ǵoı. Tek bir-aq nárse esińizde bolsyn: men kerek nárseniń bárin de muhıttan alamyn. Ol maǵan elektr beredi, al elektr «Naýtılýsqa» jylylyq jaryq beredi, ony júrgizedi — qysqasy ol osyndaǵy ómir.

— Biraq bar aıyby demalatyn aýa emes deńiz?

— O, qajetti mólsherde op-ońaı-aq aýa óndirip alar edim, biraq paıdasy ne, óıtkeni qashan bolsa da teńiz betine shyǵa alamyn ǵoı. Aıtpaqshy, elektrdiń kúshimen isteıtin, arnaýly rezervýarǵa aýa jiberetin óte qýatty nasostar bar, eger qajet bola qalsa, sol aýany paıdalanyp, sýdyń astynda uzaq ýaqyt qalýyma da bolady.

— Kapıtan,— dedim men,— men sizdiń aldyńyzda tek bas ıip, tájim etýge tıispin. Jurttyń kóp ýaqyttan keıin ǵana asha alatyn elektrdiń orasan zor mehanıkalyq kúshin ashý, tegi sizdiń qolyńyzdan kelgen!

— Olar muny bir kezde asha ala ma, joq pa, ony bilmeımin,— dedi kapıtan Nemo, salqyn shyraımen. — Biraq qalaı bolǵan kúnde de, osy bir ǵajap kúshke meniń qandaı isterdi istetip qoıǵanymdy siz endi bildińiz ǵoı. Bul kúsh, kemege úzdiksiz, udaıy jaryq berip turady. Tipti bul kúnniń kózinde de joq qasıet. Endi myna turǵan saǵattarǵa qarańyzshy, bular — elektr saǵattar, dáldigi jaǵynan eń tańdaýly hronometrden kem túspeıdi. Men sıferblatty ıtalán saǵattaryndaǵydaı etip 24 ke bóldim, óıtkeni men úshin kún de joq, tún de joq, kúnniń kózi de joq, aı da joq, men úshin, teńiz túbine qaraı ózimmen birge ertip kele jatqan jasandy jaryq qana bar. Qarańyz, qazir tańerteńgi saǵat on.

— Dup-durys.

— Elektrge istetip otyrǵan taǵy bir is mine, mynaý. Sizdiń kóz aldyńyzda turǵan myna sıferblat «Naýtılýstyń» júrisiniń shapshańdyq dárejesin kórsetip otyrady. Laga vınti sym arqyly sıferblatpen qosylady, al sıferblattyń tili maǵan kemeniń qandaı shapshańdyqpen júrip kele jatqanyn kórsetedi. Kórip otyrsyz ba, dál osy mınýtte biz saǵatyna 15 mıl alyp, birkelki shapshańdyqpen júrip kelemiz.

— Ǵajap eken! — dedim men tańdanyp.— Tabıǵattyń osy bir kúshin paıdalanyp, siz óte durys jasaǵansyz, buǵan meniń kózim ábden jetti, kapıtan. Sizdiń kemeńiz bý kúshiniń ornyna elektr kúshin paıdalanyp uttyrmaǵan, qaıta utqan.

— Biz kemeni túgel kórip bolǵamyz joq, áli, profesor,— dedi kapıtan Nemo, otyrǵan oryndyǵynan tura berip.— Eger sharshamaǵan bolsańyz «Naýtılýstyń» artqy jaǵyna baralyq.

Shynynda da, men qazir súńgýir kemeniń tumsyq jaǵyndaǵy barlyq bólimderin kórip bolyp edim. Kemeniń tumsyq jaǵyndaǵy bólmelerdi ret-retimen aıtqanda, bular: uzyndyǵy 5 metrdeı ashana, uzyndyǵy 5 metrdeı kitaphana, al ashana men kitaphananyń arasy sý ótpeıtin tospamen bólingen; bulardan keıin uzyndyǵy on metr úlken zal, uzyndyǵy 5 metr kapıtannyń bólmesi, al zal men kapıtannyń bólmesiniń arasy sý ótpeıtin ekinshi tospamen bólingen; odan keıin eki jarym metrdeı meniń bólmem, meniń bólmem men kemeniń tumsyǵyna deıingi aralyq uzyndyǵy jeti metr, aýa jınaıtyn rezervýar bolatyn.

Kemeniń bul tumsyq jaq bóliminiń jalpy uzyndyǵy otyz bes metr edi. Tyǵyz jabylatyn esiktermen jabdyqtalǵan sý ótkizbeıtin tospalar kemeniń qandaı da bolsa bir bólimi tesilip, sý kele bastasa, «Naýtılýsty» sý alyp ketý qaýpinen saqtap qalýǵa tıisti.

Kemeniń orta shenindegi korıdordyń boıymen kapıtan Nemoǵa erip kele jatyrmyn. Osy arada sý ótkizbeıtin eki tospanyń aralyǵyna jasalǵan tarlaý bir shahta bar eken. Qabyrǵaǵa japsyra tóbege shyǵatyn temir saty ornatylypty. Men kapıtannan bul shahtanyń atqaratyn qyzmeti qandaı dep suradym.

— Bul qaıyqqa aparady,— dedi kapıtan.

— Qalaı? Sizde qaıyq ta bar ma?—dep men taǵy suradym.

— Árıne, bar. Óte jaqsy qaıyq, jeńil, ári sýǵa da batpaıdy. Onymen biz serýenge de shyǵamyz, balyq ta aýlaımyz.

— Al, sonda qaıyqty sýǵa túsirý úshin sizge sýdyń betine shyǵýǵa týra keledi ǵoı?

— Aıta kórmeńiz. Qaıyq «Naýtılýstyń» palýbasynaǵy arnaýly oıyqta, berik burandalarmen bekitýli turady. Qaıyqtyń biteý jabylatyn sý ótkizbeıtin qaqpaǵy bar. Myna saty «Naýtılýstyq» palýbasyndaǵy tarlaý bir aýyzǵa alyp barady, bul qaıyqtyń túbindegi dál osyndaı taǵy bir aýyzǵa baryp qosylady. Osy eki tesik arqyly men qaıyqqa minemin. Meniń sońymnan «Naýtılýstyń» palýbadaǵy aýzy qaıta jabylady. Qaıyqtyń túbindegi aýyzdy erekshe qaqpaqpen men ózim jabamyn da, burandalardy bosatyp, qaıyqty aǵytyp jiberemin, sonymen, qaıyq oqtaı zýlap, teńiz betine bir-aq shyǵady. Sodan keıin qaıyqtyń qaqpaǵyn ashyp tastap, jelkendi kóterem nemese eskekti qolǵa alamyn.

— Kemege qalaı qaıtasyz?

— Men qaıtpaımyn. Men júrgen jerge «Naýtılýstyń» ózi keledi.

— Sizdiń buıryǵyńyz boıynsha ma?

— Ia, meniń buıryǵym boıynsha. Qaıyq pen kemeni jalǵastyryp turǵan elektr provody bar. Eger qaıtqym kelse, men telegramma bere salamyn.

Osynaý ǵajap nárselerge tań qalyp kele jatyp:

— Shynynda da bul óte tamasha eken,— dedim men.

Palýbaǵa shyǵatyn satyǵa soqpaı-aq uzyndyǵy eki metrdeı kaıýtanyń qasynan óttik. Bul kaıýtada dál osy kezde Ned Lend pen Konsel tańerteńgi tamaqty sylqytyp soǵyp otyr edi. Bul kaıýtanyń qatarynda uzyndyǵy úsh metr kýhná bar eken. Keń qoımalar da osy tusta eken.

Kýhná elektrmen jaǵylady eken. Provodtarmen jalǵasqan platına plasınkalar as qaınatatyn, nan pisiretin, qýyrdaq qýyratyn dárejege jetkizilip, múldem appaq bop qyzyp tur. Teńiz sýyn, tuzdy sýdan aıyryp kemeni óte jaqsy tushshy sýmen qamtamasyz etip otyratyn dıstılásıaly apparatty da qyzdyryp, qozǵap turǵan osy elektr edi.

Kýhnányń janynda vana bólmesi de bar eken.

Odan ári keme komandasy turatyn uzyndyǵy 5 metr kýbrık bar edi; biraq munyń esigi jabyq boldy da bólmeniń ishki jabdyq-jaǵdaıyna qarap, «Naýtılýstyń» ekıpajyndaǵy adamdardyń qansha ekenin bilip alýǵa múmkindik bolmaı qaldy, al, bul meniń ishteı túıip júrgen nársem edi.

Dál osy jerde sý ótkizbeıtin tórtinshi tospa da bar eken, bul kýbrıkpen mashına bólmesiniń arasyn bólip turǵan tospa edi. Tospanyń esigi arqyly biz taǵy da bir zalǵa kelip kirdik; bul zalda óneri asqan ınjener kapıtan Nemonyń «Naýtılýsty» júrgizetin mashınalary qoıylypty.

Osy jap-jaryq zaldyń uzyndyǵy keminde 20 metrdeı bar edi. Zal eki bólimge bólingen. Birinshi bóliminde elektr qýatyn óndiretin tetikter, ekinshisinde, kemeniń, vıntterin aınaldyryp turatyn mashınalar tur.

Men osy zaldaǵy áldenendeı bir ózgeshe ıisti sezip, taıa, qaldym.

Kapıtan Nemo meniń tańdanyp turǵanymdy birden baıqady.

— Bul gazdyń ıisi,— dedi ol,— natrııdi óndirip alǵan kezde shyǵatyn ıis. Biraq bul saıyp kelgende, onsha kóp qolaısyzdyq emes qoı. Degenmen, biz kúnde tańerteń ventılásıa arqyly búkil kemeniń aýasyn tazartyp turamyz.

Men «Naýtılýstyń» mashınalaryn asa zer salyp qarap shyqtym.

— Kórip tursyz ǵoı,— dedi kapıtan Nemo,— men Rýmkorftiń elementterin emes, Býnzeniń elementterin paıdalanamyn. Rýmkorftiń elementteri maǵan qajetti qýatty bere almaǵan bolar edi. Býnzeniń batareıalary mende kóp emes, biraq onyń esesine árbir elementiniń ózi óte kúshti keledi. Batareıalardan ónetin elektr qýaty zaldyń qarama-qarsy ekinshi jaq shetine beriledi de, ol orasan zor elektromotorlarǵa áser etedi, elektromotorlar transmısıanyń kúrdeli júıeleri arqyly qalaqty valdy aınaldyrady. Bul valdyń dıametri alpys santımetr, uzyndyǵy jeti jarym metr. Osyndaı úlken valdyq aınalý shapshańdyǵy bir sekýndta 120 ǵa jetedi.

— Sóıtip sizdiń kemeńizdiń júrisiniń shapshańdyǵy...

— Saǵatyna 50 mıl.

Munda bir jasyryn syr bar edi, biraq bul jóninde túsinik alýǵa meniń batylym barmady. Osyndaı orasan mol qýatty elektr qalaı berip tur? Buryn-sońdy estilmegen sarqylmas kúsh-qýattyń qaınar-kózi qaıda jatyr? Bul syr asa qýatty kúsh beretin katýshkanyń jańa túrinde me nemese transmısıa júıesinde me? Men buǵan túsine almaı qoıdym.

— Kapıtan Nemo,— dedim men,— bul tabysyńyzdyń aldynda men bas ıemin, buǵan qolyńyzdyń qalaı jetkenin de bilmek bolyp jatpaımyn. Men «Naýtılýstyń» «Avraam Lınkolndi» shyr aınalyp manevr jasap júrgenin kórgenmin, «Naýtılýstyń» keremet shapshań júre alatynyn da bilemin. Biraq bir ǵana shapshańdyq jetkiliksiz emes pe, buǵan qosa qaıda kele jatqanyńyzdy da kórip otyrý kerek bolmaı ma? Keme teńizdiń tereń tuńǵıyǵynda júrgende júzdegen atmosferalyq qysym túsken kezderde, munyń bárin siz qalaı isteı alasyz? Muhıt betine qalaı shyǵa alasyz? Aqyr aıaǵynda, ózińizdiń basqarýyńyz boıynsha, keme sýdyń tereń bir qabatynda kele jatqan shaqtarda, túzý syzyqtyń boıymen týra júrip otyrý úshin qoldanatyn ádisińiz qandaı? Meniń osynsha kóp suraq berýim ersirek bolǵan joq pa?

— Túk ersiligi joq, profesor,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan sál qobaljyńqyrap.— Siz báribir bul kemeden eshqaıda kete almaısyz. Júrińiz, salonǵa baralyq. Onda meniń jumys isteıtin kabınetim bar, sol kabınette siz «Naýtılýs» týraly bilmekshi bolǵan nárseńizdiń bárin bilesiz.

On úshinshi taraý

BİRNESHE SIFR

Birneshe mınýttan keıin-aq biz sıgardy tartyp, dıvanda otyrdyq.

Kapıtan maǵan bir chertej berdi, bul chertejde «Naýtılýsty» uzynynan da, kóldeneńinen de jaryp kórsetipti. Chertejdi maǵan bergennen keıin ol túsindire bastady.

— Ózińiz kele jatqan kemeniń, chertejderi mine, osy, Aronaks myrza. Munyń ózi eki ushy konýs tárizdes kósilip jatqan bir sılındr. Túri sıgarǵa uqsaıdy, al túriniń sıgarǵa uqsaýy, mundaı konstrýksıa úshin óte jaqsy bolady desedi. Uzyndyǵy týra jetpis metr, al eń jalpaq degen orta sheniniń eni — segiz metr. Kádimgi tez júretin kemelerdi jasaǵandaǵydaı men munyń uzyndyǵyna kóldeneńiniń qatynasyn on metrge bir metr etip jasaǵanym joq, sonda da, munyń osy qurylysynyń ózi qolaıly bolyp shyqty: yǵystyrylyp otyrylatyn sý munyń júrisine kedergi bola almaıdy. Bul ólshem sizge «Naýtılýstyń» aýmaǵy men jalpy kólemin eseptep shyǵarýǵa múmkindik beredi. Onyń aýmaǵy bir myń on bir metr, al kólemi — bir myń bes júz tekshe metr. Sonymen, bul sýdyń astyna súńgigende bir myń bes júz tekshe metr nemese bir myń bes júz tonna sýdy yǵystyryp otyrady.

Sý astymen júretin osy kemeniń jobasyn jasaǵanda, aldyma qoıǵan bir maqsatym — kemeni sýǵa túsirgende, onyń onnan toǵyzy sýǵa batyp, onnan biri sýdan shyǵyp júrýin qamtamasyz etý bolǵan-dy. Osylaı bolǵan jaǵdaıda, meniń bul kemem óz kóleminiń onnan toǵyzyn ıaǵnı 1350 tekshe metr sýdy yǵystyra alady, salmaǵy da osynsha tonna bolýy kerek. Solaı bolǵandyqtan, tıeletin júkti de kemeniń osy salmaǵynan asyrmaý kerek bolady. «Naýtılýstyń» eki korpýsy bar, bulardyń biri — syrtqy korpýs ta, ekinshisi — ishki korpýs; eki korpýstyń arasy qos tabandy temir balkalar arqyly qosylǵan; bul balkalar kemeni erekshe berik qyp tur. Shynynda da, qurylysynyń osyndaı bolýynyń arqasynda ǵana qýys deneli «Naýtılýstyń» beriktigi tutas temirden quıylǵan nársedeı. «Naýtılýstyń» syrtqy qaptamasy maırylmaıdy, onyń árbir bólsheginiń asa muqıat bekitilýi, materıaldarynyń bir tektiligi, «Naýtılýsqa» qandaı alasurǵan dúleı teńizderden de taısalmaýǵa múmkindik beredi. Eki korpýstyń ekeýi de bolat taqtalardan jasalǵan. İshki korpýstyń qalyńdyǵy 5 santımetrdeı de, jalpy salmaǵy — 390 tonna. Al syrtqy korpýs, kıldiń bıiktigi 50 santımetr, eni 25 santımetr, munyń salmaǵy 60 tonna, mashınalardy, túrli júk, barlyq saıman-jabdyqtardy, ishki tospalar men tireýlerdiń bárin qosyp eseptegende salmaǵy — 900 tonna, buǵan 390 tonna ishki korpýstyń salmaǵyn qossaq, biz bilgimiz kelip otyrǵan — bir myń úsh júz elý tonna kemeniń jalpy salmaǵy shyǵady.

— Túsine aldyńyz ba?

— Túsinip otyrmyn.

— Sonymen,— dedi kapıtan,— osyndaı salmaqpen sýdyń betinde júrgende, «Naýtılýstyń» onnan bir bólegi ǵana sýdan shyǵyp júredi. Olaı bolsa, eger kemede kólemi, kemeniń osy onnan bir bólegimen birdeı, ıaǵnı, júz elý tonna sıatyn rezervýar bolyp, sol rezervýardy sýǵa toltyrsa, «Naýtılýs» bir myń bes júz sharshy metr sýdy yǵystyrar edi, ıaǵnı salmaǵy bir myń bes júz tonna bolar edi de, sýǵa tutas batar edi. Bul is júzinde dál solaı bolyp otyr. «Naýtılýstyń» tómengi jaǵynda rezervýarlar bar. Olardyń krandaryn ashsańyz-aq bolǵany rezervýarlarǵa sý shyn tolady da keme tabanda-aq sýǵa batyp, tóbesi teńiz betimen birdeı bola qalady.

— Kapıtan, munyń bári de jaqsy-aq. Biraq meniń oıymsha, qıynshylyqtyń eń úlkeni osy jerde bastalady ǵoı deımin. «Naýtılýsty» sýdan bir de santımetr shyqpaıtyn etip, batyra alatynyńyzdy men bilip otyrmyn. Biraq tereńirek túsken kezińizde, kemeńiz sýdyń kúshti qysymyna kezikpeı me? Bul qysymnyń ózi, árbir otyz eki fýt sý qabatyna bir atmosferdan keletin qysymmen, ıaǵnı basqasha aıtqanda, árbir sharshy santımetrge bir kılogramnan keletin qysymnyń kúshimen kemeni joǵary qaraı laqtyryp jibermeı me?

— Óte durys aıtasyz, profesor.

— Olaı bolsa, eger, «Naýtılýsty» sýǵa túgel toltyryp almasańyz, sý astyna qalaı tereń túse alasyz?

— Profesor myrza,— dedi kapıtan Nemo,— statıka men dınamıkany shatastyrmaý kerek, óıtkeni ol eleýli qatege uryndyrýy yqtımal. Muhıttyń tereń túbine túsý úshin onshalyqty kóp kúsh jumsaýdyń qajeti joq.

— Meniń pikirlerimdi tyńdap otyrsyz ba?

— Men óte kóńil qoıyp tyńdap otyrmyn.

— Teńizge tereńdegende «Naýtılýstyń» salmaǵyn qansha arttyrý kerek ekenin bilý úshin sýdyń joǵarǵy qabatynyń salmaǵynyń áserinen, ártúrli tereńdikte teńiz sýy alyp otyratyn kólemniń qansha kemıtindigin eseptep shyǵarý jumysymen shuǵyldanýyma týra keldi.

— Bul aıqyn, kapıtan.

— Alaıda, sýdyń syǵylý qasıetiniń barlyǵyn teriske shyǵarýǵa bolmasa da onyń syǵylýy tym mardymsyz bolady. İİİynynda da, eń sońǵy eń jańa degen málimetter boıynsha, otyz fýt tereńge barǵanda, ıaǵnı qysym salmaǵy bir atmosfera artqanda, sý tórt júz otyz alty on mıllıondyq bóleginiń bir bólegindeı ǵana syǵylady. Myń metr tómen túskende, bıiktigi júz baǵana sý qysymy salmaǵynan ıaǵnı júz atmosfera sý qysymy salmaǵynan kólemniń qansha kemıtindigin esepke alý kerek bolady. Sonda sý kólemi tórt júz otyz alty júz myń bóleginiń bir bólegine kemıdi. Demek, kemeniń salmaǵy óziniń daǵdyly salmaǵynan bir myń bes júz tonnadan bir myń bes júz alty bútin elý tórt júzdik tonnaǵa deıin artýy kerek. Sonymen, kemeniń salmaǵy nebári alty bútin, elý tórt júzdik tonna ǵana artýy kerek eken.

— Bolǵany ma?

— Bar bolǵany osy, Aronaks myrza, al, bul esepti anyqtap tekserip shyǵý qıyn emes. Onyń ústine mende júz tonna sıatyn qosalqy rezervýar da bar. Munyń arqasynda, men edáýir dárejede tereń túse alamyn. Al, teńizdiń ústine shyǵý úshin osy aıtylǵan qosalqy rezervýarlardy ishindegi sýdan bosata qoıýym kerek. Egerde «Naýtılýstyń» onnan bir bólegin sýdan shyǵarǵym kelse, men rezervýarlardyń bárin de bosatýǵa tıis bolamyn.

Dál sıfrlarǵa negizdelgen bul pikirlerge meniń qarsy aıtar túk dálelim joq edi.

— Sizdiń bul esebińizge men de qol qoıamyn, kapıtan,— dedim men.— Shynynda da, bunyń durystyǵy kún saıynǵy tájrıbeden de kórinip otyrǵanda, ony teriske shyǵarmaqshy bolyp talasýdyń ózi kúlki bolar edi. Alaıda meniń áli de bir kúdigim bar.

— Qandaı?

— Siz myń metr tereńge túsken kezde «Naýtılýstyń» korpýstarynyń qabyrǵalary júz atmosferalyq sý qysymynda qalady ǵoı. Olaı bolsa, osyndaı tereńdikten joǵary shyǵý úshin kemeni jeńildetip, rezervýarlaryńyzdy sýdan bosatpaqshy bolǵanyńyzda sýdy rezervýardan aıdap shyǵatyn nasostaryńyz árbir sharshy santımetrge túsken júz kılogramm qysymǵa qarsy tótep berýge tıis qoı. Al mundaı nasostyń kúshi orasan zor bolýǵa...

— Mundaı kúshti elektr bere alady,— dep kapıtan Nemo meniń sózimdi bólip jiberdi.— Qaıtalap aıtamyn, profesor, meniń mashınalarymnyń qýaty sarqylmaıtyn qýat. «Naýtılýstyń» nasostary orasan kúshti nasos. Osy nasostar atqan sý «Avraam Lınkoln» kemesiniń ústinde taý tasqynyndaı týlaǵan kezde, buǵan kózińiz ábden jetken bolýǵa tıis. Áıtkenmen, batareıalarǵa asa kóp kúsh túsirmeý úshin men tek sý astyna myń ne myń jarym metrdeı tómen túskim kelgende ǵana qosalqy rezervýarlarǵa sý alamyn. Al teńizdiń eń tereń jerine segiz-toǵyz myń metrge deıin tómen túsý jóninde, basymdy qıal sharlaı qalǵanda, men basqa bir tásil qoldanamyn, bular edáýir qıyndaý, biraq sonysyna qaraı senimdi tásilder.

— Qandaı tásilder, kapıtan?

— Bulardy jaqsy túsinýińiz úshin, men sizge eń aldymen, «Naýtılýstyń» qalaı basqarylyp, qalaı júrgizilip otyratyndyǵyn aıtýǵa tıispin.

— Sony bilgenshe, shydamym jetpeı otyr.

— Kemeni ońǵa ne solǵa qaraı baǵyttap otyrý úshin nemese basqa sózben aıtqanda, jazyq baǵytta buryp otyrý úshin, men kemeniń art jaǵyna ornatylǵan kádýilgi rúldi paıdalanamyn. Bul rúl shtýrval men shtýrtrostar arqyly qozǵalyp otyrady. Osy sekildi, «Naýtılýsty» joǵarydan tómen nemese tómennen joǵary qaraı tik júrgizýge de bolady, muny vaterlınıanyń janyndaǵy bortqa erkin ornatylǵan eki jalpaq qalaq arqyly isteýge bolady. Kemeniń ishindegi rychagtar arqyly olar tik baǵytta óte shapshań qımyldaıdy. Eger de osy jalpaq qalaqtar kılmen bir baǵytta qoıylsa, onda «Naýtılýs» jazyq baǵyttyń boıymen júredi, eger de olar eńkeıtilip qoıylsa, onda, eńkeıý dárejesine qaraı, tómen qaraı qıalaı ketedi de, ne qıalaı joǵary kóteriledi, al qıalaýdyń dárejesi meniń óz qolymda. Bul bul ma, eger men joǵary kóterilýdi tezdetkim kelse, vıntti dereý toqtata qoıamyn, sonda keme sýtegine toltyrylǵan aerostattaı, qysymnyń kúshimen sý betine lyp shyǵa keledi.

— Oı pále, kapıtan! — dep qaldym men.— «Naýtılýsty» sýdyń astynda kózdi jumyp otyryp-aq basqara beredi ekensiz ǵoı.

— Tipti olaı emes. «Naýtılýstyń» tumsyq jaǵyndaǵy tóbesi shyǵyp turǵan kabınada rúl ustaýshy otyrady. Al onyń ılúmınatorlarynyń dóńes qalyń áınegi bar.

— Ol ózi álgindeı aýyr qysymdarǵa da tóze beretin áınek pe?

— Ia. Qulap túskende, nemese birdemege soǵylǵanda, synǵysh bola tursa da negizi óte berik hrýstal. 1864 jyly Soltústik teńizde, elektr jaryǵymen balyq aýlap júrgende, osy hrýstal shyny on alty atmosfera qysymǵa da tótep bergen. Al meniń paıdalanyp otyrǵan shynylarymnyń qalyńdyǵy 21 santımetr, demek álgi aıtylǵan shynydan otyz ese qalyń.

— Uqtym. Biraq kórý úshin qarańǵylyqty serpip tastap otyratyn jaryq kerek qoı, sondyqtan men ózimnen ózim: qarańǵylyq basqan teńiz tuńǵıyǵynda...

— Rúl turǵan kabınadan ári óte qýatty elektr reflektory bar,— dep meniń sózimdi bólip jiberdi, kapıtan Nemo,— munyń sáýlesi aldaǵy jarty mıl jerge deıingi sýdy jaryq qyp turady.

— Oı pále, kapıtan oı pále! Ǵalymdardy qatty qaıran qaldyrǵan atyshýly «Narvaldyń» elektr kózi osy eken ǵoı, men endi túsindim. Aıtqandaıyn, «Naýtılýs» pen «Shotlandıanyń» soqtyǵysýy búkil dúnıe júzin shýlatqan bolatyn, munyń ózi kezdeısoq soqtyǵysý ma edi, osyny bilýge bolar ma eken?

— Múldem kezdeısoq soqtyǵysý, profesor. Soqtyǵysyp qalǵan kezde, men sý betinen eki metrdeı tómen júzip kele jatyr edim. Biraq men ol kemeniń eshqandaı apatqa ushyramaǵandyǵyn sol arada-aq baıqadym.

— Dup-durys. «Shotlandıa» portqa aman jetti. Al, «Avraam Lınkolnǵa» kezdesýińiz she?

— Profesor myrza, amerıkan floty kemeleriniń ishindegi eń jaqsy keme bolǵandyqtan oǵan meniń de janym ashıdy, biraq ol maǵan bas salyp tıisti ǵoı, sondyqtan men qorǵanýǵa tıis boldym. Alaıda, men ony ózime shabýyl jasaı almaıtyn ettim de, sonymen tyndym ǵoı. Taıaý porttardyń birine baryp óziniń buzylǵan jerlerin jóndetip alý oǵan onsha qıyn emes.

— Nesin aıtasyz, kapıtan,— dedim men,— «Naýtılýs» shynynda da tamasha keme!

— Ia, profesor,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo sál qobaljyp,— men bul kemeni perzentimdeı jaqsy kóremin. Muhıt betindegi kemeler myńdaǵan qaýip-qaterge ushyrap otyrady. Olardy árbir kezdeısoq oqıǵa apatqa ushyratýy yqtımal. Al, munda, teńizdiń tereńinde júrgende seskener túk joq. Sýdyń qysymynan janshylyp qalamyz-aý dep qorqatyn da dáneńe joq, óıtkeni munyń korpýsy temirden de qatty. Úzdiksiz shaıqalýdyń saldarynan «sharshap» qalatyn takelajy da joq. Jel julyp áketkendeı jelkeni de joq. Jarylyp ketetin qazandary da joq. Órt te buǵan qaýipti emes, óıtkeni, munda aǵash tetikter atymen joq. Qaqtyǵysyp qalýdan da qorqýǵa bolmaıdy, óıtkeni, teńizdiń tereńin keskilep júrgen bunyń bir ózi ǵoı. Teńizdiń dúleı daýyly da qaýipti emes, óıtkeni muhıt betinen birneshe metr tómende sý typ-tynysh bop tunyp turady. Mine, profesor, minsiz keme dep osyndaı kemeni aıtar bolar. Eger ras bolsa, óz kemesine degen senim ınjener-konstrýktordan góri ónerpazda kúshtirek bolady desedi, al, ınjener konstrýktor kapıtannan úlken ǵoı, olaı bolsa, meniń «Naýtılýsqa» qalaı sheksiz senetinimdi túsinersiz, men osy kemeniń ónerpazy, konstrýktory ári kapıtanymyn!

Kapıtan Nemo bul sózderdi asa tebirenip turyp aıtty.

Kózindegi ot ushqyny, jigerli qımyldary ony múldem ózgertip jibergen. Men shydaı almaı, ersi kórinse de, kapıtan Nemoǵa bir suraq berdim:

— Demek sizdiń ınjenerlik bilimińiz bar eken ǵoı!

— Ia,— dep jaýap qaıtardy ol,— men jer betiniń adamy bolyp ómir súrgen shaǵymda, Londonda, Parıjde, Nú-Iorkte oqyǵanmyn.

— Já, siz osy tamasha súńgýir kemeni jurtqa qalaı bildirmeı jasadyńyz, osy qupıany qalaı saqtaı aldyńyz?

— Munyń árbir bólshegi, profesor myrza, jer sharynyń túrli-túrli túkpirlerinde jasaldy, onyń ber jaǵynda, bulardyń nege kerek ekeni teris kórsetilip otyrdy. «Naýtılýstaǵy» kıl Fransıada Krezo zavodtarynda jasaldy; eskish val Londonnyń Pen jáne K-da; vınt — Glazgodaǵy Skotta; rezervýarlar Parıjdiń Kaıl jáne K-da; dvıgatel Germanıanyń Krýpp zavodtarynda jasaldy; tarandy — Shved fabrıkanty — Montan; prıborlardy Nú-Iorktegi aǵaıyndy Gartter t. b. jasaǵan. Osylardy, jasaýshylardyń árqaısysy ártúrli atpen qol qoıylǵan meniń chertejdarymdy alyp.

— Biraq,— dedim men,— bólshekterdi istetip alý jetkiliksiz emes pe,— bulardy qıystyrý, qurastyrý da kerek qoı?

— Men ol úshin muhıttyń elsiz, kúnsiz bir aralynan oryn saılap aldym. Osy jerde meniń ózim úıretken jumysshylar, týrasyn aıtqanda, joldastarym óz baqylaýymmen «Naýtılýsty» qurastyryp shyqty. Bul jumys bitkennen keıin biz osy araldaǵy bizdiń bolǵanymyzdy bildiretin nárselerdiń bárin de is-túzsiz qurtyp jiberdik. Eger qolymnan kelse, men álgi araldyq óziniń de kúlin kekke ushyryp jibergen bolar edim.

— Bul kemege siz orasan kóp qarjy shyǵarǵan bolarsyz?

— Kádýilgi temir kemelerdiń árbir tonnasy júz jıyrma bes myń frank turady. Al meniń «Naýtılýsymnyń» salmaǵy — bir myń bes júz tonna. Olaı bolsa, onyń jabdyqtarynyń bir ózi eki mıllıon franktaı turady, al ishindegi koleksıalary men ıskýsstvo shyǵarmalary eń kemi tórt-bes mıllıon frank turýy kerek.

— Eń sońǵy suraǵymdy berýge ruqsat etińiz, kapıtan?

— Aıtyńyz, profesor.

— Siz óte baısyz ba?

— Myńǵyrǵan baımyn, eshbir qınalmaı-aq, dáýletim kemimeı-aq Fransıanyń on mıllıardtyq memlekettik boryshyn óteı alar edim.

Men osy ǵajap adamǵa qadala qarap qattym da qaldym.

Meniń nanǵyshtyǵymdy paıdalanyp ketken joq pa ózi?

Keleshek muny kórsetýi kerek.

On tórtinshi taraý

«QARA ÓZEN»

Jer ústindegi sý alyp jatqan alqaptyń kólemi — úsh júz alpys bir mıllıon sharshy kılometr. Al osy sýdyń kólemi — bir myń úsh júz jeti mıllıon tekshe metr. Olaı bolsa, jer sharyndaǵy barlyq sýdyń salmaǵy bir myń úsh júz jetpis kvıntıllıon tonna.

Bul sandy túsiný úshin, bir mıllıard pen birliktiń (birdiń) aıyrmasy qandaı bolsa, kvıntıllıon men mıllıardtyń aıyrmasy sondaı bolatynyn da ańǵarý kerek, bulaısha aıtqanda, bir mıllıardta qansha birlik bolatyn bolsa, kvıntıllıonda da sonsha mıllıard bolady.

Jerdiń jas shaǵynda, otty dáýirden keıin sýly dáýir kelgen. Alǵashqy kezde búkil jer júzin muhıt basyp turady. Budan keıin sılýrıı dáýirinde birtindep taýlar qurylyp, muhıt betinen taýlardyń tóbeleri kórine bastaıdy. Budan keıin araldar paıda bolady; sý basyp araldar taǵy da joıylyp ketedi, biraq keıin taǵy da paıda bolyp, bara-bara bekip, materık qurady; aqyr aıaǵynda osy kúngi keskinindeı bolyp ábden qalyptasady. Sóıtip, sýdyń júz qyryq mıllıon alty júz myń jeti sharshy kılometr ornyn qurylyq tartyp alady.

Qurylyqtyń jalpy bitisi jer sharynyń sýlaryn basty-basty bes bólimge bólýge múmkindik beredi, bular:

Soltústik muz muhıty.

Ońtústik muz muhıty.

Indıa muhıty.

Atlant muhıty.

Tynyq muhıt.

Tynyq muhıt eki polústiń arasynda soltústikten ońtústikke qaraı, Azıa men Amerıkanyń arasynda batystan shyǵysqa qaraı, júz qyryq bes gradýstaǵy boılyqtyń uzyna boıyna sozylyp jatady. Bul muhıttardyń ishindegi eń tynysh muhıt; onyń aǵysy arnaly jáne baıaýlaý bolady,— tasýy da, qaıtýy da onshalyqty qatty bolmaıdy, óte jańbyrly keledi.

Meniń ǵajap saparym osy muhıttan bastaldy.

— Eger qalasańyz, profesor,— dedi kapıtan Nemo,— bizdiń qaı jerde kele jatqanymyzdy, jańa saıahatqa qaı jerden attanǵanymyzdy anyqtap, bilip alýymyzǵa bolady. Qazir saǵat on ekige 25 mınýt qaldy, men «Naýtılýsty» dereý teńiz betine shyǵarýǵa buıryq bereıin.

Osyny aıtty da kapıtan elektr qońyraýynyń knopkasyn úsh ret basty. Nasostar rezervýarlardyń sýyn tóge bastady. Manometrdiń tili sý qysymynyń barǵan saıyn kemip kele jatqanyn kórsete, sıferblatty órlep, joǵary qaraı jyljı-jyljı aqyrynda, nólge kep toqtady.

— Biz teńizdiń ústine shyqtyq,— dedi kapıtan.

Men kemeniń ortalyq tarapyna keldim de temir basqyshpen kóterilip ashyq turǵan aýyzdan «Naýtılýstyń» ústine shyqtym. Kemeniń ústińgi jaǵy sýdan seksen santımetr joǵary kóterilgen eken. «Naýtılýstyń» urshyq tárizdi tulǵasy shynynda da up-uzyn sıgar sıaqty edi. Kemeniń syrtqy taqta-taqta qaptamasy qurlyqtaǵy baýyrymen jorǵalaıtyn alyp janýarlardyń qabyǵyna uqsaıdy. Kemelerdiń báriniń de «Naýtılýsty» teńiz janýaryna uqsatýy maǵan endi túsinikti boldy.

«Naýtılýstyń» korpýsyndaǵy qaıyqtyń bir sheti tompaıyp syrtqa shyǵyp tur.

Kemeniń tumsyq jaǵy men art jaǵynda tóbesi shyǵyńqyrap turǵan dóńes áınekti qabyrǵalary kólbetile ornatylǵan eki kabına bar edi. Bulardyń birinde kemeni baǵyttaýshy, rúl ustaýshy otyratyn da, ekinshisinde — kemeniń jolyna jaryq túsirip turatyn projektor qoıylǵan edi.

Teńiz beti tamasha edi, kún ashyq bolatyn. Muhıttyń shubatylǵan tolqyndary uzyn kemeni sál ǵana shaıqap keledi. Shyǵystan esken maıda jel sýdyń betin shubartylyp qana tur. Teńiz ústi býaldyr bolmaǵandyqtan, aınala-tóńirek kókjıekterge deıin aıqyn kórinip neni bolsa da ap-anyq baıqaýǵa múmkin bolyp turdy.

Teńiz-shalqyp jatqan tek bir darıa edi. Mańaıda aral da, taý da, «Avraam Lınkoln» de kórinbeıdi.

Biz ushy-qıyry joq, kók teńizdiń qushaǵynda edik.

Kapıtan Nemo kútken mezgilge jetken edi — kún tús boldy. Sekstantpen qarap kún kóziniń bıiktigin belgilep aldy, budan turǵan jerdi endigin biletin edi. Sekstantpen baıqap turǵan kezinde ony birde-bir múshesi selt etken joq, al onyń qolyndaǵy sekstant mramor skýlptýranyń qolyndaǵy nársedeı bir orynda qatty da qaldy.

— Tús boldy,— dedi ol.— Profesor, tómen tússek qaıtedi?

Men sýǵa taǵy da bir qarap ettim, bul mańnyń sýy sarǵyshtaý eken, al munyń ózi Japon jaǵalaýynyń jaqyn ekendiginiń bir aıǵaǵy edi. Sonymen, kapıtanǵa ilesip kemeniń ishine túsip, salonǵa keldim.

Munda kelgesin kapıtan Nemo hronometr arqyly bul mańynyń boılyǵyn belgiledi, sosyn óziniń esepterin burysh ólsheýishpen aldyn ala baıqap, tekserip aldy da «Naýtılýstyń» kele jatqan jerin kartaǵa túsirip, bir noqat qoıdy.

— Aronaks myrza,— dedi ol,— biz 137°15' batys boılyqta kelemiz.

— Qaı merıdıannan eseptegende,— dep suradym men, kapıtan óziniń qaı ulttyń adamy ekenin osy jerde anǵartyp almas pa eken degen úmitpen.

— Mende Parıj, Grınvıch jáne Vashıngton ýaqyttary boıynsha qoıylǵan ártúrli hronometrler bar,— dep jaýap qaıyrdy ol,— biraq sizdiń osynda bolýyńyzdyń qurmetine búgin men Parıj merıdıanyn paıdalandym.

Bul jaýap oılaǵan jerimnen shyqpady. Men bas ıip, taǵzym etip, rızalyq bildirdim.

Kapıtan sózin úzgen joq edi.

— Parıj merıdıannan 137°15' batys boılyqpen 30°7' soltústik endikte kelemiz. Iaǵnı shamamen aıtqanda, biz Japon jaǵalaýynan úsh júz mıldeı jerdemiz. Sonymen, búgin 8 noıabr kúni tús kezinde sýdyń astymen dúnıe júzin aınalyp ótetin zertteý saparymyzdy bastaımyz. Profesor myrza, endi, sizdiń jumys isteýińizge kedergi bolmaıyn. Men elý metr súńgip, shyǵys-soltústik-shyǵysqa qarap júrýge buıryq berdim. Qansha jer júrgenimiz myna úlken kartada kún saıyn belgilenip otyrylady. Salon túgelimen óz erkińizde.

Kapıtan Nemo basyn ıdi de, shyǵyp ketti. Men tereń oıǵa shomyp, salonda otyryp qaldym.

Meniń otanym joq dep maqtanyshpen aıtatyn osy adamnyń ultyn men túbinde bir bile alamyn ba? Muny adamzatqa ósh etip qoıǵan ne eken ıa kim eken? Konsel aıtqandaı bul adam álde «Joǵarǵy qaýymnan» jábir kórgen, ǵylymda tanylmaǵan oqymystylardyń biri, qazirgi zamannyń Galıleıi me eken? Nemese óz elinen qýylǵan ǵalym revolúsıoner me? Muny men áli bile alǵan joq edim.

Kemesine kezdeısoq kelip túsken meni ol, meımandostyq kórsetip qarsy aldy, sonda da ómirińniń meniń qolymda ekenin esińnen shyǵarma degendeı onda salqyndyq shyraı da bar edi. Qol bergenimde, ol meniń qolymdy qysqan emes, ózi de qolyn bermeıtin edi. Osy adamdy tebirentken qupıa syrdy bilmek bolyp bir saǵat boıyna oıǵa shomyp otyryp qaldym.

Budan keıin stoldaǵy kartaǵa kózim tústi de, kapıtan Nemo belgilegen boılyq pen endiktiń túıisken jerine suq qolymdy apardym.

Qurylyqtaǵy sıaqty teńizdiń de ózenderi bolady. Munyń ózi erekshe bir aǵyn, munyń basqa sýdan múlde ózgeshe túsin de, temperatýrasyn da op-ońaı baıqaýǵa bolady. Eń belgili teńiz aǵyny Gólfstrım.

Basty-basty bes aǵynnyń baǵytyn ǵylym kartaǵa túsirip berdi: bulardyń biri — Atlant muhıtynyń soltústik bóliminde, ekinshisi — ońtústik bóliminde, úshinshisi — Tynyq muhıttyń OŃTÚSTİK bóliminde, tórtinshisi — soltústik bóliminde, besinshisi — Indıa muhıtynyń ońtústik bóliminde. Kaspıı, Aral teńizderi men Orta Azıa darıalary bólinbeı tutasyp jatqan óte erte zamandarda, Indıa muhıtynyń soltústik jaǵynda altynshy aǵynnyń da bolýy yqtımal.

«Naýtılýstyń» kele jatqan jeri belgilengen kartadaǵy núkteniń tusynan álgi aǵyndardyń biri — Kýro-Sıvo (Japonshadan aýdarǵanda «Qara ózen») aǵyny ótedi eken; bul Bengal qoltyǵynan shyǵa, tropıktik kúnniń shyjyǵan ystyǵyna jylynyp ap, Malaqqa buǵazy arqyly ótip Azıa jaǵalaýlaryn jaǵalap shyǵady da, Alýst araldaryna jetken kezde Tynyq muhıttyń soltústik bólegin shyr aınalady.

Aǵyn ózimen birge kamfor aǵashtaryn jáne basqa tropıktik ósimdikterdi birge ala ketedi. Osymen birge muhıttyń kógildir sýyq sýynan ol óziniń joǵary temperatýrasymen, ashyq kók boıaýymen erekshe kózge túsedi.

«Naýtılýstyq» joly osy aǵystyń boıy edi. Men karta boıynsha aǵystyń barysyn baıqap, Tynyq muhıttyń osynaý ushy-qıyry joq zor keńistigine onyń qalaı sińip joq bolyp ketetinin oımen boljap otyrdym, tegi, men tym alysqa sermep ketsem kerek, tipti Ned Lend pen Konseldiń salonǵa kelip kirgenin de baıqamaı qalyppyn.

Meniń súıikti joldastarym kez aldaryndaǵy asyl qazynalardy kórgende, esteri ketip sileıdi de qaldy.

— Biz qaıda turmyz? — dedi tańdanyp kanadalyq.— Shynymen-aq Kvebek mýzeıinde turmyz ba?

— Qojaıyn ruqsat etse,— dedi Konsel,— men biz Somerar oteliniń zalynda turmyz der edim.

— Dostarym,— dedim men, — biz Kanadada da emes, Fransıada da emes, teńizden elý metr tereńde «Naýtılýsta» kelemiz.

— Qojaıyn aıtqan soń, buǵan senýge týra keledi,— dedi Konsel,— biraq shynyna kelgende bul salon, tipti men sekildi flamandyqty da qaıran qaldyrýǵa tıis.

— Qansha tańdansań da tańdanýyńa bolady, dostym. Biraq sonymen qatar, vıtrınalarǵa da kózińdi sal — ol vıtrınalarda sen sekildi klasıfıkatorlar isteıtin birtalaı ister bar.

Konselge klassıfıkasıamen shuǵyldan dep qaıtalap aıtýdyń qajeti joq edi. Ol vıtrınalarǵa úńilip klass, otrád, podotrád, semá, tuqym, tur...— dep natýralıserdiń tilinde óz-ózinen kúbirleı bastady.

Bul ýaqytta konhıologıamen isi joq Ned Lend: Nemonyń kim ekenin bildiń be, joq pa, ózi qaı jerlik eken, qaıda barmaqshy, bizdi qaı tuńǵıyqqa apara jatyr,— dep menen kapıtanmen kezdeskendegi bilgen jaılarymdy suraı bastady.

Kanadalyq birde-birine jaýap qaıyrýǵa murshamdy keltirmesten suraqty ústi-ústine jaýdyryp, bastyrmalatyp úıip saldy.

Suraq berip bolǵannan keıin, men oǵan kórgen-bilgenimniń bárin aıtyp shyqtym da, al óziń ne estidiń, ne bildiń, ne kórdiń dep suradym.

— Túk te estigem joq, túk te kórgem joq,— dep jaýap qaıyrdy kanadalyq.— Men tipti kemeniń komandasynan da eshbir jandy kórgenim joq. Múmkin komanda da elektrli komanda shyǵar.

— Elektrli?

— Adalym, buǵan senýge bolady... Alaıda, profesor myrza, aıtyńyzshy,— dep ótindi óziniń álgi ıdeıasyn qatty ustaǵan Ned Lend,— kemede qansha adam bar dep oılaısyz? On ba, jıyrma ma, elý me, júz be?

— Dáneńe de aıta almaımyn, Ned. Maǵan senińiz, «Naýtılýsty» ıemdenip alý, ne odan qashý jaıynda múlde oılaýshy bolmańyz. Bul keme — qazirgi zaman tehnıkasynyń keremeti, eger, men bul kememen oıdaǵydaı tanysa almasam, búkil ómirim ókinishpen óter edi. Osy tańǵajaıyp dúnıeniń ishinde saıahat jasaýǵa múmkindik alý úshin de bizdiń qazirgi jaǵdaıymyzǵa kóp adam qyzyqqan bolar edi. Sonymen, momyndaý bolyńyz. Ázirge tóńiregimizde ne bolyp jatyr, sony baıqaı turaıyq.

— Baıqaıyq deısiz be?! — dep daýystap jiberdi súńgishi.— Oıbaı-aý, mynaý temir abaqtydan túk te kóre almaısyń ǵoı! Biz kózdi jumyp betaldy júzip kelemiz!

Ned Lend sózin bitirgenshe bolǵan joq, kemeniń ishi qap-qarańǵy boldy da ketti. Jaryq tógip turǵan tóbe lyp sóne qalǵan kezde tipti kózim aýyrdy, bylaısha aıtqanda, qap-qarańǵyda kenetten jaryq shaqyraıa qalǵanda kóz qandaı aýyrsa, meniń kózim, munda da dál sondaı aýyrdy.

Bizdi taǵy ne kútip tur — kóńildi me, álde kóńilsiz oqıǵa ma. Sony da bilmeı tipti typyr etpesten turǵan ornymyzda qattyq ta qaldyq. Bir mezgilde «Naýtılýstyń» temir qaptamasy beınebir sógilip bara jatqandaı bir syqyrlaǵan dybys estildi. — Qurydyq, — dedi kanadalyq.

Sol-aq eken salonǵa jaryq tústi. Jaryq eki jaq qabyrǵanyń sopaqshalaý kelgen sańlaýlarynan, syrttan keldi. Bul tereńdegi sýǵa jaryq túsirip turǵan projektordyń sáýlesi edi .Teńizben eki aramyzda eki hrýstal áınek qana bar. Alǵashqy mınýtta, myna mort shyny synyp ketedi-aý dep júregim sý ete qaldy. Áıteýir terezelerdiń qalyń mys qaqpaqtaryn kórip júregim ornyna tústi: bul qaqpaqtar áınekti anaǵurlym berik qyp turýǵa tıis qoı.

Aınala-tóńirek bir mıl jerge deıin jaqsy kórinip tur. Qandaı ǵajaıyp kórinis! Móldir sýdy tesip ótken elektr sáýlesiniń tamasha kórinisin, jaryqtan kóleńkege qaraı ótkendegi názik qubylystardy, jaryq pen qarańǵynyń túıisken jerindegi ádemi kúńgirttikti kim tolyq sýrettep, aıtyp bere alar eken!

Teńiz sýynyń kúmisteı móldirligi jurttyń bárine de belgili — onyń sýy eń taza degen bulaq sýynan da taza bolady. İshinde erip júrgen aýyr mıneral tuzy ony odan saıyn móldirete túsedi. Muhıttyń keıbir jerlerinde, máselen, Antıl araldarynyń mańynda birneshe ondaǵan metr sý qabatynyń astynda jatqan qum árbir túıirine deıin aıqyn kórinedi.

Teńizdiń tereń sheninde jarqyraǵan elektr jaryǵy, «Naýtılýstyń» tóńiregindegi sup-sýyq ortany jaryq túsken sý emes, suıyq jalynnyń tasqynyna aınaldyryp jiberdi.

Eger, sýdyń tereńirektegi qabattary fosfor jaryǵyn beredi degen Erembergtiń joramalyn durys dep bilsek, onda tabıǵat teńiz astynda tirshilik etýshilerge buryn-sońdy eshbir jan kórmegen tamasha ádemi kórinisti tartý etken eken dep bilýimiz kerek. «Naýtılýstyń» terezesinen sýdaǵy jaryqtyń qubylysyna qarap otyrǵan kezde, buǵan kózim ábden jetti.

Buryn belgisiz, ári zerttelmegen dúnıege salonnyń eki jaǵynda da bir-bir tereze ashyq edi. Salondaǵy qarańǵylyq, syrtqy jaryqtyń áserin kúsheıte túsip tur, sóıtip biz osy ǵajaıyp dúnıege alyp akvarıým shynysy arqyly qarap otyrǵan adamdar sıaqty edik.

«Naýtılýs» bir ornynda qozǵalmaı turǵan sıaqty. Munyń ózi mańymyzda qozǵalmaı turǵan eshnárseniń joqtyǵynan solaı bop kórinip tur edi, óıtkeni jyljyp kele jatqanymyzdy sol bir orynda turǵan nárselerdiń artta qalyp bara jatqanynan biler edik qoı. Alaıda, kemeniń tumsyǵy jaryp ótkende qaq aırylǵan sý bizdiń kóz aldymyzdan asa shapshań aǵyp ótip jatty. Bizder tipti tańdanýymyzdy aıtýǵa bir aýyz sóz taba almaı, terezege jabysyp, tań-tamasha qaıran qalyp qaradyq ta otyrdyq.

Kenetten, Konsel sóz bastady.

— Al, dostym, Ned, sizdiń kórgińiz kelip edi ǵoı, kórińiz endi!

— Óte qyzyq, óte qyzyq,— dedi kanadalyq, osy tamasha kórinisti kórgennen keıin óziniń qashý jónindegi armanyn da, ashýyn da umytyp. Mundaı ǵajap kórinisti tamashalap kórý úshin tipti alystan kelýge de turar edi!

— Kapıtan Nemonyń ómiri maǵan endi ǵana túsinikti boldy,— dep men daýystap jiberdim.— Ol ózine arnap ózgeshe bir dúnıe ashqan, sol ózi ashqan dúnıeniń ǵajaıyptaryn kórý arqyly lázzát alady, ol.

— Al, munyń balyqtary qaıda? — dedi kanadalyq.— Men balyq kóre almaı otyrmyn.

— Sizge onyń báribir emes pe? — dedi Konsel. — Siz balyqtardy bilmeısiz ǵoı.

— Qalaı bilmeımin? Men balyqshymyn ǵoı,— dep baj ete qaldy Ned Lend.

Eki dostyń arasynda talas bastaldy. Bulardyń ekeýi de balyq biletin adamdar edi, biraq árqaısysy ózinshe biletin. Balyqtardyń omyrtqalylar tıpinen birinshi klass quratyny jurttyń bárine de belgili. Balyqtar úshin ǵylymnyń anyqtamasy dál — bul anyqtama boıynsha, balyqtar: «sýda tirshilik etýge beıimdelgen, «sýyq qandy, omyrtqaly jándikter, demin jelbezeginen alady». Balyqtar eki podklaska bólinedi: bulardyń biri — súıektiler demek olardyń qyr arqasy súıek omyrtqalardan quralady, al ekinshisi — shemirshektiler, olardyń qyr arqasy shemirshek omyrtqalardan quralady.

Bálkim, balyqtardyń osylaı bólinetinin kanadalyq estigen de shyǵar, biraq Konseldiń odan kóri anaǵurlym artyq biletini daýsyz edi. Nedpen ábden dos bolyp alǵan Konsel, oǵan balyqtar jaıynda óz biletinin shyn nıetimen úıretkisi keldi bilem, sondyqtan da ol:

- Ned dostym, siz balyqtardyń najaǵaıysyz, siz ári epti, ári batyl balyqshysyz. Óz ómirińizde siz teńizdiń talaı jaıyndaryn ustadyńyz da. Biraq siz balyqtardy, túr-túrge bóle bilmeısiz, buǵan men bás tigisýge barmyn,— dedi.

— Tipti olaı emes,— dedi kanadalyq shynymen-aq. Balyqtar jelinetin, jelinbeıtin balyq bolyp eki túrge bólinedi.

— Bul meshkeılerdiń bólýi,— dedi Konsel kúlip,— siz súıekti balyqtarmen shemirshekti balyqtardyń aıyrmashylyǵyn bilesiz be, osyny aıtyńyzshy.

— Múmkin, bilermin.

— Bul klastardyń qansha túrge bólinetinin she?

— Joq, bul jóninde túk bilmeımin.

— Olaı bolsa, tyńdańyz, Ned esińizde bolsyn, súıekti balyqtar alty otrádqa bólinedi. Birinshi otrád — joǵarǵy jaq súıegi tutas, qozǵalyp turatyn, eskish tárizdi jelbezegi bar, tiken qaýyrsyndy balyqtar. Bul otrád on bes semáǵa bólinedi, ıaǵnı barlyq balyqtyń tórtten úshi derlik bolady. Bul otrádtyń ókili — kádýilgi alabuǵa.

— Meılinshe dámdi balyq,— dep qostap qoıdy Ned Lend.

— Ekinshi otrád,— dedi odan ári Konsel,— tesik torsyldaqtylar, bulardyń júzýshi tarmaqtary keýdesinen tómen qaraı qarynynyń astynda, ıyq súıekterine bekitilmegen bolady. Bul otrád — bes semádan turady. Buǵan kóbinese tushshy sý balyqtary kiredi. Munyń ókilderi — sazan men shortan.

— Fý,— dedi kanadalyq,— tushshy sý balyqtaryn men jaratpaımyn!

— Úshinshi otrád,— dedi Konsel,— jumsaq qaýyrsyndylar, bulardyń júzýshi baýyr tarmaqtary keýdesiniń astynda, ıyq súıekterine bekitilgen bolady. Bul otrádta tórt semá bar, ókili — kambala.

— Mine bul tamasha balyq! — dedi kanadalyq máz bolyp, biraq munda da ol ony burynǵysynsha dámdi tamaq degen turǵydan qarap aıtty.

— Tórtinshi otrád,— dedi Konsel dosynyń sózin tyńdamaı,— tek bir-aq semá bolady, bul ýgreı. Munyń denesi uzyn, júzetin baýyr tarmaqtary joq, terisi jabysqaq, kilegeı bolady.

— Dámsiz balyq,— dep qoıdy súńgishi.

— Besinshi otrád, — dedi konsel,— shoq jelbezektiler, bulardyń jaqtary qozǵalǵysh tutas bolady, biraq jelbezek doǵashyqtarynyń uzyna boıynda qos-qosynan bitken usaq-usaq jelbezek shoqtary bolady. Bul otrádta da ıglıstiń bir-aq semásy bolady. Munyń ókili — teńiz aty.

Fý, ońbaǵan balyq! — dep qaldy qandalyq.

Eń sońǵy, altynshy otrád,— dedi Konsel,— bul tutas jaqtylar dep atalady. Bulardyń jaq súıegi qozǵalmaıdy, jaq súıegi tańdaı súıegimen tutas kelip bas súıegimen astasyp jatady. Bul otrádta eki semá bar, biri — siri terililer, ekinshisi soıdaq tistiler. Ókili — aıbalyq.

— Bul tek as pisiretin kastrúldi qor qylady da,— dedi kanadalyq.

— Dostym, meniń aıtqandarymdy uqtyń ba? — dep surady ǵalym, Konsel.

— Túk uqqanym joq, Konsel,— dep jaýap qaıyrdy súńgishi.— Áıtkenmen, aıta berińiz, sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz óte qyzyq másele.

— Al, shemirshekti balyqtarǵa kelsek,— dedi Konsel irkilmesten,— onyń quramyna bar bolǵany úsh-aq semá kiredi.

— Az bolǵany, tipti jaqsy,— dep qoıdy Ned.

— Birinshisi — dóńgelekaýyzdylar, bulardyń jaqtary dóńgelek bolyp qosylǵan, al jelbezekteriniń kóptegen sańlaýy bolady. Bul otrádta bir-aq semá bar. Ókili — mınoga.

Jaman balyq emes,— dep qoıdy Ned Lend.

Ekinshi otrád — akýla men skat, bulardyń dóńgelek aýyzdylardiki sıaqty jelbezekteri bar, biraq tómengi jaq súıegi qozǵalǵysh keledi.

— Qalaısha! — dep aıqaılap jiberdi Ned.— Akýla men skat bir otrád pa? Dostym Konsel— eger siz skattar aman bolsyn deseńiz, Akýlamen ekeýin bir otrádqa qospańyz.

— Úshinshi otrád,— dedi Konsel irkilmesten,— mekre balyq, bulardyń jelbezekteriniń qaqpashaqpen jabýly turǵan bir-aq sańlaýy bar. Bularda tórt semá bar. Ókili — mekre.

Ehe, Konsel, eń jaqsysyn sońyna saqtap qalǵan ekensiz ǵoı. Boldyńyz ba?

— Boldym, Ned. Biraq esińizde bolsyn, bul bilgenińiz áli mardymsyz bilim, óıtkeni balyqtar otrádtan usaq otrádqa, semáǵa, semádan usaq semáǵa, tuqymǵa, túrden, túrli túrge bólinedi.

— Konsel, mine, birneshe túrler jańaǵy aıtqanyńnyń týra ústinen shyqty,— dedi kanadalyq burylyp terezege qarap.

— Ia, bular — balyqtar! — dedi Konsel.— Beıne akvarıýmnyń ishinde júr dersin.

— Joq,— dedim men,— akvarıým degenińiz saýyt ǵoı al myna balyqtar áýedegi qustaı erkin balyqtar.

— Al, káne, Konsel, osy balyqtardyń attaryn aıtshy,— dedi Ned Lend.

— Bul meniń isim emes,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.— Ony meniń qojaıynymnan surańyz.

Shynynda da, bul kánigi klasıfıkator natýralıs emes edi, túnekti pýzanoktan túrine qarap aıyra alar ma edi, joq pa edi, bul arasyna meniń kózim jetpeıtin. Bul jóninde ol tájrıbe ıesi qanadalyqqa múldem uqsamaýshy edi, kanadalyq qandaı balyqty kórse de bul pálendeı balyq dep aıtyp beretin-di.

— Bul — spınorog , — dedim men.

— Qytaı spınorogi,— dep qosyp qoıdy Ned Lend.

— Spınorogtar tuqymy, siri terililer semásy, tutas-jaqtylar otrády,— dedi sybyrlap Konsel.

— Durys, Konsel men Ned Lend ekeýińnen jaqsy bir natýralıs shyǵar edi!

Kanadalyq qatelesken joq edi. Denesi jalpıǵan, terisi kedir-budyr, arqasyndaǵy júzýshi tarmaqtary tikendi kóptegen spınorogtar quıryqtaryndaǵy tórt qatar shanyshqylaryn jybyrlatyp «Naýtılýstyń» mańyna tolyp ketip edi.

Qyr arqasy kókshil, qaryn jaǵy aq — bulardyń denesinen sulý dene bar ma eken, sirá. Spınorogtar men qatar, jel keýlegen aq kenepteı bop skattar da júzip júr. Bulardyń arasynda qyr arqasy sarǵyshtaý, baýyr jaǵy sál alqyzyl, kóziniń ústinde úsh tikenegi bar qytaı skattaryn da baıqadym; skattardyń bul túri óte sırek kezdesedi. Laseped qytaı skattary bar degen sózge múlde senbegen de, mán de bermegen, óıtkeni ol qytaı skattaryn japon sýretteriniń jınaǵynan ǵana kórgen.

Sý astynyń tutas bir armıasy eki saǵat boıyna «Naýtılýsqa» erdi de otyrdy. Tústeriniń ádemiligi men júristeriniń shapshańdyǵy jaǵynan bir-birimen básekelesip kele jatqan balyqtardyń ishinen jasyl gýbandy, qyr arqasynda qos qara syzyǵy bar sultan qany kók tústi kúmis basty japon makrelin tek atyn ataýdyń ózi biraz sýretteýdi kerek qylatyn, jaltyraýyq kógildir balyqtardy, júzetin qanattary birde kók, birde jasyl bolyp qubylyp turatyn jolaq sparlardy, quıryǵynyń aınalasy qara jolaqty sparlardy, alty «belbeý» býynǵan sparlardy, úlkendigi bir metrge jýyq taý qudiret balyqtaryn, kishkene kózderi ottaı janǵan, uzyndyǵy alty fýt jaıyn aýyz, mýrenderdi kórip otyrdym.

Biz tamashalap súısindik te otyrdyq. Ned balyqtardy atap otyrdy, al men bolsam, bul janýarlardyń dene qurylysynyń sulýlyǵyna, júristeriniń shapshańdyǵyna súısinip máz boldym. Tiri balyqtardy tirshilik etetin tabıǵı mekenderinen men áli kórgen emes edim.

Bizdiń kózimiz shalǵan balyqtardyń áralýan túrlerin, Japon jáne Qytaı teńizindegi balyqtardyń búkil koleksıasyn bas-basyna aıtyp jatpaımyn. Tegi bular jarqyraǵan elektr jaryǵyn kórip «Naýtılýstyń» tóńiregine úıir-úıirimen shubyrǵan bolý kerek.

Kenet salonǵa jaryq berildi. Terezelerdiń temir qaqpaqtary da jabyldy. Syıqyrly ǵajap kórinis te ǵaıyp bolyp ketti, biraq men áli qıal darıasyna súngýde edim. Qabyrǵalardaǵy aspap-quraldarǵa qaraǵanymda kompas tili burynǵysha shyǵys-soltústik-shyǵys baǵytty, manometr-elý metr tereńdikke sáıkes, sý qysymynyń bes atmosfera ekendigin, elektr lagi — keme saǵatyna on bes mıl shapshańdyqpen júrip kele jatqanyn kórsetip tur eken.

Men kapıtan Nemony kúttim. Biraq ol kelmeı qoıdy. Hronometr tústen keıingi saǵat besti kórsetip tur.

Ned Lend pen Konsel ózderiniń kaıýtasyna ketti. Men de óz kaıýtama keldim. Stolda túski tamaq daıyn tur eken. Stolda tasbaqa sorpasy, sultankanyń etinen qýyrylǵan qýyrdaq, baýyrynan bir bólek qýyrylǵan óte dámdi taǵam tur, munda losostan da góri jumsaqtaý jumyrbas, tikenkózdiń etinen daıyndalǵan fıle de bar edi.

Bul keshti men kitap oqýmen ótkizdim. Bir ýaqytta uıqym keldi de, kerýetke baryp sulaı kettim. Bul kez — «Naýtılýstyń» «Qara ózen» aǵysymen súńgip kele jatqan kezi edi.

On besinshi taraý

JAZYP SHAQYRÝ

Sol kúnniń erteńine, 9 noıabrde men on eki saǵat uıyqtap turǵan edim. Daǵdyly ádeti boıynsha Konsel de keldi. Onyń eń aldymen suraıtyny: «Qojaıyn túndi qalaı ótkizdi, qojaıyn ne iste deıdi», bolatyn, ol ómirde uıqydan basqa túk kórmegen adamdaı qalyń uıqyǵa batyp jatqan óziniń kanadalyq dosyn qaldyryp kelipti.

Qadirli Konseldi qansha sóılese de qyljyńdatyp sóıletip qoıyp, tek anda-sanda bir til qatyp otyra berdim. Meni keshegi ǵajap kórinisti kórý kezinde kapıtan Nemonyń bolmaǵandyǵy qynjyltyp keledi, sondyqtan ony búgin qaıtsem de kórermin dep úmittenýde edim.

Bıssýs matasynan tigilgen kostúmderimdi kıip aldym. Konsel bul kıimderdiń túrine biraz min taqty. Men oǵan munyń jibek talshyqtarynan jasalynǵanyn, keıbir rakýshkalardyń jartastarǵa osy talshyqtary arqyly jabysyp, qatyp qalatynyn aıttym. Bıssýs jumsaq ári jyly mata beredi. Sóıtip teńizdiń ózi-aq «Naýtılýstyń» adamdaryn kıimmen tolyq qamtamasyz etip otyr, sondyqtan da olarǵa maqta da, qoı júni de, jibek qurty da qajet emes.

Kıinip alyp salonǵa bardym. Onda eshkim joq eken. Men endi áınek vıtrınalardaǵy asyl buıymdarmen shuǵyldanyp, qaraı bastadym. Men gerbarıılerdegi keýip qalǵan, áıtkenmen, óziniń ajaryn da, árin de oıdaǵydaı saqtaǵan sırek kezdesetin teńiz ósimdikterin aqtaryp qaraýmen boldym.

Búgingi kúnim túgelimen osylaısha ótti. Kapıtan Nemo kórinbedi. Terezeniń temir qaqpaqtary da ashylmady. Bálkim, sol ǵajaıyp kórinisterdi kóp kórsetip ózderin tym jalyqtyryp almaıyq dep te oılaǵan shyǵar.

«Naýtılýs» burynǵysynsha shyǵys-soltústik shyǵys-baǵytta, elý metr tereńdikte, saǵatyna on eki mıl alyp júrip kele jatyr.

Kelesi kúni, 10 noıabrde de keshegideı jalǵyzsyraýmen boldym. «Naýtılýstyń» komandasynan men esh jandy kóre almadym. Ned pen Konsel kúni uzaqqa menimen birge boldy. Kapıtannyń joqtyǵy olardy menen kem tandandyrǵan joq. Bálkim, osy ǵajap adam aýryp qalǵan shyǵar? Múmkin, ol biz týraly óziniń sheshimin de ózgertken shyǵar?

Saıyp kelgende, Konsel aıtqandaı — qapa bolatyn túgimiz de joq edi. Biz kemede erkinbiz, tamaǵymyz toq, ári dámdi. Qojamyz ózi aıtqan shartyn múltiksiz oryndap keldi. Munyń ústine osy ózgeshe jaǵdaıymyzǵa ózimiz de qanaǵattanyp, kóńilimiz tolyp kele jatqan bolatynbyz, demek taǵdyrǵa ókpeleıtin eshbir ornymyz joq-ty.

Osy kúnnen bastap men barlyq kórgen-bilgen oqıǵalarym týraly kúndelik jazýǵa kiristim, munyń ózi sol oqıǵalardy úlken dáldilikpen aıtyp berýge múmkindik beredi. Bir qyzyq nárse: men ózimniń kúndeligimdi teńiz ósimdikterinen jasaǵan qaǵazǵa jazyp otyrdym...

11 noıabr kúni tańerteń taza aýanyń molaıýy, ottegi qoryn jańadan toltyryp alý úshin bizdiń muhıt betine shyqqanymyzdy ańǵartty.

Men baspaldaqpen «Naýtılýstyń»" palýbasyna shyqtym.

Tańerteńgi saǵat alty edi. Kún bulyńǵyr eken. Teńiz sup-sur, biraq tynysh edi, maıda tolqyn teńiz betin sál ǵana terbetip tur.

Men kapıtan Nemo joǵary shyǵar ma eken degen oıda edim. Óziniń áınek býdkasynda otyrǵan rúl basqarýshydan basqa palýbada ázir eshkim kórinbedi. Qaıyqtyń túbi turǵan dóńes jerge otyryp alyp, teńiz aýasyn ústi-ústine qunyǵa juttym.

Kún sáýlesiniń áserimen az-azdap tuman da serpile bastady. Kókjıeginen jarqyrap nurly kún de kóterildi. Kún shuǵylasyna bólengen kók teńiz oq dárisindeı burq etip, jaınap shyǵa keldi. Búgingi kúnniń jeldi bolatynynyń habarshysy bolyp turǵan sansyz kóp aqsha bulttarda ǵajaıyp bir názik óń bar edi.

Biraq ne bir dúleı daýyldan da qoryqpaıtyn «Naýtılýske» jeldi kún degen nemene?

Men jarqyrap shyǵyp, kúlim qaǵyp kóterilip kele jatqan kún kózine súısine qarap tur edim, bir mezgilde bireýdiń palýbaǵa shyǵyp kele jatqan dybysyn estidim.

Men kapıtan Nemoǵa sálemdespekshi bolyp yńǵaılana berdim, biraq ol adam, Nemonyń kómekshisi eken, men ony budan buryn, kapıtanmen alǵashqy kezdeskende kórgen bolatynmyn. Ol palýbaǵa shyqty da, meni múlde kórmegen adam sekildi bolyp, óte qyraǵy bınoklmen aınala tóńirekti muqıat qarap shyqty. Qarap bolǵannan keıin palýbaǵa shyǵatyn aýyzǵa kelip bylaı dep birdeme dedi: (bul sózdiń esimde qalý sebebi — dál osyndaı jaǵdaıda men bul sózdi jıi estıtin edim.— Hautron resros orni virch!

Biraq bunyń ne degen sóz ekenin bilmedim.

Osy sózdi aıtty da, kómekshi tómen túsip ketti. «Naýtılýs» qazir taǵy da súńgıdi eken dep, men de tómen túsýge oqtaldym.

Osylaı bop taǵy da bes kún ótti. Men kúnde tańerteń palýbaǵa shyǵatyn boldym. Kúnde tańerteń sol adam, baıaǵy bir sózderin aıtyp ketip qalady. Biraq kapıtan Nemo kórinbeı qoıdy.

Men endi ony kóre almaıdy ekem degen toqtamǵa keldim; bul 16 noıabr kúni edi, Konsel men Ned Lendti ertip ózimniń bólmeme kelsem, stol ústinde meniń atyma jazylǵan hat jatyr eken. Men jalma-jan konvertti ashtym. Hat tasqa basqandaı ap-aıqyn jazýmen fransýzsha jazylypty, biraq áripteri nemis alfavıtiniń gotıkalyq áripiniń tańbasyna uqsańqyraıdy.

Hattyń mazmuny mynadaı edi:

«Naýtılýstegi profesor myrza Aronaksqa.

16 noıabr, 1867 jyl.

Kapıtan Nemo, profesor Aronakstyń erteń tańertemen Kreslo aralyndaǵy ormanǵa ań aýlaýǵa qatysýyn suraıdy.

Eger de profesor myrzanyń qosshylary bul serýenge qosylǵysy kelse, kapıtan Nemo qýanyp qarsy alady.

«Naýtılýstyń» komandıri kapıtan Nemo»

— Ańǵa! — dep tańdandy Ned.

— Onyń ústine Krespo aralynyń ormanyna deıdi ǵoı, áli,— dep qosyp qoıdy Konsel.

— Demek, bul adam keıde jerdi de kórip qaıtyp turatyn bolǵany ma? — dep surady Ned.

— Meniń oıymsha, óte ashyq aıtylǵan ǵoı,— dedim men.

— Qaıter deısiz, olaı bolsa shaqyrýyn qabyldaý kerek bolady,— dedi kanadalyq.— Qurylyqqa shyqqan soń, jaǵdaıǵa qaraı, ne isteıtinimizdi josparlap alarmyz. Bulardyń bárinen buryn, men jańa soıylǵan bir janýardyń etin jegim kelip tur.

Kapıtan Nemonyń qurylyq pen araldardy meılinshe jek kóremin degen sózi men ormanǵa ańǵa shyǵaıyq degen sóziniń arasynda úlken qaıshylyq baryn bile tursam da, men serikterime:

— Kelińiz, eń aldymen, Krespo araly degenniń ózi nemene eken, qaralyq,— dedim de qoıdym.

Kartadan qarap, men bul araldyń 30° 40' soltústik endikte, 167° 5SK batys boılyqta ekenin taptym. 1801 jyly bul araldy kapıtan Krespo ashqan. Ispannyń erterektegi kartalarynda bul aral Rokka de la Plata dep atalatyn, bul «Kúmis shań» degen sóz. Osy aral bizdiń ańǵa shyqqaly turǵan jerimizden shamamen aıtqanda, bir myń segiz júz mıl qashyq bolatyn; olaı bolsa, «Naýtılýs» alǵashqy alǵan baǵytyn biraz ózgertken, ol qazir ońtústik-shyǵysqa qaraı júrip keledi.

Men joldastaryma kartadan Tynyq muhıttyń soltústik keńistigindegi aral turǵan jerdiń kózge kóriner kórinbes belgisin kórsettim.

— Kapıtan Nemo qurylyqqa shyǵa qalsa, múldem elsiz aralǵa shyǵady, ol aıqyn.

Ned Lend basyn shaıqaǵannan basqa eshteńe degen joq. Osydan keıin ol da, Konsel de shyǵyp ketti.

Mylqaý adamdaı melshıgen stúardtyń daıyndap ákelip bergen keshki tamaǵyn ishtim de oıǵa shomyp jatyp qaldym.

Kelesi kúni 17 noıabrde, tańerteń oıanǵanymda, «Naýtılýs» bir orynda qozǵalmaı turǵan sıaqty kórindi.

Men dereý kıindim de, salonǵa bardym, kapıtan Nemo osynda otyr eken.

Ol ornynan turyp, maǵan qarap basyn ıdi de, menimen birge ań aýlaýǵa shyǵatyn boldyńyz ba dep surady.

Segiz kún boıyna kemede kórinbegendigi týraly ózi úndemegen soń, ol týraly men de tis jaryp eshteńe degem joq, jalǵyz-aq men de, meniń serikterim de sizben birge ańǵa shyǵýǵa daıynbyz dep qysqa ǵana jaýap qaıyrdym.

— Bir suraq berýge ruqsat etińiz, kapıtan, — dedim taǵy da.

— Raqym etińiz, profesor, — dedi ol. — Múmkindigimshe jaýap bereıin.

— Bul qalaı kapıtan,— dep suradym men,— jerden úzildi-kesildi qol úze turyp, Krespo aralyǵyndaǵy ormanǵa ıelik etesiz be?

— Ańǵarasyz ba, profesor,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan,— meniń ıeligimdegi orman kúnnen jylý da, jaryq ta tilemeıdi. Bul ormanda arystan da, jolbarys ta, panterler de, jalpy alǵanda tórt aıaqtylar ataýlynyń eshqaısysy bolmaıdy. Bul ormannyń dúnıede bar ekenin tek men ǵana bilemin. Bul orman tek men úshin ǵana ósip tur... Bul jer ústiniń emes, sý astynyń ormany.

— Sý astynyń ormany deısiz be?! — dep daýystap jiberdim.

— Ia, profesor.

— Sóıtip, siz maǵan sol sý astynyń ormanyna baraıyq dep tursyz ba?

— Dup-durys.

— Jaıaý ma?

— Tipti aıaǵyńyz da sý bolmaıdy.

— Sóıtip, ań aýlaımyz ba?

— Ia, ań aýlaımyz.

— Myltyqpen be?

— Myltyqpen.

Men kapıtan Nemoǵa suqtanyp qaraı qaldym.

Mynaý psıhıa aýrýyna shaldyqqan adam eken, bul kúmánsyz dep oıladym men; bul segiz kún boıyna ustamaly aýrýy ustap jatqan ǵoı, múmkin, qazirde de sol aýrýy ustap turǵan shyǵar. Aıanyshty-aq! Esýas adam bolǵannan kóri, men onyń ǵajap minezdi adam bolǵanyn artyq kórgen bolar edim.

Bul oılar tegi, meniń bet ajarymnyń qubylysynan-aq op-ońaı ańǵarylyp tursa kerek. Kapıtan Nemo maǵan erip júrińiz degendeı belgi berdi, men qandaı kezdeısoq jamanshylyqqa tap bolsam da, daıynmyn degen adamdaı erip júre berdim.

Biz ashanaǵa kelip kirdik, ashanada tańerteńgi tamaq daıyn tur eken.

— Aronaks myrza,— dedi kapıtan,— raqym etip otyryńyz da irkilmeı jeńiz. Men sizdi sý astyndaǵy restoranǵa emes, sý astyndaǵy serýenge shaqyryp otyrmyn. Sondyqtan ábden toıyp alyńyz, budan keıin keshke biraq tamaqtanamyz.

Men bul keńesti maqul kórip, tańerteńgi tamaqqa ábden toıyp aldym.

Tanerteńgi tamaq teńiz ósimdikterimen dámdelip túrli balyq etterinen jasalǵan eken. Tamaqtanyp bolǵan soń biz taza sý ishtik, kapıtanǵa eliktep, sýǵa men «pereponchatyı rodomenı» atymen kópke belgili teńiz ósimdigi ashymalynan birneshe tamshy qosyp ishtim.

Tamaqtanyp otyrǵanda, kapıtan Nemo eshteńe demedi. Biraq keıin bylaı dedi:

— Meniń oıymsha, profesor, Krespo aralyndaǵy ormanǵa baryp, ań aýlap qaıtaıyq degende siz meni eki sózdi adam eken dep qaldyńyz-aý deımin. Al, meniń sizge baraıyq degen ormanym, sý astynyń ormany ekenin bilgende, siz meni esinen aýysqan eken dep oıladyńyz. Profesor myrza, adam týraly eshýaqytta ústirtin qortyndy jasaýǵa bolmaıdy.

— Biraq, kapıtan, senińiz...

— Eń aldymen, sózimdi tyńdap alyńyz, men turaqsyzbyn ba, nemese esi aýysqan adammyn ba, joq pa, óz pikirińizdi sodan soń aıtarsyz.

— Men tyńdap otyrmyn.

— Meniń bilgenimdi siz de bilesiz, profesor, sý astynda ómir súrý úshin adam jetkilikti mólsherde aýa qoryn ózimen birge ala júrýi shart, sý astynda jumys istep júrgen kezderinde, ústerine sý ótpeıtin kıim, bastaryna metal shlem kıgen jumysshy-súńgýshiler, joǵarydaǵy nasospen qosylǵan arnaýly rezeńke tútik arqyly dem alady.

Ia, bul kıimdi skafandr dep ataıdy.

Durys. Bul — skafandr kıgen súńgýshi múldem bos degen sóz emes. Ol nasostan jiberilgen aýany ózine jetkizip turatyn rezeńke tútikke baılaýly bolady. Munyń ózin súńgýshini jerge baılap qoıǵan kádýilgi temir shynjyr deýge bolady. Eger biz rezeńke tútikpen «Naýtılýska» baılaýly bolsaq, alysqa uzap kete almas edik.

— Óıtpeý úshin ne amal isteý kerek?

— Rýkveırol Deneırýzdyń aspabymen paıdalaný kerek. Bul aspapty sizdiń otandastaryńyz jasaǵan, profesor myrza, al, ony ábden jetildirgen menmin, nátıjede onymen qazir sý astyn múlde basqasha fızıologıalyq jaǵdaıdaǵy ortany aralap kete berseńiz de densaýlyǵyńyzǵa eshqandaı zaqym kelmeıdi. Bul apparat qalyń temir taqtadan jasalǵan rezervýar, buǵan elý atmosferalyq qysymmen aýa toltyrylady. Kádýilgi soldat qapshyǵy sıaqty bul rezervýar qaıys tartpamen súńgýshiniń arqasyna tańylady. Munyń joǵarǵy jaq bóleginde, usta kórigi sıaqty bir tetigi bar, osy arqyly aýa belgili bir qysym mólsherimen klapan arqyly jaılap jetkizilip turady. Rýkveırol-Deneırýzdyń ádettegi aspaptarynda rezervýarǵa qosylǵan eki rezeńke tútikshe erekshe maskaǵa jalǵastyrylady, al maskadaǵy eki tútikshe súńgýshiniń murny men aýzyna dál keletin. Munyń biri rezervýardan taza aýa jutý úshin, ekinshisi ishten shyqqan kómir qyshqyl gazyn syrtqa shyǵarý qyzmetin atqarady. Súńgýshi sondyqtan taza aýa jutqysy kelgen saıyn, nemese, ishtegi aýany syrtqa shyǵarǵysy kelgen saıyn eki tútiksheni tilimen kezek-kezek ashatyn. Biraq teńizdiń túbinde sýdyń joǵarǵy qabattarynyń edáýir qysym-salmaǵyna tótep bere alarlyq bolý úshin maǵan bul maskany mys shlemmen aýystyrýǵa, sóıtip, dem alý, dem shyǵarý úshin kerekti tútikshelerdi osy shlemge jalǵastyrýǵa týra keldi.

— Óte jaqsy istegensiz, kapıtan. Biraq birge alyp shyqqan aýany tez sarqylýǵa tıis qoı, al otteginiń quramy on bes prosentten kemise-aq bolǵany, aýańyz dem alý úshin jaramsyz bop qalady ǵoı.

— Munyńyz durys emes, profesor. Biraq, «Naýtılýstyń» nasostary rezervýar aýany edáýir qysymmen nyǵyzdap toltyryp alýǵa múmkindik beredi dep men sizge aıtyp edim ǵoı. Mundaı jaǵdaıda rezervýarlarda aýa qory — on saǵat boıyna dem alýǵa jetetindeı tyǵyz bolady.

— Meniń buǵan aıtar eshteńem qalǵan joq,— dedim men.— Tek mynany ǵana suraýǵa ruqsat etińiz, kapıtan, muhıttyń tereń túbinde júrip kele jatqan jolyńyzǵa qalaı jaryq túsire alasyz? Óıtkeni muhıt túbi qap-qarańǵy túnek bolýǵa tıis qoı!

— Rýmkorf apparatymen, jaryq túsirem, profesor. Nyǵyzdap aýa toltyrylǵan rezervýar súngýshiniń arqasynda tańýly bolsa, bul beline tańýly bolady. Quramy, Býnzen elementi. Men ony daǵdyly eki hromqyshqyldy kalıımen emes, natrıımen zarádtaımyn. Indýksıaly katýshka kelip turǵan tokty jınap alyp, erekshe konstrýksıaly fonarǵa jiberip turady: fonarymyz kómir qyshqylynyń gazy toltyrylǵan jylan tústi áınek tútikshe. Apparat elektr togyn óndirgende, gaz jarqyrap ketedi. Mine sýdyń astynda men osy ádispen dem de ala alamyn, kóre de alamyn.

— Kapıtan Nemo, siz meniń suraýymnyń bárine de tolyq jaýap qaıtaryp otyrsyz, tipti endi kúmándanarlyq ta túgim joq. Alaıda, Rýkveırol men Rýmkorf apparatynyń aldynda jeńilgenimdi moıyndaı tursam da, sý astyndaǵy ańdardy aýlaý úshin sizdiń bizge bermekshi bolyp otyrǵan myltyqtaryńyzǵa kelgende, ese qaıyramyn ba degen úmitim bar.

— Biraq bul dárimen, ot kúshimen atylatyn myltyqtar emes.

— Demek, sizdiń myltyqtaryńyz qysylǵan aýamen atylady eken ǵoı?

— Árıne, tipti, ózińiz oılap qarańyzshy, «Naýtılýsta» ne selıtra, ne kúkirt, ne kómir bolmasa, oq-dárini men qalaı jasamaqshymyn?

— Biraq, sý astynda — aýadan bir myń segiz júz elý ese tyǵyz ortada, atylǵan myltyq oǵy orasan zor qarsylyqty jeńip ótýi kerek qoı.

— Bul qarsylyq meniń myltyqtarymnyń oǵyna bóget bola almaıdy. Aıtpaqshy fýltonnan keıin aǵylshyn Fılıpp Kole pen Berleı, fransýz Fýrsı jáne ıtalándyq Landı ábden jetildirgen zeńbirekter bar, olar da sý astynda atylady. Alaıda, qaıtalap aıtaıyn, oq-dári bolmaǵandyqtan, men myltyqtarym úshin qysylǵan aýany paıdalanamyn, al qysylǵan aýa qory «Naýtılýstyń» elektr nasostary arqasynda, kereginshe jetkilikti.

— Biraq atqan saıyn sol aýa qoryn qaıtadan jınap otyrý kerek qoı.

— Onda qaıtýshy edi, myltyqty taǵy da oqtap alý úshin arqamda, Rýkveıroldyń rezervýary joq pa eken? Bul úshin krandy bura salsań, boldy. Kórersiz áli, profesor, sý astynda ań aýlaǵan kezde qysylǵan aýa da oq ta kóp shyǵyn bolmaıdy.

— Áıtkenmen, meniń oıymsha, qara kóleńke teńiz túbinde, typ-tyǵyz suıyq ortada sizdiń oqtaryńyz onsha alysqa da usha almaıtyn, óltire de almaıtyn bolýy kerek.

— Kerisinshe, profesor, meniń myltyqtarymnan shyqqan oqtardyń qaı-qaısysy da qaterli, eger de tek bir «qusty» sál ǵana súıkep ótse-aq boldy, najaǵaıdaı sespeı qatyrady.

— Nege?

— Nege deseńiz, meniń myltyqtarym qarapaıym oqpen emes avstrıalyq hımık Lenıbrek tapqan erekshe snarádpen atylady. Bul qorǵasyn ózegi, bolat qabyǵy bar kishkene domalaq shynylar. Asylyn aıtqanda, Lónıbrek oqtary óte qýatty elektr zarádi bar, kishkene leıden bankasynyń dál ózi. Birdeme tıip ketse bolǵany, atylady, al tıse-aq qandaı úlken janýar bolsa da sulatyp salady. Buǵan qosarym: shyny domalaktar № 4 qorǵasyn oqtan iri emes, onyń ústine myltyqtyń oboımasyna keminde jıyrma oq ketedi ǵoı.

— Endi berildim,— dedim men ornymnan tura bepip.— Meniń qarsy aıtqan pikirlerimniń bárin siz iske alǵysyz qyp tastadyńyz. Maǵan endi myltyqty qolǵa alyp, qaıda barsańyz da sizge ere berý ǵana qaldy.

Kapıtan Nemo meni «Naýtılýstyq» art jaǵyna alyp bardy. Kaıýtalarynyń qasynan ótip bara jatyp, Ned Lend pen Konseldi de shaqyra kettik. Olar sol arada-aq bizge kelip qosyldy.

Bárimiz de mashınaly zalǵa jalǵas kameraǵa kelip kirdik. Bul jerde biz sý astynda serýen qurý úshin skafandr kıýge tıis edik.

On altynshy tapay

SÝ ASTYNYŃ JAZYǴYNDAǴY SERÝEN

Bul kamera «Naýtılýstyń» qarý-qural qoımasy, ári garderoby eken. Ańshylardy kútip, bir dojna skafandr ilýli tur.

Ned Lend, skafandrlarǵa qarap tyrjıyńqyrap qaldy. Mundaı aýyr kostúmdi kıe almaıtyny kórinip-aq tur.

— Siz bilip qoıyńyz,— dedim men erjúrek kanadalyqqa",— Kreslo aralyndaǵy ormandar degenimiz sý astyndaǵy ormandar.

— Mássaǵan kerek bolsa! — dedi súńgishi, jańa soıylǵan et jeıim degen dámesiniń kúli kókke ushqanyna kózi jetip, — al, siz she, profesor myrza,— dedi ol,— myna ábzel-saıymandy kımekshi bolyp tursyz ba?

— Sózsiz, qymbatty Ned.

— Eriktiniń erki ózinde,— dep jaýap qaıyrdy Ned Lend ıyǵyn qozǵap qoıyp,— eger tek, kúshtep kıgizbese men bulardy kımeımin.

— Sizdi eshkim de zorlamaıdy, mıster Lend,— dedi kapıtan Nemo salqyndaý shyraımen.

— Konsel bara ma? — dep surady Ned.

— Qojaıyn sý túgil, otqa tússe, Konsel odan qalmaıdy,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.

Kapıtannyń shaqyrýy boıynsha, eki matros kelip bizge bútindeı rezeńkeden jasalǵan, sý ótpeıtin aýyr kıimderdi kıgizisti. Sýdyń orasan zor aýyr qysymyna tótep berý úshin ádeıi jasalǵan skafandrlar, orta ǵasyr serileriniń saýyttaryna uqsaıdy, bar aıyrmasy olardan yńǵaılyraq.

Kıim degenderimiz jyly kókirekshe men shalbar bolatyn, al shalbardyń balaqtary, ultany qorǵasyn qap-qalyń aıaq kıimder men tutas edi. Kókirekshe jez qyrsaýmen kerilgen bolatyn, bul adamnyń kókiregin sý qysymnan qorǵaý úshin, ári dem alýyna yńǵaıly bolý úshin istelgen. Kókireksheniń jeńderiniń úsh jaqtary jup-jumsaq, bes saýsaqty qolqap, al bular saýsaqtyń erkin qozǵalýyna óte yńǵaıly edi.

Kapıtan Nemonyn matrostarynyń biri, syrt pishinine qaraǵanda Garkýlesten aınymaǵan, zor deneli adam edi, tegi, keremetteı kúshti de bolý kerek; Konsel ekeýmiz skafandralarymyzdy dereý kıip aldyq, endi tek basymyzdy shlemge suǵý ǵana qalyp edi.

Biraq shlemdi kımeı turyp, men ózime berilgen myltyqty jaqsylap kórip, qarap alýǵa ruqsat suradym.

Matrostardyń biri myltyq berdi, túrine qaraǵanda kádýilgi myltyq sıaqty, biraq jaı myltyqtan munyń bolat dúmi úlkenirek ári ish jaǵy qýys edi. Bul dúmi syǵylǵan aýa toltyryp alatyn rezervýar qyzmetin atqarady eken, myltyqtyń shappasy rezervýardyń klapanyn ashyp jibergende, álgi syǵylǵan aýa myltyqtyń aýzyna qaraı serpiledi eken. Myltyq oboımasynda jıyrma elektr oǵy bar, olardyń biri atylsa ekinshisi avtomat serippe arqyly myltyqtyń aýzyna kelip tura qalady eken.

— Kapıtan Nemo,— dedim men,— mynaý tamasha myltyk qoı jáne óziniń qurylysy da qarapaıym, op-ońaı. Ózin atyp kórgenshe shydamym jetpeı tur tipti. Al sýdyń túbine qalaı túsemiz?

— «Naýtılýs» qazir sýdyń túbinde, on metr tereńdikte tur. Endi tarta berýimizge bolady, profesor.

— Biraq kemeden qalaı shyǵamyz?

— Qazir kóresiz.

Sóıdedi de, kapıtan Nemo basyna mys shlemin kıip aldy. Konsel ekeýmiz de kıip aldyq, qoshtasarda Ned Lend mysqyldap ańshylardyń joly bolsyn dedi. Kókireksheniń jaǵasy burandaly tesikteri bar, mys sheńber edi, buǵan shar tárizdi shlem bekitiledi. Shlemniń qalyń-qalyń úsh áınegi bar, bular arqyly alǵa, basty buryp, jan-jaqqa da qaraýǵa bolatyn-dy. Rýkveırol apparatynyń kranyn ashyp, belbeýime Rýmkorf lampasyn taqtym da, myltyqty qolǵa aldym. Aýyr skafandr, ásirese, qorǵasyn ultandy aıaqkıim meni turǵan ornymda tipti shegeledi de qoıdy. Men bir adym basa almaspyn dep edim.

Biraq, bul, solaı bop kóringen eken. Meni garderobtyń qasyndaǵy kishkene kabınaǵa kirgizip jiberdi. Osy kabınaǵa meniń joldasymdy da ıterip kirgizip jiberdi. Biz kirisimen esik tars jabylyp, kabına qap-qarańǵy boldy da ketti.

Birneshe mınýttan keıin ysqyrǵan óte kúshti bir dybys estildi. Tula-boıymdy áldeqandaı bir sýyq keýlep bara jatqandaı boldy. Tegi, mashınaly zaldaǵy kran ashylyp, sý biz turǵan kabınaǵa kirgen bolýy kerek. Sý kabınanyń tóbesine deıin tolyp bolǵannan keıin, «Naýtılýstyń» ekinshi esigi ashyldy, sóıtip biz solǵyndaý bir jaryqty kórdik. Bir sekýndtan keıin teńiz túbinde aıańdaı bastadyq.

Osy teńizdiń túbindegi serýennen alǵan áserimdi qalaı sýrettermin? Tipti sýretshi kıstisimen de sala almaıtyn, óz kózimmen kórgen dúleı sýdyń tamasha, ǵajaıyp kórinisterin sózben qalaı jetkizermin?

Kapıtan Nemo alda kele jatty. Matros art jaqta keledi. Metal shlem arqyly tap bir sóılesýge bolatyndaı, Konsel ekeýmiz qatar júrip kelemiz. Skafandrdyń da, qorǵasyn aıaq kıimniń de, aýa toltyrylǵan rezervýardyń da, qaýyzynyń ishinde domalanǵan shattaýyqtaı basymyz qalt-qult etip kele jatqan shlemniń de salmaǵyn sezbedim. Óıtkeni osy nárselerdiń bári de ózderi yǵystyrǵan sýdyń salmaǵy qansha bolsa, dál sonsha salmaǵynan aırylǵan. Baıaǵy erte zamanda-aq Arhımed ashqan osy fızıka zańyna men qazir qulshylyq etýge daıyn edim, óıtkeni ol meni kádýilgideı júrgizip jiberdi ǵoı.

Otyz fýttaı sý astynyń, jap-jaryq bolýy meni tań qaldyrdy. Kún sáýlesi osynshalyqty qalyń sýdy op-ońaı kókteı ótip, ishin jap-jaryq qyp tur. Men tipti kózge iliner-ilinbes óte kishkene nárselerdi de júz metrdeı jerden anyq kórip kelemin. Odan árirektegi nárseler kómeskilenip, boıaýy qoıýlanyp, kúńgirt tartyp aqyr aıaǵynda bári de kókshil tuńǵıyqqa batyp joq bolady. Meni qorshaǵan tóńirek, jer betindegi atmosferadan kóri tyǵyzdaý, biraq bul da kádýilgi aýa sıaqty móp-móldir edi. Ústińgi jaǵymda typ-tynysh teńiz beti ǵana kórinedi.

Biz jaǵalaýdaǵydaı tolqyn uryp tastaǵan jal-jal qummen emes, taqtaıdaı tep-tegis, typ-tyǵyz, up-usaq qumnyń ústimen kele jattyq. Kóz uıaltqan osy kilem kún sáýlesimen aınadaı shaǵylysyp jatty.— Sondyqtan da qalyń sý qabaty árbir bólshegine deıin tegis jarqyrap, jap-jaryq bolyp tur edi. Otyz fýttaı sý asty sýdyń ústindegideı jap-jaryq edi desem, maǵan jurt sener me eken?

Biz shırek saǵat boıyna, mıllıardtaǵan up-usaq rakýshkalardyń tozańy shyǵyp jatqan, qum kileminiń ústimen júrip kele jattyq. «Naýtılýstyń» korpýsy birden birge alystap, kórinbeı bara jatty onyń túnde alystan kórinetin projektory biz kemege qaıtarda jarqyrap sáýle shashyp, jol kórsetip turýy kerek.

Biz júrip kelemiz, júrip kelemiz, biraq ushy-qıyry joq qum jazyq taýsylar emes. Suıyq perdeni eki qolymmen ashyp qoıamyn, biraq ol artynsha-aq qaıta qosylyp ketedi, al meniń qumǵa túsken izimdi sýdyń salmaǵy kózdi ashyp jumǵansha-aq joıyp jiberip keledi.

Aqyr aıaǵynda, alysta bir nárseniń beınesi buldyrap kórine bastady. Jaqyndap kelsem, bul qalyń zoofıt ósken sý astynyń quzy eken. Bul arada, suıyq ortaǵa ǵana tán shaǵyrmaq sáýle kózimdi ashtyrmaı qoıdy.

Tańerteńgi saǵat on shamasy edi. Qyıa túsken kún sáýlesi sý astynda prızmadaǵydaı synyp, quzdardyń shet jaqtaryn, polıptardy, ósimdikterdi kún sáýlesiniń jeti alýan nuryna bólep, bezendirip jiberdi. Shabytty sýretshiniń qol jáshiginde shashylyp qalǵan boıaýdaı, sýda shashylǵan kókshil, kók, kógildir, jasyl, sary, qyzǵylt-sary jáne qyzyl tústi jaltyraǵan boıaýlar — beıne kózdiń quty, naǵyz meıramy sıaqty.

Ózimdi osynsha tebirentken, súısindirgen qýanyshymdy Konselge aıta almaǵanyma men qatty ókinip kele jattym! Matros pen kapıtandaı belgimen sóılese bilmegendigim, qandaı ókinishti nárse! Úndemeýge taqatym jetpegendikten, baǵa jetpes aýa qoryn bosqa ysyrap etip, ózimmen ózim álde ne dep sóılesip, aıǵaılap kelemin.

Osy tamasha kórinisterge qarap Konsel de tura qaldy.

Osy aıtýly jigit, zoofıtter men mollúskalardy kórip, shynynda da dereý túr-túrge bóle bastaǵan sıaqty boldy.

Teńiz túbinde polıpter men ıneterililer qaptap jatyr edi. Marjandardyń áralýany: ızıdter, dara tirshilik etetin qalyń terili marjandar — kornýlárlar, buryn «aq marjandar» dep atalatyn badyraq kóz marjandar, sańyraýqulaq tárizdes fýnt marjandary, sezgish tarmaqtary aýzynyń aınalasynda ósken shoq gúldeı bolyp bitken aktınder bar edi. Biraq osylardyń bárinen de kóri teńiz baýynyń sánin keltirip turǵan aqshyl kók, sezgish tarmaqty, shilterli jaǵaly propıtter, qumda tutasyp, jymyńdap jatqan teńiz juldyzdary, tarmaq-tarmaq buıra sáýleli ofıýrlar — astrofıtondar edi.

Teńiz túbin alyp jatqan myńdaǵan mollúskalardy taptap ótýge týra kelgende shynymen-aq qatty qynjyldym, bulardyń ishinde: balǵalar, sekirip júretin donasıılar, trohýstar, strombýstar, teńiz qoıandary aplýzııler — osylar sıaqty sarqylmas muhıt baılyǵymen tirshilik etýshi basqa da jándikter bar edi.

Biraq ilgeri qaraı júrý kerek bolǵasyn, biz júre berdik..

Kók torǵyn tarmaqtaryn keń jaıyp fızalıı otrádtary, alqyzyl nemese anyq qalpaqtarynyń jıekteri aqshyl kókpen kómkerilgen medýzalar bizdiń basymyzdyń tusynan baıaý qalqyp ótip jatty. Biz medýzanyq taǵy da bir túrin kezdestirdik, eger de túnde júrsek ol óziniń fosforly sáýlesimen bizdiń jolymyzdy jaryq qyp turar edi.

Osy ǵajaıyptardyń bárin men shırek mıldeı jer júrgende jol- jónekeı kórdim. Alǵa qaraı, toqtamastan, tez júrip kele jatqan kapıtan Nemodan qalmaı ilesip otyrý kerek edi.

Keshikpeı-aq, júrip kele jatqan jerimiz ózgerip ketti.

Qum kilem endi battasqan laıǵa aınaldy, bul laı kileń shaqpaq tasty nemese ızvestrakýshkalarynan quralǵan edi. Budan keıin sý baldyry ósken bir alqaptan óttik. Sýqastynyń qalyn kógaly on saýsaǵynan óner tógilgen sheber toqyǵan masaty kilem sıaqty qulpyryp tur edi, biz osy kógaldy taptap kele jattyq. Ósimdikter baldyrlar bizdiń aıaǵymyzdyń astyn ǵana alyp jatqan joq, ústimizdi de tegis jaýyp tur. Biz tóbesi baldyrmen jabylǵan, jabyq aleıanyń boıymen kele jatqan sıaqty edik. Munda uzyn qyzyl gúl lentalary, tútikshe nemese shar tárizdi laýrensıalar, japyraqtary úlbiregen jup-juqa kladostefter, kaktýs jeldetkishine uqsaǵan jalpaq japyraqty rodmenılar da bar edi.

Men jasyl baldyrlardyń sýdyń ústine taman, al qyzyldarynyń odan tómenirekte, sýdyń orta sheninde turatynyn baıqadym, al qońyry men qara tústileri muhıttyń tereńirek astynda gúl men baý quryp turady eken.

Baldyrlar tabıǵattyń naǵyz ǵajaıyby. Eki myńǵa jýyq múshesi bar bul semádan, búkil dúnıe júzi ósimdiginiń eń kishkenesi de, eń úlkeni de tabylady. Máselen, bes sharshy mıllımetr orynǵa qyryq myń danasy sıyp ketetin, kózge ilinbeıtin kishkene baldyrlar da, uzyndyǵy bes júz metrden asatyn úlken baldyr da bar.

Biz «Naýtılýstan» shyqqaly bir jarym saǵat ýaqyt ótti. Kún túske aınalyp keledi. Men muny kún sáýlesiniń bir qıadan emes, tike túsip turǵanynan baıqadym. Qıal jetpeıtin qulpyryp turǵan ádemi kórinisi kúńgirttene bastady, jasyl kók, qońyr-jasyl merýert, jaqut boıaýlary da bizdiń «kók kúmbezimizden» ǵaıyp bolyp ketti. Biz typ-tynysh júrip kele jattyq, aıaqtarymyzdyń dybysy óte aıqyn estilip keledi. Bolmashy dybystyń ózi jerge qaraǵanda munda qulaq úırenbegen tezdikpen taraıdy. Shynynda da, sý aýadan keri dybysty tez jetkizedi, demek dybys sýda tórt ese shapshań taraıdy.

Osy arada teńiz túbi de yldılaı bastady. Biz endi júz metr tereńde kele jatyr edik, on atmosfera salmaq basyp kele jatqany baıqalady. Biraq, tegi, meniń skafandrym osyndaı jaǵdaılarǵa laıyqtalyp jasalynǵan bolýy kerek, óıtkeni, qysym artqanmen ózime túsken eshqandaı aýyrtpalyqty sezgem joq.

Men tek saýsaqtarymnyń biliner-bilinbes bolyp tartyla bastaǵanyn sezdim, biraq kóńilge kirbiń keltirgen bul sezim de uzaqqa barmady, joıyldy. Buryn kıip kermegen kıimdermen, daǵdylanbaǵan erekshe jabdyqtarmen kele jatsam da, eki saǵat boıyna júrgende, túk sharshaǵanym joq. Sýdyń demeýimen op-ońaı, jep-jeńil júrip otyrdym.

Osy úsh júz fýttaı tereńdikten de men kún sáýlesiniń jaryǵyn baıqap kele jattym, biraq bul bolmashy ǵana jaryq edi. Jap-jaryq sý asty myna tereńdikte qyzyl ińirge aınalyp ketti. Sonda da bir Rýmkorflampasyn paıdalanbaı-aq joldy jaqsy kórip kele jattyq.

Kenet kapıtan Nemo meni kútip tura qaldy. Men qasyna jetken kezde qolymen nusqap, shoǵyrlanyp, qaraýytqan bir nárseni kórsetti, ol bizden onsha alysta emes edi, alakóleńkede de aıqyn kórinip turdy.

«Krespo aralynyń ormany osy eken ǵoı» dep oıladym men, qatelesken de joq ekem.

On jetinshi taraý

SÝ ASTYNYŃ ORMANY

Sonymen, aqyry ormannyń shetine de jettik, tegi, bul kapıtan Nemonyń ıeligindegi ulan-baıtaq zor alqaptyń bir tamasha ádemi jeri bolýy kerek. Dúnıemen qabat jaralǵan eń tuńǵysh adamdardyń alǵash kúnderindegi pravosyndaı pravosy bar kapıtan Nemo bul ormandy óz menshigim dep sanaıtyn. Biraq sý astyndaǵy osy mekenge onyń ıelik qurýǵa pravosy joq dep kim talasa alady. Qolyna baltasyn alyp osy ormannyń aǵashyn eń birinshi bop shabýǵa kapıtan Nemodan basqa qaı adamnyń batyly barady?

Krespo ormany syńsyǵan aǵash tárizdi úlken ósimdikter eken; biz bir shetine attap kirgennen-aq bul ósimdikterdiń butaqtarynyń erekshe bitisine qaıran qaldym. Men bul ýaqytqa deıin mundaı nárseni kórgen emes edim.

Teńiz túbindegi túkti kilem sıaqty qalyń shópter, aǵashtardyń taram-taram butaqtary ıilip, ne búgilip, jantaıyp ta jatqan joq, bulardyń bári de tip-tik joǵary ósken edi. Eń jińishke degen ósimdik sabaǵynyń ózi de sym shybyqtaı bop túp-túzý ósken. Fýkýstar, sol sıaqty basqa da sý baldyrlary, qorshaǵan ortasy tyǵyz bolǵandyqtan tip-tik bolyp joǵary órlegen. Bul ósimdikterdi bir jaǵyna qaraı qaıyryp, jyǵyp qoısam da, qolymdy alysymen dereý burynǵy qalpyna qaıta keledi.

Kóp keshikpeı-aq, men, osy ózgeshe tip-tik dúnıege, qalyń ortasyndaǵy edáýir qarańǵylyqqa úırenip aldym. Ormannyń «túbi» qyrly tastarǵa toly eken. Sý astyndaǵy ósimdikter dúnıesi maǵan óte kóp bolyp kórindi.

Men ósimdikter dúnıesin janýarlardan birden aıyra almadym: ósimdik- janýarlar — zoofıtterdi, sý ósimdikteri — gıdrofıtter dep qaldym da, sońǵylaryn, zoofıtter dep qaldym. Biraq, báribir, meniń ornymda kim de bolsa qateleser edi. Óıtkeni Faýna men flora sý astynda bite qaınasyp, aralasyp jatqan bir dúnıe ǵoı.

Ósimdikterdiń bári de teńiz túbine shyqqan emes, tek soǵan jabysyp qana turǵan ósimdikter eken. Buǵan tańdanarlyq ta túk joq edi, óıtkeni, bular jer astyna tamyr jaımaıtyn bolǵandyqtan, jerden ylǵal tilemeıdi, tek onyń tirek bolýyn ǵana kerek etedi. Sondyqtan olar tasqada, qıyrshyq tastarǵa da, qumǵa da, rakýshkalarǵa da iligip tura beredi. Sondyqtan da bul ósimdikter ózin qorshaǵan sýmen dem alyp, sýmen qorektenip, sýmen ǵana tirshilik etedi. Bulardyń kópshiliginiń japyraq ornyna bitken óte qyzyq kip-kishkene tabaqshalary bar. Bulary alqyzyl, qyzylkúreń, jasyl, zaıtýn aǵashyndaı qara-qońyr tústi bolady. «Naýtılýstyń» koleksıasynda kórgen, biraq keppegen, tirshilik etip ósip turǵan, jazylǵan jeldetkish tárizdi padınpavlındardy, shymqaı qyzyl deramıılardy, jas butalary sozylyp jatqan lamınarılardy, on bes metr joǵaryda gúl atqan nereosısterdi, sabaqtary joǵarylaǵan saıyn qalyńdaı beretin asetabýlárıı gúlderin belgili bir túsi joq basqa da kóptegen teńiz ósimdikterin kórdim. «Qandaı ǵajap dúnıe,— depti bir natýralıs sý astynyń dúnıesi týraly,— munda janýarlar gúl atyp turady da, ósimdikter gúl shyǵarmaıdy eken ǵoı!»

Klımaty bir qalypty poıasta ósetin aǵashtardyń úlkendiginen úlkendigi kem túspeıtin áralýan ósimdikterdiń aıasynda qaýlap ósken gúlderdeı bop, tutasqan zoofıtter kórindi. Osylardyń ústińgi jaǵynda, ırelendep, gúl-gúl jaınap meondrındar tur, juldyz bitimdi, móldir tarmaqty, sarǵysh marjandar — karıofıller de bar edi, eń qyzyǵy jer betinde ósetin baý-baqshadaǵy sıaqty, munda da shybyn-balyqtar bir gúlden ekinshi gúlge ushyp-qonyp júrdi, aıaqtyń astynan úıir-úıirimen ushqan taýqudiretter sıaqty sap-sary lepıskanttar, ushatyn áteshter men monosentrler kóterilýde edi.

Kúndizgi saǵat bir shamasynda kapıtan Nemo, tynyǵyp alýǵa belgi berdi. Teńiz túbinde gotıkalyq sabordyń shpılindeı bolyp tip-tik joǵary qaraı kóterilgen alarııdin kóleńkesine kósilip-kósilip jata kettik.

Demalysymyz óte jaqsy boldy. Bir kemshiligi — sóılese almadyq. Tyńdaýǵa da, sóıleýge de múmkindik joq. Men ózimniń úlken metal basymdy, Konseldiń osy sıaqty metal basyna jaqyndatýmen tyndym. Meniń tamasha joldasymnyń kózi áldenege máz bolǵandaı jaınap tur eken. Osy saıahatqa óziniń óte rıza ekendigin bildirip, ol úlken metal shlemniń ishindegi basyn shaıqap-shaıqap qoıady.

Meni tań qaldyrǵan bir nárse — sý astyndaǵy sol tórt saǵatqa sozylǵan serýennen keıin de meniń qarnym ashpady. Súńgýshiler sıaqty, tek uıqym kele beredi. Kózderim jumylyp qalǵı bastadym, júrip kele jatqandyqtan ǵana uıyqtaı almaǵan ekem, dereý uıyqtap ta kettim. Qum tósektiń ústinde eń aldymen uıyqtap úlgi kórsetken kapıtan Nemo men dáý matros boldy.

Qansha uıyqtaǵanymdy bilmeımin. Áıteýir men oıanǵanda, kapıtan Nemo ornynan turǵan eken. Ornymnan tura berip edim, bir ýaqytta menen birneshe adym jerde turǵan, bıiktigi bir metrdeı orasan úlken teńiz kraby kózime túse ketti. Kózderi ottaı janyp, maǵan tap bergisi kelip turǵan sıaqty. Meniń skafandrama onyń tisi bata qoımaıtyn bolsa da, denem muzdap qorqyp kettim. Osy mınýtta Konsel men matros ta oıandy.

Kapıtan Nemo matrosqa jıirkenishti janýardy kórsetti, matros krabty sol arada-aq myltyqtyń dúmimen uryp óltirdi.

Osy býynaıaqty zor janýarmen kezdesý, sýdyń tereń, qarańǵy túbinde budan kóri qaterli janýarlar bolýy yqtımal, al olarǵa meniń skafandram tótep bere almaıtyn bolar degen oı týǵyzdy.

Men saqtanaıyn dedim.

Men osy demalys pen serýen biter dep edim, biraq bul bolmady. Kapıtan Nemo «Naýtılýsqa» qaıtýdyń ornyna, taǵy da ilgeri qaraı tartty.

Teńiz túbi birden birge yldılap biz barǵan saıyn teńizdiń tereń túbine qaraı túsip kele jattyq. Júz elý metr tereńdikte, tip-tik eki quzdyń aralyǵyndaǵy ensizdeý bir saıdy qýlap kele jatqanymyzda tegi, kúndizgi saǵat úshtiń kezi bolsa kerek. Sý astynda serýen qurý úshin laıyqtalyp jasalǵan yńǵaıly kıimderimizdiń arqasynda, adam balasyna tabıǵat belgilep bergen daǵdyly tereńdik mólsherden toqsan metr tómende kele jattyq.

Tereńdik mólsherin ólsheıtin eshbir aspap-saımanym bolmasa da, men biz jetken jerdiń tereńdigi júz elý metr dep shamal adym. Naǵyz taza, móldir sýda da, kún sáýlesi budan tereń ótip bara almaıtynyn men biletinmin. Tipti biz kele jatqan jerdiń ózi de qap-qarańǵy edi. Biraq kenetten bir sáýle jarq ete tústi. Bul kapıtan Nemo jaqqan fonardyń sáýlesi eken. Onyń joldasy da fonaryn jaqty. Bulardan keıin, Konsel ekeýmiz de fonarymyzdy jaǵyp aldyq. Jandyrǵyshty burap qalyp edik, gaz toly jylan tústi tútik elektr toktyń kúshimen jarqyrap ketti.

Tórteýmizdiń tórt fonarymyz jıyrma bes metr aınala-tóńirekke jaryq túsirip turdy.

Kapıtan Nemo qap-qarańǵy orman túkpirine qaraı júre berdi. Aǵashtar sıreı bastady. Janýarlar dúnıesinen góri ósimdik dúnıesi lezde joǵalyp ketti. Zoofıtter, býynaıaqtar, mollúskalar jáne baly utar aınalamyzda áli tolyp júrgende, teńiz ósimdikterinen túk kórinbeı ketken-di.

Bizdiń elektr fonarymyzdyń jaryǵy teńiz janýarlarynyń nazaryn ózimizge aýdaratyn shyǵar degen oı keldi maǵan. Biraq, olar bizge qansha jaqyndap kelgenniń ózinde oıdaǵydaı aýlaýǵa bolmaıtyn qashyqtaý jerde qalyp qoıyp otyrdy.

Kapıtan Nemonyń áldeneni atpaqshy bop, myltyǵyn kezep tura qalǵanyn birneshe ret kórdim. Biraq, kózdeıdi de atpaıdy, myltyǵyn qaıta asyp alady.

Aqyr aıaǵynda, tústen keıingi saǵat tórttiń shamasynda biz tamasha serýenimizdiń kózdegen nysanasyna da jettik. Biz qap-qarańǵy úńgirleri bar, asqar taýdaı alyp quz jartastyń granıt qabyrǵasyna kelip tireldik, qabyrǵa bolǵanda da tip-tik eken. Bul Krespo aralynyń etegi edi. Al munyń ózi kádimgi jer bolatyn Kapıtan Nemo toqtady da, maǵan da toqta degen ısharat bildirdi. Men osy shyń qabyrǵany qıalaı ótkim kelip edi, biraq toqtaýǵa týra keldi. Kapıtan Nemonyń ıeligindegi alqaptyń shegine jetken ekenbiz. Osy shekaradan ol ári qaraı bir adym attaǵysy kelmedi.

Bul shekaradan ári ekinshi dúnıeniń esigi ashylatyn edi, kapıtan Nemonyń oǵan ótkisi kelmedi!

Biz keıin qaıttyq. Kapıtan Nemo kishkene otrádty batyl bastap kele jatty. «Naýtılýsqa» biz basqa jolmen kele jatqan sıaqtymyz.

Órge tik kóterilgen bul jol, qıyn jol edi, biraq sonysyna qaraı biz sýdyń joǵarǵy jaǵyna tótesinen shyqtyq. Alaıda, biz joǵarǵy jaqtyń sýyna densaýlyǵymyzǵa zaqym kelgendeı, onsha tez qaıtqan joq edik, óıtkeni qysym kilt ózgerse organızmdegi qannan azot bólinedi de adamnyń qany qaınaıdy.

Bul,— óte tereńnen joǵaryǵa tez shyqqan abaısyz súńgýshilerdiń bárine de qaterli qaýip.

Keshikpeı-aq biz jap-jaryq bop turǵan sý qabatyna qaıta shyqtyq. Kók jıegine taqap qalǵan kún sáýlesi sý qabatyna taǵy da synyp túsip, ósimdikterdi alýan túrli nurǵa bólep tur.

Biz aınala tóńiregimizdi qorshaǵan neshe túrli usaq balyqtardyń ortasynda, on metr tómende kele jattyq, osy ýaqytqa deıin oq shyǵyndarlyq birde bir sý janýary kózimizge túsken emes.

Bir mezgilde kapıtan Nemo myltyǵyn kezenip, sý astyndaǵy butanyń arasynda júrgen bir maqluqty kózdep tur eken. Ysqyryp ótken álsizdeý bir dybys estildi, sol-aq eken bizden bes adymdaı jerde áldeqandaı bir janýar murttaı ushty.

Bul sý astyndaǵy birden bir tórt aıaqty janýar — sý qamasy eken. Uzyndyǵy metr jarymdaı, qyr arqasy qara qońyr, baýyr jaǵy kúmisteı appaq bul janýardyń terisi orys-qytaı bazarlarynda óte qymbat turady. Men denesi uzyn, ári jalpaq, aıaqtary sholaq, dóńgelek shunaq qulaǵy bar, saýsaqtarynyń arasy jarǵaqty, taraq quıryq talpaq tanaý, jalpaq bas osy janýarǵa qyzyǵa qarap turdym. Balyqshylar janyn sala aýlaıtyn, asa baǵaly bul jyrtqysh janýar sońǵy kezde qolǵa óte sırek túsetin oljalardyń biri. Bul janýar tek tynyq muhıttyń soltústik bóliginde ǵana ushyraıtyn, sirá birjola quryp bitetin de kezderi alys emes-aý deımin.

Matros ólgen qamany kóterip ıyǵyna salyp aldy, biz taǵy da ilgeri qaraı júrip kettik.

Bir saǵat boıyna qumdy jazyqtyń ústimen júrip otyrdyq. Keı jerlerde sý betine eki-aq metrdeı qalǵan kezderimizde boldy. Mundaı kezderde men ózimizdi aınadaǵydaı ap-aıqyn kórip kele jattym, maǵan, bizdiń joǵarǵy jaǵymyzda biz ne istesek, sony istep bir top adam kele jatqan sıaqty bolady, tek olar aıaqtaryn joǵary kóterip, tóbelerimen júrip kele jatqan sekildi edi.

Endi, bir kóńil aýdararlyq nárse: jaryq sáýleni álsin-áli kómeskilep bizdiń ústińgi jaǵymyzdan shókimdeı bulttar úzdiksiz ótip jatty. Osy tańyrqarlyq qubylystyń mánisin oılap kelip, munyń ózi bizdiń ústimizdegi sý qabatynyń ózgerýine baılanysty sý betiniń tolqýy ekenin ańǵardym. Qaraı túsip edim, tolqyn jaldarynyń aq kóbik atqanyn da kórdim. Sýdyń kóldirligin sodan bilińiz, men tipti joǵaryda ushqan úlken sý qustarynyń kóleńkelerine deıin kórip kele jattym.

Osy arada men ańshy adam ilýde bir-aq kórgen, bir tamasha atystyń kýási boldym. Áldenendeı bir úlken qus qanatyn jaıyp, qalyqtap sýǵa jaqyndaı berdi. Tipti ap-aıqyn kórinip kele jatqan-dy. Qus sý betine birneshe metrdeı jaqyndap kele bergende, matros myltyǵyn alyp atyp qaldy. Qus qulady, qulaǵanda da kúshti ekpinmen, sýdan tassha aǵyp ótip mergen atqyshtyń týra qolyna kep ilikti. Bul teńiz qustarynyń tamasha ókili — óte iri álbatros edi.

Biz eki saǵat boıyna birese qumdy jazyqtyń ústin basyp, birese júrýge asa qıyn tıgen, baldyr ósimdigi shalǵynynyń ústin basyp júrip otyrdyq. Moıyndaýǵa tıispin, jarty mıldeı jerden buldyraǵan bir jaryqty kórgen kezde, men ábden sharshap, bitken edim. Bul kóringen jaryq «Naýtılýstyń» projektory edi. Endi eń kóp degende jıyrma mınýttan soń biz kemede bolýǵa tıis edik. Onda kelgen soń kókiregimdi kere erkin dem alamyn ǵoı dep úmittendim: rezervýardan shlemge ótip turǵan aýanyń ottegi maǵan azdaý kórinip kele jatty. Biraq azdap bolsa da jolymyzdy bógeıtin bir tosqaýyldyń baryn bilmeppin. Men kapıtan Nemodan jıyrma adymdaı jerde keıin kele jatqamyn. Bir mezgilde ol jalt qarady da, jalmajan jetip kelip temir qoldarymen basyp meni jerge jatqyzyp qoıdy. Matros ta Konseldi sóıtti.

Alǵashyqyda bul tosyn shabýyldyń mánisin bilmeı ańyryp qaldym, biraq kapıtannyń da ózimmen qabat jata qalǵanyn kórip kóńilim jaı tapty.

Baldyr butasynyń astynda jatyp, bul ne dep qarasam, áldenendeı bir zor deneler joǵarǵy jaǵymyzdan jaltyldap ótip bara jatyr eken. Bul dáýlerdiń eki akýla ekenin bilgenimde tulaboıym muzdap ketti. Shyny kózderi buldyr, jaq súıekteri temirdeı, quıryǵy óte zor bul janýar adamdy bir qaqqanda-aq eki bóledi.

Konsel bulardyń qaı klasqa jatatynyn aıyryp jatty ma, joq pa, bilmeımin, áıteýir óz basym, ǵylymı turǵydan zertteýden góri, aýzyna qaǵylyp ketpese ıgi edim dep, kúmisteı appaq baýyryna, aqsıǵan ótkir tisti aýzyna qarap qorqyp jattym.

Baǵymyzǵa qaraı, osy qaterli jyrtqyshtyń kózi óte nashar kóretin edi. Bizdiń qaq ústimizden túk sezbesten óte shyqty. Meńireý ormanda kezdesip qalǵan jolbarystan da qaterli jyrtqyshtan óte ońaı qutyldyq.

Jarty saǵattan keıin, projektory jarqyrap jol kórsetip turǵan «Naýtılýsqa» da jettik. Syrtqy esik ashyq kúıinde tur eken. Biz kirisimen-aq kapıtan Nemo esikti jaýyp, knopkany basty. Men keme ishindegi nasostyń shýylyn, bizdi shymqaǵan sýdyń tómen lyqsyǵanyn sezdim. Birneshe mınýttan soń sýdan da aryldyq. Budan keıin ishki esik ashyldy da, biz garderob turǵan bólmege kirdik.

Meniń skafandrymdy sheship aldy, qarynym ashyp, ári uıqym kelip, elerdeı qajyp-sharshasam da sý astyndaǵy ǵajap serýenge meılinshe razy bolyp, men óz bólmeme kelip kirdim.

On segizinshi tapay

TYNYQ MUHIT ASTYNDA 16 000 KILOMETR

Kelesi kúni, 18 noıabrde, uıqym qanyp oıandym, ábden tynyǵyp, sergip qalyppyn. «Naýtılýstyń» ústine shyǵa bergenimde kapıtannyń kómekshisi de óziniń daǵdyly sózin aıtty. Bul sirá, «eshnárse de kórinbeıdi» degeni shyǵar-aý degen oı keldi maǵan.

Shynynda da muhıtta kózge iliner eshteńe joq edi. Kókjıeginde birde-bir jelken kórinbeıdi. Krespo aralynyń taýy da qarasyn úzgen tegi, túnde-aq qarasyn úzse kerek. Teńiz kók munardan basqa sáýleniń bárin jutyp kógildirlenip tur.

Kapıtan Nemo kemeniń ústine shyqqan ýaqytta men muhıttyń tańerteńgi ǵajaıyp kórinisin áli tamashalap tur edim. Meni baıqamaǵan kisishe, ol astronomıalyq baıqaý jumysymen shuǵyldanyp turdy, bul jumystan keıin, shtýrval úıshigine baryp súıenip turdy da, muhıtqa kóz jiberdi.

Osy arada kemeniń ústine jıyrma shaqty matros shyqty da, túnde sýǵa tastalǵan aýdy tarta bastady. Bular ártúrli ulttan quralǵan, denderi saý, óte myǵym adamdar edi. İshterinde birneshe ırlandyqtar, fransýzdar, slovándar, bir grek, Krıt aralynyń bir adamy baryn baıqadym. Bul sózge sarań adamdar men túsinbeıtin belgisiz bir tilde ózara sóılesip qoıady.

Matrostar aýdy tartyp kemeniń ústine shyǵardy. Bul aý normandyqtyń aýy sıaqty edi, demek bul tómengi ilgekterine ótkizilgen taıaqshylar men shynjyrdyń kómegimen aýzy jartylaı ashyq qalpynda turatyn úlken qap edi. Bolat taıaqtarmen kemeniń art jaǵyna bekitilgen osy qap, muhıttyń túbin sypyryp-sypyryp, kemeniń astynda ne kezdesse de jınap alatyn.

Bul kúni aýǵa óte qyzyq muhıt faýndary túsipti,— óziniń azǵyndyǵynan, meshkeıliginen, júrisiniń sólekettiginen «teńiz shaıtany» atanǵan balyqtar da túsipti: olar sýdyń túbinde ózderiniń qolqaýyrsyndy qanattary arqyly bir jerden ekinshi jerge sekirip júredi. Aýda denesine daq qaptaǵan ıneqaryndar da týlap jatyr edi; jaıshylyqta bul balyqtardyń qarny jińishke bolady, biraq bir qaýiptiń tóngenin sezse-aq boldy, terisiniń qatparlaryn jazyp, óziniń ınedeı ótkir tikendi qarnyn domalaq shar sıaqty qampıtyp, jaýyna tosyp tura qaldy. Budan soń, birneshe sarǵysh mınong bir-eki kúmis-kók qylquıryq; jińishke denesiniń astyńǵy jaǵynda uzyn júzýshi qanattary bar, qabyrshaqty, tik qaýyrsyndylar, býryl daqty kók-sary treskalar; tańshalardyń alýan túrleri, aqyr aıaǵynda, sýda qansha júırik bolǵanmen aýǵa túsip qalǵan iri ári tamasha birneshe týns — osylardyń bári aýdan «Naýtılýstyq» ústine tógildi.

Aýǵa eń kem degende myń qadaq balyq túsipti. Bul aıta qalarlyqtaı bolmasa da sáti túsken is edi.

Shynynda da aýlar jolynda kezdesken nárseniń bárin sypyryp, kóptegen saǵat boıyna kemeniń artynda súıretilip júrdi ǵoı.

Aýǵa túsken balyqtardyń barlyǵyn matrostar qoımaǵa alyp ketti, bulardyń birsypyrasy jańa aýlanǵan kúıinde jelinip, qalǵany keıinge qaldyryla turýǵa tıis edi.

Balyq aýlaý aıaqtaldy. Keme endi sýǵa súńgir dep, óz bólmeme qaıta bergenimde kenetten kapıtan kelip, áńgime bastady:

— Muhıtqa qarańyzshy, profesor! Sizge bul keıde ashýly, keıde jyly shyraıly kádýilgi jandy nárse sıaqty bolyp kórinbeı me? Keshe keshke biz sıaqty ol da uıyqtap ketti, al búgin ol túndi tynysh ótkizgennen keıin uıqysynan kóńildi oıanyp, sergip turǵan sıaqty.

«Amandyq qaıda, saýlyq qaıda» — dep oıladym men.— Syrttan qaraǵanda, bul menimen kópten áńgimelesip turǵan adam sıaqty bolyp kórinýi yqtımal edi.

— Qarańyz,— dedi kapıtan sózin jalǵastyryp,— ol kúnniń mápeleýimen oıanyp, óziniń kúndizgi tirshiligin bastap keledi. Onyń jan dúnıesiniń tirshilik etýin baıqaý qandaı qyzyq deseńizshi! Onyń júregi de, júrek tamyrlary da bar... Muhıtta janýarlardyń qan aınalý qozǵalysyndaı qozǵalys bar degen ǵalym Morıdyń pikirine men tolyq qosylamyn.

Kapıtan Nemonyń menen jaýap kútip turmaǵany aıqyn edi! Sondyqtan men «dup-durys», «durys aıtasyz», «árıne» degendeı qısynsyz qysyr sózderdi aıtyp áýre bolǵam joq.

Kapıtan óz oıyn daýystap aıtyp, ózimen ózi sóılesip tur edi.

— Ia,— dedi ol,— muhıtta temperatýranyń ózgerisine, tuzdyń, mıkroorganızmniń bolýyna baılanysty udaıy aýdarylys, tóńkerilis bolyp jatady. Tempýratýranyń ózgerisi sýda ártúrli tyǵyzdyq týǵyzady, osylardyń saldarynan aǵyn, aǵynǵa qarsy aǵyn paıda bolady. Sýdyń býlanýy polústik aımaqtarda bolmashy ǵana bolady da, ekvatorlyq alqaptarda óte mol bolady, al munyń ózi tropıktik jaq pen polústik jaqtardyń sýlaryn bir-birimen udaıy almastyryp otyrdy. Munyń ústine sýdyń joǵarydan tómen qaraı, tómennen joǵary qaraı tynymsyz qozǵalysta bolyp otyratynyn baıqadym, bul muhıttyń kádýilgi demalysy sıaqty.

Osy qubylystardyń nátıjelerin siz polúste kóresiz áli, sýdyń tek joǵarǵy jaǵynyń ǵana muz bop qatýy nelikten dep bilesiz.

Kapıtan Nemo osy sózdi aıtyp bolar-bolmasta-aq maǵan: «Polúste deı me? Osy batyr shynymen-aq bizdi polúske aparmaq pa eken?» degen oı sap ete qaldy.

Osy arada kapıtan da únsiz qaldy ózi osynsha muqıat, ári súısine, udaıy zerttep júrgen muhıtqa nazary aýdy onyń.

Biraz úndemeı turdy da taǵyda sóıleı bastady:

— Teńizdiń tuzy edáýir bolady. Eger teńiz sýynda erip júrgen tuzdy jınasa kólemi tórt jarym mıllıon tekshe mıl bolar edi. Eger de profesor, siz osy tuzdy búkil jer sharyna tep-tegis etip jaıyp tastasańyz qalyńdyǵy on metrden asyp túser edi. Biraq, tileýińizdi bersin, sýda tuzdyń bolýy tabıǵattyń bir erkeliginiń saldary eken deı kórmeńiz. Joq, olaı emes! Tuz teńiz sýynyń býlanýyn azaıtyp, jelge sý býyn kóptep ushyryp ákete berýge jol bermeıdi, sóıtip, bizdiń planetamyzdyń klımaty bir qalypty alqaptaryn jańbyrdan qorǵaıdy. Osy orasan zor, qurmetti rol — jer sharyndaǵy tabıǵat qubylysy jumysyn bir qalypqa salyp otyrady.

Kapıtan Nemo taǵy da únsiz qaldy da, keme ústinde árli-berli júrip alyp, sózin qaıta bastady:

— Al, álgi mıllıony bir tamshyǵa sıyp ketetin, segiz júz myńy bir mıllıgram tartatyn, kózge ilinbeıtin, kúldeı usaq jandy organızmder bakterıılerge keletin bolsaq, olardyń atqaratyn qyzmeti álgi aıtylǵan tuzdyń atqaratyn qyzmetinen kem emes. Olar sýdyń tuzyn jutady, sýdaǵy erigen qatty zattardy jınap alady. Sýdyń túbinde zoofıtter marjandar men polıpter kolonıasyn qurady, sóıtip kádýilgideı zor qurylyq jasaıdy. Biraq muhıttaǵy sý tynysh turmaıdy. Ol jazyq baǵytta da, sol sıaqty tik baǵytta da, únemi sapyrylyp,aralasyp, organızmderge azyq berip otyrady. Sýdyń osylaı bir joǵary, bir tómen udaıy sapyrylysyp, aralasyp turýy, teńizge óshpeıtin ómir beredi. Jurttyń kópshiligine meńireý, óli dúnıe bolyp kórinetin, al qyrýar kep janýarlarmen men úshin qyzǵylyqty tirshilik dúnıesi bolyp tabylatyn bul orta — qurylyqtaǵydan góri anaǵurlym jigerli, jemisti ómir, muhıttyń barlyq bólshekterinde de gúldenip otyrǵan óshpeıtin sheksiz ómir.

Kapıtan Nemo osy sózderdi aıtqan kezde múldem ózgerip ketti. Bul sózder maǵan da zor áser etti.

— Naǵyz ómir,— dep qosyp qoıdy ol,— osynda, tek qana osynda! Sý astynda qala paıda bolýy da, qala bolǵanda eshkimge táýelsiz, erikti qalalardyń bolýy, «Naýtılýs» sıaqty kúnde tańerteń teńizdiń betine shyǵyp, taza aýa jutyp qaıtyp turatyn, tolyp jatqan úılerdiń paıda bolýy múmkin ekenine men senem. Biraq, kim biledi, eger bir jaýyz batyly baryp...

Kapıtan sózin aıaqtamaı, qaharlana qolyn sermep qaldy.

Osydan keıin, beıne qaıǵyly oılardan serpilgisi kelgendeı, týra maǵan qarap:

— Profesor myrza, muhıttyń tereńdigi qansha ekenin bilesiz be? — dedi.

— Men tek sońǵy ólsheý kezinde belgili bolǵan sıfrlardy ǵana bilemin, kapıtan.

— Ol sıfrlardy maǵan aıta alasyz ba?

— Rahym etińiz, men sizge esimde barynyń bárin aıtaıyn. Eger qatelespesem, zertteýge qaraǵanda Atlant muhıtynyń soltústik bóleginiń tereńdigi, orta eseppen alǵanda, úsh myń toǵyz júz metr, Jerortalyq teńizdiń tereńdigi — myń da eki júz metr kórinedi. Atlant muhıtynyń OŃTÚSTİK bóleginiń tereńdigi otyz bes gradýs endik shamasynda óte jaqsy zerttelgen. Bulardyń nátıjeleri mynadaı: on eki myń metr, on tórt myń toqsan bir metr, on bes myń júz qyryq toǵyz metr . Eger teńiz túbi biriniń kemi, biriniń artyǵymen birdeı bop tegistelse, onda búkil jer sharyndaǵy teńizdiń tereńdigi shamamen aıtqanda, úsh myń segiz júz metr bolar edi dep esepteıdi ǵalymdar.

— Óte jaqsy, profesor,— dedi kapıtan Nemo.— Men sizge budan da jaqsy málimet aıta alamyn dep senem. Eger Tynyq muhıttyń tereńdigin bilgińiz kelse, aıtýyma bolady, onyń tereńdigi tórt myń metrden aspaıdy.

Osyny aıtty da kapıtan Nemo kemeniń ishine kiretin aýyzǵa baryp, temir baspaldaqpen tómen túsip ketti, oǵan ilese men de salonǵa baryp kirdim. Osy mınýtta vınt aınala bastady da lag saǵatyna jıyrma mıl shapshańdyqpen júrip kele jatqanymyzdy kórsetti.

Bylaıǵy kúnderi, tipti apta boıy, kapıtan Nemo maǵan óte sırek ushyrasyp júrdi. Men onymen arada biraz ýaqyt ótekennen keıin baryp kezdesip júrdim.

Kapıtannyń kómekshisi kúnde tańerteń óte uqypty túrde baıqaý jumysyn júrgizip, jumysynyń nátıjesin kartaǵa túsirip alyp otyrdy.

Konsel men Ned Lend kún saıyn uzaq saǵattar boıyna ýaqyttaryn menimen birge ótkizip júrdi. Konsel óziniń dosyna sý astynda serýen qurǵan kezdegi bizdiń kórgen ǵajaıyptarymyzdy aıtty, al súńgishi óziniń bul serýenge qatyspaǵanyna kádimgideı qatty ókindi.

Biraq men teńiz astynyń ormandaryn álde de talaı aralarmyz dep sendirip, onyń kóńilin jubattym.

Salon terezeleriniń temir qaqpaqtary tipti kúnde ashylyp, biz sý astyndaǵy dúnıeniń ǵajaıyptaryn tamashalap, uzaq saǵattar boıyna jalyqpaı qarap otyratyn boldyq.

«Naýtılýs» endi júz, júz elý metr tereńdikte ońtústik-batys baǵytta kele jatty. Biraq bir kúni kapıtannyń delebesi qozyp ketip, teńizdiń túbine eki myń metr tómen túsip ketti. Júz gradýstyq termometr tórt bir shırek gradýs nolden joǵary kórsetip turdy. Munyń ózi barlyq endikte de dál osyndaı tereńdikke tán temperatýraǵa uqsaıdy.

26 noıabrde, tańerteńgi saǵat úshte, «Naýtılýs» 172° boılyqtaǵy Rak tropıgin kesip ótti. Al, 27 noıabrde 1779 jyly 14 fevralda ataqty kapıtan Kýk qaza tapqan, Sandvıch aralynyń qasynan óttik.

Búkil dúnıe júzin aınalyp shyǵý saparyna shyqqan kúnnen bastap biz tórt myń segiz júz alpys le júrippiz.

29 noıabrde tańerteń, kemeniń ústine shyqqanda, men Gavaıany kórdim, bul Gavaıa arhıpelagin quryp turǵan jeti araldyń ishindegi eń úlkeni. Men egin egilgen jerdi, taý alqabyn, jaǵalaýdy qaptaldaı irkes-tirkes sozylǵan kishkene taý tizbekterin, janartaýlardy, olardan da asyp turǵan, teńiz betinen eseptegende bıiktigi bes myń metr Moıa-Reanyń záýlim shyńyn aıqyn kórdim.

«Naýtılýs» ońtústik-shyǵys baǵytpen tarta berdi. 1dekabr kúni ol 142° boılyqtaǵy ekvatordy kesip ótti, al 4 dekabrde eshbir eleýli belgileri joq mańnan tez óte shyǵyp, 8° 37' ońtústik endiktegi, 139° 32' batys boılyqtaǵy Markız araldaryna kelip jettik. Biraq taýdy jaýyp turǵan qalyn ormannan basqa túk kere almadyq, óıtkeni kapıtan Nemo qurylyqqa jaqyn júrýdi jaratpaıtyn.

Bul aradaǵy sýǵa tastalǵan aýlar kók jolaqty, altyn tústi birneshe makrel balyǵyn ilip shyqty. Munyń eti asa dámdi bolady, bulardan basqa kúmis jolaqty kók-jasyl sorǵan balyqtary da ilingen edi. Bul balyqtar as stolynyń ústinde turatyn taǵamdardyń eń qadirlisi boldy.

Fransıa jalaýy jelbirep turǵan osy tamasha araldarmen qoshtasqannan keıin, «Naýtılýs» 4 dekabrden 11 dekabrge deıin taǵy da eki myń mıldeı jer júrdi. Bul mańda biz orasan kóp kálmarlarǵa kezdestik bular aıaq-bastylar klasyna, espıa men argonavt sıaqty qosjelbezektiler podklasyna jatatyn mollúskalardyń óte qyzyq bir tuqymy bolatyn. Bul mollúskalarǵa erte zamandaǵy natýralıser áldenege erekshe kóńil bólipti, bul erte zamannyń sheshenderiniń balaýlarynda da qurmetti oryn alypty, sol zamannyń baılarynyń da eń qadirli taǵamdarynyń biri bolypty. Ataqty Galenniń aldynda ótken ertedegi grek dárigeri Ateneı áıteýir, osylaı deıdi.

«Naýtılýs» kálmarlar armıasyn dekabrdiń 9 nan 10 na qaraǵan túnde kezdestirdi. Osy mollúskalardyń kóptegen mıllıondary kádýilgi shabaq balyqtar júretin jolmen klımaty bir qalypty alqaptan anaǵurlym jylyraq jaqqa qaraı aýa kóship kele jatyr edi.

Qap-qalyń hrýstaldy terezeden biz olarǵa qaradyq ta otyrdyq; kálmarlar jaratylysynan basyna bitken on aıaǵyn damylsyz erbeńdetip ilgeri qaraı artymen júzdi de otyrdy.

Qansha shapshań júrgenimen, «Naýtılýs» uzaq saǵattar boıy kálmarlardyń qorshaýynda kele jatty. Aý tastap, biz óte kóp mollúska ustap aldyq.

Teńiz bizdi zeriktirgen joq. Ol bizge bir kórinisten keıin ekinshi kórinis, bir spektáklden keıin ekinshi spektaklin kórsetti de otyrdy, kórsetkende oıynyn da, dekorasıasyn da saǵat saıyn úzdiksiz ózgertip, túrlendirip kórsetip otyrdy. Teńiz ýaqytymyzdy kóńildi ótkizip qana qoıǵan joq, sonymen qatar, óziniń sary altyndaı saqtaǵan qupıa syryn da aqtartty.

11 dekabr kúni men kapıtan Nemonyń kitaphanasynan alǵan bir kitapty salonda oqyp otyrdym. Ned Lend pen Konsel hrýstal terezeden jap-jaryq sýǵa qarap qyzyqqa batyp otyrǵan-dy. «Naýtılýs» rezervýarlaryn toltyryp alyp myń metr tereńdikte bir orynda qozǵalmastan tur edi, muhıttyń bul qabattarynda oqta-tekte ǵana ushyraıtyn eń iri balyqtardan basqa tirshilik joqtyń qasy.

Men bul kezde Jak Maseniń «Qaryn qyzmetkerleri» degen asa ádemi ári ótkir jazylǵan tamasha kitabyn súısine oqyp otyr edim, kenetten Konsel:

— Qojaıyn bir mınýtqa terezege qaraı kelse, qaıter edi? — dedi birtúrli bir ózgeshe daýyspen.

— Ne bolyp qaldy, Konsel?

— Qojaıynnyń ózi qarap kórsin!

Men kitapty alyp qoıdym da, terezege qadalyp qaraı qaldym.

Elektr projektory samaladaı jaryq qyp turǵan suıyq alqapta áldenendeı bir úp-úlken nárse qaraýytyp kórinip tur edi. Ne ekenin bilgim kelip osy orasan úlken janýarǵa shuqshıa qaradym da turdym. Kenetten, oıyma bir nárse kele qaldy.

— Mynaý keme ǵoı! — dep qaldym daýystap.

— Ia,— dedi Ned,— bul sýǵa batyp ketken keme...

Ned Lend qatelesken joq edi. Bizdiń kórip turǵanymyz sýǵa batqan keme bolatyn. Kemeniń korpýsy áli búp-bútin eken, soǵan qaraǵanda ózi budan birneshe saǵat qapa buryn apatqa ushyraǵan keme sıaqty. Eki fýtqa jeger-jetpes bop palýbadan qyltıyp kóringen úsh dińgekten ómir úshin shaıqasta kemege machtalaryn pıda qylýǵa týra kelgeni kórinip-aq tur. Biraq bunymen de is ońǵarylmaǵan...

Osy sýǵa batqan kemeniń kórinisi qandaı qaıǵyly haldi elestetip turdy deseńizshi!

Budan da góri qaıǵyly kórinis,— keme ústinde ólip jatqan birneshe adamnyń denesi edi. Men sanap edim, elik altaý eken: tórteýi er adam, bulardyń bireýi rúldiń qasynda tur, kemeniń aýzynan úske shyǵyp kele jatqan kúıi bala kótergen bir áıel de kórindi.

Áıel jap-jas edi. Projektordyń jarqyraǵan sáýlesinen áıeldiń áli buzyla qoımaǵan bet ajaryn da aıqyn kórdim. Eń sońǵy sátte ol balany basynan joǵary kótepip, ustap turypty ne paıda, bıshara bóbek kip-kishkene qolymen anasynyń moınyn qushqan kúıi ólip ketipti...

Ólip qalǵan úsh matrostyń denesi olardyń erekshe bir áreket ústinde ólgenin ańǵartyp tur. Tegi, bular batyp bara jatqan kemeniń palýbasyna ózderi baılanǵan arqandy sheshpek bolyp jantalasyp jatqanda eles kerek Rúl ustaýshy tórtinshi adam qatań sabyrmen tip-tik turǵan kúıi ólipti. Qoly rúldi ustap qatyp qalǵan.

Qart rúlshi úsh machtaly kemeni muhıt túbine batyp bara jatqan sońǵy saparynda da qas qaqpastan baǵyttap turǵan sıaqty.

Ne degen úreıli kórinis! Osynaý apat sýretinen biz kópke deıin kóz aıyrmaı qaradyq ta otyrdyq.

«Naýtılýs» sýǵa batqan kemeni bir aınalyp ótken kezde men kemeniń qabyrǵasyndaǵy jazýdy da oqyp qaldym. Ol mynadaı jazý edi.

ZÝNDERLAND «FLORIDASY»

On toǵyzynshy taraý

VANIKORO

Osy qaıǵyly kezdesý bul sıaqty tolyp jatqan kezdesýlerdiń birinshisi edi. Keıin biz «Naýtılýstyń» terezesinen sýǵa batqan, sý túbinde shirip jatqan talaı kemelerdi kórdik. Teńizdiń tereńirek túbinde biz zeńbirekterdi, ıadra, ıakorlardy, shynjyrlardy osy sıaqty basqa da myńdaǵan tot basyp ketken temir tersekterdi kórdik.

11 dekabrde, biz Poýmotý arhıpelagine jaqyndadyq, Býgenvıl buǵan óz kezinde «Araldardyń qaýipti toby» dep at qoıyp ketken bolatyn. Bul arhıpelagtyń araldary shyǵys-ońtústik-shyǵystan batys-soltústik-batysqa qaraı 13°3'—70°50' ońtústik endik pen 125⁰30sý—151.°30" batys boılyqtyń aralyǵynda eki myńnan asa kılometr jerdi alyp jatatyn edi. Munyń shyǵys jaǵyndaǵy eń shetki aral Dúsı dep atalatyn da, batys jaǵyndaǵy eń shetki aral Lazarev araly dep atalatyn.

Bul arhıpelagtyń aýmaǵy úsh júz jetpis sharshy le, munda kishkene-kishkene alpys aral bardy, bulardyń ishinde fransıaǵa qaraıtyn Gambe araldarynyń toby da bar. Bul araldar — marjan araldary. Polıptardyń óte baıaý, biraq damylsyz áreketi bul araldardy sýdan kóterip keledi, erte me, kesh pe, bulardy bir birimen biriktirip qosýy da múmkin. Osydan keıin bul jańa aral bir jaǵynan Jańa Zelandıa, Jańa Kaledonıa araldary, kórshi arhıpelagtarmen ekinshi jaǵynan, Markız araldarymen qosylyp, jańa bir qurylyq qurady áli.

Sol kúni men ózimniń osy teorıamdy kapıtan Nemoǵa aıtyp edim, ol:

— Jer jańa qurylyqtardy qajet qyp otyrǵan joq, jańa adamdardy qajet qyp otyr, — dep salqyn ǵana jaýap qaıyrdy.

— Naýtılýs» kútpegen jerden, osy arhıpelagtaǵy eń tamasha aral Klermon-Tonner aralynyń janymen ótetin bop bot túzedi. Munyń ózi maǵan Tynyq muhıttyń osy bólegindegi araldardy dúnıege keltirip turǵan tamasha madrepor marjandaryn zertteýge múmkinshilik berdi.

Madrepor marjandary ızvesti qańqalarmen qaptalǵan jandy mata. Qańqa qurylystaryndaǵy aıyrmashylyqtaryna qarap, meniń ataqty ustazym Mıln-Edvard olardy bes topqa bólgen. Osy kózge ilinbeıtin mıllıardtaǵan usaq tiri jándikterdiń qaldyqtary polıpnáktarǵa aınalyp, bir kolonıa qurady. Bular ızveske aınalyp, ızvesten quz jartas, kishkene aral, kádýilgi úlken aral paıda bolady. Munda olar kishkene kólderdi qorshap turatyn ızvestsheńber quraıdy, bul kólder sý astyndaǵy jaryqtar arqyly teńizben qosylyp jatady; bul jerde olar jańa Kaledonıa jaǵalaýyndaǵydaı nemese Paýmotý arhıpelagynyń tolyp jatqan araldaryndaǵydaı, quz jartastardan bóget qorǵandar jasaıdy. Basqa jerlerde máselen, Mavrıkıa araldarynda olar tis-tis jartastar, qabyrǵalary tip-tik quzdar qalaıdy, bulardyń etekteri tıip turǵan muhıttyń túbi edáýir tereń bolady.

Biz Klermon-Tonner aralynyń eteginen birneshe kabeltteı jerde ótip bara jattyq, men bolsam, osy kip-kishkene qurylysshylardyń, asa zor áreketine súısine qarap, tańdanýmen boldym.

Konsel maǵan osyndaı bıik quzdardy jasaý úshin qansha ýaqyt kerek bolady dep surady, men oǵan: ǵalymdardyń esebi boıynsha, júz jylda osyndaı quzdyń boıy bir dúımniń, segiz bólgeniniń birindeı ósedi dep jaýap qaıyrǵanymda, ol tipti qaıran qaldy.

— Olaı bolǵanda, mundaı quz úsh júz metrge bıikteý úshin...

— Bir júz toqsan eki myń jyl kerek bolar edi, Konsel dostym! Demek bıblıa jerdi tym jasartyp jibergen. Aıtpaqshy, eger de atamzamanǵy ormandar tas kómirge aınalýy úshin asa uzaq ýaqyt kerek bolǵanyn eske alsaq bıblıanyń aıtqandary tipti qısynsyz bolyp shyǵar edi.

«Naýtılýs» muhıttyń betine qalqyp shyqqanda, qalyń orman basqan, sýdan sál ǵana shyǵyp turǵan Klermon-Tonner aralyn anyq kórdim, araldyń ızvesttopyraǵyna, ósimdik uryǵyn ekken sirá kúshti jel, dúleı daýyl bolýy kerek. Bir sátti kúni shirip bitken teńiz balyqtarymen, ósimdikterimen óńdelgen bul aralǵa kórshiles jaqyn bir jerden áldeneden bir uryqty daýyl aıdap ákelip túsirse kerek. Budan keıin myńdaǵan mıl jerdegi pálma aǵashynyń kokos shattaýyǵyn osynyń jaǵasyna tolqyn aıdap túsirse kerek. Baıaǵy uryq kóktep aǵash shyqsa kerek. Aǵashtar sý býyn jınap kishkene bulaq paıda bolsa kerek. Sóıtip ósimdikter paıda bolǵan. Jaqyn mańdaǵy jerlerden daýyl aıdap ákelgen aǵashtarǵa jabysqan túrli jándikter, qurttar bul jerde tuńǵysh mekendeýshiler bolǵan. Budan keıin tasbaqalar jaǵalaýdaǵy qumdardy qazyp, jumyrtqa salǵan. Jańa ósken jasań aǵashtardyń bastarynda qustar uıa salǵan. Sóıtip birte-birte janýarlar dúnıesi qurylǵan. Aqyr aıaǵynda, áralýan janýarlarǵa toly, jasyl ormandy jańa jerge adamdar kele bastaǵan.

Osy kózge ilinbeıtin usaq janýarlar jasaǵan araldarda tirshilik osylaı paıda bolǵan.

Keshke qaraı Klermon-Tonner alystap kórinbeı ketti de, «Naýtılýs» baǵytyn kilt ózgertti. 135° boılyqtaǵy Eshkimúıiz tropıgine kele bere súńgýir keme tropıktik zonada batys-soltústik-batys baǵytqa qaraı bet túzedi. Tropıktik kún adam aıtqysyz ystyq bolsa da, ystyqtan biz túk qaljyraǵamyz joq, óıtkeni otyz-qyryq metr tereńdikte sýdyń temperatýrasy on-on eki gradýstan aspaıtyn edi.

15 dekabrde Tynyq muhıttyń asyl qazynasy, tamasha Taıta aralynyń batys jaǵymen óttik. Tańerten bizden birneshe mıl jerde jel jaqta turǵan osy araldyń taýynyń bıik shyńyn kórdim.

Biz bul araldyń tusyndaǵy sýdan birneshe óte jaqsy markel, týns balyqtaryn jáne teńiz jylandarynyń bir túri qos tústi pelamıdany ustadyq.

«Naýtılýs» Segiz myń bir júz mıl jer júrdi. «Argo» jáne «Dúkof-Portlend» kemeleriniń adamdary apatqa ushyraǵan, Tonga-Tabý arhıpelagynyn janynan ótken kezde «Naýtılýstyń» lagy toǵyz myń jeti júz jıyrma mıl jer júrgenimizdi kórsetti.

Budan keıin biz «Iýnıon» kemesiniń komandasyn, «Ardaqty Jozefın» kemesiniń komandıri kapıtan Búroky taǵylar óltirgen aral Fıdjıdiń qasynan óttik. Bul 6° jáne 2° ońtústik endik pen 174°—179° batys boılyqtyń aralyǵynda, soltústikten ońtústikke deıin tórt júz kılometr, shyǵystan batysqa deıin úsh júz alpys kılometr alqapty alyp jatqan arhıpelag edi.

Bul birneshe irili-ýaqty araldardan, quzdardan quralatyndy, bulardyń ishindegi eń úlkenderi — Vıtı-Levý, Vanýa-Levý jáne Kandýbon araldary edi.

Torrıchellı barometr jasap shyǵaratyn 1643 jyly bul araldardy Tasman ashqan bolatyn. XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bul araldarda Kýk, odan keıin Antraktasto, aqyr aıaǵynda, 1827 jyly Dúmon- Dúrvıl bolyp osy geografıalyq túıinniń bárin sheship berdi.

«Naýtılýs» Vaıleva shyǵanaǵyna da jaqyndap qaldy, munda Laperýzdyń kemesiniń apatqa ushyraýynyń qupıa syryn tuńǵysh ashqan kapıtan Dılon jan túrshigerlik sumdyq oqıǵalardy basynan keshirgen bolatyn.

Biz birneshe ret aý tastap, osy shyǵanaqtan kóptegen ýstrıs alyp shyqtyq. Biz olardy stol ústine ákelgen boıda-aq dereý arshyp jep aldyq. Vaıleva shyǵanaǵynyń ýstrısteri meken etken qaırań óte úlken eken.

Árbir ýstrıs eki mıllıonǵa deıin jumyrtqa salady, sondyqtan eger kóptep enýine jol bermeıtin myńdaǵan jaýlary bolmasa, ýsgrıster shyǵanaqty lezde-aq toltyryp jiberer edi.

Egep Ned Lend óziniń obyrlyǵyna qapa bolmasa ol da bolsa ýstrıstyń birden-bir sińimdi tamaq bolýynyń arqasy edi. Shynynda da bir adamnyń kúndiz ishetin tamaǵynda úsh júz otyz bes gram azot zattary bolý kerek bolsa, bul úshin basyn alyp tastaǵan 192 ýstrıs jeý kerek bolar edi.

25 dekabrde «Naýtılýs» 1606 jyly Krıvoe ashqan, 1768 jyly Býgenvıl zerttegen, 1773 jyly Kýk osy kúngi atyn qoıǵan Novo-Gebrıd arhıpelagynyń araldarynyń arasymen kele jatyr edi. Biz Arrý aralyna óte jaqyn jerden ettik. Tús kezindegi baıqaý júrgiziletin ýaqytta men kemeniń ústine shyǵyp, osy araldy kórdim. Bul qalyń ný basqan, asa bıik taý shyńy bar aral eken.

Kapıtan Nemony kórmegenime segiz kún bolyp qalyp edi. 27 dekabr kúni tańerteń ol salonǵa kirdi de, menimen tap bir budan bes-aq mınýt buryn kórisken adamdaı basyn ıdi. Men bul kezde kartadan «Naýtılýstyń» jolyn izdep tur edim.

Kapıtan stolǵa keldi de, suq qolymen kartanyń bir jerin kórsetip:

— Vanıkoro,— dedi.

Bul sóz maǵan atylǵan myltyq daýysyndaı bop estildi. Bul — Laperýzdyń kemesi apatqa ushyraǵan kishkene araldyń aty edi.

Men ushyp túregeldim.

— «Naýtılýs» Vanıkoroǵa qaraı kele jatyr ma?

— Ia, profesor,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan.

— «Býssol», «Astrolábıa» kemeleri apatqa ushyraǵan áıgili araldy men kóredi ekem ǵoı! Banıkoroǵa qashan kelemiz?

— Biz kelip te qaldyq, profesor.

Kapıtan Nemoǵa erip men de kemeniń ústine shyǵyp, tóńirekke kóz jiberip qaraı bastadym. Soltústik-shyǵystan eki aral kórindi, sóz joq, bulardyń ekeýi de aınalasy uzyndyǵy qyryq mıldeı marjan qorǵandarmen qorshalǵan negizi janartaýly araldar.

«Naýtılýs» tap-tar qyly arqyly marjan qorǵanynyń ishine ótip, jardyń arǵy jaǵyndaǵy tereńdigi elý-alpys metrdeı Gavanǵa keldi. Men, jaqyndap kele jatqan bizderge bıik pálma aǵashtarynyń saıasynda esteri shyǵa qarap, tań qalyp turǵan birneshe taǵylardy kórdim. Olar, sirá, «Naýtılýsty» urshyq tárizdi qara korpýsyn orasan úlken kıt eken dep qalsa kerek.

Kapıtan Nemo Laperýzdiń apatqa ushyraýy týraly ne bilesiń dep surady.

— Meniń bilgenimdi jurttyń bári biledi,— dedim men.

— Óte jaqsy. Sol jurttyń bári biletindi maǵan aıtyp bere alasyz ba?

— Aıtyp bergende qandaı,— dep jaýap qaıyrdym men.

Sóıtip, men oǵan Dúmon-Dúrvıl aıtqan habardyń mazmunyn aıtyp berdim.

Bul faktlerdiń qysqasha mazmuny mynadaı edi.

Laperýzdi jáne onyń kómekshisi kapıtan de-Langldi 1785 jyly Lúdovık XVI «Býssol», «Astrolábıa» deıtin eki kememen búkil dúnıe júzin aınalyp shyǵý saparyna jóneltedi.

Laperýzdiń kemeleri uzaq ýaqyt boıyna qaıtpaǵanǵa mazasyzdanǵan Fransýz úkimeti 1791 jyly «Rozysk», «Nadejda» atty eki soǵys kemesin jabdyqtap Brýnı d'Antrkastonyń basqarýymen qutqarýshy ekspedısıa shyǵarady, bular Bresten 28 sentábrde shyǵady. Eki aıdan keıin úkimet «Elbermel» kemesiniń kapıtany Boýen degen bireý, Georgııdiń ońtústik jaǵalaýynan apatqa ushyraǵan áldenendeı bir kemeniń synyqtaryn baıqapty degendi estıdi. Biraq osy dáıeksizdeý habardy da estimegen d'Antrokasto Admıralıtet araldaryna qaraı tarta beredi óıtkeni kapıtan Gýnter raportynda Laperýzdyń kemeleri Admıralıtet araldarynda qırady dep kórsetken bolatyn.

d' Antrkastonyń izdegeni tabylmaıdy. «Rozysk» pen «Nadejda» Vanıkoroǵa soqpaı óte shyǵady. Júzý sapary baqytsyz sapar bolady, óıtkeni d'Antrkastonyń ózi de, eki kómekshisi de, ekspedısıa quramynan da kóptegen matrostar qaza tabady.

Laperýzdiń kemeleriniń apatqa ushyraǵanyń alǵashqy ret dál anyqtap, onyń naqty izine túsken teńizdiń qart kókjaly kapıtan Dılon bolady. 1824 jyly ol «Svátoı patrık» atty kememen Novo-Gıbrıd tobyna jatatyn Tıkopıa aralyna kelip toqtaıdy. Bul jerde oǵan bir túzemdik qylyshtyń kúmis sabyn satady, osy saptan oıylyp jazylǵan áldenendeı bir jazýdyń izi baıqalady. Sol túzemdik Dılonǵa: budan alty jyl buryn Vanıkorodan eki evropalyqty kórdim, bul ekeýi osy araldyń mańyndaǵy bir rıfke soǵylyp qıraǵan kemede matros bolyp qyzmet istegen eken degendi aıtady.

Bunyń apatqa ushyrady dep turǵan kemesi, búkil dúnıe júzin qobaljytqan Laperýz kemesi ekenin Dıloı bile qoıady. Ol, túzemdiktiń aıtýy boıynsha, qıraǵan kemeniń kóp belgileri qalǵan Vanıkoro aralyna barmaqshy bolady. Biraq qatty jelder men aǵystar oǵan bul oıyn oryndaýǵa múmkindik bermeıdi.

Dılon Kalkýttaǵa qaıtady. Munda ol óziniń osy ashqan jańalyǵymen Azıalyq qoǵam men Ost-Indıa kompanıasynyń nazaryn aýdaryp, taǵy da bir «Rozysk» degen kemeni qolastyna alady. 1827 jyly 23 ıanvarda ol fransýz ókilimen birge Kalkýttadan shyǵady.

Tynyq muhıttyń talaı jerine toqtaı kelip, aqyr aıaǵynda, 1827 jyly 7 ıýlde «Rozysk» kemesi, qazir «Naýtılýs» kelip toqtaǵan Vaný gavanyna kelip ıakor tastaıdy.

Dılonǵa bul jerden apatqa ushyraǵan kemelerdiń kóptegen qaldyqtary: ıakorlar aspap-saımandar, tasyǵyshtar, on segiz qadaqtyq ıadrolar, astronomıalyq aspaptardyń synyqtary, aqyr aıaǵynda, «Meni Bazen quıdy» degen jazýy, Brest arsenalynyń tańbasy, «1785» jyl degen datasy bar qola qońyraý tabylady. Endi kúmándanarlyq túk qalmaıdy.

Dılon dáleldi kóbirek jınaý úshin bul jerde 1827 jyldyń oktábr aıyna deıin bolady. Budan keıin ol ıakordy sýdan alady da, Novaıa Zelandıany basyp Kalkýttaǵa qaıtady. Qalkýttan Fransıaǵa keledi, Fransıada ony asa qurmettep qarsy alady.

Dılonnyń, ashqany jaıynda eshteńe bilmegendikten bul kezde «Astrolábıa» dep atalǵan kemeniń komandıri Dúmon-Dúrvıl, basqa bir baǵytta apatqa ushyraǵan kemelerdiń izin kesýmen bolady: oǵan bir kıt aýlaýshy, Novaıa Kaledonıa men Lýzıada taǵylarynan jurt Lúdovık ordeni men medalin kóripti deıdi.

Vanıkorodan Dılon ketkennen keıin eki aıdan soń, Dúmon-Dúrvıl Gobart-Toýnoǵa kelip toqtaıdy. Dılonnyń jumbaq istiń jaıyn ashqanyn ol osy jerde biraq biledi. Buǵan qosa Kalkýttadan kelgen «Iýnıon» kemesi kapıtanynyń kómekshisi Djem Gobbs degen bireýdiń aıtqan habaryn estıdi. Bul adam, 8°18' ońtústik endik pen 159°30' shyǵys boılyqtyń aralyǵyndaǵy bir aralǵa toqtaǵan kezde túzemdikterdiń qolynan uzyn temir taqta jáne qyzyl mata keskindisin kórdim degendi aıtady .

Dúmon-Dúrvıl, bir birine qaıshy habarlardan basy qatyp, qaısysyna nanatynyn bilmeı, oılanyp-tolǵanyp kelip, aqyrynda, kapıtan Dılonnyń izin basyp júrmek boldy.

1828 jyly 10 fevralda «Astrolábıa» Tıkopıa aralyna kelip, osy jerde oryn tepken bir aq násildi matrosty ózine losman etip alyp, Vanıkoroǵa qaraı tartyp ketedi. 12 fevralda aralǵa keledi de, «Astrolábıa» toǵyz kún boıy marjandar sheńberiniń syrtynda qalyp qoıyp, tek 20 fevralda ǵana Vaný gavanyna kiredi.

23 fevralda «Astrolábıa» matrostary, araldy aralap qaıtqanda, apatqa ushyraǵan kemelerdiń bolmashy ǵana birneshe synyǵyn alyp keledi. Túzemdikter kemeniń apatqa ushyraǵan jerin kórsetýden bas tartady, qansha moshqap surasa da, túsinbegen, bilmegen bop eshnárse aıtpaı qoıady. Túzemdikterdiń bul qylyqtary kúdikti bolyp kórinedi, tegi bular, apatqa ushyraǵandarǵa qysastyq istegen ǵoı degen oı týǵyzady. Laperýzdyń jáne onyń baqytsyz joldastarynyń ólimi úshin Dúmon-Dúrvıl bizden kek ala kelgen eken dep túzemdikter shynynda qatty qoryqsa kerek.

Biraq 26 fevralda syılyq beriledi degen ýádeni esitip, syılyqqa qyzyǵyp, ózderine tımeıtinine kózderi jetip alǵan túzemdikter, kapıtannyń kómekshisi Jakınoǵa eki keme apatqa ushyraǵan jerdi kórsetedi.

Paký men Vaný quzynyń aralyǵyndaǵy, tereńdigi tórt-bes metr bul jerde ızvesttoty basa bastaǵan ıakorlar, zeńbirekter, quıylǵan kesek-kesek temir men qorǵasyndar tabylady. «Astrolábıanyń» qaıyqtary osy araǵa kelip bir myń segiz júz qadaq tartatyn ıakordy, qadaqty zeńbirekti, bir kesek qorǵasyndy jáne eki myń tas oıǵyshty teńiz túbinen zorǵa shyǵaryp, kemege alyp keledi.

Laperýz araldyń jaǵalaýynda eki kemeden aırylǵannan keıin, sol kemelerdiń qaldyqtary men synyqtarynan úshinshi bir kishkene keme jasap alyp, ashyq teńizge qaraı ketkenin Dúmon-Dúrvıl túzemdikten surap bilip alady... Biraq qaıda ketkenin eshkim bilmeıdi.

«Astrolábıa» komandıri osy kezde erjúrek teńiz júzýshisi men onyń joldastaryna mangıfer saıasynda eskertkish ornatylsyn dep buıryq beredi. Bul marjan turǵynyń ústine ornatylǵan qarapaıym ǵana tórt qyrly tas pıramıda edi. Bul eskertkishke bir kesek temir qosylǵan emes, bul temirge qyzyǵyp, túzemdikter eskertkishti buzbasyn degendik edi.

Osydan keıin Dúmon-Dúrvıl bul aradan dereý ketpekshi bolady.

Biraq «Astrolábıanyń» komandasy bul jerde indet bop taraǵan bezgek aýrýyna shaldyǵyp, ábden álsirep qalǵan edi, komandırdiń ózi de aýrý bolatyn. Osynyń saldarynan olar qaıtý saparyna tek 17 martta ǵana shyǵa alady.

Laperýzdiń taǵdyry nemen bitkenin Dılonnyń ashqandyǵy jaıly Dúmon-Dúrvıl túk bilmeıdi dep qorqyp, osy kezde Fransýz úkimeti Vaııkoro aralyna Legoarna de-Tromelenniń basqarýymen «Baıonezka» kemesin jibergen-di.

«Baıonezka» Vanıkoro jaǵalaýyna toqtaǵan kezde, «Astrolábıa» bul aradan birneshe aı buryn júrip ketken edi, «Vaıonezka» eshbir jańa dokýment te taba almaıdy, biraq taǵylardyń Laperýz eskertkishin esirkegendikterine kózderi jetedi.

Meniń kapıtan Nemoǵa bar aıtqanym osy-aq boldy.

— Sonymen,— dedi ol maǵan,— osy kúnge deıin Vanıkoroda apatqa ushyraǵandardyń jasaǵan úshinshi kemesi qaı jerde, qalaı apat bolǵanyn eshkim bilmeı me?

— Muny eshkim de bilmeıdi.

Kapıtan túk jaýap qaıyrmady, tek salonǵa baralyq degen ısharat bildirdi. «Naýtılýs» birneshe metr tómen tústi, terezelerdiń temir qaqpaqtary da ashyldy.

Men mańdaıymdy terezege taqap qarap edim, yǵy-jyǵy marjan qatparlarynyń, zoofıt ósimdikteri men sý baldyrlarynyń astynan, árli-berli júzip júrgen kóptegen balyqtardyń arasynan, Dúmon-Dúrvıldiń ekspedısıasy ala almaǵan ıakorlardy, zeńbirekterdi, machtalardy, shynjyrlardy, ıadrolardy baıqadym. Bulardyń bárin de zoofıtter basyp ketipti.

Men qaıǵyly haldi elestetken osy synyqtarǵa qarap turǵanymda Kapıtan Nemo muńly daýyspen bylaı dedi:

— Kapıtan Laperýzdiń ekspedısıasy Fransıanyń jaǵalaýynan «Býssol», «Astrolábıa» degen eki kememen bir myń jeti júz seksen besinshi jyly, jetinshi dekabrde shyqqan. Ekspedısıa áýeli Novaıa Kaledonı odaǵy Botanı-Beıge keledi, sodan Santa-Krýske qaraı bet alyp, Gavaı tobyna jatatyn Namýka aralyna kelip toqtaıdy. Aqyr aıaǵynda, Laperýzdiń kemeleri Vannkoronyń belgisiz bir quzyna qaraı keledi. Alda kele jatqan «Býssol» kemesi ońtústik jaǵalaýdaǵy bir rıfke kelip soǵylady. Oǵan kómek kórsetpekshi bolyp kele jatyp «Astrolábıa» kemesi de bir rıfke soqtyǵysyp qalady. «Býssol» kemesiniń qas qaqqansha-aq tas-talqany shyǵady. Al, qırap, qaırańdap qalǵan «Astrolábıa» jelge qarsy ornynan qozǵala almaı birneshe kún turyp qalady. Túzemdikter apatqa ushyraǵandardy jaqsy qabyldaıdy. Laperýz osy aralda turaqtap, eki kemeniń synyqtarynan bir kishkene keme jasaıdy. Birneshe matros óz erikterimen osy Vanıkoroda qalyp qoıady. Qalǵandary aýrý jegideı jep álsirep tursa da, kishkene kemege minip, Laperýzben birge Solomonovtar araldaryna qaraı ketedi. Sóıtip, Razocharovanıa, (túńilý men Ýdovletvorenıa (qanaǵattaný) múıisiniń aralyǵyndaǵy araldardyń ishindegi eń úlken araldyń janynda bular apatqa ushyrap, bári birdeı qaza tabady.

— Biraq, muny siz qaıdan bilesiz?—dedim men daýystap.

— Olardyń apatqa ushyraǵan jerinen men mine, mynany taptym.

Osyny aıtty da, kapıtan Nemo maǵan qaqpaǵynyń syrtynda fransýz gerbi bar qańyltyr qobdıshany usyndy. Qobdıshany tuzdy sýda tot basyp qalypty. Kapıtan ony ashqan kezde men ishinen sarǵaıyńqyrap qalǵan bir qaǵazdy alyp kórdim.

Bul kapıtan Laperýzge teńiz mınıstriniń jibergen nusqaýy eken, buǵan Lúdovık XVI de óz qolymen belgi soǵypty.

— Mine, bul teńizshige laıyq ólim!—dedi kapıtan Nemo.— Ol typ-tynysh marjan molada jatyr, meni men meniń joldastarymnyń molasy osyndaı bolsa, men qýanar edim...

Jıyrmasynshy taray

TORRES BUǴAZY

Dekabrdiń 27 nen 28 ne qaraǵan túnde, «Naýtılýs» Vanıkorodan shyǵyp, asa zor shapshańdyqpen ońtústik batysqa qaraı tartyp berdi. Úsh kúnniń ishinde ol Vanıkorony Novaıa Gvıneıanyń ońtústik-shyǵys bóleginen bólip tastaıtyn qashyqtyqqa uzap ketti, ıaǵnı úsh myń kılometrden asa jer júrdi.

1868 jyly 1 ıanvarda tańerteń Konsel meni «Naýtılýstyń» ústinde jolyqtyrdy.

— Jańa jyl baqytty jyl bolsyn dep tilek aıtýǵa qojaıyn ruqsat berer me eken? — dedi Konsel.

— O ne degenińiz, o ne degenińiz, Konsel.

Parıjda, botanıkalyq baýda, óz kabınetimde otyrǵan shaqta sizdiń tilegińizdi qandaı qabyldasam, munda da sondaı shyn yqylaspen qabyldaımyn. Quttyqtaǵanyńyz úshin úlken raqmet, óz tarapymnan, ózińdi de quttyqtaımyn. Tek, jańa jyl baqytty bolsyn degen tilegińizdi qalaı túsiný kerek, ruqsat etseńiz, sony bilgim keledi: bul baqytty bolý tutqynda bolýymyzdyń aıaqtalýyna baılanysty ma, álde osy tamasha saıahatta bola berýge baılanysty ma?

— Shynymdy aıtsam,— dedi Konsel,— qojaıynǵa qalaı dep jaýap qaıyrýǵa bilmeı otyrmyn. Sóz joq, biz óte qyzyqty nárselerdi kórip kelemiz, osynda bolǵan eki aıdyń ishinde zerigýge de murshamyz kelgen joq. «Naýtılýstaǵy» kórinisterdiń biri birinen ótken kórinis bolyp keledi ǵoı. Eger de ylǵı osylaı bola berse, áli nendeı bir tamashalardy kóretinińizge tipti kóz jetpeıdi! Meniń oıymsha, mundaı jaǵdaıdy osy sapardan keıin eshýaqytta kezdestire de almaspyz, sirá...

— Eshýaqytta kezdespeıdi! Durys aıtasyz, Konsel.

— Munyń ústine, kapıtan Nemo da óziniń «eshkim de emes» — degen latyn atyn aqtap keledi, tipti biz úshin ol bul dúnıede joq adam sıaqty, eshbir zalaly joq.

— Durys, Konsel.

— Sondyqtan, qojaıynǵa: kórmegenniń bárin de kerýge múmkindik beretin jyldy baqytty jyl sanaımyn der edim.

— Bárin de deısiz be, Konsel? Bul, múmkin tym, kóbirek bolar. Aıtpaqshy, bul jóninde Nedtiń oıy qalaı?

Ped Lend múldem kerisinshe oılaıdy,— dedi Konsel. Ol qaryn ámirinen shyǵa almaıtyn qarapaıym adam. Udaıy balyqqa qaraý, balyqty jeý, ony ábden toıdyrǵanǵa uqsaıdy. Nannyń, ettiń, sharaptyń bolmaýy, qan bıfshteksterdi jep, araq-sharapty kúnde iship daǵdylanyp alǵan bul aǵylshyn-saksqa óte qıyn soryp tur.

Al, bular meniń oıyma kirip te shyǵar emes,— dedim men.— «Naýtılýs» tártibine ábden daǵdylanyp alyppyn.

— Men de,— dep jaýap qaıyrdy Konsel,— sondyqtan Ned Lend osy kemeden qashýǵa qandaı yntyq bolsa, osy kemede qalýǵa men de sondaı yntyqpyn. Sóıtip, eger keler jyl men úshin baqytsyz jyl bolyp bastalsa, ol úshin baqytty jyl bolyp bastalady jáne kerisinshe. Sóıtip ekeýmizdiń bireýimiz, sózsiz, qanaǵattanamyz. Qojaıyn ózi úshin ne tilese, men de ol úshin sony tileımin.

— Raqmet Konsel. Jańa jyl syılyqtary jaıyndaǵy máselelerdi keıinge qaldyra turalyq ta, qatty qol qysysaıyq... Ázirge basqa aıtarym joq.

— Qojaıyn, eshýaqytta mundaı jomart bolyp kórgen emes,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.

2 ıanvarda lag, Japon teńizinen shyqqannan beri on bir myń úsh júz qyryq mıl jer júrgenimizdi kórsetti.

«Naýtılýstyń» aldynǵy jaǵynda Avstralıanyń soltústik-shyǵys jaǵalaýyn jýyp jatqan marjandar teńiziniń qaterli bir alqaby bar-dy.

1770 jyly 10 ıýnde kapıtan Kýktiń kemesin qurtyp jibere jazdaǵan rıfterden quralǵan opasyz bógetten bizdiń kememiz birneshe mıl jerde kele jatyr edi. Kýk minip kele jatqan keme quz jartasqa soǵylyp qalady, kemeniń oıylyp ketken jerin marjandardyń kesegi bitep qalyp, tek sonyń arqasynda ǵana keme apattan aman qalady.

Teńiz tolqyndary kúndeı kúrkirep damylsyz soǵylyp jatqan uzyndyǵy úsh júz alpys le bógetti kórgim-aq keldi.

Biraq keme tereńirek túsip ketti de, marjandar turǵyzǵan qabyrǵalardy kóre almadym, sóıtip bul tustaǵy faýnalarmen tanysyp, aýǵa túsken balyqtardy qaraýmen ǵana qanaǵattanýǵa týra keldi.

Men áralýan balyqtardyń ishinen ólgennen keıin joıylyp ketetin, kóldeneń tartylǵan jolaqtary bar úlkendigi týnstaı, kúmis-kókshil skýmbrıany baıqadym. Osy skýmbrıalar bizge ilesip úıir-úıirimen kele jatqandy, bulardyń eti izdesek te taptyrmaıtyn óte dámdi taǵamdardyń biri boldy. Aýǵa uzyndyǵy bes santımetrden aspaıtyn, eti óte dámdi, kóptegen sparlar da naǵyz teńiz qarlyǵashtary — trıglder de ilindi. Aýǵa túsken mollúskalar men zoofıtterdiń ishinde alsıonarıılardyń, lýjankalardyń, baıdarlardyń, molotoktardyń ókilderi de bar edi.

Endi eki kúnnen keıin, biz marjandar teńizinen óttik, 4 ıanvarda, Novaıa Gvıneıa jaǵalaýy da kórindi. Kapıtan Nemo maǵan bir kezdeskende, Torres buǵazy arqyly Indıa muhıtyna ótpekshi ekenin aıtty. Basqa túk aıtqan joq, biraq Ned Lend úshin osy da jetkilikti boldy. Biz Evropa teńizderine jaqyndap kelemiz degendi meıirlene aıtty ol.

Torres buǵazy, qaterli rıfteri bolǵandyqtan, ári jaǵalaýynda turatyn taıpalary óte taǵy bolǵandyqtan jaman atty buǵaz bolatyn. Bul Avstralıany Novaıa Gvıneıadan bólip turatyn buǵaz edi.

Tús kezinde kapıtannyń kómekshisi sekstanttyń kómegimen kún kóziniń bıiktigin anyqtap alyp jatqanda men órkesh-órkesh bolyp kóterile kele joǵarǵy jaǵy súp-súıir kók shyń bop bitken Arfalks taýlarynyń tóbelerin kórdim.

«Naýtılýs» eń batyl degen teńiz júzýshileri de kireberisinde oılanyp, kibirtiktep qalatyn, dúnıe júzindegi birden-bir qaýipti buǵazǵa da taıanyp qaldy. Bul buǵazdy ońtústik teńizderden Melanezıaǵa qaıtyp kele jatqan betinde Lýı Pade de-Torres ashqan edi; munda 1840 jyly Dúmon-Dúrvıldiń ekspedısıasy da qaırańdap qalyp, apatqa ushyraı jazdaǵan. Tipti qaırańnan, jartastan qoryqpaıtyn, «Naýtılýs» ta bul buǵazdyń marjan rıfterinen saqtanaıyn dedi.

Torres buǵazynyń eni shamamen aıtqanda, júz otyz bes-júz qyryq kılometr, biraq, osy eki ortadaǵy sansyz kóp araldardan, kishkene araldardan, sý astyndaǵy quz-jartastardan ótip shyǵý tipti múmkin emes-ti.

Kapıtan Nemo, muny eske alyp, qajetti saqtyq sharalarynyń bárin de qoldandy: «Naýtılýs» jarym-jartylaı sýǵa batyp jaılap qana júzip kele jatty. Vıntiniń qalaqtary da sharshaǵan kıttiń quıryǵy sıaqty sýdy baıaý ǵana sabalap keledi.

Osy jaǵdaıdy paıdalanyp eki joldasym men úsheýmiz únemi bos turatyn keme ústine shyǵyp, shtýrval kúımesine súıenip turdyq. Kapıtan Nemo onyń ishinde «Naýtılýsty» ózi basqaryp otyr edi.

Meniń kóz aldymda Torres buǵazynyń tamasha kartasy jatyr. Bul kartany ınjener-gıdrograf Vınsendo Dúmýlen men ekspedısıanyń mıchmany, keıin Dúmon-Dúrvıldiń búkil jer júzin aınalyp ótý saıahatyna qatysyp admıral bolǵan — Kýpvan-Dúbýa jasaǵan edi. Bul karta jáne kapıtan Kıng jasaǵan karta Torres buǵazynyń eń jaqsy kartalary edi, bular jol taýyp ótýge bolmaıtyn osy shym-shytyryq buǵazdyń barlyq túıinderin sheship bere alatyn kartalardy. Men bul eki kartaǵa asa zer salyp qaradym.

Kenetten «Naýtılýs» kele jatqan jerde teńiz sýy burqyldaı bastady. Ońtústik-shyǵystan soltústik-batysqa qaraı saǵatyna eki jarym mıl shapshańdyqpen ótip jatqan óte kúshti aǵys, árbir adym saıyn qyltıyp sýdan shyǵyp turǵan rıfterge soǵylyp dúrligip jatyr edi.

— Qaýypty tús! — dedi maǵan Ned Lend.

— Shynynda da, budan qıyn jol bolmas,— dep jaýap qaıyrdym men,— jer talǵamaıtyn «Naýtılýs» úshin de óte qıyn jol.

— Anturǵan kapıtan júretin jolyn jaqsy biletin shyǵar, áıtpese bir qaqtyqqanda-aq «Naýtılýstyń» byt-shytyn shyǵaratyn kádýilgi marjandar botqasyn aldymyzdan áli de kórip turmyz,— dedi Ned.

Shynynda da jaǵdaı óte aýyr edi. Biraq «Naýtılýs» beıne bir sıqyry bardaı nebir qaterli degen jartastardy da janamalaı aman-esen ótip shyqty. Ol Dúmon-Dúrvıldiń kemesi apatqa ushyraı jazdaǵan, «Astrolábıa» men «Ýserdnyı» salǵan jolmen júrmedi. Súńgýir keme ol joldan soltústikke taman syrttaı júrip otyrdy da tek Merreı aralyn aınalyp ótkennen keıin ǵana ońtústik-batysqa qaıta oralyp, Kýmberlend ótkeline keldi. Men kapıtan Nemo «Naýtılýsty» endi týra osy ótkeldiń boıymen júrgizedi eken dep edim, biraq, soltústik-batysqa qaraı kilt buryldy da, súńgýir keme sansyz kóp araldar men aralsymaqtardyń aralarymen bultaqtaı júzip otyryp, Taýnda araly men Opasnyı kanalyna keldi.

— Iapyr-aý, kapıtan Nemo saqtyqty qoıyp, Dúmon-Dúrvıldiń kemesi otyryp qalatyn aq qaıran kanalǵa túspekshi me? — dep turǵanymda, «Naýtılýs» taǵy da baǵytyn ózgertip, batys jaqtaǵy, Gvaboroar aralyna qaraı biraq tartty.

Tústen keıingi saǵat úsh shamasy edi. Astan-kesteni shyqqan buǵaz sýy kemerine kelip bolyp saıabyrlaı bastaǵan-dy. «Naýtılýs» Gvaboroar aralyna da kelip qaldy. Pálma aǵashtary ósken óte ádemi jaǵalaýǵa eki-aq mıldeı qalǵamyz.

Kenetten keme qatty aýytqyp ketti, men qulap kettim. «Naýtılýs» bir rıfke soqtyǵyp, bir jaǵyna sál jantaıyp turdy da qaldy.

Men de túregeldim, kemeniń ústine kapıtan Nemo da, kómekshisi de shyǵa keldi. Olar kemeni qarap shyqty da, men túsinbeıtin tilde birer aýyz sóz sóılesti.

Jaǵdaı, mine, osylaı bolyp qaldy. Shtrıborttan qaraǵanda, soltústikten ońtústikke qaraı sozylǵan alyp qol sıaqty bolyp Gveboroar araly jatyr. Shyǵys jaqta rıfterdiń tóbeleri de sýdan kórine bastady.

Biz bir qaırańǵa kelip myqtap otyryp qalyppyz, munyń ústine, bul jerge sý óte az keledi eken. Alaıda, kemeniń korpýsy óte myqty edi, rıfke soqtyǵyp qalsa da eshbir jeri búlinbepti. Biraq, eger «Naýtılýs» osy qaırańnan shyǵa almasa, onda, onyń osy jartasta máńgi qalǵany, demek bul kapıtan Nemonyń kemesi qurydy degen sóz.

Ádettegisinshe salqyn-sabyrly shyraımen kapıtan Nemo janyma kele bergende meniń oılap turǵanym osy edi. Onyń bet ajarynda abyrjý belgisi de, kúıiný belgisi de joq bolatyn.

— Apat pa? — dep suradym men.

— Joq, az ǵana kidiris,— dep jaýap qaıyrdy ol.

— Áıtkenmen, bul oqıǵanyń saldarynan ózińiz at-tonyńyzdy ala qashyp júrgen qurlyqqa qaıta oralyp júrmes pe ekensiz?

Kapıtan maǵan oqys bir qarady da, basyn shaıqady. Tegi, maǵan: meni eshnárse de eshýaqytta da jerge qaıtara almaıdy degendi ańǵartqysy keldi bilem.

Osydan keıin ol:

Sizge ne bolǵan, profesor? «Naýtılýstyń» jaǵdaıy onsha kúder úzerlikteı emes. Ol sizdi muhıttyń talaı ǵajaıyp keremetterimen tanystyrady áli. Bizdiń saıahatymyz jańa ǵana bastaldy, men sizben joldastyqtan bulaı tez aırylǵym kelmeıdi!

— Alaıda, kapıtan,— dedim sóziniń kekesiniń baıqamaǵan bolyp, — «Naýtılýs» sýdyń naǵyz qyzý tasqyndaǵan kezinde qaırańdap qalyp otyr ǵoı. Esińizde bolsyn, Tynyq muhıttyń sýynyń tasýy jalpy alǵanda, shamaly bolady. Eger de siz «Naýtılýsty» jeńildetýdiń bir tásilin tappasańyz, onda kemeńizdi qaıtyp sýǵa túsire alatynyńyzdy men bilmeı turmyn.

— Durys aıtasyz, profesor,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo,— Tynyq muhıtta sýdyń tasýy shamaly bolady, biraq, degenmen, Torres buǵazynda tasqan kezde bip jarym metr kóteriledi, búgin tórtinshi ıanvar, al endi bes kúnnen keıin aı da tolady. Egerde jerdiń osy aınymas serigi aı, teńiz sýyn jetkilikti dárejede joǵary kóterip, maǵan bolmashy ǵana qyzmet kórsetpese, men buǵan óte tańdanǵan bolar edim.

Osy sózderdi aıtty da, kapıtan Nemo, kómekshisi ekeýi «Naýtılýstyń» ishine túsip ketti.

Súńgýir keme osy jerde ósip turǵan nársedeı qozǵalmastan tur, marjan polıpteri óziniń ajyramas sementi men «Naýtılýsty» jartasqa beıne bir jabystyryp tastaǵan tárizdi.

— Sóıtip ne bolatyn boldy profesor myrza? — dep surady Ned Lend kapıtan ketisimen o da kelip.

— Bolǵany sol, Ned dostym biz 9 ıanvarǵa deıin sýdyń tasýyn kútip, typ tynysh jatatyn boldyq. Aı bizdi esirkep qaırańnan shyǵaryp alatyn kórinedi.

— Bolǵany sol ma?

— Bolǵany sol.

— Iakordy jınap alyp, mashınany bar kúshimen júrgizip, kemeni qaırańnan shyǵaryp alý, kapıtannyń oıynda joq deńiz.

— Kemeni sýdyń ózi-aq shyǵaratyn bolsa, bul aıtylǵandardy istep ne kerek? — dep jaýap qaıyrdy Konsel.

Kanadalyq Konselge ala kózimen bir qarady da, ıyǵyn qozǵap qoıdy.

— Qashan aıttyń demeńiz, profesor myrza,— dedi Ned maǵan qarap,— osy temir saýyt endi qaıtyp sýdyń astynda da, ústinde de júre almaıdy! Buny tek endi qıratyp, satý ǵana qaldy. Sondyqtan men kapıtan Nemony bizden aıyratyn ýaqyt jetti dep oılaımyn!

— Baıqaısyz ba, Ned dostym,— dep jaýap qaıyrdym men,— osy tamasha kemeniń bolashaǵy týraly jurttyń bári birdeı sizshe oılamaıdy. Tórt kún shydańyzshy — biz sonda, Tynyq muhıttyń sýy qandaı kúshpen tasatynyn dál bilemiz. Aıtqandaıyn, qashý týraly keńes, Anglıanyń nemese Provanstyń jaǵalaýy kórinip tursa oryndy bolar edi. Biraq bizge taıaý jaǵalaý Novaıa Gvıneıanyń jaǵalaýy, al oǵan barýǵa asyǵýdyń qajeti joq. Eger de «Naýtılýs» osy qaırańnan kóterile almaıtyn bolsa, kózdi jumyp táýekelge bel baılaýǵa qashan da bolsa, bolady ǵoı.

— Alaıda, tym qurysa jerge túsýge de bolmas pa eken? — dep surady qynjylyp Ned Lend.— Mynaý turǵan aral. Ol aralda aǵash esken. Aǵash arasynda jer betiniń janýarlary — tiri kotletter, rostbıfter, bıfshtekster júr ǵoı... Átteń, bir kesek et bolsa, qumarlana jer edim!

— Bul jóninde Nedtiń pikiri durys,— dedi Konsel,— men tolyǵynan qosylamyn. Jer basyp júrýdi umytyp qalmaý úshin, osy jaǵalaýǵa túsýge, qojaıyn óziniń dosy, kapıtan Nemodan ruqsat ala almas pa eken?

— Men ruqsat suraýyn, suraıyn biraq onyń ruqsat bermeıtinine meniń kózim jetip tur.

— Áıtkenmen, qojaıyn surap kórsin,— dedi Konsel,— eń bolmasa, kapıtan Nemonyń bizge degen bostandyǵynyń shegin bilip alaıyq.

Meni qaıran qaldyryp, kapıtan Nemo sózge kelmeı shyn yqlasymen ruqsat berdi. Ol tipti qaıtyp kelemiz dep ýáde berińiz de degen joq. Biraq, Novaıa Gvıneıa aralynda serýen qurý asa qaterli bolatyn, men Ned Lendke osy aralǵa túsip, serýen qurýǵa keńes bermes edim.. Túzemdik-papýastardyń qolyna túskenshe, «Naýtılýsta» tutqyn bolyp qala bergenimizdiń ózi jaqsy bolar edi.

Kapıtan Nemodan bizben birge barýǵa qalaı qaraısyz dep suraı almadym. Onyń ber jaǵynda bizben birge bir de matrosty jibermeıtindiginde de eshbir kúmánim joq edi. Qaıyqty Ned Lendtiń ózi basqarýyna týra keletinin de bildim. Biraq jer bizden eki-aq mıldeı edi, aıtýly teńizshi Ned Lend de, úlken kemelerge ǵana qaýipti jartastardyń arasymen jep-jeńil kishkene qaıyqty eshbir qıyndyqsyz-aq basqaryp, tilegen jerimizge alyp bara alatyn jigit.

Erteńine, 5 ıanvarda, qaıyq uıasynan shyǵarylyp sýǵa túsirildi.

Muny eki matros op-ońaı istedi. Eskekter qaıyqtyń túbinde edi, bizge endi qaıyqqa minip otyrý ǵana qalǵany.

Tańerteńgi saǵat segizde myltyq, baltamen qarýlanyp alyp, biz «Naýtılýstan» jyljyp kettik.

Teńiz aıta qalarlyqtaı typ-tynysh edi. Jaǵalaýdan maıda samal esip turdy. Konsel ekeýmiz eskek esip otyrdyq ta, Ned Lend rıfterdiń óte tar aralarymen qaıyqty baǵyttap otyrdy.

Qaıyq, basqarýshynyń degeninen shyqpaı, oqtaı ushyp, zýlap kele jatty.

Ned Lend qýanyshyn jasyrǵan joq. Tap bir bostandyq alyp, túrmeden shyqqan adamdaı bolyp otyr, biraq kóp keshikpeı sol túrmege qaıta oralýǵa týra keletini onyń oıynda da joq edi.

— Biz qazir et jeımiz! — dedi ol ándetip.— Qandaı et deseńizshi! Eshbir qospasy joq, naǵyz ań eti! Ras, tek nansyz jeımiz... Men balyq dámdi emes demeımin, biraq ózińiz oılap qarańyzshy, únemi balyq pen ǵana otyrý tipti bolmaıtyn nárse ǵoı! Qyzyl shoqta qýyrylǵan bir kesek jas et bolsa, sonyń ózi-aq dastarhannyń sánin kirgizip jiberer edi.

— O, meshkeı!—dedi Konsel.— Silekeıimdi shubyrttyń ǵoı.

— Biraq bilý kerek — dedim men,— bul ormandarda, ań bar ma eken ózi, eger bar bolsa, ańshynyń ózin ań etip jiberetin zory bolyp júrmesin?

— Túk emes, profesor myrza! — dedi Ned Lend, ustaranyń júzindeı ótkir tisterin aqsıtyp.— Eger bul araldan basqa ań tabylmasa, men tipti jolbarysty da, qýyrylǵan bir kesek jolbarys etin jeýge de barmyn.

— Ned meni qorqytýǵa aınaldy,— dedi Konsel.

— Tórt aıaqty qanatsyzy ma, qanatty eki aıaqtysy ma, ańnyń qaı túri bolsa da bári bir, qaı buryn kezdeskenin — myltyq oǵyn dál tıgizip, qarsy alatyn bolamyn.

— Ehe! — dedim men.— Lend taǵy da qutyra bastady.

— Qapalanbańyz, profesor,— dedi kanadalyq,— batylyraq esińiz! Jarty saǵat ótpeı-aq eń jaqsy ádispen pisirilgen, etten aldyńyzǵa tabaq tartamyn áli.

Saǵat segizden otyz mınýt ótkende, Gveboroar aralyn qorshaǵan marjandar sheńberinen aman-esen etip shyǵyp, qumdy jaǵalaýǵa da kelip jettik.

Jıyrma bipinshi taraý

QURYLYQTA BİRNESHE KYH

Qatty jerge aıaǵymyzdyń alǵash ret tıýi maǵan aıta qalarlyqtaı úlken áser etti. Tap bir beriktigin synap turǵandaı, Ned Lend jerdi aıaǵymen teýip-teýip qoıdy. Al, biraq kapıtan Nemonyń tilimen aıtqanda,«Naýtılýsta» jolaýshy bolǵanymyzǵa, nemese dálin aıtqanda, kapıtannyń tutqyny bolǵanymyzǵa, áli eki aı da bolǵan joq edi.

Birneshe mınýttesin biz teńiz jaǵasynan myltyq atym jerge deıin baryp ta qaldyq. Bul jerdiń qyrtysy túgeldeı derlik marjan ızvesteri edi, biraq, granıt kesekteri toly, sýy tartylyp, keýip qalǵan ózen arnalaryna qaraǵanda, bul araldy janartaýdan paıda bolǵan aral dep topshylaýǵa bolar edi.

Kókjıegin tamasha syńsyǵan ný orman jaýyp tur. Keıbireýleriniń bıiktigi eki júz fýtqa deıin baratyn orasan úlken qalyń aǵashtardyń aralary, shyrmaýyq lıan ósimdikterimen qosylyp jel úp etken saıyn terbetilip ketip tur.

Munda mımozdar, fıkýstar, gıbıs aǵashtary, ushy-qıyry joq qalyń pálma ormany bar edi. Aǵashtardyń túbinde, olardyń jasyl tarta bastaǵan qalyń japyraqtaryn panalap orasan zor orhıdeıalar gúl atýda.

Biraq kanadalyqtyń esil-derti tek qana paıdaly nárse bolǵandyqtan, ol Novaıa Gvıneıanyń osynaý tamasha ósimdik dúnıesine kóńil aýdara qoıǵan joq. Kokosty pálma aǵashyn taýyp alyp, birneshe shattaýyqty taspen atyp túsirip, arshyp, bizge usyndy. Biz kokostyń sútin iship, jumsaǵyn jep rahattanyp qaldyq, munyń ózi «Naýtılýstaǵy» kúnbe-kún iship-jep júrgen taǵamdarymyzǵa qyr kórsetkendik sıaqty edi.

— Tamasha! — dedi Ned Lend.

— Dámi óte jaqsy eken! — dep Konesl de qostaı qoıdy.

— Qalaı oılaısyz, kapıtan Nemo «Naýtılýsqa» biraz kokos alyp qaıtýǵa ruqsat bermes pe eken? — dep surady menen kanadalyq.— Berer dep oılaımyn,—dep jaýap qaıyrdym men,— biraq, aıtpadyń deme ózi olardy aýzyna da salmaıdy.

Óz obaly ózine! — dedi Konsel

Onysy bizge jaqsy! — dep ilip áketti Ned Lend.— ózimizge kóbirek qalady ǵoı.

Bir mınýt sabyr etińiz, Ned dostym,— dedim men, kanadalyq ekinshi bir pálmaǵa oqtalǵan kezde.— Kokos shattaýyqtary — óte jaqsy nárse, biraq odan kóri de paıdalyraq birdeme joq pa eken, qaıyqqa kokos toltyryp almaı turyp áýeli sony bilip alǵanymyz jón bolar deımin. Meniń oıymsha jańa pisken ovoshtar «Naýtılýsta» bizge óte qajet.

— Qojaıyn durys aıtady,— dedi Konsel,— qaıyqty úshke bólsek deımin. Birine jemis salyp alaıyq, ekinshisine ovosh al úshinshisine aýlaǵan ańdardy salaıyq, biraq ańdardyń ózi ázir kórinbeı tur ǵoı?

— Konsel, kúder úzýdiń qajeti joq,— dedi kanadalyq.

— Sonymen, serýenimizden qalmaıyq júrelik, tek saqtanyp júrý kerek bolady. Aralda jan joq sıaqty bolǵanmen kim bilipti, biz sıaqty tamaq talǵap turmaıtyn jergilikti turǵyndar bar bolyp shyǵýy da yqtımal ǵoı...

— Áhe-he! — dep aıǵaılap jiberdi Ned Lend jutynyp.

— Áı, Ned, saǵan ne boldy? — dedi Konsel.

— Shynymdy aıtaıyn,— dedi kanadalyq,— adam jegishtik tamasha kásip ekenin men endi ǵana túsine bastadym.

— Ned! Ned! Ne aıtyp tursyz? — dedi Konsel tańdanyp.— Ózińiz adamjegish ekensiz ǵoı? Demek, sizben bir kaıýtada birge bolǵan kúnderde, men ylǵı qaterli jaǵdaıda bolyppyn ǵoı, onda? Demek, bir sátti kúni tańerteń uıqydan turǵanymda denemniń jarym-jartysy jelinip qoıǵanyn bir-aq biledi ekem ǵoı?

— Konsel dostym, men sizdi jaqsy-aq kóremin, biraq asa zárý bolmaı turǵanda sizdi jep qaıteıin.

— Senbeımin endi sizge,— dedi Konsel,— Júrińiz ań aýlaıyq! Myna kannıbalǵa tezirek bir ań aýlap bermesek, taıaý kúnderdiń birinde qojaıyn óziniń burynǵy qyzmetshisiniń ornyn sıpap qalyp júrer.

Ned pen Konsel osylaı ázildesip kele jatqanda biz ormanyń shetine de kelip qalyppyz. Biz eki saǵattyń ishinde ný ormandy ol sheti men bul shetine deıin aralap shyqtyq.

Jolymyz bolyp, tropıktik aımaqta ósetin asa paıdaly bir ósimdikke kezdestik, bul — bizdiń «Naýtılýsta» ábden ańsaǵan azyǵymyzben qamtamasyz etti.

Meniń aıtyp otyrǵanym Gveboroar aralynda óte kóp shyǵatyn astyq aǵashy edi; keshikpeı-aq biz munyń malaılyqtar «rım» dep ataıtyn uryqsyz bir túrin taýyp aldyq.

Astyq aǵashynyń basqa aǵashtardan ózgesheligi — boıy tip-tik bıiktigi qyryq fýt bolady. Onyń aırym-aırym úlken japyraqtardan quralǵan, dóńgelenip bitken óte ádemi basy natýralısiń kózine birdeı túsedi. Japyraqtarynyń ara-arasynda úlkendigi bir desımetrdeı, jaltyraǵan kedir - budyr qabyǵy bar, domalaq shar tárizdi jemister de salbyrap-salbyrap tur edi. Osy óte paıdaly aǵash eshbir kútýsiz-aq jyldyń segiz aıy boıyna jemis berip turady.

Ned Lend muny jaqsy biledi eken. Talaı saıahat kezinde jep te kórgen, qalaı daıyndaýdy da biletin bolyp shyqty.

— Profesor myrza,— dedi ol,— osy aǵashtyń jumsaǵyn qazir jep kórmesem, shydaı almaı ólip ketýim múmkin.

— Jep kórińiz, Ned, jep kórińiz. Munda ózimiz de sol úshin keldik qoı. Tartynbańyz!

— Bul onsha kóp ýaqyt almaıdy,— dedi ol.

Kanadalyq áınekti aldy da, qýrap qalǵan aǵashtardy jınap alyp ot jaqty.

Ot shatyrlap jana bastady.

Bul kezde Konsel ekeýmiz qolaıly bir astyq aǵashyn tańdap ta aldyq.

Bulardyń keıbireýleriniń jemisteri áli pisip jetken joq eken, olardyń qalyń qabyqtary aq jumsaqty áli jaýyp tur edi.

Munyń esesine irkildekteri men sarǵyshtary — bular óte kóp edi — bizdi qashan julady dep kútip tur edi.

Konsel osyndaı on jemisti Nedke alyp keldi.

Aıta ketý kerek, bulardyń dáni bolmaıdy, kanadalyq bulardy bólshektep kesti de, janyp jatqan otqa saldy.

— Munyń qandaı tátti nan ekenin áli kórersiz, profesor myrza,— dep qoıdy kanadalyq, otty kóseı túsip. Ásirese eki aıdan beri nan kórmegenderge,— dep qosyp qoıdy Konsel.

— Bul tipti nan da emes,— dedi kanadalyq sózin jalǵastyryp, munyń ózi asa tátti pırojnoe. Muny siz eshýaqytta jep kórmegen bolarsyz, profesor myrza?

Eshýaqytta, Ned.

Olaı bolsa jer betinde joq raqatqa batýǵa daıarlana berińiz. Eger siz ekinshi úles suramasańyz, onda meniń súńgishilerdiń koroli degen ataǵym quryp-aq ketsin.

Birneshe mınýt ótkennen keıin jemistiń ot jaq beti qaraıyp kúıdi de árbir keseginiń orta sheninde aǵarǵan jumsaq nárse paıda bolyp, artıshok ısi shyqty.

Moıyndaý kerek, bul shynynda da óte tátti nan eken, men asa súısinip jedim.

— Bir ókinishti nárse,— dedim men,— munyń jumsaǵy osy kúıinde kópke shydamaıdy-aý deımin. Sondyqtan ony alyp qaıtýdyń qajeti bolmas, sirá.

— O ne degenińiz, profesor myrza! — dedi ashýlanyp, Ned Lend.— Siz muny natýralıs-teoretık retinde aıtyp otyrsyz, al men bolsam, men kádimgi nan pisirýshi-praktık turǵysynan qaraımyn. Konsel, bul jemistiń birazyn jınap qoıyńyz, qaıtarda ózimizben birge ala qaıtamyz.

— Bulardy siz azyq qory etip saqtamaqshysyz ba?

— Men bulardyń jumsaǵynan qamyr jasaımyn, qamyr ashyǵannan keıin, kópke deıin buzylmaıdy. Ony «Naýtılýstyń» kýhnásynda pisirip alý kerek bolady, al pisken kezde dáminiń qyshqyldyǵyna qaramastan kómeı sýyrǵandaı tátti bolady, barmaqtaryńyzdy jalaıtyn bolasyzdar, áli.

— Meniń baıqaýymsha, Ned, sizdiń nanyńyz aıtsa aıtqandaı eken, bizge endi basqanyń keregi de bola qoımas...

— Kerisinshe, profesor myrza,— dedi kanadalyq,— kóńil toq bolý úshin áli ovosh pen jemisten de jınap alýymyz kerek bolar.

— Jaqsy onda, jemis pen ovosh izdep kórelik.

Astyq aǵashynyń jemisin jınap alyp, «jer» azyǵyn izdeýge taǵy shyqtyq.

Bul saparymyz da sátsiz bolǵan joq, túske deıin keregimizshe banan jınap aldyq. Munyń ózi jyl boıyna pisip turatyn, asa názik tropıktik jemis. Bulardy shıkileı-aq jeı beredi. Biz banandardan basqa, óte tátti mango jemisteri men birneshe iri-iri ananastardy da taptyq. Bulardy jınaý kóp ýaqytymyzdy alsa da, oǵan biz ókingenimiz joq.

Konsel Ned Lendten eki kózin aıyrar emes. Alda kele jatqan súńgishi qordy molaıtý úshin, butalar men aǵashtardyń qasynan óte bere kózine ilingen jemistiń bárin úzip áketip barady.

— Al, Ned dostym,— dedi aqyr aıaǵynda Konsel,— endi qanaǵattanǵan shyǵarsyń? Alǵyńyz kelgenniń bárin de aldyńyz ǵoı?

— Mm...— dedi Ned mińgirlep.

— Qalan, áli de qanaǵattanǵan joqsyń ba?

— Mynaý shópterdiń bári de astyń dámin keltiretin naǵyz desert, tátti nárseler ǵoı. Aıtpaqshy, sorpa qaıda? Qýyrdaq qaıda?

— Ia, ıa, Ned,— dedim men,— tileýińizdi bersin, bizdi kotletpen syılaımyn degen ýádeńizdi umytyp kete kórmeńiz! Sol kotletterińniń ózin men kóre almaı turmyn-aý?

— Profesor myrza,— dedi kanadalyq,— ań aýlaý saparymyzdyń aıaqtalmaǵany bylaı tursyn, shynynda biz oǵan áli kiriskenimiz de joq, sabyr etińiz! Bul jerde bolmasa, basqa bir jerde qanatty nemese tórt aıaqty ańǵa áıteýir bir kezdesemiz.

— Eger de búgin bolmasa, basqa bir kúnde,— dep bir ilip áketti Konsel.— Alaıda, ormannyń túkpirine qaraı barýdyń qajeti bolmas. Qaıyqqa qaraı qaıtsaq deımin.

— Qalaısha? Bolǵanymyz ba? — dep aıǵaılap jiberdi Ned.

— Qarańǵy túskenshe biz qaıtýǵa tıispiz,— dedim men.

— Saǵat qansha, ózi qazir? — dedi kanadalyq.

— Kúndizgi ekiden bir kem emes,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.

— Qatty jer basyp turǵan kezde, kúnniń zyrlaýyn-aı,— dep kúrsindi Ned Lend.

Biz orman ishimen qaıttyq. Jol-jónekeı ózimizdiń azyq qorymyzdy pálma aǵashtarynda ósetin kapýsta japyraqtarymen tolyqtyryp aldyq, biraq bulardy aǵash basyna shyǵyp otyryp alýǵa týra keldi. Malaııalyqtar «abrý» dep ataıtyn jasyl burshaqtardy da, joǵary sapaly ıamstardy da qosa aldyq.

Biz qaıyqqa dińkemiz quryp ábden sharshap qaıtqan edik. Sonda da Ned Lend, jınaǵan azyq-túligimiz óte az boldy degen pikirde boldy. Oǵan taǵdyr da bolysty. Qaıyqqa otyryp bola bergenimizde ol bıiktigi jıyrma bes-otyz fýttaı birneshe saq aǵashyn baıqap qaldy.

Astyq aǵashy sıaqty, bul óte paıdaly aǵash eń asyl Melapezpá azyqtarynyń biri bolyp baǵalanatyn.

Ned Lend muny qaıtetinin biledi eken.

Banany alyp jiberip, birneshe mınýttyń ishinde eki-úsh aǵashty shaýyp túsirdi.

Men kanadalyqtyń jumysyna qarny ashyp otyrǵan adamnan góri, natýralıs turǵysynan qadaǵalap, qarap otyrdym. Ol eń aldymen, árbir aǵashtan qalyńdyǵy basbarmaqtaı qabyq sydyryp aldy; aǵashtyń qabyǵy sydyrylǵan jerinen uıysqan talshyqtar kórindi, al bulardyń aralarynan ún kórinip turdy. Bul ún Melanezıa halqynyń negizgi qoregi eken.

Sóıtip biz kúndizgi saǵat beste barlyq jıǵan-tergen azyq-túlik qorymyzdy tıegi alyp, jarty saǵattan keıin «Naýtılýstyń» qasyna kelip toqtadyq.

Bizdi eshkim qarsy alǵan joq. Orasan zor temir sılındrde tiri jan joq sıaqty bolyp kórindi.

Júkterdi tasyp bolyp, men óz kaıýtama keldim. Munda meni keshki tamaq kútip tur eken. Tamaqtanyp aldym da, uıqyǵa kiristim.

Kelesi kúni de esh ózgeris bolmapty. Keme ishinde eshqandaı dybys — tirshilik belgisi joq. Qaıyq sol ózimiz qaldyryp ketken orynda qıqalaqtap áli tur. Gveboroar aralyna qaıta barmaq boldyq.

Ned Lend ótken kúnnen búgingi saparymyz sáttirek bolar degen úmitte edi. Munyń ústine, biz bul joly ormannyń basqa bir bólegin aralamaqshy edik.

Kún shyǵysymen biz jolǵa shyqtyq. Jaǵalaýǵa qaraı zyrǵyǵan tolqyndardyń demeýimen qaıyq aralǵa kelip te qaldy.

Biz qaıyqtan tústik te Ned Lendtiń aıtqanyna erip júre berdik, oıymyz uzyn aıaq kanadalyqqa ere almaı, qalyp qoımaý.

Ned Lend bizdi araldyń batys jaq bóleginiń eń túkpirine ertip bardy. Birneshe kishirek ózendi belden keship ótip, bir jaǵy qalyń ormanmen tutasqan jazyqqa shyqtyq. Birneshe zımorod ózen jaǵalaýynda pyr-pyr ushyp-qonyp júrdi, biraq oq boıy keltirmedi.

Bul qustardyń myna qylyqtarynan men olardyń bul eki aıaqty jándikterdi tuńǵysh kórýi emes, adamnan neni kútýge bolatynyn biledi eken degen oıǵa keldim.

Osy keń jazyqpen júrip otyryp, qustar saırap turǵan bir kishkene ormanǵa keldik.

— Ázirge qustan basqasy kórinbeıdi,— dedi Konsel.

— Biraq olardyń arasynda jeýge jaraıtyndary da bar,— dep jaýap qaıyrdy súńgishi.

— Eı, solaı bolsa ıgi edi, dostym,— dedi Konsel senińkiremeı. Menimshe, mynalaryń — toty qustar.

— Dostym, Konsel, — dedi kanadalyq mańǵazdana,— jeıtin eshteńesi joq adamdarǵa totyqustar qyrǵaýyldan kem bolmas.

— Men óz tarapymnan aıtsam,— dedim men kanadalyqty qostap,— jaqsy pisirilgen totyqustyń eti óte tátti bolady.

Shynynda da, aǵashtardyń qoıý japyraqtarynyń arasy eger bireý-mireý jaqsylap qolǵa alsa, adamsha sóılep ketkeli turǵan, syńsyǵan totyqus dúnıesi eken.

Osyny kútip, olar ózderiniń ár tústi serikterimen áldene dep byldyrlap, bir butadan ekinshi butaǵa, bir aǵashtan ekinshi aǵashqa sekirip, ushyp-qonyp júr. Munda totyqustar otrádynyń barlyq túrleri de bar eken: áldenendeı bir fılosofıa máselesin sheshý jumysymen shuǵyldanyp júrgendeı, aıaǵyn babymen ǵana basatyn mańǵaz — kakadý, ushqan ýaqytta jel ushyrǵan túrli tústi kesek mata sıaqty bop kórinetin ádemi ashyq tústi ararlar, basqalarynyń bárinen adam tilin jaqsy úırensip alatyn, óte esti — jakolar osylar sıaqty basqa da kóptegen totyqustardy kórdik, biraq bulardyń kópshiligi jeýge jaramaıtyn qustar edi.

Alaıda, osy koleksıanyń ishinen men bir eksponatty kóre almadym: meniń bul aıtyp otyrǵanym, tek osy jaqta ǵana bolatyn, Novaıa Gvıneıa men Arrý araldarynan basqa eshbir jerde bolmaıtyn bir qus edi. Biraq, taǵdyr maǵan meırimdilik etip, bul qusty kórsetti.

Sırek ormannyń arasynan buta basyp ketken bir jazyq kógalǵa shyqtyq. Bul jerden men bizdiń aıaq basqan dybysymyzdan shoshynǵan áldenendeı bir-eki qusty kórdim; ózderiniń qaýyrsyndary tek jelge qarsy ushýǵa ǵana beıimdelip bitipti. Olardyń aýada sheńber jasap, ıreleńdep ushýy, quıryq qaýyrsyndarynyń boıaýynyń aıtyp berýge til jetpesteı, ádemi qubylýy osylardyń bári adamnyń nazaryn aýdaryp, súısindire túsedi. Men bulardy op-ońaı tanı qoıdym da:

— Mynalar jumaq qustary ǵoı! — dep aıǵaılap jiberdim.

— Ór keýdeliler bólimi, torǵaı tárizdiler otrádi, semásy jumaq qusy,— dep saldy, sol arada-aq Konsel.

— Múmkin, qurlar semásy shyǵar? — dedi Ned Lend.

— Joq, dostym, Ned,— dedim men,— bular qur emes, biraq ózińizge ton eptilik-ıkemdilikpen tropıktiń osy tamasha qustarynyń birin ustap berseńiz, men sizge óte qaryzdar bolar edim.

— Shynyn aıtqanda, myltyqtan kóri súńgige daǵdylanyp ketken adam bolsam da, ustap kóreıin, profesor myrza,— dedi Ned.

— Jumaq qustaryn satyp kásip etetin malaııalyqtar, ol qustardy ustaý úshin áralýan tásil qoldanady, biraq amal qaısy, bizderge ol tásildi qoldanýǵa bolmady, óıtkeni malaııalyqtar, keıde jumaq qustary uıa salatyn bıik aǵashtardyń bastaryna tuzaq quryp qoıady; keıde arnaýly ete jabyskaq jelim jaǵyp qoıyp, sol arqyly da ustaıdy; tipti bolmasa, sol qustar kelip cý iship úırengen sýlardy ýlap qoıyp ta ustaıdy.

Al, biz bolsaq, bizde olar ushyp júrgen kezde atýdan basqa qoldanar amal joq, biraq budan kúter úmit te azdy. Shynynda da, biz edáýir oǵymyzdy shyǵaryp, olardyń birde-birin atyp túsire almadyq.

Tańerteńgi saǵat on birde araldyń orta shenindegi irkes-tirkes jotalardan da ótip kettik, biraq birde-bir aıýan ataýly kózimizge túspeı qoıdy. Qarynymyz da asha bastady. Aýlanatyn ańǵa senip, azyq alyp shyqpap edik, endi munymyzǵa qatty ókindik.

Áıtkenmen, bizdi de qýandyryp, Konseldi de qaıran qaldyryp kógershinder kez boldy. Eki atqanda, bir aq kógershindi, bir qyr kógershinniń qatarynan túsirdik. Sóıttik te júnderin julyp, qolma-qol shybyqsha jasap shanshyp alyp, qýraǵan aǵashtardyń otyna qaqtap, qýyrýǵa kiristik.

Konseldiń baqylaýymen bular qýyrylyp jatqanda, Ned Lend astyq aǵashynyń jemisterinen nan daıarlap jatty.

Sonymen, aq kógershin men qyr kógershininiń bir tal súıegine deıin qaldyrmaı jep aldyq! Olardyń jeıtin musqat shattaýyqtary, etterine ózgeshe bir hosh ıis bergen, ne kerek, bul qýyrdaq shynynda da, tamasha taǵam boldy.

— Eti, jemdep semirtken taýyq etindeı dámdi eken! — dedi Konsel.

— Al, Ned,— dedim men,— endi ne jetispeı tur sizge?

— Jetpeı turǵany — tórt aıaqty ań, profesor myrza,— dep jaýap qaıyrdy jalǵaıtyn shaınama ǵana. Sondyqtan men etinen kotlet jasaýǵa bolatyn kádýilgi tórt aıaqty ańdy óltirmeı kónlim kóńshıtin emes.

— Al meniń bar ǵoı, Ned, jumaq qusyn ustamaı kóńlim jaı tabar emes.

— Sonymen, ańdy aýlaı beretin boldyq,— dedi Konsel.— Tek endi keıin qaıtalyq, teńizge jaqyn mańda bolaıyq. Biz qazirdiń ózinde-aq taýdyń etegine kelip qaldyq, meniń oıymsha, ne de bolsa, ormannyń qalyń túkpirine engenimiz aqyldylyq bolar.

Konseldiń bul pikiri durys edi, sondyqtan biz onyń keńsin maqul kórdik. Bir saǵat shamasy júrgennen keıin biz bir ormanǵa keldik, bul kileń sago aǵashynyń ormany eken. Aıaqtarymyzdyń astynan jorǵalap birneshe ret jylandar da ótip ketti, biraq ýly jylandar emes edi. Munda jumaq qýstary bar eken, myltyq oǵy jetetin jerge kele bergende, ushyp kete berdi, men olardy jaqynnan jaqsylap kórýden ábden úmit úzgen edim, biraq osy arada, meniń aldymda kele jatqan Konsel kenetten áldenege eńkeıdi de qýanǵannan daýystap meni shaqyrdy, kelsem, tamasha bir jumaq qusyn ustap tur eken.

— Ýa, jasa, Konsel! — dedim men.

— Qojaıyn asa meırimdi eken,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.

— Joq, joq, dostym, sen ǵajap is istediń. Jumaq qusyn qur qolmen tirideı ustap alý degen kóringenniń qolynan kele bermeıtin is.

— Eger de qojaıyn jaqyn kelip kórse, ol meniń eńbegimniń onsha emes ekenine túsinedi.

— Nege Konsel?

Óıtkeni bul qus es-túsin bilmeıdi, ýdaı mas.

Mac deımisiz?

Ia. Bul mýskat aǵashynyń túbinde otyryp alyp, mýskat shataýyqtaryn jeı bergen de mas bolyp qalǵan, sondyqtan ony ustap alý maǵan túkke de turǵan joq. Jaqsylap qarap alyńyz, Ned: betaldy sylqyta berýdiń zyıan ekenin kórsetetin kórneki dálel mine osy!

— Biraq, bilip qoıyńyz, Konsel, sońǵy eki aıdyń ishinde pálendeı mólsherde araq ishtiń dep meni kinalaý obalyraq bolar!—dep jaýap aıyrdy kanadalyq.

Bul kezde men qusty qarap tur edim. Konsel meni aldamapty: jumaq qusy shynynda da mýskat shattaýyǵynyń shyrynyna mas bolyp qalypty. Ol tipti ushý túgil, júrýdiń ózine shamasy zorǵa keletindeı dármensiz halde eken.

Konsel ustaǵan qus Novaıa Gvıneıa men oǵan kórshiles jerlerde bolatyn jumaq qusynyń segiz túriniń ishindegi eń ádemisi edi. Olardyń bul túri «Zumret» dep atalyp ketken, óte sırek ushyraıtyn túri bolatyn. Qustyń úlkendigi — otyz santımetr; basy kip-kishkentaı; tumsyǵymen; qatar bitken eki kózi tipti kishkentaı edi.

Ásirese, túri ádemi-aq: tumsyǵy — sap-sary, tabany men tyrnaqtary — qyzylkúreń, qanaty — aqshabdar, qanatynyń sheti shymqaı qyzyl, aıdary solǵynsary, moıny — jasyl zumred tústi, tósi men baýyry — qaraqonyr edi. Doǵasha ıile bitken aq mamyq qos qaýyrsynynyń názik, ádemiligi onyń quıryǵyna ózgeshe sulý ón berip turar edi. Jalpy alǵanda, bul qus óte ásem, sulý qus bolatyn: buǵan jergilikti halyqtardyń, «kún qusy» dep qoıǵan aty da taýyp qoıylǵan, ári laıyq at edi.

Men osy qolǵa sırek túsetin qusty, qalaı da Parıjge aparyp, áli kúnge deıin bir de bir jumaq qusy joq zoologıalyq baqqa syıǵa tartqym kelip-aq qalyp edi.

— Munyń ózi shynynda da sırek ushyraıtyn qus pa? — dep surady Ned Lend, jeýge jaramaıtyn ańdy túkke turmaıtyn ań dep biletin ańshy turǵysynan qarap.

— Shynynda da, solaı, Ned, onyń ústine jumaq qusyn tirideı ustaýdyń ózi óte qıyn jumys. Kerek deseń bul qustyń ólip qalǵany da asa baǵaly bolady. Sondyqtan Evropada injý-marjandy qoldan jasaǵandaı munda da túzemdikter jumaq qusyn qoldan jasaıtyn bolǵan.

— Qalaı? — dep qaldy Konsel.— Olar jumaq qustaryn qoldan jasaı ma?

— Ia, Konsel.

— Ony qalaı jasaıtynyn da qojaıyn bile me?

— Bilemin, Konsel. Jumaq qustary jazǵy túleý kezinde tamasha quıryq qaýyrsyndarynan aırylady.

- «Jalǵan qusshylar» bul qaýyrsyndardy jınap alady da, bir bulbul sorlyny ustap alyp, quıryǵyn julyp tastap, oǵan jumaq qustarynyń quıryq qaýyrsyndarynan quıryq jasaıdy, jasaǵanda qaýyrsyndardy onyń quıryǵynyń ornyna ne jelimdep japsyrady da, ne tigedi. Budan keıin tigisin ne jelimdep japsyrǵan jerlerin boıap qusty «jaltyratady» da, osy bir ózgeshe ónerleriniń jemisin Evropa mýzeılerine nemese jeke adamdarǵa jiberedi.

— Nesi bar,— dep qaldy Ned Lend,— buǵan renjıtin túk te joq. Eger bul qus jeýge jaramaıtyn bolsa, onda onyń eń kerek nársesi qaýyrsyny, olaı bolsa, qaýyrsynyń alsa boldy.

Sonymen, jumaq qusyn qolǵa bir túsirsem eken degen meniń armanym oryndaldy, biraq Ned Lendtiń kotlet týraly armanynyń oryndalýyna áli kóp bar edi.

Áıtkenmen, kúndizgi saǵat eki shamasynda, kanadalyq baqytyna qaraı, túzemdikter «barı-ýtang» dep ataıtyn bir orman qabanyn atyp aldy.

Qýyrdaqqa qarq qylǵan Nedtiń bul atysyna, biz máz-meıram boldyq.

Ned Lend óziniń bul tabysyna masattanyp qaldy. Qaban elektr oǵy tıisimen-aq sereıgen-di. Kanadalyq onyń terisin tez sypyryp alyp, keshki tamaqqa, etiniń eń bir súbeli jerin kesip aldy. Osydan keıin ań aýlaý qaıta bastaldy. Bul joly da Ned Lend pen Konseldi erekshe kózge túsirerlik istin sáti túsip tur edi.

Shynynda da, qalyń butalardyń arasynan dostar kútpegen jerden bir top kengýrdy úrkitip aldy, olar serpindi aıaqtarymen orǵyı sekirip qasha jóneldi.

Ózderi óte júırik eken, biraq elektr oǵy olardan júırik bolyp shyqty.

— Eh, profesor myrza,— dep aıǵaılap jiberdi sáti túsken iske máz bolǵan Ned Lend,— ásirese, buzylmaǵan kúıinde qandaı ań deseńizshi! «Naýtılýsta» qandaı azyq, bular! Eki, úsh, tórt kengýrý. Oılanyzshy, bulardy tek ózimiz ǵana jeımiz-aý, áli, al álgi anaý esekter bolsa, muny jemek túgil, ıiskep ta kórmes.

Meniń oıymsha, eger de kanadalyq tabysqa mastanyp, bardy-joqty aıtyp, myljyńdap ketpese, ol kengýrýdiń bar tobyn qyryp salatyn edi. Biraq, Konsel aıtqandaı, kengýrý semásyna, qosqaryndylar bólimine jatatyn osy bir top sútqorektilermen qanaǵattanýǵa týra keldi.

Biz óltirgen kengýrýler kishirekteýleri edi. Bular qoıan tárizdes kengýrý tuqymy bolatyn. Ózderi tún janýarlary, kúndiz qalyń uıqyda jatady. Júıriktiginiń ústine bular asa oralymdy da janýarlardy. Shaǵyndaý terilepi de óte qymbat baǵalanatyn.

úl jolǵy ań aýlaý saparymyzdyń nátıjeli bolǵanyma bárimiz de óte razy edik. Bul tabysqa máz bolǵan Ned kelesi kúni osy tamasha aralǵa qaıta kelip, mundaǵy jeýge jaraıtyn barlyq tórt aıaqtylardy qyryp salmaqshy edi. Biraq ol jaǵdaıdyń múldem ózgerip ketkenin bilmegen eken.

Keshki saǵat altyda biz teńiz jaǵasyna da kelip jettik. Qaıyk ózimiz qaldyryp ketken jerde tur eken. Alystan up-uzyn rıf sıaqty bop kórinetin «Naýtılýs» bizden eki mıldeı-aq jerde sýdan shyǵyp kórinip turdy.

Ned Lend dereý, túski as daıarlaýǵa kiristi. Ac pisirýgs kelgende ol úlken sheber adam edi. Onyń «barı-ýtang-tan» qýyryp jatqan kotletteri aýany tamasha bir hosh ıiske bólep jiberdi...

Qýyrylǵan bir kesek etti kórgende ózim de esim shyǵyp kanadalyqqa uqsap ketip otyrdym. Kanadalyqty keshirgenimdeı, oqýshy da meniń munymdy keshirgeı taǵy.

Túski tamaq oıdaǵydaı-aq boldy. Eki qyr kógershini de qosylyp qalypty. Sago aǵashynyń qamyry, astyq aǵashynyń jemisi, mango aǵashynyń birneshe jemisi alty ananas, kokos shattaýyǵynyń ashyǵan shyryny bizdi óte kóńildendirip jiberdi. Meniń aıtýly joldastarym da, ózim de ábdep toıyp, aýyrlap kettik.

Eger biz búgin «Naýtılýsqa» qaıtpaı-aq qoısaq qaıter edi? — degen usynys jasady Konsel.

Búgin de, erten de tipti múlde qaıtpasaq qaıter edi? — dep qosyp qoıdy Ned Lend.

Osy sekýndte aıaǵymyzdyń astyna bir tas kelip tars ete tústi.

Jıyrma ekinshi taraý

KAPITAN NEMONYŃ SÝYT QABARY

Biz otyrǵan kúıimizde orman jaqqa qaraı qaldyq! Men qolymdy aýzyma apara bere turyp qaldym.

Ádette tas aspannan túspeıdi, — dedi Konsel. — Al aspannan túse qalsa, ony aerolıt dep ataıdy.

Pikiriniń óte oryndy pikir ekenin qýattaǵandaı, aldyńǵy tastan kóri ekinshi tas dálirek túsip, Konseldiń mújip otyrǵan qyr kógershininiń aıaǵyn qolynan julyp áketti.

Biz qandaı shabýylǵa bolsa da qarsylasýǵa daıyn ekenimizdi bildirip myltyqtarymyzdy alyp ushyp túregeldik.

— Shynymen-aq, maımyldar ma, bular? — dep qaldy Ned Lend.

— Maımyl deýge de bolady,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.— Bular — taǵylar.

— Qaıyqqa baryńdar! — dep komanda berdim de, ózim teńizge qaraı júrdim.

Shynynda da, sheginetin kez kelgen eken, óıtkeni júz adymdaı jerde kók jıegin qalqalap turǵan qalyń toǵaıdyń bir jaq shetinen úlken sadaq, saqpandarymen qarýlanǵan jıyrma shaqty adam kórindi.

Qaıyq bizden jıyrma-aq metrdeı jerde edi.

Taǵylar qaýyp tóndirip asyqpaı, jaı basyp jaqyndaı berdi. Sadaqtan atqan oqtar men laqtyrylǵan tastar jańbyrsha jaýyp ketti.

Ned Lend jınastyryp alǵan azyq-túlikti tastap ketkisi kelmeı tónip kele jatqan qaýipke qaramastan, qabandy, kengýrýlardy qaıyqqa alyp keldi.

Eki mınýttyń ishinde azyq-túlik, qarý-jaraqtardy qaıyqqa tıep alyp, ıterip sýǵa túsirip, eskekterdi tutqalaryna bekittik te, otyryp, ese jóneldik. Eki kabelt uzamaı-aq júzge jýyqtaǵylar ýlap-shýlap belderinen teńizge tústi. Bulardyń aıǵaılary «Naýtılýs» komandasynyń kóńilin aýdarar dep oılap edim, biraq kemeniń ústine eshkim shyǵa qoımady.

Jıyrma mınýttan keıin biz «Naýtılýsqa» da kelip jettik.

Kemeniń kirer aýzy ashyq eken. Qaıyqty kemeniń qabyrǵasyna baılap, ishke kirip kettik.

Organnyń dybysy estilip turǵan salonǵa kirdim. Kapıtan Nemo asa shabyttana oınap otyr eken, tipti meniń kirgenimdi de baıqamaı qaldy.

— Kapıtan! — dedim men.

Ol estimedi.

Kapıtan! — dedim men taǵy da bir qolymdy ıygyna tıgize.

Kapıtan selk etip jalt qarady.

— Á, siz be edińiz profesor myrza, — dedi ol. — Al, ańdy qalaı aýladyńyz? Qandaı ósimdikter taptyńyz?

Óte jaqsy aýladyq, kapıtan, raqmet. Biraq, ıesin jasyraıyn, biz bir top qosaıaqtylardy da sońymyzdan erte keldik, al olardyń qasymyzda bolýy qaýipsiz de emes...

— Qosaıaqtylardy?

— Taǵylardy.

— Taǵylar ma? — dep myrs etti kapıtan Nemo daýsyn soza. — Planetamyzǵa attap shyqpaı jatyp-aqtaǵylarǵa kezdesip qalǵanyńyz, sizdi shynymen-aq tańdandyrǵan ǵoı, tegi? Sol taǵylar qaıda ǵana joq eken! Aıtqandaı-aq, sizdińtaǵylar dep turǵan adamdaryńyzdyń basqa adamdardan nesi jaman?

Biraq, kapıtan...

Áńgime maǵan qalyp tursa, onda meniń taǵylardy kórmegen jerim joq.

Áıtkenmen, — dep jaýap qaıyrdym men,— bul taǵylar «Naýtılýsqa» shabýyl jasamasyn deseńiz, saqtaný sharalaryn qoldanýǵa keńes beremin.

Sabyr etińiz, buǵan abyrjýdyń qajeti joq.

Biraq, taǵylar óte kóp!

Kóp pa?

Júzden kem emes!

Aronaks myrza, — dedi kapıtan taǵy da organnyń tilderin basýǵa saýsaǵyn yńǵaılap — osy jaǵalaýǵa búkil Novaıa Gvıneıada turatyn túzemdikter túgel jınalsa da, Naýtılýsqa» odan keler túk qaýip joq.

Qapıtannyń saýsaqtary organ tilderiniń ústinde taǵy da jorǵalaı jóneldi. Men onyń únemi qara súıek tilderdi basyp otyrǵanyn baıqap qaldym, munyń ózi onyń mýzykasyna muńdy, sherli kúıdiń sazyn berip tur edi. Qasynda meniń turǵanymdy ol lezde-aq umytyp, mýzyka berilip ketti. Men oıyn bólgim kelmeı aqyryn basyp shyǵyp kettim.

Sol betimmen kemeniń ústine shyqtym. Tún kúshine tolyq kirgen eken, bul jaqta, osy óte tómen endikte eshbir ińirsiz, ymyrtsyz birden tún bolady. Gveboroar araly qarańǵy túnde sál ǵana qaraýytyp kórinip turdy. Al jaǵalaýda jaǵylǵan samsaǵan ottarǵa qaraǵanda taǵylar bul aradan ketetin kórinbedi.

Uzaq saǵattar boıyna men keme ústinde jalǵyz turdym osy turǵanda esime birese túzemdikter tústi (biraq bul joly olardan qoryqqam joq, óıtkeni kapıtannyń tujyrymdy sózderi, meni sendirip tastaǵan edi), birese osynaý tropıktik túndi tamashalaýmen boldym.

Móldir aspannyń soltústik qulamasynan jymyńdaǵan juldyzdardy kórgende, olardyń endi birneshe saǵattan keıin meniń otanymda jymyńdaıtyny eske túskende, meniń oı-qıalymdy Fransıa bılep ketti.

Aı, juldyz jaryǵyn eńsere, kóterile berdi. Jerdiń osy aınymas serigi endi eki kúnnen keıin teńiz sýyn kótepip, «Naýtılýsty» marjandar tóseginen turǵyzý úshin, sol bir júrgen jolymen taǵyda júrip ótedi-aý dep oılap turmyn.

Tún ortasy kezinde, aǵashtardyń saıasynda múlgip jatqan jaǵalaýdaı, qaraýytqan teńiz betiniń de typ-tynysh jatqanyna ábden kózim jetkennen keıin, men óz kaıýtama kelip, yń-shyńsyz uıyqtap qaldym.

Túnde eshqandaı oqıǵa bolǵan joq. Taǵylar, tegi, sýda jatqan keremettiń túrinen-aq qoryqsa kerek, áıtpese ashyq turǵan aýyzdan «Naýtılýstyń» ishine op-ońaı-aq kirer edi ǵoı.

8 ıanvarda, tańerteńgi saǵat altyda men taǵy da kemeniń ústine shyqtym. Tań sáýlesi tún perdesin jańa ǵana túre bastaǵan eken.

Ydyraı bastaǵan tuman arasynan kóp keshikpeı aral da kórindi, kóringende eń aldymen, teńizdiń jaǵasy odan keıin aǵash basy ǵana kórindi.

Túzemdikter áli de jaǵalaýda eken, tipti kóbeıip ketipti qarasyny bes-alty júzdeı. Keıbireýleri sýdyń qaıtýyn paıdalanyp, tóbeleri sýdan shyǵyp, kórinip qalǵan rıfterdiń ústimen «Naýtılýsqa» eki kabeltteı jaqyndap kelip qalǵan.

Men olardy jaı kózbenaq apaıqyn kórip turmyn. Bular syryqtaı uzyn boıly, asa symbatty, tip-tik jazyq mańdaıly, tisteri appaq, muryndary dobaldaı kádýilgi papýastar edi; qyzyl túske boıalǵan buıra shashtary jyltyr qara deneleri erekshe kózge túsedi. Qulaqtaryna súıekten sholpy taǵyp alǵan.

Erkekteriniń kóbi tyrdaı jalańash. Aralarynda birneshe áıel de bar, olar tizesine deıin túsetin, shópten toqylǵan ıýpkelerin lıan ósimdiginen órilgen belbeýmen belinen býynyp alǵan. Taǵylardyń keıbireýleriniń, tegi bular basshylary bolý kerek, moıyndarynda aq, qyzyl tústi monshaqtardan alqalary bar.

Taǵylardyń bári sadaq, oq, qalqandarmen qarýlanǵan. Kóbi keregekóz dorbalarǵa domalaq tas toltyryp arqalap alǵan, býlar saqpannyń oqtary edi.

Bulardyń basshylarynyń biri basqalarynan góri jaqyndaý kelip «Naýtılýsqa» qadala qarap turdy. Tegi, munyń ózi úlkenderiniń biri bolýy kerek, óıtkeni tula-boıy banan japyraqtarymen bezenýli eken.

Jap-jaqyn turǵan osy taǵyny atyp tastaý maǵan túkke turmas edi; biraq men istiń artyn kúttim.

Sý qaıtyp bolǵansha taǵylar «Naýtılýsty» tóńirektedi de júrdi. Biraq eshqandaı dushpandyq áreket istemedi.

Men bulardyń álsin-áli «assa» dep qaıta-qaıta aıtyp turǵandaryn da estidim, jaǵaǵa shyq dep meni shaqyryp turǵan belgilerine de túsindim. Alaıda, olardyń shaqyrýyn qabyl alýdy maqul kórmedim.

Bul kúni qaıyq árıne, «Naýtılýstyń» janynan qyıa shyqqan joq edi; munyń ózi azyq-túlik qoryn molaıtqysy kelip júrgen Ned Lendti óte qatty qynjyltty.

Qolynan kelmeıtini joq, sheber kanadalyq ýaqytty bosqa ótkizbeý úshin araldan alyp kelgen et pen «unnan» konserv jasaýǵa kiristi.

Tańerteńgi saǵat on birde sý tasyp, quzdardy tolqyn jýa bastaǵan kezde, taǵylar dereý jaǵaǵa qaıtty.

Áıtse de, jaǵalaýǵa taǵylar ústi-ústine úımeleı berdi; «Naýtılýstyń» kelgendigi týraly habar, tegi, jaqyn mańdaǵy araldardyń bárine de jetip, Gveboroar aralyna túzemdikter tus-tustan kelip jatsa kerek. Áıtkenmen, birde-bir qaıyq kórinbedi.

Aıdyń tolatyn ýaqyty jaqyn bolǵanmen, ýaqyt tymaq baıaý ótip jatty, sondyqtan men sýǵa aý salyp serpileıin dedim. Móldir sýdan rakovınalardy da, zoofıtterdi de, sý astynyń ósimdikterin de ap-aıqyn kórip turmyn. Aıtqandaıyn bul aranyn janýarlary men ósimdikterin zertteý jumysyn keıinge qaldyrýǵa bolmaıdy, óıtkeni egep de kapıtan Nemo esebinen jańylyp aıtpasa, biz Gvıneıanyń jaǵalaýynan erteń joq arǵy kúni júremiz.

Konsel maǵan bir jeńil ay ákelip berdi, munyń ózi ýstrısterdi aýlaıtyn aýǵa uqsas edi.

— Taǵylar ózderin qalaı ustap júr,— dep surady Konsel.— Qojaıyn ruqsat etse, maǵan olar sonsha pále qýǵan, qaskúnem adamdar sıaqty bolyp kórinegen joq der edim.

— Solaı bola tursa da, olar adamjegishter, dostym.

— Adamdy jeıtin adam, qalaıda jaýyz bolýy kerek pe eken?—dep qarsy pikir aıtty Konsel.— Jóni túzý adam bola otyryp-aq tamaqsaý bolýǵa bolady ǵoı. Munyń biri ekinshisine kedergi bola almaıdy.

— Jaraıdy, Konsel, sen jeńdiń,— bul adamdar — adamjegishter, olar qoldaryna túsken tutqyndardy barlyq sypaıylyq erejelerdi saqtaı otyryp-aq jeıdi. Alaıda, men sol adal adamdarǵa jem bolǵym kelmeıdi, sondyqtan saq bolǵym keledi. Óıtkeni «Naýtılýstyń» kapıtany eshqandaı saqtyq sharalaryn qoldanbaı otyr.

Al endi iske kiriselik!

Eki saǵat boıyna, biz qulshyna aý aýladyq, biraq aıtarlyqtaı eshteńe túsire almadyq: aýymyzǵa «Mıdas qulaqtary» dep atalatyn rakýshkalar tolyp qala berdi, buryn-sońdy men kezdestirip júrgen jándikterdiń ishindegi eń ádemisi arftar men molotoktar ǵoı deıim. Biz birneshe golatýrıı, injý rakovınalaryn lone bir top kishkene tasbaqa ustadyq, sońǵylardy, árıne, kýhnáǵa berdik. Mine, eshnárse oılamaǵan, kútpegen mınýtta, men bir keremetti kórdim. Shynyna kelgende, muny óte sırek kezdesetin, bir azǵyn deý kerek bolar edi. Konsel jańa ǵana salǵan aýyn rakýshkalarǵa toltyra taǵy da alyp shyqqan-dy, osy arada, men aýdy bas salyp ishinen bir rakovınany ala-sala konhıologtyń daýsyna salyp aıǵaılap jiberdim, aıǵaılaǵanda tipti buryn-sońdy adam óńeshinen shyqpaǵan daýyspen qatty aıqaıladym, Konsel, maǵan qarap ań-tań.

— Qojaıynǵa ne boldy? — dedi tańdanyp Konsel.— Qojaıyndy bireý-mireý tistep alǵan joq pa?

— Joq, dostym, biraq men mundaı olja úshin bir saýsaǵymdy julyp áketse de ókinbes edim.

— Qandaı oljaǵa?

— Myna rakovına úshin!—dedim men masattana.

— Biraq bul kádýilgi shymqaı qyzyl olıva ǵoı, olıva bolǵanda da kádimgi olıva tuqymdas, eskek jelbezektiler otrádyna, qarynaıaqtylar klasyna jatatyn mollúskalardyń bir túri ǵoı...

Dup-durys, Konsel, biraq bul rakovına ońnan solǵa qaraı buralýdyń ornyna, soldan ońǵa qaraı buralyp bitken.

Qoıyńyzshy! — dep qaldy Konsel.

— Shyn dostym. Bul solaqaı-rakovına!

— Solaqaı-rakovına! — dedi Konsel de daýsy sál dirildep.

— Buramyna qarashy.

— Qojaıynnyń maǵan senýine bolady,— dedi Konsel rakovınany qolyna eptep qana alyp jatyp,— mundaı tańdanbaspyn.

Mundaı qasıettik bary ras-ty. Jurttyń bárine de belgili, tabıǵatta qozǵalys kóbinese ońnan solǵa qaraı júredi. Juldyzdar, olardyń úzeńgilesteri de ońnan solǵa qaraı aınalady. Adamnyń da sol qolynan oń qoly ıkemdirek, sondyqtan adamnyń jasaǵan aspap-saımandary da, apparattary da, qulyptary da ońnan solǵa qaraı paıdalanýǵa beıimdelgen. Eger muny zań dep sanaýǵa bolatyn bolsa, tabıǵat osy zańdy mollúskalardyń buramyna da qoldanǵan; olardyń bári de ońnan solǵa qaraı buralyp bitken, sondyqtan bir solaqaı-rakovına kezdeısoq qolyna túse qalsa, áýesqoılar qunyna ne surasa da bere salady.

Konsel ekeýmiz osy asyl qazynamyzdy aýdaryp-tóńkerip qaraýmen boldyq. Muny Parıjdegi tabıǵat tarıhy mýzeıine tartý etýge de oıym ketti, sóıtip turǵanymyzda, kenetten taǵy adam laqtyrǵan tas dál tıip, Konseldiń qolyndaǵy asyl buıymnyń byt-shytyn shyǵardy.

Men baj ete qaldym. Konsel jalma-jan meniń myltyǵymdy alyp jiberip, on metrdeı jerde saqpanmen bizge tas laqtyryp turǵan taǵyny nysanaǵa aldy. Men Konseldi ustaıyn dep edim, biraq kesh qaldym. Ol atyp jiberdi de, myltyqtyń oǵy taǵynyń bilegindegi bilezigin syndyryp ketti.

Konsel! — dep zekirdim men.— Konsel deıim!

Nemene? Adamjegishtiń bizge aldymen tıiskenin qojaıyn kórip turǵan joq pa?

Eshqandaı rakovına adam ómirine turmaıdy, Konsel!

Áı, ońbaǵan-aı!... Odan da meniń ıyǵymdy syndyrǵanyń jaqsy edi ǵoı!—dep qaldy Konsel.

Konsel muny shynymen-aq aıtyp edi, biraq bul da istegen isiniń durys ekendigine meniń kózimdi jetkize almady.

Osy eki ortada biz solaqaı-rakovınany qarap turǵan kezde, jaǵdaı ózgerip te qalyp edi. Túzemdikterdiń jıyrma shaqty qaıyǵy «Naýtılýsty» qorshap alypty. Bul tez júrýge beıimdep, aǵashtan oıyp jasaǵan, eni tar, up-uzyn qaıyq edi, eki jaǵyna bekitilgen bambýk eskekteri teńbe-teńdik saqtap turady.

Papýastardyń evrolalyqtarmen buryn kezdeskendikteri, buryn da olardyń kemelerin kórgendikteri aıqyn edi. Biraq olar sýdan sál ǵana shyǵyp, qyıqyıyp kóringen, machtasy ne murjasy joq temir sıgardy ne dep bilsin? Tegi, tegin nárse eken dep oılamasa kerek, óıtkeni olar uzaq ýaqyt boıy alystan syılasyp, tym qashyqtaý mańda turdy. Alaıda, bizdiń eshqandaı qarsy shabýyl jasaý oıymyzda joq ekendigine kózderi jetip, «Naýtılýstyń» túrine ábden kózderi úırenip alǵannan keıin, endi jaqyndap kelip tanysýǵa bel baılaǵandyqtary ańǵaryldy. Biraq olardyń munysyna jol bermeý kerek edi.

Qudiretti zeńbirek gúrsilinen ǵana qaımyǵatyn taǵylarǵa bizdiń dybyssyz atylatyn myltyqtarymyz eshqandaı áser ete almady. Munyń ózi kúrkiregeni emes, najaǵaıdyn ózi qaýipti ekenin bile tura jurttyń tek kún kúrkiregen kezde ǵana qorqyp, kúrkiremegen ýaqytta naızaǵaıdan qoryqpaıtyny sıaqty edi.

Osy mınýtta birneshe qaıyq «Naýtılýstyń» tóńiregine jaqyndap kelip qalyp edi, sadaq oǵy da kemeniń ústinde borap ketti.

— Ońbaǵyrlar! — dep qaldy Konsel.— Burshaqtaı jaýdyryp barady ǵoı! Bul, tipti, áli, ýlanǵan oq bolýy da yqtımal...

— Kapıtan Nemoǵa eskertip qoıý kerek,— dedim de men kemeniń aýzyna qaraı júrdim.

Salonǵa kirsem, eshkim joq eken.

Sosyn kapıtan Nemonyń bólmesiniń esigin qaqtym.

— Kirińiz,— dep jaýap qatty esiktiń arǵy jaǵynan.

Kirsem, kapıtan Nemo óte qıyn bir esep shyǵarý jumysymen shuǵyldanyp otyr eken; aldynda úıilip jatqan qaǵaz betteriniń matematıka belgilerinen saý jeri joq.

— Men sizdiń oıyńyzdy bólip jiberdim be,— dep suradym sypaıylyq saqtap.

— Ia. profesor myrza,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan,— biraq meniń, oıymsha, siz tegin kelmeseńiz kerek?

— Durys aıtasyz. Bizdi túzemdikterdiń qaıyqtary qorshap aldy, birneshe mınýttan keıin júzdegen taǵylardyq bizge shabýyl jasaıtyn túri bar.

— Ehe,— dedi kapıtan eshbir saspastan.— Olar qaıyqtarymen kelip pe?

— Ia, kapıtan.

— Olaı bolsa, kirer aýyzdy jaba qoısa boldy.

— Men de dál osyndaı keńes bergeli tur edim.

— Bul ońaıy osy munyń,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo.

Sóı dep, elektr qońyraýynyń knopkasyn basyp qaldy da, komanda kaıýtasyna tıisti buıryǵyn berdi.

— Endigi is tamam,— dedi kapıtan bir mınýttaı úndemeı otyrǵannan keıin.— Qaıyq óz ornyna aparylyp qoıyldy, kirer aýyz jabyldy. «Avraam Lınkolnniń» atqan oqtarynyń áli kelmegen «Naýtılýsty» taǵylar qıratyp ketedi dep qorqa qoımassyz?

— Joq, odan qoryqpaımyn. Biraq endi bir qaýip bar, kapıtan.

— Qandaı qaýip, profesor?

— Erteń osy ýaqytta, aýany tazartyp alý úshin kirer aýzydy ashýǵa týra keledi ǵoı.

— Dup-durys, profesor, kıt qalaı dem alsa, meniń kemem de solaı dem alady.

— Biraq sol kezde papýastar kemeniń ústinde júrse, olardy kemeniń ishine qalaı kirgizbeı tura alatynyńyzdy men bilmeımin.

— Demek, olardyń, «Naýtılýstyń» ústine shyǵatynyna sizdiń kezińiz ábden jetken ǵoı, profesor?

— Ábden.

— Qaıter deısiz, meıli... Olardyń, munysyna bóget jasaýdy qajet dep bilmeımin. Bular bir bıshara, qarańǵy taǵylar ǵoı. «Naýtılýstyń» — Gveboroar» aralyna kelýi bul sorlylardyń birde-biriniń qazaǵa ushyraýyna sebep bolmaýyn ǵana kózdeımin men.

Men keteıin dep edim, biraq kapıtan Nemo jibermeı, qasyna otyrǵyzyp qoıdy. Ol bizdiń araldaǵy serýenimiz týraly, ańdy qalaı aýlaǵanymyz týraly surady, osymen qatar, ol kanadalyqtyń, etti sonsha nege ańsaıtynyna, beıne túsine almaı otyrǵan adam sıaqty boldy.

Budan keıingi áńgime basqa taqyrypqa kóshti. Kapıtan Nemo ish tartpaǵanymen, úlken syı-sypaıygershilik kórsetip otyrdy.

Dúmon-Dúrvıldiń kemeleri apatqa ushyraı jazdaǵan buǵazǵa kelip «Naýtılýstyń» qaıyrlap qalýy týraly da áńgime boldy.

Bul týraly kapıtan Nemo bylaı dedi:

— Dúrvıl Fransıanyń eń uly teńizshileriniń, eń bilimdi adamdarynyń biri edi. Ol fransýz kapıtany — Kýk edi ǵoı. Esil ǵalym! Ońtústik polústiń muzdarymen, muhıttardyń marjan quzdarymen, Tynyq muhıt araldarynyń adamjegishterimen arpalysyp kelip, aqyr aıaǵynda, qala mańynda júretin bir poezd apatqa ushyraǵanda qaza tapty! Ańǵarasyz ba, eger de ómiriniń eń sońǵy sátinde oılanýǵa múmkindik alsa osy erjúrek adamnyń kóz aldynan ózi bastan keshken oqıǵalary qalaı elester edi deseńizshi!

Kapıtan Nemo muny shyn júrekten tebirene aıtqandaı boldy. Bul tebirený onyń abyroıyn arttyryp, jarasyp ta tur edi.

Fransýzdyń uly teńizshisiniń ońtústik polústi ashýǵa eki ret áreket jasaǵan jerin, bul áreketteri sátsiz bolǵanmen keıinnen Adelı men Lýı-follın jerin ashýǵa sebepshi bolǵan jer sharyn aınalyp shyǵýdaǵy barlyq saıahattaryn, barlyq júzip ótken joldaryn biz kartadan qarap kórip otyrdyq.

Aqyr aıaǵynda, Tynyq muhıttyń eń mańyzdy araldarynyń mańynda júrgizgen gıdrografıalyq zertteýlerin, jazǵan shyǵarmalaryn eske túsirdik.

— Dúrvıldiń muhıt betinde istegeniniń bárin men muhıt túbinde istep júrmin; meniń zertteýlerim tolyq, ári dálirek, zertteý jumysyna jumsalǵan eńbegim de anaǵurlym az. Dúmon-Dúrvıldiń udaıy kúshti boran daýyldyń astynda bolǵan «Astrolábıa» men «Ýserdnyı» kemelerin árıne, sý astyndaǵy kádýilgi úı sıaqty, «Naýtılýspen» salystyrýǵa bolmaıdy, munyń kabınetterinde jumys isteýge kedergi bolar ne bar, túk te joq.

Alaıda, kapıtan, bir retten qaraǵanda, «Naýtılýstyń» taǵdyry «Astrolábıa» men «Ýserdnyı» kemeleriniń taǵdyryna uqsaıdy,— dedim men.

− Qandaı retten, profesor myrza?

Sol kemeler qaırańdap qalatyn jerge «Naýtılýs qaırańdap qalyp otyr ǵoı.

— «Naýtılýs» qaırańdap qalyp otyrǵan joq,— dedi kapıtan Nemo salqyn shyraımen — «Naýtılýs» teńiz túbinde tynyǵyp qana jatyr, kemelerin qaırańnan shyǵaryp, sýǵa túsiremin dep kórgen Dúmon-Dúrvıldiń zor azaptaryn men kórmeımin. «Astrolábıa» men «Ýserdnyı» apatqa ushyraı jazady ǵoı, al, meniń kemem «Naýtılýsqa» keletin eshqandaı qaýip joq. Erteń men aıtqan saǵatta sý tasqyny keledi de, «Naýtılýsty» kóteredi, sóıtip, ol taǵy da júze bastaıtyn bolady.

— Kapıtan,— deı bastadym men,— meniń onda eshbir kúmánim joq...

— Erteń,— dedi kapıtan Nemo, meniń sózimdi bólip, otyrǵan oryndyǵynan tura berip,— erteń kúndizgi saǵat ekiden qyryq mınýt ketkende, «Naýtılýs» qaırańnan kóteriledi de, Torres buǵazynan aman, esen shyǵady!

Kapıtan Nemo osy sózderdi aıtty da, sál basyn ıip, tájim etti. Bul áńgime osymen aıaqtaldy degeni edi. Endi maǵan ketýden basqa qalǵan joq edi. Sondyqtan men shyǵyp júre berdim.

Bólmeme kelsem, Konsel otyr eken, onyń bilgisi kelip otyrǵany meniń kapıtanmen sóıleýimniń nátıjesi edi.

— Dostym,— dedim men oǵan,— «Naýtılýsqa» túzemdikter tarapynan qaýip tóndi degenimde, kapıtan meni kúlki qyldy. Al kapıtan Nemoǵa senýge bolady. Endi tynysh jatyp, uıqyny soǵa ber.

— Qazir, qojaıynǵa men kerek emespin be?

— Joq, raqmet, dostym. Ned Lend ne istep jatyr?

— Qojaıynnyń ruqsatymen aıtqanda, Ned Lend qazir kengýrýdyń etinen pashtet jasap jatyr, saýsaq sorǵyzatyn tamaq!

Bólmede jalǵyz qalǵannan keıin men tósegime baryp jattym, biraq uıqym buzyla berdi.

«Naýtılýstyń» ústinde topyrlap júrgen taǵylardyń aıaqtarynyń dúbirleri men ý-shý daýystary estilip turdy.

Tún tynysh ótti. «Naýtılýstyń» komandasy ádettegisinshe jym-jyrt edi, kórinbedi de. «Naýtılýstegiler» kemeniń ústin qaptap júrgen taǵylardy qumyrsqa qurly kórmedi.

Men saǵat altyda turdym. Kemeni ústine shyǵatyn aýyz áli ashylǵan joq eken. Olaı bolsa, kesheden beri aýa da jańǵyrtylǵan joq-ty. Áıtkenmen bul sezilmeıdi, óıtkeni rezervýarlardan azaıyp qalǵan keme atmosferasyna der kezinde birneshe tekshe metr kıslorod jiberilgen eken.

Men túske deıin jumys istep óz kaıýtamda otyrdym, biraq kapıtan Nemo kózime túspeı qoıdy. Júrýge daıyndyqtyń da eshbir belgisi sezilmeıdi.

Men taǵy da biraz otyrǵannan keıin salonǵa bardym! Saǵat eki jarym eken. Eger de kapıtan Nemo esebinen jańylmaǵan bolsa, endi on mınýttesin sý tasyp kemeline kelýi kerek, sóıtip «Naýtılýs» teńiz betine kóterilip shyǵýǵa tıis. Eger bulaı bolmaǵan kúnde ol, osy jatqan tóseginen kóterilip, jolǵa shyqqansha, taǵy da kóp aıdyń júzi ótpek.

Kóp keshikpeı-aq kemeniń korpýsy diril qaǵa bastady da, adyr-budyr quzǵa tıip, kemeniń syrtqy temir tysynyń shyqyrlaǵany estildi.

Saǵat ekiden otyz bes mınýt ótkende, salonǵa Nemo da kirip keldi.

— Qazir biz júremiz,— dedi ol.

— Ehe,— dep qaldym men.

— Úske shyǵatyn aýyzdy ashýǵa buıryq berdim.

— Papýastardy qaıtpeksiz.

— Papýastardy deısiz be? — dep kapıtan Nemo ıyǵyn qozǵap qoıdy.

— Olar «Naýtılýstyń» ishine kirip ketedi ǵoı, endi.

— Qalaısha?

— Ózińiz ash dep buıryq bergen aýyz arqyly-aq kiredi.

— Aronaks myrza,— dedi sabyrly shyraımen kapıtan Nemo,— ol aýyz ashyq turǵannyń ózinde de «Naýtılýsqa» kez kelgen ýaqytta kire berýge bolmaıdy.

Men kapıtanǵa qaraı qaldym.

— Siz túsinbeı otyrsyz ba? — dep surady ol.

— Túsinbeı otyrmyn.

— Olaı bolsa, júrińiz, menimen birge, kórseteıin.

Kemeniń aýzyna aparatyn basqyshqa keldik. Ned Lend pen Konsel de osynda tur edi; kemeniń ústindegi aıǵaı ý-shýmen qabattasa aýyzdy ashqaly júrgen matrostardyń áreketterine bular bar yqlasymen qarap qalypty.

Aýyzdyń qaqpaǵy ashylyp ketti. Syrttan alasuryp tap bergeli turǵan jıyrma shaqty taǵy kórindi.

Biraq kemeniń ishine túskeli basqyshtyń jaqtaýyn birinshi bop ustaı bergen bir taǵy áldenendeı bir belgisiz kúshpen ushyp ketip shyńǵyra jóneldi.

On joldasy da basshysynyń jolyn qushty.

Konsel buǵan máz-maıram boldy da qaldy. Jaýyngerlik delebesi qozyp ketken Ned Lend qashqan jaýdy qýmaqshy bolyp basqyshtyń jaqtaýynan ustaı bergende, muny da keıin qaraı laqtyryp jiberdi.

— Myń da bir shaıtan! — dep baqyryp jiberdi ol.— Meni najaǵaı soǵyp ketti.

Bul sózden men bárin de túsine qoıdym.

Basqyshtyń jaqtaýy qýatty elektr togyn ótkizetin ótkizgishke aınaldyrylǵan eken. Sondyqtan kimde kim, tıip ketse, jaqtaý laqtyryp jiberedi. Eger de kapıtan Nemo tokty barlyq batareıadan jiberse, onda bul tıisip ketken adamdy óltirip te jiberer edi. Biraq kapıtan Nemo, muny kisi óltirmeıtin, syrttan ishke qaraı, ishten syrtqa qaraı kisi óte almaıtyn kedergi etken de tynǵan.

Bul kezde záresi ushqan papýastar jantalasyp qashýmen boldy. Biz kúlkimizdi zorǵa tyıyp, joq jerden bulqan-talqan bolyp júrgen Ned Lendti tynyshtandyryp, jubatýmen boldyq.

Osy sátte qalyń sý ekpini «Naýtılýsty» qaırańnan kóterip ketti. Bul kapıtan Nemo belgilegen — 2 saǵat 40 mınýttyń kezi edi.

Kemeniń vınti sýdy baıaý ǵana sabalaı bastady. Keshikpeı vınttiń aınalý shapshańdyǵy birte-birte jıilep, eshbir jeri buzylmaı-jarylmaı, sap-saý kúıinde teńizdiń betine kóterilgen «Naýtılýs» Torres buǵazynyń qaterli sýynan da shyqty.

Jıyrma úshinshi taray

TAǴY DA TÚRMEDE

Kelesi kúni, 10 ıanvarda, «Naýtılýs» taǵy da ashyq muhıtta júzip kele jatty. Bul joly ol burynǵysynan da shapshań júrip, saǵatyna kem degende otyz bes mıl alyp otyrdy. Vınt asa shapshań aınaldy da mınýtyna neshe aınalatynyn sanatpaı qoıdy.

Osy ǵajaıyp kúshtiń, elektr kúshiniń, «Naýtılýsty» júrgizýmen ǵana tynbaı, ári jaryq berip, ári júrgizip, ári shetten tap bergen shabýyldardan qorǵap otyrǵany esime túskende, men sheksiz súısinýshi edim. Ásirese, osyny jasaǵan adam, meni odan beter súısindiretin.

Bizdiń baǵytymyz týra batys edi. 11 ıanvarda 135° boılyq pen 10° soltústik endiktegi, Karpentarıa shyǵanaǵyn qorshap turǵan Vassel múıisin oraǵytyp óttik. Munda da sý astynyń quzdary az emes-ti, biraq bulardyń aralary bir birinen edáýir qashyq, turǵan jerleri kartada dál kórsetilgen edi.

«Naýtılýs» bizdiń jolymyzdy qýalaı jatqan 130° boılyqtaǵy baıaǵy sol onynshy paraleldegi Mone rıfteri men Vıktorıa shyńdarynyń aralyǵymen ońaı-aq óte shyqtyq.

13 ıanvarda, biz 122° boılyqtaǵy Tımor araldarynyń mańyndaǵy osy atpen atalatyn teńiz sýyna kelip kirdik. Kólemi bir myń alty júz jıyrma sharshy le osy araldy birneshe radja basqarady. Araldyń ámirshileri ózderin aıdahar uldarymyz dep ataıdy, bulary — búkil dúnıe júzinde eń artyq týǵan, asyl násildermiz degenderi edi. Bul araldarda radjalardyń jyrtqysh «ata-babalary» óte kóp bolatyn. Monarhpen násildes, týys bolýynyń arqasynda, olardy jergilikti halyqtar qadir tutyp, qurmettep otyratyn. Jergilikti halyq radjalardyń osy «ata-babalaryna» kádýilgideı qoshemet kórsetip, qyzmet etip, jaqsy kórinip, taǵamdaryna jas qyz ákep berip júretin, al, eger osy qasıetti jatyp isherlerge bir shet jerlik qol kótere qalsa, ábden sory qaınaıtyn!

Biraq «Naýtılýstyń» bul jeksuryn surqıalarmen aınalysar ýaqyty joq edi. Biz Tımor aralyn tús kezinde, kapıtannyń kómekshisi kezekti baıqaý jumysyn júrgizýge shyqqan kezde birneshe mınýtteı ǵana kórdik.

Bul aradan «Naýtılýs» kilt buryldy da ońtústik-batystaǵy Indıa muhıtyna qaraı tartty.

Kapıtan Nemonyń kidi minezi bizdi qaıda apara jatyr. Azıa jaǵalaýyna apara jatyr ma? Álde, tipti Evropa qurylyǵyna aparatyn shyǵar? Bul arasyn biz bilmedik.

Biraq bul joramaldardy kapıtan Nemonyń el bar, adam bar jerlerge degen bitispes óshpendiligimen qabystyrý, úılestir qıyn-aq edi.

Demek, biz ońtústikke qaraı álde de buryla túsetin shyǵarmyz. Múmkin, «Naýtılýs» Dobraıa Nadejda men Gırı múıisin oraǵytyp ótip, Ońtústik polúske deıin baratyn shyǵar? Olaı bolǵanda súńgýir kemeniń emin-erkin júzetin sýy — Tynyq muhıtqa biz qalaı, qaı jolmen qaıtpaqpyz?

Bul suraýlarǵa tek keleshek qana jaýap bere alatyn edi.

Karte, Gıbernı, Serıngapatama, Skotta sıaqty sý astynyń rıfterin — tilsiz, dúleı jaý stıhıa ústemdik etip turǵan erte kezde qurylǵan eń sońǵy qatty jer shógindilerin qýalaı júzip otyryp, biz 14 ıanvarda, qurlyqtan shalǵaı jatqan ashyq teńizden kelip bir-aq shyqtyq. «Naýtılýs» shapshań júristen bir qalypty báseń júriske kóshti. Shálkes, turaqsyz keme birese ylǵı tereń sý astynda, birese uzaq ýaqyt boıyna muhıt betinde kele jatty.

Osy júzý saparynda kapıtan Nemo ártúrli tereńdiktegi teńiz sýynyń temperatýrasyn zertteýmen boldy. Ádette mundaı zertteý jumystary elektr ótkizgishtik qasıetteri ártúrli, ár túrli metaldarǵa negizdelgen kúrdeli aspaptarmen termometrlik zondtar nemese apparattar arqyly oryndalatyn. Biraq bul apparattardyń kórsetken málimetterine únemi sene berýge bolmaıdy. Ásirese, sýdyń astyna tereńirek túsirilgen kezderde shynylary sýdyń qysymyna tótep bere almaıtyn termometrlik zondtar kórsetken málimetterge sene berýge tipti bolmaıtyn. Munyń ústine alynǵan málimetterdiń durys-burystyǵyn tekserý de qıyn, óıtkeni bir istelgen tájrıbeni qaıtalap isteý edáýir qıyndyq keltiretin-di.

Bulardyń kerisinshe, kapıtan Nemo kemeni qandaı tereńge bolsa da túsirip, termometrdi sol tustyń sýyna qoıyp ólshegende, ol eshbir talassyz dál málimetterdi dereý kórsete qoıatyn.

Sonymen, keıde rezervýarlardy sýǵa toltyryp alýdyń arqasynda, keıde teńiz túbine yldyılap ketýi arqasynda, teńiz betinen úsh myń, tórt myń, bes myń, jeti myń, toǵyz myń, on myń metrge deıin tómen túsip, osy tustardyń bárinde de zertteý jumysyn júrgize otyryp, kapıtan Nemo barlyq endikte de, myń metr tereńdikte sýdyń temperatýrasy selsıdiń tórt jarym gradýsynan aspaıdy degen tujyrymdy qorytyndyǵa keldi.

Osy zertteý jumysyna men asa zer salyp baıqap otyrdym. Osy ýaqyttarda men: kapıtan Nemoǵa osy ǵylymı zertteýdiń keregi ne? Shynymen-aq adamzattyń qamyn oılaı ma ózi? — dep ózimnen ózim jıi suraımyn.

Adamzattyń qamyn oılaýy eki talaı edi, óıtkeni onyń barlyq eńbegi, saıyp kelgende, ózimen birge áldenendeı bir shalǵaı teńizdiń túbinen oryn tabýy kerek qoı.

Bálkim, ol óziniń ǵylymı eńbekterin adamzat dúnıesine men arqyly taratpaqshy shyǵar? Demek, erte me, kesh pe, maǵan osy kemeden ketýge, qurylyqqa qaıtyp, adamdardyń arasyna barýǵa ruqsat etetin shyǵar?

Biraq, amal neshik, ázirshe bul negizsiz úmit edi!..

Sóıtip júrgende bir kúni kapıtan Nemo, jer sharyndaǵy eń basty teńizderdiń sýlarynyń tyǵyzdyq dárejesine júrgizgen zertteý jumystarynyń nátıjeleri jaıynda, menimen pikir alysty. Ǵylymı turǵydan qaraǵanda onyń aıtqandarynyń orasan zor mańyzy bar edi; men, osy áńgimeniń ústinde ǵylymǵa eshqandaı baılanysy bolmaǵanmen meniń ózim úshin mańyzy zor bir qorytyndyǵa keldim.

Bul 15 ıanvardaǵy tańerteńgi áńgime bolatyn. Ekeýmiz «Naýtılýstyń» ústinde árli-berli qydyryp áńgimelesip júr edik, kapıtan Nemo menen kútpegen jerden, teńiz sýynyń tyǵyzdyǵy ár jerde ártúrli bolatynyn bilesiz be dep surady. Men, bul másele jóninde ǵylym anyqtaǵan maǵlumat ázirge joq qoı, bilmeımin dedim.

— Bul zertteý jumysyn ózim júrgizdim,— dedi maǵan kapıtan,— munyń dáldigine men kepilmin.

— Óte jaqsy,— dep jaýap qaıyrdym men,—biraq «Naýtılýs» — degenimiz oqshaý turǵan dúnıe, onyń ǵalymdarynyń ashqandary jer shary halyqtaryna eshýaqytta jete almaıdy ǵoı.

— Siz durys aıtyp tursyz, profesor, — dedi kúbirlep kapıtan Nemo biraz oılanyp turǵannan keıin.— «Naýtılýs» — shynynda da ózgelerden oqshaý turǵan dúnıe. Kúndi birge shyraınalyp júrgen planetalar jerden qandaı qashyq bolsa, «Naýtılýs» ta jerden sondaı qashyq. Satýrn men Iýpıter ǵalymdarynyń jumystary jaıynda jerdegilerdiń eshýaqytta eshnárse bile almaıtyndyǵy sıaqty, olarǵa «Naýtılýs» ǵalymdarynyń eńbekteri de belgisiz kúıi qala beredi. Taǵdyryńyz kezdeısoq jaǵdaıda «Naýtılýsqa» baılanysty bolyp otyrǵan sizge, men óz baıqaýymnyń nátıjelerin aıta alamyn.

— Men bar yqlasymdy salyp tyńdar edim, kapıtan.

Tushshy sýdan góri, teńiz sýy anaǵurlym tyǵyz bolatyny, sizge, profesor myrza, árıne, belgili bolýy kerek? Biraq osy tyǵyzdyq barlyq jerde birdeı emes. Shynynda da, eger de tushshy sýdyń tyǵyzdyǵyn birlik(edınısa) dep alsaq, onda Atlant muhıty sýynyń tyǵyzdyǵy bir bútin jıyrma segiz myńdyqqa deıin, Tynyq muhıt sýy bir bútin jıyrma alty myńdyqqa deıin barady; Jerortalyq teńizdiń sýynyń tyǵyzdyǵy...

«Aha,— dep oıladym men, — demek, bul Jerortalyq teńizinde de bolady eken ǵoı!»

— ... bir bútin otyz bir myńdyqqa deıin, Indıa teńiziniń sýynyń tyǵyzdyǵy bir bútin on segiz myńdyqqa deıin, Adrıat teńizi sýynyń tyǵyzdyǵy bir bútin, jıyrma toǵyz myńdyqqa deıin barady.

«Naýtılýstyń» adamdar kóp qatynap turatyn jer sharynyń teńizderine barýdan da ımenbeıtini endi aıqyn boldy. Osyǵan qarap men áıteýir bir kezde tipti kóp keshikpeı-aq munyń mádenıetti elderge jaqyndaýy múmkin eken degen qorytyndyǵa keldim.

Bul jańalyq Ned Lendti qýandyrýǵa tıis edi.

Budan keıingi birneshe kúnderdiń ishinde biz birtalaı zertteý jumystaryn birlesip júrgizdik, bular: sýdyń ártúrli tereńdiktegi tuzdylyǵyn anyqtaý, elektr qýatyn ótkizgishtik dárejesin, boıaýyn, móldirligin anyqtaý, t. b. osylar sıaqty jumystar edi. Osy ýaqyttyń ishinde meni tań qaldyrǵan bir nárse kapıtan Nemonyń tapqyrlyǵy edi, onyń bul tapqyrlyǵymen men jónindegi saqtyǵy básekelese alar edi. Biraq tájrıbe jumystaryn jasap bolǵannan keıin, ol ketip qalatyn da, kemeniń ústinde men taǵy da japadan-jalǵyz qalatynmyn.

16 ıanvarda «Naýtılýs» sý betinen birneshe metr tómende beıne uıyqtap qalǵandaı jym-jyrt turdy. Elektr mashınalar toqtap, qozǵalyssyz qalǵan vınt, sý aǵysyna, kemeni qalaı qaraı alyp barsa da erik berip qoıyp edi. Meniń baıqaýymsha, mashınalar az-kem jóndep alý úshin toqtatylǵan sıaqty. Buny — kemeniń edáýir shapshańdyqpen uzaq jol júrýi úshin qajet bolǵan jóndeý dep topshylaýǵa bolatyn edi.

Bul kúni meniń joldastarym óte bir qyzyq, tamasha qubylystyń kýási boldy. Salon terezeleriniń qaqpaqtary ashyq eken, biraq «Naýtılýstyń» projektory qyzmet istemegendikten qalyń bult basqan aspannan biz turǵan tusqa jaryq sáýle óte az túsip, bizdi qorshaǵan suıyq orta kúńgirt tartyp tur edi.

Teńizdiń osy sáttegi ózgeshe kórinisin tamashalap qarap turǵan kezimde, kenetten «Naýtılýs» turǵan alqap jap-jaryq bolyp ketti. Men alǵashqyda bul elektr projektordyń jaryǵy eken dep qalyp edim. Biraq jaqsylap qaraǵanymda bul joramalymnyń qate ekenine kózim jetti.

«Naýtılýsty» sýdyń fosforlanǵan qabatynyń aǵysy alyp bara jatyr edi, munyń sáýlesi bizdi qorshaǵan qarańǵy ortada jap-jaryq bolyp kórinip tur eken. Sý astyndaǵy sáýle shashatyn kúldeı usaq jándikterden paıda bolǵan bul jaryq súńgýir kemeniń metal betine túsip múldem jarqyrap tur eken. Osy jalt-jult etip turǵan teńiz ortasynan men qyzǵan peshten laqyldap aqqan qorǵasyn tasqynyndaı lap-lap etken bir sáýle kórdim, lapyldaǵan osy sáýleden keıbir fosforlanǵan ýchastokter endi kúńgirtteý bolyp kórindi. Bul sáýle kádýilgi bir qalypty projektor jaryǵyna uqsamaıdy. Budan bir kúsh, qozǵalys seziledi. Bunyń jandy sáýle ekeni de birden baıqalyp turdy.

Uzaq saǵattar boıyna «Naýtılýs» jalt-jult etken sý ishinde júzip júrdi. Osy ottaı jaınaǵan sýdyń ishinde asyr salyp júrgen salamandra sıaqty úlken teńiz janýarlaryn kórgende biz burynǵydan da beter qaıran qaldyq. Osy salqyn sáýlede qajýdy bilmeıtin akrobattar — delfınder, zor qylyshtarymen salonnyń terezelerine birneshe ret janap ótken, uzyndyǵy úsh metrdeı qylysh balyqtar tolyp júr edi. Keıin kishigirim balyqtar da keldi, bulardyń ishinde spınorogtar, makrelder, osy sıaqty basqa da júzdegen túrleri bar edi.

Bul bir ózgeshe ǵajap kórinis edi. Múmkin, bul sáýle atmosferalyq jaǵdaıdyń áserinen jarqyrap turǵan shyǵar. Múmkin, teńizdiń ústinde kún kúrkirep, najaǵaı oınap turǵan shyǵar? Biraq, sý betinen birneshe metr tómende júzip júrgen «Naýtılýsqa» aýa raıynyń buzylýynan keler-keter túk joq qoı, biz sýda typ-tynysh qana terbetilýde edik.

Biz osylaısha, birinen biri ótken ǵajaıyp dúnıeniń arasynda qazdaı qalqyp júzip kele jattyq. Konsel kózin aıyrmastan zoofıtterdi, býynaıaqtylardy, mollúskalap men balyqtardy klassıfıkasıalap túr – túrge bólip otyrdy.

Kúnder zyrlap ótip jatty, kún sanaýdy men de qoıdym. Ned Lend óziniń úırenshikti ádeti boıynsha, dastarhanymyzdyń taǵamdaryn túrlendirý jumysymen shuǵyldanyp júrdi.

Biz, ulý sıaqty rakovınamyzdan shyqpaı qoıdyq.

Óz basymnan keshirgen tájrıbege qaraǵanda, ulý bolýdyń túk qıynshylyǵy joq ekenine kózim ábden jetti.

Biz osy turmysqa ábden úırenip aldyq, úırenip alǵanda da munyń ózin eń ońaı, eń kóńildi turmys dep taýyp, tipti jer betindegi tirshiliktiń múldem basqasha tirshilik ekenin de umytyp kettik.

Biraq kútpegen jerden kezdesken bir oqıǵa, ómir shyndyǵyn qaıta moıyndatty.

18 ıanvarda «Naýtılýs» 105° boılyqta 105° ońtústik endikte kele jatty. Kók júzin bult basyp, kún kúrkirep, teńizde alyp kókjal tolqyndar asyr saldy. Shyǵystan kúshti jel soǵyp turǵan-dy. Dúleı daýyl soǵatyn kún jaqyn ekenin barometr birneshe kúnnen beri bildirip kele jatyr edi.

Kapıtannyń kómekshisi baıqaý jumysyn júrgizip turǵan mınýtta, men kemeniń ústine shyqtym. Ol endi daǵdyly ádeti boıynsha baıaǵy bir sózin taǵy da aıtady ǵoı dep tur edim, biraq bul kúni burynǵy sózine uqsamaıtyn basqa bir túsiniksiz sózderdi aıtty. Osy kezde kapıtan Nemo da shyǵyp, bınoklmen kókjıegine qaraı qaldy.

Kókjıegindegi kózine túsken bir nársege qarap birneshe mınýt boıy qozǵalmaı turdy, sosyn bınokldi kózinen ala qoıdy da óziniń kómekshisimen maǵan túsiniksiz tilde birdeńe dep sóılesip aldy.

Kómekshisi áldenege qyzarańdap, tipti, qobaljyǵanyn zorǵa basyp turǵan sıaqty. Kapıtan Nemo sabyr saqtap, ózin jaqsy ustady. Maǵan ol óziniń kómekshisine min taǵyp, kómekshisi ondaı aǵattyqty endi qaıtyp istemeske ýáde berip turǵan sekildi kórindi.

Qysqasy, ekeýiniń sóılegen sózi maǵan osyndaı áser etti.

Kapıtan men onyń kómekshisi bınoklmen qaraǵan kókjıekke men de tesile qarap baqtym, biraq eshnárse kórinbedi. Kóz ushynda sý men kók bir syzyqtyń boıynda ushtasyp jatyr, osy túp-túzý syzyqty buzǵan da eshteme joqty.

Bul kezde kapıtan Nemo kemeniń bir shetinen ekinshi shetine baryp qaıtyp, árli-berli júrdi de qoıdy, tegi meniń turǵanymdy da baıqasa kerek. Biraq ol ádettegiden góri sál shıraqtaý basyp júr demeseń asyǵyp ta júrgen joq-ty.

Keıde qolyn aıqastyryp salyp, teńizge qarap tura qalady.

Osynaý kólbep jatqan qý medıen sý jazyǵynan ne kórip tur? «Naýtılýs» bolsa, jer shetine eń jaqyn degende birneshe ondaǵan kılometr qashyqtyqta kele jatyr.

Kapıtannyń kómekshisi bınokldi taǵy da kózine apardy. Sosyn ol adymdap árli-berli júre bastady da kenet tura qalyp, kemeni teýip-teýip jiberip taǵy júrdi. Bul joly ol óziniń ábden ashynyp, yzadan jaryla jazdap júrgenin jasyrǵan joq.

Osyǵan qaraǵanda qupıa syr, kóp keshikpeı ashylýǵa tıis edi, óıtkeni kapıtan Nemonyń buıryǵy boıynsha, mashınalar ózderiniń bar kúsh-qýatymen zyrlaı bastady.

Osy mınýtta kómekshi óziniń bastyǵyna taǵy da birdeme dedi. Bastyq tura qaldy da kómekshisiniń kórsetken jaǵyna qarap bınokldi kózinen almaı kóp turdy. Ádettegi asa sabyrly osy adamdardyń mundaı tańdanarlyq qylyqtaryna qarap, sebebin bilgim keldi de, salonǵa túsip, ózim ylǵı paıdalanyp júrgen alystan kóretin tamasha bir dúrbini alyp shyqtym. Sóıttim de kókjıeginde ne bar eken kóreıin dep dúrbini kózime apardym. Biraq, túzep alǵanymsha bolǵan joq, dúrbini qolymnan bireý julyp aldy.

Jalt qarasam, qarsy aldymda kapıtan Nemo tur eken, tipti tanymaı qaldym. Júzi múldem ózgerip ketipti: kózi shatynap aýzy sál ashylyp, tisteri aqsıyp ketken. Túnergen júzi, túıilgen judyryqtary, eki ıyǵyna jabysa túsken basy, osy adamnyń tulaboıyn asa úlken óshpendilik, yza kernep ketkenin aıtyp tur edi.

Ol tónip turyp aldy. Meniń qolymnan julyp alynǵan dúrbi kemeniń ústinde domalap jatyr.

Iapyraý, muny osynsha ashýlandyrǵan menmin be? Osy túsiniksiz adam, «Naýtılýstyń» tutqyny bilýge tıis emes áldeqandaı bir qupıa syrdy men ashyp qoıdy dep qaldy ma, álde?

Joq, olaı emes, ony ashýlandyrýshy men emes. Ol tipti maǵan qaraǵan joq ta. Onyń kózi sonaý kókjıegindegi, maǵan kórinbeıtin bálede.

Áıtse de, kapıtan, sabasyna túsip ádettegi qalpyna keldi. Onyń múldem buzylyp, ózgerip ketken bet ajary óziniń burynǵy baıypty, salqyn-sabyrly shyraıyna tústi. Ol óziniń kómekshisine túsinksiz tilde birdeńe dedi de, maǵan qaraı buryldy.

— Aronaks myrza,— dedi ol óktem daýyspen,— men sizden ózińizben jasasqan sharttyq bir mindettemesin oryndaýdy talap etýge tıispin.

— Qandaı mindettemesin, kapıtan?

— Sizge jáne sizdiń joldastaryńyzǵa, men qashan bostandyq berýge bolady dep tapqansha, otyra turýǵa týra keledi.

— Sizdiń buıryǵyńyzǵa moıynsunýǵa men «májbúrmin ǵoı,— dedim men odan kóz aıyrmaı qarap turǵan kúıimde, — biraq bir suraq berýge ruqsat etińiz.

— Joq, ruqsat etpeımin!

Talasyp jatýdyń paıdasy joq edi, óıtkeni onymen qarsylasar mende kúsh joq-ty.

Kónýge týra keldi.

Men Ned Lend pen Konseldiń kaıýtasyna keldim de, olarǵa kapıtannyń buıryǵyn aıttym.

Meniń bul habarymnyń kanadalyqqa qandaı áser etkenin oqýshynyń ózi shamalar. Bul arada uzaq sóılesip otyrarlyq ýaqytta joq-ty. Tórt matros esik aldynda bizdi kútip tur edi, olar bizdi «Naýtılýsqa» alǵash kelgen kúni qamaǵan kaıýtaǵa alyp bardy.

Ned Lend qarsylyq bildirgisi kelip edi, tap mańdaıynyń aldynan esik tars jabylyp qaldy.

— Munyń ózi neni ańǵartady, qojaıyn aıtpas pa eken? — dep surady Konsel.

Men kemeniń ústinde ne bolyp, ne qoıǵannyń bárin joldastaryma aıtyp berdim. Men sıaqty olar da ań-tań bolyp qaldy, biraq budan bizdi qorshap turǵan qupıa syr, ashyla qoımady.

Men qalyń oıǵa shomdym. Kapıtannyń kilt ózgerip ketkendegi bet-ajary meniń kóz aldymnan ketpeı qoıdy. Maǵnasyz joramal topshylaýlarmen basymdy qatyryp eki oıdyń basyn quraı almaı dal bolyp otyrǵanymda, kenetten Ned Lend:

— Stolda turǵan tańerteńgi tamaqty qarańyzdar! — dep qaldy da oıymdy bólip jiberdi.

Shynynda da stoldyń ústinde taǵam toly tarelkalar tur eken. Tegi, kapıtan Nemo «Naýtılýstyń» júrisin tezdetý týraly buıryq bergende, bul jóninde de buıryqty qosa bergen bolý kerek.

— Keńes berýge qojaıyn ruqsat eter me eken? — dep surady Konsel.

— Árıne, dostym,— dep jaýap qaıyrdym men.

— Ruqsat etse qojaıynǵa men tańerteńgi tamaqty jaqsylap jep alýǵa keńes beremin. Saqtyqta qorlyq joq degen. Munyń aıaǵy nemen tynaryn kim bilgen.

— Durys aıtasyń, Konsel.

— Sumdyq-aı,— dep kúrsinip qaldy Ned Lend,— bizge tek balyqtan jasalǵan taǵamdardy ǵana beripti ǵoı, bizdiń óz qorymyzdan túk te joq.

— Kádirdi bilý kerek, Ned, eger bizge túk tamaq bermeı qoısa, qaıter edińiz?

Bul sóz kanadalyqty sózge keltirmeı-aq jýasytyp jiberdi.

Bárimiz de stoldy aınala otyryp, ún-túnsiz tamaqtanyp aldyq.

Men tamaqty kóp jeı almadym. Konsel ózi aıtqandaı ózin-ózi zorlap jep otyrdy, al Ned Lend, tamaqqa kóńili tolmasa da, astyń bir túıirin qaldyrmastan sypyryp soǵyp aldy.

Tamaqtan keıin árqaısymyz óz ornymyzǵa baryp otyrdyq, osy mınýtta bizdiń kameramyzdy jaryq qyp turǵan tóbedegi jarty shar da óship ketti, Endi biz múldem qap-qarańǵy kamerada qaldyq. Osy arada Ned Lend te qor etip uıyqtap ketti. Odan keıin, kóp keshikpeı-aq Konsel de uıyqtady. Men osy bir qatty uıqyǵa tań qaldym. Joldastarymdy kenetten basa qalǵan bul qaı uıqy dep tańdanyp otyrǵanymda ózim de uıyqtap bara jatyr ekem.

Men kózimdi jumbastan, baqyraıtyp ashyp otyrýǵa tyrysyp-aq baqtym, biraq uıqy erikke qoımaı kózim jumyla berdi.

Demek, kapıtan Nemo ózi istep júrgen áreketin múlde sezdirmeý úshin, bizdi qamap qana qoımaı uıyqtatyp ta tastamaqshy bolǵan ǵoı?..

Uıqyly-oıaý jatyp keme aýzynyń jabylǵan dybysyn estidim, keme teńiz betiniń tolqyndarynda shaıqalýyn qoıa qoıdy. Tegi, «Naýtılýs» tereńirek súńgip, teńizdiń máńgi tynysh shenine baryp toqtaǵan bolý kerek.

Men uıqynyń degenine kónbeýge áli de árekettenip baqtym. Biraq bul múmkin bolmady. Tynysym taryla bastady. Qol-aıaqtarymnyń ushtarynan bastap júregime deıin ajaldyń yzǵarly sýyǵy óte bastaǵan sıaqty edi. Beıne quıyp qoıǵan qorǵasyndaı qabaqtarym da kótertpeı qoıdy. Shym-shytyryq aýyr uıqy meni múldem bılep aldy. Sodan bylaıǵysy esimde joq, kózim buldyrap uıyqtap ketippin.

Jıyrma tórtinshi taraý

MARJANDAR DÚNIESİ

Kelesi kúni oıansam, basym qańǵyryp qalypty. Aınalama qarasam, óz kaıýtamda ekemin, buǵan taǵy da qaıran boldym. Tegi meniń joldastarymdy da uıyqtap jatqan kezinde óz kaıýtalaryna aparyp jatqyzǵan bolý kerek. Olaı bolsa, ótken túnde qandaı oqıǵa bolǵany jaıynda olar da menen artyq ne biledi deısiń. Endi mende osy qupıa syrdyń perdesin keleshek túrer áli degen úmit qana qalyp edi.

Meniń kaıýtadan shyqqym keldi. Biraq men bostanmyn ba nemese burynǵysha tutqynmyn ba osy? Baqsam, múldem bostan ekenmin. Men kaıýtadan shyqtym da, korıdordyń boıyn qýalap júrip otyryp, kemeniń ústine shyǵatyn basqyshqa keldim. Syrtqa shyǵatyn aýyz ashyq eken.

Kemeniń ústine shyqtym.

Munda meni Ned Lend pen Konsel kútip tur eken. Men olardan ne bildińder dep suraı bastap edim, túk bilmeıtin bolyp shyqty. Keshe qatty uıyqtap qalypty búgin oıansa olar da óz kaıýtalarynda jatyr eken.

«Naýtılýs» sol qupıaly, jym-jyrt kúıinde edi. Ol teńiz betinde bir qalypty shapshańdyqpen júzip kele jatty. Kemede tipti eshqandaı ózgeris bolmaǵan sıaqty.

Ned Lend kókjıekke qarap tur. Teńiz ústinde kózge iliner túk joq, ushy-qıyryna kóz jetkisiz bop shalqyp jatyr: kanadalyqtyń qıannan shalatyn qyraǵy kózine de ne bir jelken, ne bir kemeniń murjasy, ne bir jer sheti kórinbedi. Batystan soqqan qatty jel, teńizde taǵy da týlaǵan tolqyn kóterdi.

«Naýtılýs» ájepteýir shaıqalyp kele jatty.

Aýa qoryn jańalap alyp, «Naýtılýs» on bes metrdeı tereńge tústi, tegi qaıta teńizdiń ústine shyǵý kerek bola qalsa, dereý shyǵa qoıýdy kózdegen bolýy kerek. Daǵdydan tys bul sıaqty manevrdi 19 ıanvarda ol birneshe ret qaıtalap edi. Keme sý betine shyqqan saıyn, kapıtannyń kómekshisi de kemeniń ústine shyǵyp, óziniń baıaǵy daǵdyly sózin aıtýmen boldy.

Kapıtan Nemo kórinbeı qoıdy. Kemeniń komandasynan maǵan óte uqypty túrde tamaq daıarlap berip ketip júrgen stúardtan basqa eshkimdi kórmedim.

Kúndizgi saǵat ekide salonda qoljazbalarymdy tártipke keltirip otyr edim, kapıtan Nemo kirdi. Men basymdy ıip, sálem berdim. Ol da sál ǵana bas ıip jaýap qaıyrdy da qoıdy, til qatpady. Ótken kúngi oqıǵa týraly birdeme aıtar degen úmitpen men jumysyma qaıta kiristim, biraq ol ony istemedi.

Men kózimniń qıyǵymen bildirmeı qarap otyrdym. Ózi óte sharshaǵan adam sıaqty, uıyqtamaǵan adamdaı, kózi de qyzaryp ketken; bet ajarynda aýyr bir qaıǵy-muńnyń nyshany bar edi.

Ol bólmede árli-berli adymdap júrdi de, bir dıvanǵa baryp otyra ketti, odan qaıta turyp, qolyna ilikken bir kitapty alyp qarady da, ornyna qaıta qoıdy, odan qural-aspaptarǵa taman baryp, qarap biraz turdy, biraq ádettegisinshe eshnárse jazyp almady. Tap bir, bir orynda bir sekýnd baıyzdap otyra almaıtyn adam sıaqty.

Aqyr aıaǵynda, ol maǵan kelip:

— Aronaks myrza, siz dáriger emessiz be? — dep surady.

Men bul tosyn suraqtan ańyryp oǵan qarap turyp qaldym.

— Men sizden dáriger emessiz be dep surap turmyn? Sizdiń mamandyqtaryńyz — natýralıserdiń kóbi medısınalyq bilimi bar adamdar ǵoı...

— Ia, men dáriger edim, klınıkanyń ordınatory bolǵam, mýzeıge jumysqa kirgenge deıin kóp jyl boıy dárigerlik jumyspen aınalysqamyn,— dep jaýap qaıyrdym men.

— Óte jaqsy,— dedi kapıtan.

Meniń jaýabyma tegi, qýanyp qaldy-aý deımin. Biraq onyń menen ne ótingisi kelip turǵanyn bile almadym da, odan taǵy da suraq kúttim, sóıtip, suraǵynyń retine qaraı jaýap qaıyrmaqshy boldym.

— Profesor myrza,— dedi ol,— meniń matrostarymnyń birine dárigerlik kómek kórsete almas pa ekensiz?

Kemede aýrý bar ma?

— Ia, bar.

— Men daıyn.

— Júrińiz.

Moıyndaýym kerek. Júregim lúpildep qoıa berdi. Nelikten ekenin bilmeımin, osy matrostyń aýrýy keshe túnde bolyp ótken oqıǵanyń saldary-aý degen oı, basyma sap ete tústi, meni aýrýdan kóri, osy bir qupıa syr eliktirip áketti.

Kapıtan Nemo meni «Naýtılýstyń» artqy jaǵyna taman ertip bardy da, matrostar bólmesiniń qasyndaǵy bir kishkene kaıýtanyń esigin ashty. Kaıýtada erjúrek, ójet adam keıiptes, jasy qyryq shamasynda bir adam jatyr eken.

Qasyna baryp, bir tizerlep otyryp jaqsylap qarap aldym. Bul aýrý emes, jaraly adam eken. Onyń qanǵa boıalǵan dákemen oralǵan basy jastyqta jatyr edi.

Men onyń basyna oraǵan dákeni aldym. Jaraly menen kóz aıyrmaı baqyraıyp qarap jatty, biraq bulardy sheship alýyma kedergi jasamady, kerek deseń tipti bir ret te bolsa ýh dep kúrsinbedi de.

Jarasy jantúrshigerlik eken. Bas súıeginiń tostaǵanyn áldeqandaı bir dóreki qarý jaryp jiberipti, mıy kórinip jatyr. Mı qabyǵy da edáýir zyıandalypty. Kekshil mıdyń qantalap ketken jerleri dastarhanǵa tamǵan sharap daǵy tárizdi. Sonymen, jaralynyń mıy qozǵalyp, keı jerine qan quıylyp ketipti.

Bıshara demin zorǵa alyp jatyr. Beti álsin-áli tartylyp, jıyryla qalady. Mıdyń isinip, tirshilikke qajetti basty bóleginiń eshbir áreketsiz qalǵanyn kórip turdym. Tamyrlary óte jıi soǵyp jatty. Qol, aıaǵy da muzdaı bastaǵan. Ajal taıaý ekenin, oǵan ister eshbir shara joq ekenine de kózim jetip tur.

Men onyń jarasyn qaıta tańdym da, kapıtan Nemoǵa burylyp:

— Bul adam qaıtyp jaraly boldy? — dep suradym.

— Onyń da qajeti bar ma? — dedi jaltaryńqyrap ol.— «Naýtılýs» birdemege soǵylyp qalǵan kezde mashınanyń tutqasy synyp ketip, bul kisige kelip tıdi. Al aıtyńyzshy, bul adamnyń halin qalaı dep oılaısyz?

Men bógelińkirep qaldym.

— Aıta berińiz,— dedi kapıtan Nemo,— ol fransýzsha bilmeıdi.

Men jaralyǵa taǵy bir ret qaradym da:

— Bul adamnyń eki-aq saǵattyq ómiri qaldy,— dedim.

— Qutqarar eshbir amal joq pa?

— Joq.

Kapıtan Nemo titirene judyryǵyn túıdi. Eki kózinen jas parlady.

Ólim halinde jatqan adamnan kózimdi almaı birneshe mınýt boıy qaradym da turdym. Ómiri óship-aq bara jatty. Elektrdiń sýyq sáýlesi onyń júzin odan saıyn appaq qýdaı etip kórsetip tur. Men onyń azapty ómir men qaıyrshylyq saldarynan mezgilinen buryn qalyń ájim basqan, oıly júzine taǵy da qaraı qaldym.

Osy qupıada ótken ómirdiń óship bara jatqanda aıtqan eń sońǵy sózin estigim kelip edi meniń.

Biraq kapıtan Nemo maǵan:

— Sizge endi ruqsat, profesor myrza,— dedi.

Ketýge týra keldi.

Kapıtandy ólgeli jatqan adamnyń qasyna qaldyryp, kórgenderim kóńilimdi jaralap, men óz kaıýtama qaıtyp keldim.

Kúni boıyna óte bir aýyr bolashaq sezimi bas kótertpeı qoıdy. Túnde uıyqtaı almaı shyqtym. Uıqyly-oıaý jatqanymda azaly kúı sıaqty bolyp, áldeqaıdan bir jylaǵan daýystar da estildi.

Kelesi kúni tańerteń men kemeniń ústine shyqtym. Kapıtan Nemo bul kúni kemeniń ústine menen erte shyqqan eken. Ol maǵan jaqyndap keldi de:

— Profesor myrza,— dedi,— búgin sý astyndaǵy serýenge qatysqyńyz kele me?

— Meniń joldastaryma da qatysýǵa bola ma?

— Eger qalasa, ábden bolady.

— Sizdiń usynysyńyzdy alǵys aıta qabyldaımyn.

— Olaı bolsa, skafandr kıińiz.

Ólim halindegi nemese ólgen adam týraly jumǵan aýzyn da ashpady. Men Ned Lend pen Konselge kelip, kapıtan Nemonyń serýenge shaqyrǵanyn aıttym. Konsel muny qýanyp qarsy aldy, kanadalyq ta bul joly qarsy bolǵan joq.

Bul kezde tańerteńgi saǵat segiz áli bolǵan joq-ty. Segiz jarymda biz skafandralarymyzdy kıip, rýkveırol rezervýarymen, elektr fonarymen jabdyqtalyp aldyq.

Eki esik te qatarynan ashyldy, sóıtip, kapıtan Nemo bir top matrospen birge «Naýtılýs» tynyǵyp jatqan tereńdigi on metrdeı tastaq teńiz túbine tústik.

İldyı jer bara-bara otyz metr tereń oıpatqa alyp keldi. Tynyq muhıttaǵy serýen kezindegi biz ótken teńiz túbine uqsamaıtyn, odan orasan úlken qazan shuńqyrǵa tústik. Munda jup-jumsaq qum da, sý astynyń kógaly da, sý ormany da joq-ty. Kapıtan Nemo bastap alyp kele jatqan osy aranyń ereksheligi meniń kózime birden tústi. Bul ara marjandar dúnıesi edi.

Zoofıtter bóliminde, alsıonarıı podklasynda gorgokıı otrády bar, ıgi marjandar osy otrádqa jatady, tabıǵattyń osy bir tamashasyn ǵalymdar ár kezde úsh túrli tabıǵat dúnıesine jatqyzyp mıneral, ósimdik, janýarlar dep kelgen. Osy óte erte zamannyń dárisi qazirgi bizben zamandas áıelderdiń óte asyl, sán-saltanat buıymy tek 1744 jyly ǵana úzildi-kesildi janýarlar dúnıesine jatqyzylǵan.

Marjandar degenimiz — tasqa aınalǵan ári mort polıpnák quratyn, óte usaq janýarlar kolonıasy. Bul polıpterdiń bir-aq ata-tegi bolady, bul olardy polıpterdi óziniń tarmaqtalýy arqyly órbitken. Bular birigip tirshilik ete otyra, ár kolonıa óz aldyna jeke de tirshilik etedi.

Men osy qyzǵylyqty zoofıtter jaıyndaǵy eń sońǵy eńbekterdi oqyǵan edim, sondyqtan da tabıǵat muhıttyń tereń túbine ekken tasqa aınalǵan marjan aǵashtar ormanyn kórý maǵan óte qyzyq boldy.

Biz fonarlarymyzdy jaqtyq, sóıtip marjandar jańa qalap jatqan qabyrǵalardyń boıymen júrip otyrdyq, bul qabyrǵalar biraz ýaqyt ótkennen keıin Tynyq muhıtty Indıa muhıtynan bólip tastaıtyn bolady áli. Jer betindegi aǵashtardan munyń bar aıyrmashylyǵy, bul aǵash tárizdi ósimdikter jartasqa jabysyp joǵarydan tómen qaraı salbyrap ósip turady.

Bizdiń fonarlarymyzdyń jaryǵy, jaltyraǵan óte ádemi butaqtarǵa túskende, aıta qalarlyqtaı áser berdi. Maǵan keıde osy tasqa aınalyp ketken aǵashtar, qozǵalǵan sýmen birge jaıqalyp turǵan sıaqty bolyp kórindi; men olardyń jap-jańa tájdaryn, jańa gúl ata bastaǵan bıazy, jip-jińishke ásem tarmaqtarymen qosa julyp alǵym kelip kele jattym. Tez júzetin kishkene balyqtar top-top bolyp ushqan qustaı olardy janaı ótip jatty. Biraq álgi gúlderge qolym tıip ketse-aq boldy búkil kolonıa mazasyzdana qalady. Aq tájdar dereý ózderiniń qyzyl qutylaryna baryp tyǵyla qalady da, gúlder kóz aldymda óńi óship, solyp ketedi, al gúl atyp turǵan butalar ne zamanǵy qatyp qalǵan tasqa aınala qalady.

Men ádette óte sırek ushyraıtyn bıik zoofıt ósimdikterine tap keldim. Bul marjan toǵaı óziniń ásemdik ósimdigi jaǵynan Jerortalyq teńizde, Fransýz, Italán,Afrıka jaǵalaýlarynan alynatyn marjandardan kem túspeıtini edi.

Izgi marjandardyń boıaýy da, olardyń eń jaqsylaryn zergerlerdiń «qandy gúl», «qandy kóbik» dep qoıǵan poetıkalyq attaryna laıyq edi.

Keshikpeı-aq butalar jıilep, aǵashtar da bıikteı bastady. Bizdiń aldymyzda qıal órisiniń ǵajaıyp arhıtektýra sáýletiniń uzyn korıdorynyń esigi ashylǵan edi.

Kapıtan bizdi bastap qarańǵylaý, sál yldyılaý gallereıany boılap kele jatty, aqyrynda, bul jol birtindep bizdi júz metr tómen túsirdi.

Marjan aǵashtarynyń arasynda, polıpterdin burynǵylarynan da beter óte qyzǵylyqty bir túrlerin, syrtqy qabyqtary ızvestelip, múlde tas bop ketse de, kádýilgi naǵyz sý baldyryndaı jap-jasyl, qyzyl marjan butalaryn baıqap kele jattym. Bir oı ıesi aıtqandaıyn, «marjandar» degenimiz — bálkim, tas bop qatyp qalǵan máńgilik uıqysynan oıana bastaǵan, biraq óli de qozǵalýdy bilmeıtin bir ómir shaǵy shyǵar».

Aqyr aıaǵynda, eki saǵat júrgennen keıin, marjandar qalyptasyp bolǵan shekaraǵa, tereńdigi úsh júz metrdeı teńiz túbine de kelip jettik. Munda marjan aǵashtarynyń jekelegen toby emes alyp tas aǵashtar emes alyp tas aǵashtardan quralǵan múlgigen ný orman bar edi, bul alyp tas aǵashtar bir birimen ǵajaıyp alýan tústi lıan ósimdikterimen, ásem torǵyn gúldermen qosylyp bezelgen. Biz bulardyń arasymen tik júrip kele jattyq, al bizdiń aıaǵymyzdyń asty masatydaı qulpyrǵan sý ósimdikteri-týbıpor,astra, meandrın, fýngıı, karıofılııler edi.

Qandaı tamasha kórinis! Alǵan áserlerimiz týraly pikir alysa almaı kele jatqanymyz qandaı ókinishti! Osyndaı esten ketpes mınýttarda áınek pen metaldan jasalǵan shlemniń ishinde tutqyn bolyp kele jatqanyń janyńa batpaı ma! Janymyzdan ersili-qarsyly oqtaı zýlap ótip jatqan balyq sıaqty nemese sýda da, qurlyqta da birdeı uzaq saǵattar boıy júre beretin sýda da aýada da qandaı jaǵdaıda bolsyn raqattanyp tirshilik ete alatyn amfıbıa⁴⁰sıaqty bolyp nege tirshilik etpedik eken?

Osy arada kapıtal Nemo týra qaldy. Men de, meniń joldastarym da onyń istegenin istep tura qaldyq.

«Naýtılýstyń» matrostary da ózderiniń bastyqtaryn tóńirekteı sap túzep tura qalysty.

Baqsam bulardyń tórteýi uzynsha birdemeni ıyqtaryna salyp, kóterip ala kelgen eken.

Biz aınala marjan ormany qorshaǵan bir keń kógalda tur edik. Fonarlarymyz teńiz túbine buldyraǵan kómeski jaryq túsirdi, bul jaryqtan kóleńkelerimiz de alyptaı zoraıyp kórindi.

Kógaldyń shet jaqtaryn qoıý qarańǵylyq basyp tur edi, tek bir janyp, bir óship jylt-jylt etip turǵan qyzyl sáýleler ǵana ár jerde bir kórinip qalyp turdy, bul marjandarǵa túsip ketip turǵan fonarlardyń sáýlesi edi.

Ned Lend pen Konsel meniń qasymda turǵandy. Bunyń belgili bir maqsatqa baılanysty serýen ekenin biz endi ǵana bildik.

Osy mańdy baıqap qaraǵanymda, men biraz jerde qatar-qatar bop jatqan tómpeshikterdi kórdim, qatarlarynyń túzýligi olardyń adam qolymen jasalǵandyǵyn ańǵartyp tur edi.

Kapıtan belgi berdi de, bir matros belindegi shotty alyp jiberip jerdi qaza bastady.

Endi maǵan bári de túsinikti boldy.

Bul kógal mola eken matros zırat qazyp jatyr eken; matrostar kóterip kelgen uzynsha nárse túndegi ólgen adamnyń súıegi edi.

Kapıtan Nemo jáne onyń matrostary óz joldastarynyń denesin muhıt túbindegi osy baýyrlastar molasyna jerlemek bolyp kelgen eken.

Kóńilim mundaı bosamas. Eshýaqytta, eshbir oqıǵa meni mundaı tebirentken de emes edi.

Kóz aldymda istelip jatqan isti kórgim de kelmeı, ári odan kózimdi de aıyra almaı turdym.

Osy eki ortada muhıttyń marjan túbinde qazylyp jatqan mola da tereńdep qaldy. Jerdi urǵylaǵan shot dybysynan qorqyp balyqtar jan-jaqta qaran betaldy bezip bara jatty.

Men, teńiz túbindegi shaqpaq tastarǵa shaqyr-shuqyr tıgen temir shottyń dybysyn ǵana estip turdym. Shuńqyrdyń uzyny da, eni de adam sıarlyqtaı kep-keń bolyp qazylyp ta bitti.

Osy kezde ólikti kótergen adamdar da jaqyndaı berdi. Aq mataǵa oraýly dene sý toly shuńqyrǵa túsirildi.

Kapıtan Nemo men matrostar qoldaryn kókirekterine aıqastyryp salyp, molany tóńirekteı tura qalysty. Pul kóriniske qatty tebirengen men de meniń joldastarym da bulardyń qaıǵysyna kóldeneń kelmelik dep bir adym keıin sheginip turdyq. Shuńqyr marjan kesekterimen jabylyp kádýilgi mola sıpatyna keltirildi.

Bul jumys istelip bolǵannan keıin, kapıtan Nemo joldastarymen júginip otyryp, eń sońǵy qoshtasý ısharasy retinde qoldaryn joǵary kóterdi...

Osydan keıin janazashylar qaýymy «Naýtılýsqa» qaraı keıin qaıtty.

Biz taǵy da marjan ormanynyń arasymen júrip otyryp, marjandar qalap jatqan qabyrǵanyń etegine keldik. Osy jerden tiptik jar bastaldy. Qajyp-sharshap bir saǵattaı júrgennen keıin «Naýtılýstyń» ottary da kórindi. Tuspaldaı júrip otyryp, kúndizgi saǵat ekide sol ottarǵa da kelip jettik-aý.

Men, jańa ǵana kórip qaıtqan, óte aıanyshty kórinisten týǵan qaıǵyly oıdan áli serpilgen joq edim, kıimderimdi aýystyryp kıip «Naýtılýstyń» ústine shyqtym.

Keshikpeı-aq kapıtan Nemo da meniń janyma keldi. Men odan:

— Demek, ol kisi, keshegi men aıtqan mezgilde túnde qaıtys bolǵan ǵoı?—dep suradym.

— Ia, Aronaks myrza, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan.

— Endi ol óz joldastarynyń qasynda, sý astynda marjanmolada máńgilik, sońǵy uıqysyn uıyqtap jatyr da?

— Ia. jurttyń bári umytqanmen, biz umytpaıtyn ol, sonda uıyqtap jatyr.

Kapıtan Nemo eki qolymen betin jaýyp, óksigin baspaqshy boldy, biraq basa almady.

Uzaq ýaqyt únsiz turǵannan keıin ol:

Onda, tereń sý astynda, bizdiń typ-tynysh molamyz jatyr, — dedi.

— Demek akýlalar bara almaıtyn sol jerde typ-tynysh uıyqtap jatqan sizdiń marqumdaryńyz eken ǵoı?

— Ia,— dedi kapıtan Nemo gújildep,— akýla da bara almaıtyn, adamnyń da qoly jetpeıtin jerde uıyqtap jatyr, olar.

Birinshi bólimniń sońy

 

EKİNSHİ BÓLİM

Birinshi taraý

INDIA MUHITY

Munda bizdiń sý astyndaǵy saıahatymyzdyń ekinshi kezeńi týraly esep bastalady. Birinshi kezeń maǵan zor áser etken, marjan molanyń basyndaǵy óte aıanyshty halmop aıaqtalǵan-dy.

Kapıtan Nemonyń ómiri osynaý ushy-qıyryna kóz jetkisiz sheksiz muhıtta osylaısha ótip jatty, ol tipti sol muhıt túbiniń asyl qazynaly eń qupıaly bir jerinde óz molasyn da daıarlap qoıǵan-dy.

Ol jerde tereń sýdyń astynda «Naýtılýsty» meken etken, tiri kezderindegideı ólgennen keıin de biri birimen jubyn jazbaı tyǵyz baılanysta jatqan kapıtan Nemonyń dostary men joldastarynyń eń sońǵy tynysh uıqysyn buzýǵa eshbir sý keremetiniń de batyly barmaıdy... Onda olar teńiz keremetteri de bara almaıtyn, kapıtan Nemo aıtqandaı, «adamnyń da» qoly jetpeıtin tuńǵıyqta uıyqtap jatyr.

Adamzat qoǵamyna degen baıaǵy bir senbeýshilik ózgerer emes!

Meni endi Konseldiń joramaldary qanaǵattandyra almaıtyn boldy.

Bul tamasha adamnyń pikirinshe, kapıtan Nemo — ózine qalaı bolsa solaı, eleýsiz qaraǵan, óziniń ǵalymdyǵyn tanyta almaǵan jurttan ese qaıtaryp, ósh alyp júrgen adam edi. Keıde Konsel: «Naýtılýstyń» komandıri,ǵalymdarǵa kúlki bolǵan bul kemeńger adam, ol qoǵamnyń topastyǵyna, selsoq enjarlyǵyna qarsy shekise-shekáse ábden qajyǵan soń, erkin ómir súrý úshin, adam balasy kele almaıtyn osy ortany ádeıi meken etip júr degen pikirdi de aıtatyn. Biraq, meniń oıymsha, bul joramal da kapıtan Nemonyń kim ekeni týraly mardymdy eshteme aıta almaǵan joramal bolatyn.

Shynynda da, sol túngi jumbaq syr, kapıtan Nemonyń bizdi túrmege qamaýy, tipti kerek deseń uıyqtatyp tastaýy, alystan kórsetetin dúrbini kózime apara bergenimde qolymnan julyp alýy, «Naýtılýstyń» qaqtyǵysyp qalýynyń saldarynan bir matrostyń ólimshi bolyp jaralanýy,— mine osy hal-jaılardyń bári de Konseldiń topshylaýlaryn teriske shyǵaryp tur edi. Joq, kapıtan Nemo el-jurttan bezip qana júrgen adam emes! Onyń danalyqpen oılap tapqan jańalyǵy — «Naýtılýs» súńgýir kemesi oǵan óz bostandyǵyna eshkim qol suǵa almaıtyn baspana ǵana bolyp qyzmet atqaryp júrgen joq, bálkim, munyń kerisinshe, kek qaıyratyn qaharly qarý bolyp qyzmet etip júrýi de yqtımal.

Alaıda, ázir bul joramaldyń durystyǵyna kózim jetkendeı mende de túk dálel joq edi. Meni qorshaǵan osy bir belgisiz jumbaq syrdyń túneginde bul joramal jol kórseterlik jyltyldaǵan ot qana edi. Oqıǵalardyń tikeleı aıtýy boıynsha, eger de osylaı deýge bolatyn bolsa, men kúndegini kúnde jaza beremin.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, bizdiń kapıtan Nemoǵa táýeldi bop júrgen túgimiz joq edi. Ol «Naýtılýstan» bizdiń qashyp ketýimiz múmkin emes ekenin jaqsy biledi. Sondyqtan ol bizden osy kemede qalamyz, ketpeımiz degen ýáde de alǵan joq-ty. Biz de eshqandaı mindetteme alǵamyz joq. Biraq, bola tursa da, biz sypaıylyq retinde ǵana qonaq bop atalǵanymyz bolmasa, kádýilgi tutqyn edik.

Ned Lend qashyp qutylý jónindegi úmitin áli úzgen joq edi. Ol qolaıly kez kelse-aq qashyp qutylamyn dep sengen edi. Tegi, men de sonyń istegenin isteıtin shyǵarmyn. Biraq, áıtse de, kapıtan Nemonyń keń peıildiligi arqasynda tanysýǵa múmkindik alǵan osynaý sý astynyń ǵajaıyp dúnıesimen qynjylyp aırylysatyn bolarmyn.

Men osy adamǵa bas ıýim kerek pe, nemese ony jek kórýim kerek pe, ne ol bir qurbandyq pa nemese jendet pe — maǵan bul arasy qazir aıqyn emes edi. Shynymdy aıtqanda, «Naýtılýspen» máńgi aırylyspas buryn, ázir oıdaǵydaı ótip kele jatqan, sý astymen búkil dúnıe júzin aınalyp shyǵý saparyn aqyryna deıin aıaqtap shyqqym keler edi. Teńizderdegi jasyrynyp jatqan ǵajaıyptardyń bárin de kórgim keler edi. Osy bir bilmegendi bilýge ańsaýshylyq ómirimdi úzip jiberse de, menen buryn eshbir adam kórmegen keremetterdiń bárin de kórgim kelgen bolar edi. Bul ýaqytqa deıin men ne bildim? Túk bilgem joq, nemese bilgenim óte bolymsyz nárseler, óıtkeni biz Tynyq muhıt arqyly áli tek alty myń-aq le óttik.

Degenmen «Naýtılýs» eldi jerlerge jaqyndap kele jatyr edi. Eger de qashyp shyǵý úshin qandaı da bolsa, bir múmkindik týa qalsa, bilimdi ańsaǵan shólimdi qandyrýǵa bola qashpaı qalý, joldastarymnyń múddelerine opasyzdyq isteý, meniń tarapymnan keshirimsiz qataldyq bolatynyn jaqsy biletin edim. Men olardyń sońynan erýge tıispin, tipti kerek deseń, olardy bastaýǵa tıispin. Biraq ondaı jaǵdaı týar ma eken? Óziniń bostandyǵynan, erkinen zorlyqpen aırylǵan adam qashýdy kóksedi, biraq ǵalym adam, osyndaı jaǵdaı birde bolmasa birde týyp qalady-aý dep qoryqty.

Bul kúni, 21 ıanvarda, tústen keıin, kapıtannyń kómekshisi, daǵdyly ádeti boıynsha, baıqaý jumysyn júrgizýge shyqty. Men de shyǵyp sıgar tartyp, jumysyn qadaǵalap turdym. Bul adam fransýz tilin bilmeıtin, buǵan men kúmánsyzbyn, óıtkeni men oǵan esittire,qaıter eken dep,san ret túrli min aıtqan kezderim de bolǵan, eger de túsine eriksiz elegize qalar edi ǵoı. Biraq ol ylǵyı qannen-qapersiz, ún-túnsiz qala beretin.

Ol sekstantty kózine taıap, kókjıeginen kúnniń qansha joǵary ekenin mólsherlep alyp jatqan kezde, matrostardyń biri shyqty, bul Krespo aralyndaǵy ormanǵa ań aýlaı shyqqanymyzda bizben birge baryp qaıtatyn dáý matros edi. Matros projektordyń áınekterin tazalaýǵa kiristi.

Men osy quralǵa qyzyǵa qarap turdym, munyń jaryǵynyń kúshi jaryq kóziniń sáýlelerin bir jerge jınap turatyn, dóńgelendirile ornatylǵan dóńes shynylardyń arqasynda júz ese artyp turatyn-dy. Al bul jaryq kózi jaryq berý kúshin aqyrǵy shegine deıin jetkizetin etip jasalǵan edi. Elektr doǵasy jasandy, aýasyz keńistikte ǵana jyltyraıtyn-dy, munyń ózi qyzýdyń da turaqtylyǵyn qamtamasyz etip, sonymen birge, eki aralyǵynda elektr doǵasy paıda bolatyn grafıt júzderin de saqtap turatyn.

Sońǵy jaǵdaı kapıtan Nemo úshin óte-móte mańyzdy edi, óıtkeni onsyz grafıt qoryn jańalap, tolyqtyra berý, oǵan ońaıǵa túspes edi. Al aýasyz keńistikte grafıt júzderi óte baıaý janatyn.

«Naýtılýs» súńgýge daıarlana bastaǵan kezde, men kemege túsip, salonǵa kirdim. Kemeniń ústine shyǵatyn aýyz jabyldy. Júz metrdeı tómen túsip alyp, biz týra batysqa qaraı tarttyq.

Biz endi bes júz elý mıllıon gektar alqapty alyp shalqyp jatqan, Indıa muhıtynyń ulan-baıtaq keń jazyǵyn tilgilep kele jattyq. Muhıt sýy, eger álsizdeý, názik adam kemeniń ústinen tómen qaraı qalsa basy aınalǵandaı móldir edi.

«Naýtılýs» ádette júz metrden eki júz metrge deıingi tereńdikte júzetin edi. Osylaısha birneshe kún ótti. Meniń ornymda basqa bireý bolsa, ol únemi sý astynda júzýdiń, saıahattyń kóńilsizdigine renjip, ábden ishi pysyp qusa bolar edi. Biraq kúnde tańerteń keme ústine shyǵyp júrý, muhıttyń ǵajaıyptaryn salonnyń terezesinen qarap, kerip otyrý, kapıtan Nemonyń kitaphanasyndaǵy kitaptardy oqý, kúndelik jazý — osynyń bári, zerigýge de, sharshaýǵa da bir mınýt mursha bermeı, ýaqytymdy túgel qamtydy.

Ned Lendtiń de, Konseldiń de, meniń de densaýlyǵymyz óte jaqsy bolatyn. «Naýtılýstyń» tamaǵy da jalpy alǵanda, bizdi tolyq qanaǵattandyrýly edi, eger de kanadalyqtyń kóńiline qaramasam, jalpy tamaqpen qatar stolǵa qoıylyp otyrǵan «qurylyqtaǵy azyqtardan jasalǵan taǵamdardy tatpaı-aq» qoıar edim. Onyń ber jaǵynda, tóńiregimizdegi temperatýranyń turaqtylyǵy jaǵdaıynda, bizge tipti tumaý tıý de múmkin emes edi, al eger tumaý tıe qalsa, «Naýtılýstyń» aptechkasynda tumaý men jóteldiń emi — aǵash tárizdi marjan dendrofıllıılerinen jasalǵan provansta «teńiz ýkroby» dep atalatyn jetkilikti dári, dármekter de bar-dy.

Birneshe kún boıyna, ertemen kemeniń ústine shyqqanymda, sý qustarynyń, ásirese, shaǵalalar men pomornıkterdiń kóptigine qaıran qalyp júrdim.

«Naýtılýstyń» matrostary bulardy atyp túsirip alyp júrdi, al bulardyń etterinen jasalǵan tamaq óte dámdi taǵamdardyń biri boldy. Úlken qustardyń ishinde, jaǵalaýdan alysqa ushatyn, sharshaǵan kezderinde tolqyndarda tynyǵatyn, trýbamuryndar otrádyna jatatyn óte ádemi álbatrostar kózge erekshe túsetin edi. Eskek aıaqtylar semásyna jatatyn qustardan: sý betine taıaý júzetin balyqtardy ustaıtyn, qanat qaǵysy shapshań fregattar, kógershinniń úlkendigindeı, úıi jaǵy sál ǵana alqyzyl aq qaýyrsyndary qap-qara qanattaryn aıqyn kórsetip turatyn faetondar bar edi.

«Naýtılýstyń» aýlaryna kún saıyn teńiz tasbaqalarynyń jańa túrleri tústi de otyrdy; ishinara aıtqanda, bulardyń ishinen óte bir qyzǵylyqty tasbaqa karettany nemese bısany ataýǵa bolar edi, bulardyń óte qymbatqa satylatyn, qampıǵan qabyrshaq-saýyty bolady. Bul tasbaqalar moınyn shyǵaratyn tesigin et japqyshymen bitep alyp, uzaq ýaqyt boıyna sýda qala alatyn. Keıbir karetter basqa teńiz janýarlarynan qorǵanatyn saýytynyń ishine tyǵylyp alyp, uıyqtap jatqan kezderinde aýǵa túsip qalypty. Bul tasbaqalardyń etteri dámsiz edi de, al jumyrtqalary eń tátti taǵamdardyń biri edi.

Balyqtardy alatyn bolsaq, olar salonnyń terezesinen qarap, baıqap otyrǵan bizderdi tań-tamasha qaldyrýmen boldy. Men munda balyqtardyń buryn-sońdy óz basym kórmegen tolyp jatqan jańa túrlerin kórdim.

Tek qana jyly teńizderde, ásirese, Qyzyl teńizde, Indıa muhıtynda jáne Ortalyq Amerıka jaǵalaýlarynda bolatyn kýzovka balyqtaryn aldymen ataýym kerek. Bul balyqtardyń tasbaqalar nemese shaıan tárizdi teńiz kirpileri sıaqty qabyrshaq-saýyttary bar edi, biraq bulardyń saýyty tas nemese ızvestemes, bir-birimen tutasyp, qosylyp jatqan plasınkalardan qurylǵan súıek edi. Kýzovkanyń osyndaı saýyttaǵy denesi múldem qaıyspaıtyn, qatty qabyrǵaly, úsh taǵandy, tórttaǵandy nemese bes taǵandy qorap sıaqty bolatyn.Bizge, eti óte jumsaq úsh buryshty kýzovka da, tórt taǵandy saýytty kýzovka da kezdesti, úlken tostaǵan kózderiniń ústindegi múıiz sıaqty up-uzyn tarmaqtary bolǵanǵa bulardy múıizdi kýzovka dep ataıtyn.

Tikenekti skattardy ataýyma da bolady, munyń qamshy sıaqty óte uzyn ótkir tikenekti quıryǵy bolady. Ol osy quıryǵymen qatty soǵady, mundaı soqqy tipti adamǵa da qaterli.

Konseldiń jazyp alyp júrgen qoljazbasynda, balyqtardyń mynadaı birneshe túri kórsetilgen, bular: Tynyq muhıtta kezdesken ıne qaryndylar; uzyn muryn skattar; qabyrshaǵy da, tarmaqtary da joq, jap-jalańash dóńgelek balyq — elektr skattar; uzyndyǵy metr jarym, kóldeneńi bir metr, býryl tústi, qyr arqasynda aqshyl mramor daqtary bar, mramorly elektr skattar, taǵy basqalary edi.

Basqa túrlerdiń ókilderinen atap kórsetýime bolatyndary: quıryqsyz, jumyrtqa tárizdiler; qara qońyr, tipti qap-qara qos tis aq tamyrly, qamıyp dop-domalaq sharǵa aınalyp kete alatyn dıko obrazǵa uqsaıtyn qadalǵysh tiken túktiler, basqa muhıttaǵylardaǵydaı teńiz konkalary; aýyz jaǵy shyǵyńqy bitken, jap-jalpaq, qanat sıaqty keýde júzgishteri bar kishkene balyqtar; kókshil jolaǵy, daqtary bar sary tústi lır-balyqtary deýge bolar edi. bulardyń etteri aq ári dámdi bolady.

Biz munda, ózderiniń óte úlken júzgish qanattaryn jaıyp jiberip, jelken retinde paıdalana alatyn qarakók jelkenshilerdi de kezdestirdik; kúmisteı appaq, lent tárizdi jip-jińishke, uzyn-uzyn qylquıryqtar da ushyrap otyrdy; aqyr aıaǵynda, Remıngton, sol sıaqty qarý-jaraq jasaıtyn basqa da fabrıka ıeleriniń uıyqtasa túsine de kirip shyqpaǵan qarýmen qarýlanǵan, sý tamshysyn oq qyp jándikterdi atqanda dál tıgizip, tabanda sespeı qatyratyn muhıt shybyn aýlaǵyshtaryn da kezdestirdik.

Ianvardyń 21 nen 23 ne deıin «Naýtılýs» táýligine bes júz qyryq mılden alyp otyrdy. Basqasha aıtqanda biz saǵatyna eki jarym mıl júrip otyrdyq. Keme osyndaı tez júrip kele jatqanda, projektordyń jaryǵyna eligip, kemege ilesip kele jatqan balyqtardy ǵana kóre aldyq. Alaıda, bulardyń kópshiligi uzamaı-aq qalyp qoıyp otyrdy, tek birazy ǵana kópke deıin qalmaı, kememen qatarlasyp, ilesip otyrdy.

Jıyrma tórtinshi ıanvarda biz 12°5' ońtústik endik pen 94°33' boılyqtaǵy Kıllıng aralyn kórdik. Bul kokos pálmasy ósken marjan araly bolatyn. Bul aralda bir kezde Charlz Darvın men kapıtan Fıs-Roı da bolǵan. «Naýtılýs» osy elsiz araldy jaǵalaı etti. Sýǵa salǵan ay kóptegen alýan túrli polıpterge tolyp shyqty, bulardyń ishinde kapıtan Nemonyń koleksıasynan oryn alǵan kishkene delfınder de bar edi.

Keshikpeı-aq Kıllıng araly qarasyn úzdi de, «Naýtılýs» Indıa jarty aralynyń eń shetki ońtústik shegine qaraı baǵyt alyp, soltústik-batysqa qaraı tartty.

— Biz mádenıetti elderge jaqyndap kelemiz,— dedi maǵan bul kúni Ned Lend.— Bul taǵylary kıikten de kóp, Novaıa Gvıneıadan keri jaqsyraq. Profesor myrza, Indıada aǵylshyndardyń da, fransýzdardyń da, ındıalyqtardyń da tas joldary, temir joldary, qalalary bar. Onda aıaq bassań-aq otandasyna kezdesesiń. Sizshe, qalaı, kapıtan Nemomen qosh aıtysar ýaqyt jetken joq pa, áli?

— Joq, joq! — dedim men,— «Naýtılýs» eldi jerlerge jaqyndap keledi. Onyń baǵyty — Evropa. Sonda-aq alyp barsyn. Evropa jaǵalaýyna jetip alaıyq, qashý jaǵyn sodan keıin oılap kórermiz. Aıtqandaıyn, kapıtan Nemo Gveboar aralyndaǵydaı, bizdi Malabar nemese Koromandel jaǵalaýyna ań aýlaýǵa jibere qoıady degenge senbeımin.

— Qaıtýshi edi, profesor myrza, óıtetin bolsa, ruqsatsyz-aq shyǵamyz da.

Men kanadalyqtyń bul sózine eshteńe degem joq. Onymen sóz talastyrǵym kelmedi.

Al, meniń endigi túpki oıym: taǵdyr aıdap kez keltirgen súńgýir kemede bar múmkinshilikti sarqa paıdalaný ǵana bolatyn.

Kıllıng aralyna jaqyndap kele bergen kezde «Naýtılýs» ta júrisin baıaýlatty. Biz endi óte tereńge jıi túsip otyrdyq. Bizdiń eki kılometr, keıde tipti úsh kılometr keıdeúsh kılometr tómen túsip otyrǵan kezderimiz de boldy, biraq on úsh kılometrge deıin túsirilgen zont túbine jetpegen Indıa muhıtynyń tereńdigin bir ret te bolsa zerttep kórgen joq edik.

Sýdyń tómengi qabatynyń temperatýrasy Tynyq muhıttaǵydaı munda da nólden tórt gradýs joǵary edi. Men munda bir jaǵdaıǵa kóńil aýdardym: muhıt sýynyń joǵarǵy qabattarynyń temperatýrasy tereń jerlerinen kóri tómendeý bolady eken.

25 ıanvarda muhıt beti kók medıen bop shalqyp jatty da, «Naýtılýs» sý betinde júzip kele jatty, onyń qýatty vıntteri tolqyndy tilgilep, bıik fontan atqyzýda edi. Sondyqtan «Naýtılýsty» alystan kórgen kemelerdiń ony bir alyp kıt eken dep qalýy tańdanarlyq emes-ti.

Men bul kúni kemeniń ústinde, teńizdi sholyp qaraýmen boldym. Kókjıeginde túk kórinbedi. Tek kúndizgi saǵat tórt kezinde ǵana sonadaı jerde batysqa qaraı bara jatqan bir keme kórindi. Kókjıeginde onyń machtalary birneshe mınýt boıy aıqyn kórinip turdy, biraq sýdan qyltıyp qana shyǵyp kele jatqan «Naýtılýsty» ol kemeden baıqaý múmkin emes edi.

Men bul kemeni Meltýrn men Koról Georg múıisin oraǵytyp etip Seılon men Sıdneı arasynda júretin Jarty araldyq jáne Shyǵys kemeleri qoǵamnyń kemesi ǵoı dep oıladym.

Tústen keıingi saǵat beste, tez óte shyǵatyn tropıktik ymyrt túspesten biraz ǵana buryn, Konsel ekeýmiz bizdi qatty súısindirgen taǵy da bir ǵajaıyp kórinistiń kýási boldyq.

Mollúskalardyń bir túri bar, munymen kezdesý, erte zamandaǵy adamdardyń pikirinshe, baqyt jarshysymen kezdesý bolyp tabylady. Arıstotel, Ateneı, Plınıı sıaqty sol erte zamannyń kemeńgerleri, onyń ǵadetin de, sezigin de zerttep, ony sýretteý úshin ertedegi Gresıa men Rımniń barlyq poetıkalyq qorynan sóz marjandaryn aıanbaı tergen. Olar muny «Naýtılýs» nemese «Pompılıýs» dep ataǵan. Qazirgi zamannyń ǵylymynda bul argonavt degen atpen belgili bolǵan.

Biz muhıttyń ústinde top-top bolyp júzip júrgen tolyp jatqan argonavtarmen kezdestik. Bular áldeneshe júz edi. Osy ásem mollúskalar dem alǵanda ishine jutqan sýdy qaıta aıdap shyǵaryp otyratyn quıǵyshtarynyń kómegi arqasynda artymen alǵa qaraı júzedi. Olardyń segiz sezgish tarmaqtarynyń jińishke, uzyndaý kelgen altaýy sýdy esip otyrady da, gektokotılı dep atalatyn jumyrlaý ıilgen doǵa sıaqty qalǵan ekeýi jelken retinde jelge qarsy qoıylǵan edi.

Men, osy sýdan spırál tárizdes rakovınalardy aıqyn kórip otyrdym, Kýve bulardy óte ádemi kishkene qaıyqqa teńegen bolatyn. Shynynda da bular qaıyq sıaqty edi. Izvesttuzdarynyń qaldyqtarynan ózderi «jasaǵan» bul qaıyqty mollúskalar qaldyrmaı, udaıy birge alyp júredi.

— Argonavt óziniń qaıyǵyn qalaǵan ýaqytynda tastap kete alar edi, biraq, eshýaqytta óıtpeıdi,— dedim men Konselge.

— Kapıtan Nemo sıaqty eken,— dep jaýap qaıyrdy Konsel.— Sondyqtan óziniń kemesiniń atyn «Argonavt» dep qoıǵanda jaqsy bolatyn edi.

Tolyq bir saǵat boıyna osy mollúskalar qaýymy «Naýtılýsqa» erip, júzip otyrdy. Biraq nege ekenin bilmeımin, olarǵa kenetten bir qorqynysh paıda bola qaldy. Komanda berilgendeı barlyq jelkender de túsirilip, alǵa qaraı sozylǵan tarmaqtary tartylyp, deneleri de jıyryla qaldy, barlyq aýyrtpalyq qaıyqqa tústi, sóıtip barlyq flotılıa lezde sýǵa batyp ketip, ǵaıyp boldy.

Eshýaqytta, eshbir eskadra mundaı manevrdi tap osyndaı yntymaqtyqpen kelisti oryndaı almaǵan shyǵar.

Osy mınýtta kún de batyp, sol sátte-aq tún boldy. Maıda jel aıdaǵan tolqyndarda júzip kele jatqan «Naýtılýs» sál ǵana shaıqalýda edi.

Kelesi kúni, 26 ıanvarda, biz seksen ekinshi merıdıannyń tusynda ekvatordy kesip ótip, Soltústik jarty shardyń sýyna qaraı oıystyq.

Bul kúni bizge orasan kóp akýla ilesip otyrdy. Bul akýlalar — qyr arqasy qara qońyr, baýyr jaǵy aq, on bir qatar tisi bar, moıyndarynda kózge uqsaıtyn, aq qıyqty dóńgelek qara daqtary bar, denesi jyp-jyltyr tiken qanatty, qara daqty, tumsyǵy jumyr bitken akýlalar edi.

Osy orasan zor jyrtqyshtar salonnyń terezesine birneshe ret órshelene tap-tap berdi. Mundaı mınýttarda Ned Lendtiń delebesi qozyp ketip, tipti otyra almaı qoıdy. Sý betine shyǵyp alyp, osy keremetterdi, ásirese, terezege qaıta-qaıta shabýyl jasap kele jatqan, uzyndyǵy bes metrdeı jolbarys akýlalardy aýlaǵysy kelip-aq otyr.

Biraq osy arada «Naýtılýs» tezirek júzip ketti de, eń júırik degen akýlalardyń ózi de ilese almaı qalyp qoıdy.

Keshki saǵat jeti shamasynda «Naýtılýs» teńiz betine shyǵyp sútteı aq tolqyndardyń ústimen júzdi. Kóz jeter jerge deıin muhıt beti sútteı appaq bop jatyr.

Sýdyń aǵaryp kórinýi aı jaryǵynyń áseri me edi? Joq, óıtkeni týǵanyna eki-aq kún bolǵan jańa aı áli kóterilgen de joq edi, biraq jańa ǵana batqan kúnniń sáýlesimen aǵarańdap turǵan aspan appaq bop jatqan sýmen salystyrǵanda qaraýytyp kórinip tur.

Osy qaıran qalarlyq qubylysqa qarap turyp, Konsel óz kózine ózi senbedi.

Ol menen munyń mánisin surady. Baǵyma qaraı bilgisi kelip turǵan qubylysynyń mánisin aıtyp ta berdim.

— Muny jurt sút teńizi dep ataıdy,— dedim men.— Indıa jaǵalaýynda mundaı sútten appaq alqap az emes.

— Teńizdiń mundaı appaq bolyp jatýy nelikten, qojaıyn aıtyp bermes pe eken? Shynynda da teńiz sýy sútke aınalyp ketken joq pa eken?

— Árıne, sútke aınalyp ketken joq, dostym. Seni qaıran qaldyryp turǵan sýdyń bul boıaýy jýandyǵy qyldaı, uzyndyǵy mıllımetrdiń bes bóleginiń birindeı, up-usaq orasan kóp tússiz, kilegeı jándikterdiń sáýlesiniń áserinen paıda bolǵan. Bul janýarlar birine biri jabysyp keń alqap qurady, keıde tipti mundaı alqaptar kóptegen kılometr jerdi alyp jatady.

— Kóptegen kılometr!—dep qaldy Konsel tańdanyp.

— Ia, dostym. Onyń qansha ekenin sanap azaptanbaı-aq qoı, óıtkeni, eger men qatelespesem, keıbir teńizshiler qyryq mıl tipti qyryq mılden de asa sozylyp jatqan sút teńizderinen ótkenimiz bar degen sıaqty edi.

Meniń bul keńesime qaramastan, Konsel ishinen: jýandyǵy qyldaı, uzyndyǵy mıllımetrdiń bes bóliginiń birindeı osy jándikterdiń qyryq sharshy mıl alqapqa qanshasy sıatynyn esepteýmen boldy.

Birneshe saǵat boıyna «Naýtılýs» óziniń súıir tumsyǵymen sút teńizin qaq jaryp kele jatty, men onyń beıne bir sabyn kóbiginde qalqyp kele jatqandaı eshbir dybyssyz júzip kele jatqanyna kóńil aýdaryp turdym.

Tún ortasy bolǵan kezde, teńiz oıda joqta óziniń ádettegi túsine kirdi, biraq kóz jeter jerde kemeniń artynda qalǵan aqshyl sýdyń sáýlesi kók júzine túsip, soltústik shapaǵyndaı bolyp kórinip turdy.

Ekinshi taraý

KAPITAN NEMONYŃ JAŃA USYNYSY

26 ıanvarda, tús kezinde 9° 4' soltústik endikte, «Naýtılýs» sý betine shyqqanda, bizden segiz mıl shamasynda, batys jaǵymyzdan áldenendeı bir jer kórindi. Bul jerdiń irkes-tirkes, yǵy-jyǵy bop shoǵyrlanyp bitken bıik taýlary aldymen kózge tústi, bul taýlardyń keıbiriniń bıiktigi eki myń fýttan da asyp túsetin edi. Baıqaý aıaqtalǵannan keıin, men salonǵa kelip, kartadaǵy belgige qarap, Indıa injýi — Seılon aralynyń jaǵalaýyna kelgenimizdi bildim.

Men osy jer betindegi eń qunarly aral týraly kitap qarastyraıyn dep kitaphanaǵa keldim de, X. K. Sırrdyń «Seılon jáne sıngalezder» degen eńbegin taýyp aldym.

Osy kezde kapıtan kómekshisi ekeýi salonǵa keldi. Kapıtan kartaǵa qarady da, maǵan burylyp:

— Seılon — injý terýmen dańqy shyqqan aral. Osy injý teretin jerge barǵyńyz kele me, Aronaks myrza? — dedi.

— Barǵym kelgende qandaı, kapıtan,— dedim men.

— Óte jaqsy. Muny isteý op-ońaı. Ras, biz tek injý teretin oryndy ǵana kóremiz, al terýshilerdi kóre almaımyz, óıtkeni injý terý maýsymy áli bastalǵan joq. Biraq onyń bizge keregi shamaly. Men qazir Manaar shyǵanaǵyna qaraı júrýge buıryq beremin. Biz onda túnde kelemiz.

Kapıtan maǵan túsiniksiz tilde birdeme dedi de, salonnan shyǵyp ketti. Sol-aq eken, «Naýtılýs súńgip ketip, manometrdyń kórsetýi boıynsha, otyz fýtteı tómen tústi.

Men kartadan Manaar shyǵanaǵyn qaradym, sóıtsem o l 9° soltústik endikte, Seılonnyń soltústik-batys jaǵalaýyndaǵy kishkene Manaar aralynyń bir jaq shetinde eken.

Oǵan jetý úshin, biz bul araldyń búkil batys jaǵalaýyn oraǵytyp ótýimiz kerek edi.

Kapıtan Nemo taǵy da áńgimege kiristi.

— Aronaks myrza,— dep bastady ol,— Bengal shyǵanaǵynda da, Indıa teńizinde de, Qytaı, Iaponıa teńizderindede, Amerıkanyń ońtústigin jýyp jatqan teńizderde de, Panama shyǵanaǵynda da, Kalıfornıa shyǵanaǵynda da injý teriledi. Biraq Seılonda injý terý nátıjelirek. Amal qaısy, munda biz tym erterek kelip qaldyq. Manaar shyǵanaǵyna injý terýshiler marttyń orta kezinde ǵana keledi,— bul ýaqytta munda úsh júzge tarta keme jınalady, olar otyz kún boıyna kirisi kóp osy kásippen ǵana shuǵyldanady. Árbir kemeniń on eskekshisi, on súńgýshisi bolady. Súńgýshiler eki smena bolyp sýǵa kezek túsip otyrady. Olar eki aıaǵynyń arasyna aýyr tas qysyp on eki metr tereńdikke túsedi de, jeter jerine jetkennen keıin tasty qoıa beredi. Kemege baılaýly bul tasty eskekshiler tartyp qaıta shyǵarady.

— Demek, bul sıaqty varvarlyq ádister áli qoldanylady eken ǵoı?

— Ia, osy injý shashylyp jatqan alqap bir myń segiz júz ekinshi jylǵy Amen traktaty boıynsha, óz menshigine aınaldyryp alǵan dúnıe júzindegi eń ındýstrıaly eldiń — Anglıanyń ıeliginde bola tursa da, munda áli ózgergen túk te joq,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo.

— Meniń shamalaýymsha, sizdiń skafandrlaryńyz sıaqty skafandrlar, qalaı bolǵanda da, bul kásipte úlken paıda keltirer edi.

— Árıne, óıtkeni álgi sorly súńgýshiler sý astynda az-aq ýaqyt bolady ǵoı. Aǵylshyn Persıval óziniń Seılondaǵy saıahatyn sýrettep jazǵan eńbeginde, bir súńgýshiniń bes mınýtqa deıin sý astynda bolǵanyn jazady, biraq onyń munysy maǵan nanymsyzdaý kórindi. Men keıbir júzgishterdiń sý astynda elý jeti sekýnd ıaǵnı bir mınýtqa deıin shydaǵanyn eń kúshti degen keıbir júzgishterdiń seksen jeti sekýnd ıaǵnı — mınýt jarymǵa deıin shydaǵanyn bilemin! Biraq mundaı adamdar óte az ǵoı; aıtqandaıyn kemege qaıta shyqqandaǵy sorlylardyń muryndarynan, qulaqtarynan qandy sý aǵady eken. Meniń shamalaýymsha orta eseppen alǵanda,súńgýshi sý astynda otyz sekýndtan artyq bola almaıdy, al osy bolmashy ýaqyttyń ishinde, sol injýlerdi taýyp julyp alyp shilterge salyp úlgirýi kerek. Súńgýshilikti kásip etýshilerdiń orta jasqa kelgeni óte sırek ushyraıdy; olardyń kópshiligi jas shaǵynda eledi; kózi de tez buzylyp irińdep, irip-shirı bastaıdy, denelerin túgeldeı jara basyp ketedi. Sý astynda júrekteri jyrylyp óletinder de óte kóp bolady.

— Ia,— dedim men,— óte qıyn kásip eken... Áıelderdiń erkeligine bola, osyndaı kúsh jumsaý, sonsha adamdy qurban etý, oılap qarasań sumdyq qoı bir!.. Áıtse de, aıtyńyzshy, kapıtan, sondaı bir keme bir kúnniń ishinde qansha injý jınaı alady.

— Jumys kúniniń ishinde qyryq myńnan elý myńǵa deıin jınaıdy. Bir myń segiz júz on tórtinshi jyly Aǵylshyn úkimeti memleket úshin injý jınaý jumysyn uıymdastyrǵanda, injý terýshiler jıyrma kúnniń ishinde jetpis alty mıllıon rakovına jınaıdy desedi.

— Áıteýir, terýshi eńbegine laıyq eńbekaqy alatyn shyǵar?

— Kerisinshe, mardymsyz eńbekaqy alady. Panamada olar aptasyna bir dollardan artyq taba almaıdy. Kóbinese injýi bar bir rakovınaǵa bir ǵana sý⁴³ baqyr aqsha alady. Al jınaǵan rakovınalarynyń injýi joqtarynyń ózi qansha, áli!

— Bir qojaıyndy baıytatyn árbir injý úshin eki-aq tyıyn teńese, tipti sumdyq eken! — dedim men.

— Sonymen, profesor myrza,— dedi kapıtan Nemo,— siz ózińizdiń serikterińizben Manaar shyǵanaǵynyń injý qazynasyn kóresizder. Eger de, sol ýaqytta, kezdeısoq bir injý terýshini kóre qalsańyz, bul kásiptiń tehnıkasymen de tanysasyzdar.

— Bul óte qyzyq bolar edi.

— Aıtpaqshy, profesor, siz akýladan qoryqpaısyz ba?

Akýladan ba?! — dep qaldym men.

Bul suraqtyń ózi sypaıylaý etip aıtqanda, maǵan soraqylyq bolyp kórindi.

Al, qalaı? — dep otyryp aldy kapıtan Nemo.

Shynymdy aıtýǵa tıispin, —dedim men sál kidirip,— men áli ol balyqtarǵa úırenip kete alǵam joq...

— Al biz úırenip ketkende de tipti olardy baıqamaıtyn boldyq. Keshikpeı sizder de úırenip ketesizder,— dedi kapıtan Nemo.— Biz jaqsylap qarýlanyp alamyz, al, eger sáti tússe, bir akýlany aýlap ta kórermiz. Bul ań aýlaýdyń ishindegi eń bir qyzyqtysy. Sonymen, profesor, erteńge deıin saý bolyp turyńyz. Biz erteń erterek shyǵamyz.

Osy sózderdi aıta saldy da kapıtan Nemo salonnan shyǵyp ketti.

Eger de sizge Shveısarıa taýlaryna aıý aýlaýǵa baraıyq dese, onda siz: «Óte jaqsy, erteń aıý aýlaýǵa baralyq» der edińiz. Egerde sizden: «Atlas jazyqtaryna arystan, nemese Indıa nýlaryna jolbarys aýlaýǵa shyqqyńyz kele me?» dep surasa, onda siz: «Nesi bar, jolbarys nemese arystan aýlaý óte qyzyq qoı», dep oılar edińiz. Biraq eger sizdi akýla aýlaýǵa shaqyrsa, shaqyrǵanda olardyń qalyń ortasyna kememen emes, sý astymen jaıaý baryp aýlaıyq, dep shaqyrsa, ońda, bálkim, siz shaqyrýdy qabyl almas buryn, jaqsylap turyp oılanar edińiz!

Moıyndaýym kerek, kapıtan Nemo salonnan shyǵyp ketken kezde mańdaıymnan burq etken sýyq terdi súrtip aldym.

«Jaqsylap oılan,— dedim men ózime,— asyǵar túk te joq. Krespo aralynda qana aýlaý ózine basqa: ol kóńildi túrde ýaqyt ótkizý ǵana edi. Al akýlaǵa kezdespeı qalmaıtynyńdy bile tura, teńiz aralap júrý, múlde basqa nárse. Keıbir jerlerde, máselen, Andamana araldarynda bir qolyna qanjar, bir qolyna buǵaý alyp negrlerdiń akýlalarmen taısalmaı shaıqasatynyn men jaqsy bilemin. Biraq, osymen qatar, akýlamen osy orasan zor jyrtqyshpen jekpe-jek shaıqasqan erjúrek jigitterdiń kóbiniń tiri qaıtpaıtynyn da biletinmin».

Meniń kóz aldyma akýlalar úıiri elestedi; olardyń adamdy ortasynan qaq bóletin birneshe qatar tisteri, qylǵyp qoıatyn arandaı aýzy kóz aldymda ajaldaı elestep, tipti sol tisteri meniń búıirime qadala bastaǵandaı boldy.

Munyń ústine, kapıtan Nemonyń bul usynysty jasaǵan kezdegi qannen-qapersizdigine de túsine almaı qoıdym. Meni tap bir ormanǵa túlki soǵyp alýǵa shaqyryp otyrǵan sıaqty.

«Konsel, bálkim, budan bas tartar,— dep oıladym men,— munyń ózi kapıtan Nemonyń shaqyrýyn qabyl almaý úshin maǵan da jaqsy syltaý bolar edi».

Al Ned Lend jóninde, moıyndaýym kerek, ol buǵan qyzyqpas, aqylǵa jeńdirer degen senim mende bolǵan joq. Óıtkeni, qandaı zor qaýip bolsa da, onyń jaýyngerlik delebesin qozdyryp jiberetin-di.

Men Sırrdyń kitabyn qolyma qaıta aldym da, betterin tek aýdarystyra berdim: kitap betinen maǵan aýzyn arandaı ashqan akýladan basqa túk kórinbedi.

Osy mınýtta salonǵa Ned Lend pen Konsel de kelip kirdi. Ekeýi de kóńildi-aq. Ózderin ne kútip turǵanyn áli bilmese kerek.

— Adal sózim,— dep bastady Lend maǵan burylyp:— álgi sizdiń kapıtanyńyz Nemo, bizge bir súısinerlik usynys jasady.

— Aha,— dedim men,— sizder de biledi ekensizder ǵoı?..

— Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha aıtqanda,— dedi Konsel,— «Naýtılýstyń» komandıri bizdi Manaar shyǵanaǵyndaǵy injý teriletin jerdi kórip qaıtýǵa shaqyrdy. Bizben óte sypaıy sóılesti, bul joly ózin kádýilgi djentelmenshe ustady.

— Budan basqa sizderge túk aıtqan joq pa?

— Túk te aıtqan joq,— dep jaýap qaıyrdy kanadalyq,— jalǵyz-aq sizdi de osy serýenge shaqyrdym degendi ǵana aıtty.

— Onysy ras,— dedim men,— biraq ol serýende ne bolyp, ne qoıatyny jaıynda dáneńe de aıtqan joq pa?

Joq, profesor myrza. Siz, árıne, bizben birge barasyz, solaı emes pe?

Men be?.. Árıne. Siz de sý astyndaǵy serýenniń dámin tata bastaǵansyz ǵoı deımin, Lend myrza?

Ia, sý astynyń serýeni qyzyq... Óte qyzyq.

Biraq, múmkin, qaterli de shyǵar,— dedim men.

İnjý qaırańyn aralaǵan serýenniń nesi qaterli edi? — dep qarsy shyqty Ned Lend.

Kapıtan Nemonyń akýla týraly aıtyp, meniń joldastarymdy kúni buryn qorqytqysy kelmegendigi aıqyn edi. Tap bir múshesinen aırylyp qalǵan adamdardaı men joldastaryma úlken aıanysh sezimmen qarap turdym.

Aldaǵy qaterli qaýipti joldastaryma aıtýym kerek pe edi? Árıne, kerekti. Biraq ony neden bastap, neden qoıarymdy bile almaı tur edim.

— İnjý terý jumysy jaıynda qojaıyn birdeme aıtyp bermes pe eken? — dep qaldy Konsel.

— Terý týraly ma, álde soǵan baılanysty qaýip týraly ma,— dep suradym men, áńgimeni ózime qaraı buryp.

— Terý týraly,— dedi kanadalyq,— qashan da bolsa, ózińniń júrgeli turǵan jolyńdy jaqsylap bilip alýyń kerek qoı.

— Olaı bolsa, dostarym, beri taman otyryńyzdar, men sizderge injý terý týraly Sırrdyń kitabynan oqyp bilgenderimniń bárin de aıtyp bereıin.

Ned pen Konsel meniń janymdaǵy dıvanǵa kelip otyrdy.

Kanadalyq áńgime aldynda bir suraq berdi:

— Profesor myrza, injý degenimiz nemene ózi?

— Dostym Ned, aqyndar úshin injý degenimiz — teńizdiń kóz jasy,— dep bastadym men,— shyǵys halyqtary úshin bul qatyp qalǵan shyq, áıelder úshin, qolǵa salatyn bilezik, saqına, moıynǵa salatyn monshaq, qulaqqa taǵatyn syrǵa, ıaǵnı sopaqshalaý kelgen kez tundyrarlyq asyl tas; hımık úshin, fosforly qyshqyl tuzdyń kómirli qyshqyl kálsımen qosyndysy; al endi natýralıs úshin,— kádýilgi qos qabyrshaqty rakýshkalardyń denesine shyqqan jaı ǵana aýrý bezi...

— ...Bulardyń ózi qabyrshaq jelbezekti mollúskalar klasyna jatatyn bir tur eken ǵoı,— dep qosyp qoıdy Konsel.

— Dup-durys, ǵalym dostym. Bular qabyrshaqtarynyń ishki jaq beti kókshil, kógildir, qońyr, kók, aq tústi monshaq tastarmen toly mollúskalar bolady, bulardyń bári de injý mollúskalary.

— Jeýge jaraıtyn rakýshkalardyń da injýi bola ma? — dep surady kanadalyq.

— Ia, Shotlandıanyń, Ýelstiń, Irlandıanyń, Saksonıanyń, Bogemıanyń jáne Fransıanyń keıbir sýlaryndaǵy jeýge jaraıtyn rakýshkalar da óndire alady.

— Solaı deńiz,— dedi kanadalyq,— este bolsyn. Birde bolmasa birde munyn da bir keregi bolar.

— Biraq eń kóp injý injýli-rakovınalarda bolady. İnjý degenimiz — kishkene monshaq tárizdi domalaq zat injýler ne qabyrshaqqa jabysyp turady da, ne mollúskanyń denesiniń qyrtystaryna uıalaıdy. Qabyrshaqtardaǵy injýdiń de mollúskalardyń denelerindegi injýdiń de ózegi bolady, bul ózektiń aınalasynda bir-birimen ózektes jińishke jipter paıda bolady, bular jyldan jylǵa ulǵaıa kelip ózekti qaptap alǵan perlamýtorǵa aınalady. Al, ózek degenimiz kezdeısoq túsken qum qıyrshyqtary nemese sol sıaqty bir zat bolady.

— Bir rakovınada birneshe injý bolýy múmkin be? — dep surady Konsel.

— Múmkin. Keıbir rakovınalarda tipti tutas bir injý alqa da bolady. Meniń óz basym senińkiremeımin, áıtse de, keıbir rakovınalarda eń kemi júz elý akýla bolady desedi.

— Júz elý akýla deısiz be? — dep aıǵaılap jiberdi Ned Lend.

— Men «akýla» dedim be? — dep suradym qysylyńqyrap.— İnjý degenim ǵoı Rakovınada akýla bolady deý qısynsyz ǵoı!

— Árıne,— dedi Konsel— rakovınadan injýdi qalaı aıyryp alatynyn qojaıyn aıtpas pa eken?

— Onyń ártúrli tásilderi bar. Keıde, qabyrshaqtarǵa jabysyp turǵan injýlerdi qysqashpen alady. Biraq kóbinese jınaǵan rakovınalardy jaǵaǵa shyǵarady da, shıdiń ústine tegistep jaıyp tastaıdy; on kúnnen keıin, mollúskalary shirı bastaǵan kezde, olardy teńiz sýynan jasalǵan úlken kólge aparyp tógedi, budan keıin rakovınany ashady da, jýady. Osy arada sorttaýshylarǵa da kezek tıedi, olar qabyrshaqtarǵa jabysyp turǵan injýlerdi jınap alady da, óz aldyna bólek satylatyn perlamýtor plasınkalaryn qabyrshaqtan ajyratady, eń aqyrynda mollúskalardyń deneleriniń bir bólegin sýǵa salyp ábden ezilgenshe qaınatady da, sol suıyq zattan kúldeı usaq injýlerge deıin súzip alady.

İnjý úlken-kishiligine qaraı baǵalana ma?

— Joq, úlken-kishiligine qaraı baǵalanbaıdy,— dep jaýap qaıyrdym men, injýdiń qundylyǵy túrine, «sýyna» ıaǵnı túsine, jarqyraǵyshtyǵyna, injýdiń kóz tartarlyq qulpyrmaly qasıetine baılanysty. Eń úlken injýler mollúska denesiniń qyrtystarynda bolady. Olardyń tústeri aq bolady, biraq kópshiligi kúńgirt tústi bolady, ashyq-móldir tústileri de bolady. Bular kóbinese domalaq nemese almurt tárizdi bolyp keledi. Bulardyń domalaq túrleri bilezik úshin, almurt tárizdisi syrǵa, alqa úshin paıdalanylady. Ekeýi de bir birlep satylady. Qabyrshaqtarǵa jabysqan injýlerdiń túrleri onsha kelisimdi bolmaıdy, sondyqtan olar arzanyraq bolady, bulardy tarazyǵa tartyp, ólshep satady. Eń sońǵy úshinshi sorty — usaq injýler, bulardy kólemine qaraı ólshep satady. İnjýlerdiń bul túri kóbinese kestelerdi áshekeıleý úshin, ásirese, shirkeýlerdi bezendirý úshin paıdalanylady.

— Tegi, injýlerdi sortqa bólý — uzaq ýaqyt kerek ótetin óte aýyr jumys qoı deıim? — dep surady kanadalyq.

— Joq, dostym, bul óte qıyn jumys emes. Bul jumys on bir elektiń nemese qalbyrdyń kómegimen isteledi. Jıyrmadan seksenge deıin tesigi bar elekten ótpegenderi birinshi sortty injý bolyp sanalady; júzden segiz júzge deıin tesigi bar elekten ótpegenderi ekinshi sortty injý bolyp sanalady; segiz júzden myńǵa deıin tesigi bar elekti kerek etetinderi úshinshi sortty injý bolyp tabylady.

— Tabylǵan aqyl eken,— dedi Konsel.— Sorttaýshylardyń jumysy mehanıkalandyrylǵan eken ǵoı... İnjý kásip oryndaryn paıdalaný qansha tabys beretinin qojaıyn aıtpas pa eken?

—Sırrdyń málimetterine senýge bolatyn bolsa,— dedim men,— Seılon injý qaırańyn bir Jyl paıdalaný úshin úsh mıllıon akýla tóleý kerek kórinedi.

— Frank! — dep túzep qoıdy Konsel.

— Árıne, frank! Úsh mıllıon frank,— dep qaıtaladym men.— Biraq meniń shamalaýymsha qazir bul qaırań burynǵysyndaı tabys bere almaıdy. Amerıkadaǵy injý qaırańdary da sondaı. Besinshi Karl tusynda olar jyl saıyn tórt mıllıon frank turatyn injý beredi eken, qazir olar sonyń úshten ekisin deıin ǵana beredi. Jalpy alǵanda, búkil dúnıe júzindegi injý shyǵatyn oryndar jylyna toǵyz mıllıon franktyń injýin beredi.

— Biraq óte qymbatqa satylatyn jeke injýler bar deıdi ǵoı,— dedi Konsel.

— Ia, dostym. Tarıhtyń aıtýy boıynsha, Iýlıı Sezar bizdiń aqshamyzǵa shaǵyp aıtqanda, júz jıyrma myń frank turatyn bir injýdi Servılııge tartý etipti.

— Meniń de bir estigenim bar,— dedi kanadalyq— bir áıel injýdi sirke sýyna salyp ertip, iship qoıypty desedi.

— Ol álgi Kleopatra ǵoı! — dedi Konsel.

— Onsha tátti bolmaýǵa tıis,— dedi Ned Lend.

— Óte jıirkenishti eken,— dedi Konsel— oılap kórińizshi, sonda, bir stakan sirke sý júz elý myń frank turǵany da!

— Átteń, sol kelinshek meniń áıelim bolmaǵan eken,— dep qaldy kanadalyq óziniń zildeı jumyryǵyna qarap qoıyp.

— Ned Lend Kleopatranyń jubaıy boldy,— dep kúldi Konsel.

— Men úılenbekshi de bolǵanmyn, Konsel,— dep jaýap qatty kanadalyq sabyrmen,— biraq istiń sáti túspese, aıyp mende emes qoı. Men ózimniń qalyńdyǵym — Ket Tenderge injý alqa da satyp alǵanmyn, biraq ol, nege ekenin bilmeımin, basqa bireýge tıip ketti. Biraq, osy alqa maǵan dollar jarymǵa ǵana tústi. Meniń sózime senińiz, profesor myrza, osy alqanyń birde-bir monshaǵy tipti jıyrma tesikti elekten de túspes edi.

— Ned qalqam! — dedim men kúlip.— Onyń qoldan jasalǵan injý alqasy boldy ǵoı,— bul ishine injý essensıasyn toltyratyn kádýilgi shynydan jasaǵan domalaq shar.

— Degenmen,— dedi kanadalyq,— sol essensıa onsha arzan bola qoımas.

— Túkke de turmaıdy. Ol azot qyshqylyna qosyp eritken kishkene balyqtardyń qabyrshaǵy. Essensıa degenińizdiń quny túkke turmaıdy.

Ket Tenderdiń basqaǵa tıýiniń mánisin endi túsindim, dedi Med Lend fılosofsha sabyrlylyqpen.

— Já, endi injý baǵasy jaıyndaǵy áńgimege qaıta oralaıyq. Jer júzindegi patshalardyń birde-biriniń injýi kapıtan Nemonyń injýinen qundy emes ekeninde meniń eshbir kúmánim joq.

— Mynadan ba? — dep surady Konsel shyny vıtrınanyń ishindegi qara maqpaldyń ústinde jatqan asyl tasty kórsetip.

— Ia, osydan. Munyń baǵasy eki mıllıon...

— ... frank,— dep qaldy Konsel.

— Dup-durys, eki mıllıon frank bolady dep biler edim.

— Al muny tabý úshin kapıtan Nemoǵa tek eńkeıý ǵana kerek bolǵan...

— Mine kórip tursyz ba? — dep qaldy Ned Lend daýystap.— Qaıdan bilesiz, bálkim, erteńgi serýen kezinde biz de osyndaı bireýin taýyp alarmyz.

— Ia! —dep kúńk ete tústi Konsel.

— Tapsaq nesi bar?

— «Naýtılýsta» bizge mıllıonnyń qajeti qansha?

— Kemede onyń, árıne, túkke de keregi joq, biraq... basqa jerlerde...

— Basqa jerlerde!..— dep basyn shaıqady Konsel.

Ned Lendtiki durys,— dedim men.— Eger de biz Evropaǵa nemese Amerıkaǵa birneshe mıllıon turatyn injý alyp qaıtsaq, onda bizdiń sý astynda basymyzdan keshirgen oqıǵalarymyz jaıyndaǵy áńgimelerimiz anaǵurlym dámdi bolar edi, olarǵa jurttyń senimi kúsheıer edi.

— Sózsiz!—dep maquldady kanadalyq.

Alaıda aıtyńyzshy,— dedi zattyq jaǵynan keri máseleniń ǵylymı jaǵyna qyzyǵyńqyrap turǵan Konsel,— marjan terýden keler qaýip bar ma?

— Joq,— dep jaýap qaıyrdym men,— eger, keıbir saqtyq sharalary qoldanylsa, odan keler túk qaýip joq.

— İnjý terýde qandaı qaýip bar?—dep surady Ned Lend.— Tek bir jutym sý artyq jutyp qoıamyz degen qaýip bolmasa.

— Áńgime tek onda ǵana emes qoı, Ned,— dep qosyp qoıdym men, kapıtan Nemo sıaqty salqyn-sabyrly shyraımen,— siz akýlalardan qoryqpaısyz ba, Ned?

— Men be?!—dep tańdandy Ned.— Kásibim súńgishi bola tura akýladan qoryqpaqpyn ba, qyzyq eken!

— Áńgime, akýlany qarmaqpen ustap alyp, ony kemeniń ústine shyǵaryp, quıryǵyn baltalap kesip, ishin jaryp júregin alyp sýǵa tastaýda bolyp otyrǵan joq...

— Demek, sizdiń surap otyrǵanyńyz ne týraly ǵoı, álgi...

— Tap sol týraly!

— Sýda ma?

— Sýda!

— Eger de jaqsy súńgi alyp shyqsa... siz bilesiz be, profesor myrza, jalpy alǵanda, ol ózi bir óte sóleket janýar. Sizdi jalmaý úshin ol aldymen aýdarylyp shalqasynan túsýi kerek, bul ýaqyttyń ishinde siz onyń júregine súńgini qadap ta úlgirersiz.

Ned Lend osy «jalmaý» degen sózdi aıtqan kezde tipti tulaboıym muzdap qoıa berdi.

— Al, sen she, Konsel, akýla týraly qandaı pikirdesiń? — dep suradym men.

— Meniń qojaıynnan irkerim joq, týrasyn aıtamyn...— dep bastady ol.

«Ia, sát! — dep turmyn men.

— ... eger qojaıyn akýladan qoryqpaıtyn bolsa, onyń shyn berilgen qyzmetshisi men nesine qorqaıyn?

Úshinshi taraý

ON MILLION FRANK TURATYN İNJÝ

Tún boldy. Men tósegime baryp jattym, biraq tóńbekship uıyqtaı almadym. Akýlalar túsimnen shyqpaı qoıdy, sondyqtan bolý kerek, oıanǵan saıyn sýyq terge battym da jattym.

Kelesi kúni, tańerteńgi saǵat tórtte, meni kapıtan Nemonyń maǵan bekitip qoıǵan stúardy kelip oıatty. Men dereý kıindim de, salonǵa bardym.

Salonda meni kapıtan Nemo kútip tur eken.

— Siz daıynsyz ba, Aronaks myrza? —dedi ol.

— Ábden daıynmyn, kapıtan.

— Olaı bolsa meniń sońymnan ere berińiz

— Meniń joldastarym she, kapıtan?

— Olarǵa eskertilgen, bizdi kútip tur.

— Skafandralardy kıemiz be?

— Ázirshe kımeı tura turamyz. «Naýtılýs» jaǵalaýǵa jaqyndaı alatyn emes, Manaar injý qaırańynan edáýir alysta toqtattym, ony. Sondyqtan men qaıyq daıarlatyp qoıdym. Qaıyq bizdi bosqa sharshatpaı-aq týra sol qaırańǵa deıin aparyp salady. Skafandralardy qaıyqqa salǵyzyp qoıdym, sýǵa túserde bir-aq kıetin bolamyz.

Biz kemeniń ústine shyqtyq. Ned Lend pen Konsel bizdi kútip tur eken.

Sýǵa túsirilgen qaıyq kemege baılaýly eken, ústinde bes matros otyr.

Tań áli atqan joq edi, tún tastaı qarańǵy eken. Kók júzindegi qoıý, qalyń bulttyń arasynan biren-saran juldyzdar ǵana jymyńdaıdy.

Jer jaqqa qarap edim, kók jıeginiń tórtten úshin jaýyp turǵan belgisiz bir qoıý qarańǵylyqty ǵana kórdim.

Túnde Seılon aralynyń batys jaǵalaýyn boılap júzip otyrǵan «Naýtılýs» shyǵanaqqa kire beriste tur eken, dálirek aıtqanda, ol Seılon araly men Manaar aralynyń; eki ortasyndaǵy qoltyqta tur edi. Myna qaraýytqan sýdyń astynda jıyrma mıldeı alqapty alyp jatqan sarqylmas mol qazyna, dúnıe júzindegi eń úlken injý qaırańdarynyń biri jatyr.

Kapıtan Nemo, Ned Lend, Konsel men tórteýimiz qaıyqtyń art jaǵyna otyryp aldyq. Matrostardyń biri rúldi ustady, qalǵandary eskekti qolǵa aldy da, qaıyq bosatylysymen-aq biz jolǵa shyqtyq.

Qaıyq ońtústikke qaraı bettep kele jatty. Eskekshiler asyǵa qoımady. Baıqaıym, eskekshiler arasyna on sekýndtan salyp eskekterin sýǵa túsirip qoıyp keledi. Mundaı tájrıbe soǵys teńiz flotynda da qoldanylatyndy. Qaıyq osylaı ekpinmen ǵana júzip kele jatqan kezderde, kóterilgen eskekterden sýǵa tamǵan tamshylardyń dybystaryna deıin aıqyn estilip otyrdy. Jaǵalaýdan baıaý jyljyǵan kúmis jondy maıda tolqyndar shylp-shylp soǵylyp, qaıyqty bolar-bolmas shaıqap keledi.

Biz únsiz kelemiz. Kapıtan Nemo ne oılap keledi eken? Bálkim, osy jer týraly, sol jerge ete jaqyndap qalǵanymyz týraly oılap otyrǵan shyǵar?

Sirá, Ned Lend te osy jer týraly oılap kele jatsa kerek, biraq onyń oıynsha biz sol jerden áli de bolsa qashyq edik.

Al, Konsel bolsa, meniń oıymsha, túk te oılap kele jatqan joq. Onyń esil derti tek sý astyndaǵy tamashany kórý ǵana bolyp keledi.

Saǵat bes jarymda tań qylań berip, kókjıegindegi taýlar aıqyn kórine bastady. Shyǵystaǵy araldar jap-jazyq, ońtústiktegi araldar taýly eken. Biz qazir sol araldardan bes mıldeı ǵana jerde edik.

Aral men eki ortamyzda teńiz shalqyp jatty. Birde-bir keme, ne birde-bir súńgishi kórinbeıdi.

Kapıtan Nemonyń aıtqany keldi: biz munda tym erte kelippiz.

Tropıktik jaqta túnniń bolýy qandaı tez bolsa, tańnyń atýy da sondaı tutqyıyl bolady, sol ádeti boıynsha, saǵat bes jarymda birden tań atty. Kún sáýlesi kóktjıegin qabattap turǵan bulttardan kókteı ótti de, kún kózi kók júzine kóterildi.

Maǵan endi jer de, jaǵalaý da, barǵan saıyn úlkeıip bara jatqan aǵashtar da aıqyn kórindi.

Qaıyq, Manaar aralyna qaraı buryldy, Manaardyń jaǵalaýy ońtústikten baryp aıaqtalatyndy. Kapıtan Nemo otyrǵan ornynan turyp, teńizge qarady.

Onyń belgisi boıynsha, qaıyq toqtady da sýǵa ıakor tastaldy. Iakor shynjyry bir-aq metrdeı tústi, óıtkeni, bul aradaǵy injý qaırańy tym taıyz edi.

Qaıtqan sý ıakor shynjyry múmkindik bergen jerge deıin qaıyqty ashyq teńizge qaraı keri aıdady.

— Mine, biz de keldik, profesor, —dedi kapıtan Nemo. — Myna tuıyq qoltyqty kerip tursyz ba? Bir aıdan keıin munda júzdegen keme jınalady. Osy sýǵa myńdaǵan erjúrek súńgýshiler túsetin bolady. Bul qoltyqtyń ózi injý terý úshin óte qolaıly: óıtkeni taýlardyń yǵynda turǵandyqtan munda eshýaqytta qatty tolqyn bolmaıdy — súńgýshilerdiń jumysy úshin, bul eki jaǵdaıdyń tótenshe mańyzy bar. Endi biz skafandrlarymyzdy kıip, serýenimizdi bastaımyz.

Men eshteńe degem joq, sóıtip, osy qaterli sýdan kóz aıyrmaı qarap turǵan boıymda, matrostardyń biriniń kómegimen aýyr skafandrdy kıip aldym. Kapıtan Nemo men meniń eki joldasym da skafandrlaryn kıe bastady «Naýtılýs» matrostarynyń birde-biri shyǵanaqtyń túbindegi serýenge bizben birge barmaıdy eken, muny men osy arada bir-aq bildim.

Keshikpeı-aq biz, kóksaǵyzdan jasaǵan kıimnen moınymyzǵa deıin qaptalyp aldyq, arqamyzǵa aýa toltyrylǵan rezervýarlar da tańyldy. Rýmkorf apparattary men elektr fonarlary qaıyqta joq bolyp shyqty. Shlemdi kıerde men kapıtan Nemodan bul qalaı dep suradym.

— Fonardyń bizge keregi bola qoımas—dep jaýap qaıyrdy ol.— Biz tereńge túspeımiz, al taıyzda kún sáýlesiniń ózi de jetkilikti jaryq túsirip turady. Munyń ústine, bul sıaqty sýlarda elektr fonaryn jaǵý úlken beıqamdyq, aǵattyq bolar edi, óıtkeni olardyń jaryqtary qaterli jyrtqyshtarǵa belgi beredi.

Kapıtan Nemo maǵan sóıdep turǵan kezde, men Ned Lend pen Konselge qaradym. Biraq ajyramas dostar bastaryna metal shlemdi kıip te alǵan eken, túk estıtin emes.

Maǵan endi kapıtan Nemoǵa bir-aq suraq berý ǵana qaldy.

—Myltyq qaıda? — dep suradym men.— Shynymen-aq túk qarýsyz baramyz ba?

—Myltyq? Myltyqtyń qajeti ne? — dedi kapıtan Nemo.— Taýlyqtar aıý aýlaýǵa shyqqanda, myltyq alyp shyǵýshy ma edi? Ne bir myltyqtan da qoldaǵy qanjar artyq qoı. Júzi qandaı ótkir deseńizshi. Qańjaryńyzdy belbeýińizge qystyryp alyńyz, júrelik.

Men joldastaryma qarap edim, olar da bizshe qarýlanyp alypty, jalǵyz-aq Ned Lendtiń qolynda ózimen birge ala shyqqan úlken súńgisi bar eken.

Maǵan endi aýyr mys shlemdi kıip, burandasyn buratyp alyp, aýa toly rezervýardyń shúmegin aǵytyp jiberý ǵana qalyp edi.

Bir mınýttan keıin matrostar bizdi birtindep sýǵa túsire bastady, metr jarym túskende aıaǵymyz qumǵa tıdi.

Kapıtan Nemo qolymen belgi berdi de, biz sońynan erip, yldımen júrip otyryp tereńirek tústik.

Mazamdy ketirgen qaýip sezimi kenet serpile qaldy. Júregim ornyna túsip sý astyndaǵy tirshiliktiń qyzyǵyna ábden battym. Kún sáýlesi sý astyn jap-jaryq qyp tur. Tipti up-usaq nárselerge sheıin ap-aıqyn kórinip jatty. On mınýt júrgennen keıin biz bes metrdeı tómen tústik, bul tus tep-tegis jazyq eken.

Biz, quıryǵynan basqa eshbir júzgish qanaty joq, synar júzgish qanattylar otrádyna jatatyn balyqtardyń birneshe tobyn úrkitip jiberdik. Qytaı jylanbastarynan úlkendiginen, boıaýynyń ashyq aqshyldyǵynan ǵana ajyratýǵa bolatyn, qyr arqasy men baýyr jaǵy jasyl-kók, uzyndyǵy bir metrdeı jolaq jylanbastardy da kórdim. Budan keıin bizge boıaýy qulpyrǵan, arqa júzgish qanaty jaǵa tárizdenip bitken jelken-balyqtar da kezdesti. Bul jeıtin balyq edi; keptirilip súrlengen kezde, muny jergilikti halyqtar eń qadirli tamaq dep sanaıdy Men Konselge belgi berip, karongi balyqtary semásyna jatatyn, qabyrshaqtary óte usaq stavrıdany kórsettim; onyń arqasy kógildir kók, baýyr jaǵy kúmisteı appaq bolatyn; uzyndyǵy otyz santımetrden artpaıtyn-dy.

Kóterilip kele jatqan kún sýdy birden birge jap-jaryq qyp kele jatty.

Teńiz túbiniń sıpaty da ózgere bastady.

Nyǵyzdalǵan usaq qum tas jol sıaqty bolyp ketti,munyń ózi quzdardan synyp túsken dóńgelek tas tóselgen jol sekildi edi de, ústinde ósken zoofıtter men mollúskalar beıne jaıyp tastaǵan kilem sıaqty edi.

Men munda tek Qyzyl teńiz ben Indıa muhıtynda bolatyn, ýstrıster semásyna jatatyn, qabyrshaqtary rakovınadaı kedir-budyr jup-juqa plasendardy; rakovınasy dóńgelek qyzyl-sary lúsındardy; «Naýtılýsty» tamasha boıaýmen boıaǵan birneshe parsy qyzylkúreńshelerin; Úndistan bazarlarynda satylatyn, jeıtin rakovına antındardy; eń aqyry aıaǵynda, óziniń tamasha jeldetkishimen muhıt faýndarynyń bárinen de ádemi kórinetin okýlınderdi de kórdim.

Munda býyn-aıaqtylar da júıtkip júrdi, ishinara aıtqanda bir jaǵynda tumsyǵy, ekinshi jaǵynda qos-qostan jeti tarmaǵy bar dóńgelek deneli kóp býyndylar; aýzynyń ústińgi ıegi joq, qurýǵa aınalǵan paleostraktar; Charlz Darvın kórgen orasan zor krabtar da bar edi; tabıǵat krabtarǵa orasan zor kúsh bergen; olar jaǵalaýdaǵy aǵashtarǵa baryp, qulap túsken aǵashtardyń kokostaryn julyp alady da, ózderiniń qýatty qysqashtarymen ashady. Jartastardyń arasynda jorǵalap zorǵa júretin Malabardaǵy krabtardaı emes. mundaǵy krabtar jap-jaryq sýda juldyzdaı aǵyp, zýlap júrdi.

Aqyr aıaǵynda, tańerteńgi saǵat jetide biz mıllıondaǵan rakovınalar shashylyp jatqan injý qaırańyna da kelip jettik. Mundaǵy asyl mollúskalar, basqa rakýshkalar sıaqty emes, ózderiniń jabysqaq kilegeıleri arqyly jartastarǵa jabysyp alady da, sol oryndarynan qaıtyp qozǵalmaıdy.

İnjýi barlary birdeı domalaq kelgen, óte qalyń kedir-budyr qabyrshaqty rakovına bolady.

Rakýshkalardyń keıbireýleri jan-jaǵyna birdeı sáýle shashqan jasyl jolaqty edi. Bular jastary bolatyn. Al endi birqatary, onǵa kelgen úlkenderi qońyr tústi, tipti qara tústi bolatyn da, eni on bes santımetrge deıin baratyn.

Kapıtan Nemo qolymen nusqaǵan úıilip jatqan rakovınalardyń shynynda da sarqylmas dúnıe ekenin men endi uqtym.

Uqypty Ned Lend janyndaǵy tor qapshyǵyna eń jaqsy mollúskalardy toltyryp ta alypty.

Bizge toqtaýǵa bolmaıtyn. Óıtkeni ózine belgili jolmen batyl adymdap bara jatqan kapıtan Nemodan qalyp qoımaýymyz kerek edi. Biz joǵary kótergende qolymyz sýdan shyǵyp turatyn taıyz jerlerde de birneshe ret boldyq. Biraq artynsha-aq tereń túsip ketip otyrdyq.

Pıramıda tárizdi bıik quzdardy jıi aınalyp ótip otyrdyq. Olardyń jaryqshaqtarynda, jarylyp eki aırylyp ketken jerlerinde óte úlken shaıan tárizdi janýarlar uıalapty Qıal órisindegi áldenendeı bir soǵys mashınasyna uqsaıtyn olar uzyn aıaqtarynda teńselip, bizden kóz aıyrmaı qarap turdy.

Aqyry biz tamasha teńiz ósimdikterimen jaınap turǵan bir kerbez taýdyń ken qoınaýyna keldik. Alǵashynda men taýdyń qýysy qap-qarańǵy eken, munda kún sáýlesi túspeıtin shyǵar dep edim; biraq qoınaýdaǵy sýǵa da jaryq túsip tur eken; bul kún sáýlesinen týǵan móp móldir tússiz jaryq edi.

Kapıtan Nemo qoınaýǵa kirdi. Bizder de kirdik.

Keshikpeı-aq úńgirdiń qara kóleńkesine kózim úırenip aldy. Tosqan arhıtektýrasynyń alyp kolonnasyna uqsaıtyn tabıǵı granıt tireýler ustap turǵan kúmbez tóbeni de kórdik. Ǵajap jol bastaýshymyz bizdi osy sý astyndaǵy taý úńgirine nege alyp keldi eken, bul ne úshin kerek boldy eken?

Keshikpeı-aq men muny da bildim.

Biz qulamaly tik jardan túsip, bir qazan shuńqyrdyń túbine keldik. Osy jerde kapıtan Nemo toqtady da, qapelimde biz baıqamaǵan bir nárseni kórsetti.

Bul dıametri eki metrdeı orasan zor trıdakna edi, demek, bul tipti «Naýtılýstyń» salonyndaǵy trıdaknadan da zor edi.

Men osy tamasha mollúskaǵa jaqyndaı tústim.

Ol granıt alańǵa jabysyp osy úńgirdiń yńsyz-shyńsyz tynysh sýynda jalǵyz ósipti de jatypty.

Men bul trıdaknanyń salmaǵyn úsh júz kılogramm bolar dep shamaladym. Mundaı ýstrıstiń keminde on bes kılogramdaı eti bolady.

Kapıtan Nemo, sirá, bul trıdaknanyń barlyǵyn buryn da biletin bolýy kerek. Ol munda birinshi ret kelip turǵan joq, sondyqtan men bizdi bul jerge tabıǵattyń osy ǵajabyn kórsetý úshin ertip kelgen eken ǵoı dep oıladym.

Biraq men qatelesken ekenmin. Osy rakovınanyń hal-jaıyn jaqsylap bilip qaıtý kapıtan Nemonyń ózine de qajet bolǵan.

Rakovınanyń orasan úlken qos qabyrshaǵy ashylyńqyrap tur edi. Kapıtan Nemo jabylyp ketpesin dep qabyrshaqtyń arasyna qanjaryn salyp qoıdy. Budan keıin ol qolymen mollúskanyń tis-tis terisinin shet jaqtaryn kóterip kórdi.

Men onyń teri qatparlarynyń arasynan úlkendigi kokos shattaýyǵyndaı injýdi kórdim. Ony shar tárizdi dop-domalaq formasy, kirshiksiz tazalyǵy, tamasha qubylǵan túsi ony baǵa jetpes asyl qazyna etip tur.

Men qyzyǵyp ketip, qozǵap kóreıin, salmaǵyn baıqaıyn dep qolymdy soza berip edim, kapıtan Nemo qolymdy qaǵyp jiberdi de qabyrshaq qaqpaqtardyń arasyndaǵy qanjaryn ala qoıdy, sol-aq eken, qabyrshaqtar jabyla qaldy.

Men kapıtan Nemonyń nege óıtkenin túsine qoıdym, injýdi mollúska terisiniń qyrtystarynda qaldyryp onyń óz ózinen ese berýine múmkindik bergisi keledi. Óıtkeni mollúskanyń jyl saıyn ózinen bólip shyǵaryp otyratyn zattary, sol injýdi ósire túsedi Al, bul úńgirde osyndaı bir ǵajaıyp zattyń baryn kapıtan Nemonyń bir ózi ǵana biledi. Olaı bolsa, kapıtan muny ósire túskisi, kúnderdiń bir kúninde ony óziniń mýzeıine aparyp qoıǵysy keldi. Tipti osy injýdiń paıda bolýyna kapıtannyń ózi sebepshi bolýy da múmkin, óıtkeni ol bir jasandy injýdi nemese bir metal túıirshikti mollúskanyń terisiniń qyrtysy arasyna salyp qoıýy yqtımal. Al mundaı nárselerdi birtindep injý qaptaı beredi.

Qalaı bolǵan kúnde de, bul injýdi, buryn-sońdy estip júrgen injýlerdiń bárimen salystyryp qaraǵanda da, «Naýtılýs» mýzeıindegi injýlermen salystyryp qaraǵanda da, munyń baǵasy eń kem degende, on mıllıon frank bolar dep shamaladym. Bul asa qymbat asyl nárse ǵana emes, sonymen birge bul buryn-sońdy qulaq estip, kóz kórmegen, taptyrmaıtyn nárse edi, óıtkeni mundaı aýyr syrǵany qulaǵy shydap kóterip tura alatyn áıel búkil dúnıe júzinde bolǵan emes.

Ǵajaıyp trıdaknany kórý de aıaqtaldy. Kapıtan Nemo qoınaýdan shyqty da biz qulamaly, tik jar arqyly injý qaırańyna qaıta shyqtyq.

Biz jazyq dalada qydyryp júrgen adamdaı árqaısymyz ár jerde bytyrap kele jattyq, árqaısymyz da joldastarymyzdan bólinip qalyp qoıyp, toqtaǵymyz kelse toqtap, júrgimiz kelse júrip emin-erkin kelemiz.

Sý astyndaǵy osy serýenge shyǵar qarsańyndaǵy janymdy jegideı jegen qorqynyshtan oıymda túk qalmaǵanyn da aıtýym kerek Sý túbi ilgeri qaraı júrgen saıyn, órleı berdi, eń aqyrynda, tereńdigi metrden de aspaıtyn eń bir taıyz jerge keldik, meniń basym muhıttyń betine qyltıyp shyǵyp turdy. Konsel meni qýyp jetip, óziniń shleminiń. shynysyn meniń shlemimniń shynysyna taıap maǵan qarap, kózimen dostyq sálem bildirgendeı boldy. Biraq taıyz jer birneshe on metrdeı ǵana eken, odan ótisimen-aq burynǵy dúleı dúnıege qaıta tústik. Meniń oıymsha, muhıtty endi osylaı ataýǵa haqym bar sıaqty.

Osylaısha taǵy da bir on mınýt ótti. Kenet kapıtan Nemo toqtaı qaldy. Men ony joldan adasqan eken dep qalyp edim. Sóıtsem olaı emes eken; ol beri kelińiz degen belgi berdi, jaqyndap kelip edik, bizge qolymen nusqap áldenendeı bir qaraýtqan nárseni kórsetti. Men muqıat qaraı bastadym.

Menen bes metrdeı tusta bir kóleńke qarań ete tústi. Sol-aq eken, akýla jaıyndaǵy qorqynyshty oı basyma sap ete tústi Biraq men bosqa abyrjyǵan ekenmin, bul joly áńgime basqa nárse týraly bolyp shyqty.

Bul adam eken, adam bolǵanda, kádýilgi tiri adam — ındıalyq balyqshy edi, tegi, injý rakovınalaryn jınaý úshin súńgip júrse kerek. Joǵarǵy jaǵynda turǵan qaıyǵynyń túbin de kórdim. Ol súńgip sýdyń túbine túsip, sol boıda-aq qaıta kóterilip úske shyǵyp júrdi. Sýǵa túsken kezde, qaıyqqa baılaýly bir tasty eki aıaǵynyń arasyna qysyp túsip júrdi, bul onyń sý túbine jyldam jetýdegi kómekshi quraly edi. Bes metr tereńge túskende, tasty jiberip, tizerlep otyra qalady da, qolyna ilingen rakovınalardy tor qapshyǵyna jalma-jan sala qoıady. Osydan keıin ol sý betine qaıta júzip shyǵyp, qapshyǵyndaǵy rakovınalardy qaıyqqa salady da, tasty tartyp shyǵaryp alady, sóıtip burynǵysynsha sýǵa qaıta túsip, taǵy da rakovına jınap, qaıtyp júzip shyǵady. Súńgigen saıyn ol sý astynda otyz sekýndtaı-aq bolatyn.

Súńgýshi bizdiń turǵanymyzdy baıqaǵan joq. Taýdyń kóleńkesi bizdi oǵan kórsetpedi.

Ózim sıaqty adamdar, sýdyń astynda, tap qasymda turyp alyp, árbir qozǵalysyma deıin baqylap kórip turady degen oı bıshara ındıalyqqa qaıdan.kele qoısyn?

Ol óte kóp súńgidi, sonsha ret qaıta júzip sýdyń ústine de shyqty. Biraq súńgigen saıyn on rakovınadan artyq jınaı almady, óıtkeni rakovınalar túpke qatty jabysyp jatady da, olardy sol jabysyp jatqan jerlerinen aıyryp alýǵa týra keledi. Biraq ólimge bas tigip, jınap alǵan osy rakovınalarynyń injýsiz, bos qabyrshaq bolyp shyǵatyny qansha deseńshi!

Súńgýshige men kóńil qoıyp qarap turdym. Ol belgili bir merzimde súńgip, úske qaıta júzip shyǵyp júrdi. Jarty saǵat boıy onyń bul jumysyna eshnárse kedergi bolǵan joq.

Osy óte qyzyq kórinistiń qyzyǵyna qarap turyp, injý terýshige tónip turǵan qaýip baryn da múldem umytyp ketippin, bir mezgilde álgi adam qatty qorqyp, ornynan ushyp túregeldi de, joǵary shyqpaqshy bolyp jan ushyrdy.

Onyń qorqý sebebin de túsine qoıdym. Bıshara súńgýshiniń joǵarǵy jaǵynan orasan bir kóleńke qaran, ete tústi. Bul eki kózi ottaı janyp, aýzyn arandaı ashyp álgi adamǵa qaraı júzip kele jatqan bir zor akýla edi.

Zárem ushyp, turǵan jerimde sileıip qattym da qaldym.

Jalmaýyz jyrtqysh týra baqytsyz ındıalyqqa tap berdi. Arandaı ashylǵan aýyzǵa túspeı bir jaqqa qaraı ol da jalt berdi, biraq qutyla almady, akýlanyń pármendi quıryǵy keýdesinen qatty soǵyp, shalqasynan túsirdi.

Osy oqıǵanyń bári birneshe sekýndte-aq bolyp ótti. Shalqasynan túsip, sulap jatqan ındıalyqty ortasynan qaq bólmek bolyp yńǵaılana bergende, qasymda turǵan kapıtan Nemo da qolyna qanjaryn alyp, álgi sumdyqqa qarsy tura umtyldy.

Ol osy qaterli jyrtqyshpen jekpe-jek aıqaspaqshy edi!

Bıshara súńgýshini jutyp jiberýge qalǵanda akýla kenetten ekinshi bir jaýyn kórdi. Qaıta aýdarylyp túsip, ol endi kapıtan Nemoǵa dúrse qoıa berdi.

Adamnyń tóbe quıqasy shymyrlarlyq osy aıqas kezindegi oqıǵanyń bári esimde áli saırap tur. Kapıtan Nemo jaqyndap kelip qalǵan óte zor akýlaǵa qaqqan qazyqtaı qasqaıyp qarsy turdy. Akýla tap bergen kezde, ol erekshe bir qımylmen bir jaqqa jalt berdi de, qolyndaǵy qanjaryn akýlanyń qarnyna saǵaqtata saldy.

Biraq bul shaıqastyq sońy emes-ti. Shaıqas endi bastalǵan edi.

Akýla, beınelep aıtqanda, ókirip jiberdi. Jarasynan qan sýdaı aqty. Aınalamyzdaǵy sý qyzyl qanǵa boıalyp, túk kórinbeı ketti.

Tek álden soń, sý qaıta jaryq bolǵanda ǵana akýlanyń júzgish qanatyna jarmasyp alyp, qanjaryn júregine qadaı almaı, qarnyna suqqylap, qaterli jyrtqysh pen alasura aıqasyp júrgen erjúrek kapıtandy kórdim. Akýla sýdy laılap, bar pármenimen shıyrshyq ata týlap júr, muny kórgende, tipti ózimdi ózim zorǵa ustap turdym.

Men kapıtanǵa kómekke baraıyn dep edim, biraq qorqynysh meni turǵan jerimde shegelep tastaǵan eken, bir adym ilgeri basa almaı qoıdym.

Aıqasýshylardyń jaǵdaıynyń ózgere bastaǵany qatty qaıǵyrtyp, janyma batyp-aq tur. Jyrtqyshtyń orasan zor zildeı denesi kapıtandy basyp qaldy. Úreı ushyrarlyqtaı bolyp, akýlanyń aýzy da ashylyp ketti, eger de osy sátte Ned Lend kelip kirispegende kapıtan bir sekýndten soń-aq ómirmen esep aıyrysatyn edi.

Asa shapshań kanadalyq súńgisiniń ótkir ushymen akýlaǵa; qatty soqqy berdi.

Sý taǵy da qyzyl qanǵa boıalyp, akýlanyń quıryǵynyń sabalaýynan asty-ústine shyǵyp jatty. Biraq Ned Lend qate siltemepti. Onyń súńgisi jyrtqyshtyń qaq júregine qadalypty. Bul jantalasý edi. Sumdyq jyrtqyshtyń jan ushyrǵan týlaýynan sý qatty tolqyp, meni de Konseldi de qulatyp ketti.

Osy arada Ned Lend kapıtandy demep turǵyzyp jiberdi. Álgi shaıqasta bir jerine jara túspegen kapıtan, ornynan turǵan boıynda qımylsyz jatqan ındıalyqqa bardy da, kóterip alyp, júzip muhıttyń ústine shyqty.

Úsheýmiz de oǵan ilesip, birneshe sekýndte súńgýshiniń qaıyǵyna baryp minip te aldyq.

Kapıtan Nemo aldymen baqytsyz bısharanyń esin jıǵyzýǵa kiristi. Ol sýdyń astynda uzaq bolǵan joq edi,- akýlamen kúres birneshe sekýndta-aq aıaqtalǵan,olaı bolsa oǵan kómek kórsetip, áli de janyn saqtap qalýǵa tyrysyp edi. Biraq, bir esepten akýlanyń quıryǵynyń qatty soqqysy ony óltirip jiberýi de múmkin edi.

Baqytqa qaraı olaı bolmapty, Konsel men kapıtan Nemonyń óte shıraq ysqylaýynyń arqasynda, birtindep esi kire bastap, álgi adam kózin ashty.

Tórt birdeı úlken jez basty adamnyń ózine úńilip qarap otyrǵanyn kórgende, ol sirá tań qalyp, tipti qorqyp ta ketse kerek.

Kapıtan Nemo belindegi injý toly qapshyǵyn berdi oǵan. Osy sý adamy bergen tamasha tartýdy Seılonnyń bıshara ındýsy dal bolyp qoly qaltyrap aldy. Onyń bet ajaryndaǵy qorqý men tańdaný belgisi ólimnen de qutqarǵan, baılyqqa da bólegen, eki birdeı jaqsylyq etken, qandaı ǵajap jandarǵa qaryzdar ekenimdi bilmeı otyrmyn degen oıyn sózben aıtqannan da góri aıqyn bildirip tur edi.

Kapıtan Nemonyń belgisi boıynsha, qaıyqtan túsip, injý qaırańyna qaıtyp keldik. Jarty saǵattaı júrgennen keıin osy aradan, «Naýtılýs» qaıyǵy turǵan ıakorǵa da kelip jettik.

Qaıyqqa mingesin-aq matrostardyń kómegimen aýyr metal shlemnen de basymyz bosady.

Kapıtan Nemonyń alǵashqy sózi Ned Lendke arnaldy.

— Raqmet sizge, mıster Lend! — dedi ol.

— Ýaqa emes, kapıtan, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq. — Men tek boryshymdy ótedim.

Kapıtan sál jymıyp qoıdy, sóıtip osymen bári de tamam boldy.

— «Naýtılýsqa» tartyńyzdar, — dep komanda berdi ol.

Qaıyq tolqyn ústimen oqtaı zýlap kele jatty. Birneshe mınýttan keıin biz álginde ólgen akýlanyń teńiz betine qalqyp shyqqan denesiniń qasyna kelip toqtadyq. Súıir tumsyǵyna, arqa júzgish qanatyna deıin jetetin uzyn, qol oraq tárizdi keýde júzgish qanatyna, tas sıaqty surǵylt arqasyna appaq qarnyna qarap, men munyń naǵyz qaýipti akýlalardyń biri, kógildir akýla ekenin bile qoıdym.

Konsel oǵan taza ǵylymı turǵydan qarap otyrdy, onyń bul akýlany kógildir akýlalar túrine, naǵyz akýlalar semásyna, shemirshekti balyqtar podklasyna jatqyzyp otyrǵanynda meniń eshqandaı kúmánim joq edi. Munysy ábden durys ta.

Osy qımylsyz óli denege qarap otyrǵanymda, kenetten onyń alty jalmaýyz dosy qaıyqtyń qaq qasynan shyǵa keldi. Biraq bul alty akýla bizben alań bolǵan joq, kógildir akýlaǵa bas salyp, birinen biri julyp-tartyp, parshalap áketti.

Saǵat segiz jarymda biz «Naýtılýsqa» qaıtyp keldik. Kaıýtama kelip jaılasqannan keıin, men búgingi tańerteńgi oqıǵalardy túgel esime túsirdim. Budan eki túrli qortyndy shyǵarýǵa bolatyn edi. Biri — kapıtan Nemo teńdesi joq batyl adam, ekinshisi — adamzatqa degen óshpendiligine, adamzattan qashyp teńiz túbin panalap júrýine qaramastan, ol kez kelgen bir bıshara adamdy qandaı ǵana qaýipten bolsa da, ólimge bas tigip qorǵap qalýǵa daıyn adam edi.

Ózi týraly ne dese de, osy ǵajap adamnyń boıyndaǵy adamgershilik qasıetinen bezip kete almaǵandyǵy kórinip-aq tur edi.

Men oǵan osyny aıtqanda, ol tebirene sóılep bylaı dedi:

— Bul ındıalyq ezilgen eldiń turǵyny edi, profesor. Men aqyrǵy demim bitkenshe ezilýshilerge jaqpyn.Ezilgen adam meniń baýyrym, baýyrym bolyp qalady da.

Tórtinshi taraý

QYZYL TEŃİZ

29 ıanvar kúni, Seılon araly qarasyn úzip qala berdi de «Naýtılýs» Maldıv pen Rakkadıv aralynyń aralyǵyndaǵy qym-qıǵash buǵazǵa qaraı zýlap kele jatty. Biz 10 14"30' soltústik endik pen 69°0'jáne 5072'. Shyǵys boılyqtaǵy Lakkadıvskıı arhıpelaginiń on toǵyz aralynyń ishindegi eń úlkeni, 1499 jyly Vasko da Gama ashqan Kıtta deıtin marjandar aralynyń janymen óttik.

Japon teńizinen shyqqannan beri osy ýaqytqa deıin súńgýir keme on alty myń eki júz jıyrma mıl jol júrdi.

Kelesi kúni, 30 ıanvarda «Naýtılýs» sý betine shyqqan kezde, jer kórinbedi.

Keme endi, Persıa shyǵanaǵynyń kireberisi Aravıa men Indıa jarty aralynyń aralyǵyndaǵy, Oman shyǵanaǵy baǵyt alyp, soltústik soltústik-batysqa qaraı kele jatty.

Kapıtan Nemo bizdi qaıda ákele jatyr? Men bul suraýdyń jaýabyn ózim de bilmedim, osyny suraǵan Ned Lendke de jaýap bere almadym.

— Ned dostym, biz kapıtan Nemonyń kózi qaı jaqqa tússe, sol jaqqa qaraı kele jatyrmyz,—dep jaýap qaıyrdym men oǵan.

— Munyń aıaǵy jaqsylyqqa soqpaıdy-aý dep qorqamyn,—dedi kanadalyq. — Persıa shyǵanaǵyna ótetin bir-aq jol bar, odan shyǵatyn jol da sol, al eger biz oǵan bara qalsaq, ókshemizdi kóterýge týra keledi.

— Nesi bar, kótersek kóteremiz, Ned, biraq Persıa shyǵanaǵynan shyǵyp, kapıtan Nemo Qyzyl teńizge barǵysy kelse qaıtesiz, Bab-el-Mandeb buǵazy, onyń kemesin qashan bolsa da, ótkizip jiberýge daıyn ǵoı.

— Profesor myrza, Persıa shyǵanaǵy sıaqty Qyzyl teńizdiń de jabyq teńiz ekenin menen kem bilmeısiz, — dep qarsy shyqty Ned Lend,— óıtkeni Sýes kanaly áli qazylǵan joq, onyń bolashaq shlúzderiniń qazanshuqyrlary arqyly, kerek deseńiz, tipti «Naýtılýs» sıaqty keme de óte almaıdy. Sonymen, Qyzyl teńiz bizdi Evropaǵa túk jaqyndata almaıdy.

— Biraq men sizge biz Evropaǵa jaqyndap kelemiz degenim joq qoı.

— Sondaǵy sizdiń joramalyńyz ne?

— Meniń shamalaýymsha, Aravıa men Egıpet jaǵalaýlaryn jýyp jatqan sýlarda bolǵannan keıin, «Naýtılýs» taǵy da Indıa muhıtyna qaıtady, qaıtqanda ol, ne Mozambık buǵazy arqyly, ne Maskaren araldarynyń janymen ótip, Dobraıa Nadejda múıisine keledi.

— Solaı-aq bolsyn, — dep qoımady Ned Lend, — al, sonan soń she, Dobraıa Nadejda múıisine keleıik-aq al, sodan keıin?..

— «Naýtılýs» ony oraǵytyp ótedi de, biz kádýilgi Atlant muhıtyna baryp túsemiz, al biz munda áli bolǵamyz joq. Dostym Ned, shynyńdy aıtshy, shegi-sheti joq osynaý sý astynyń ár alýan tabıǵat kórinisteri sizdi shynynda da jalyqtyrǵan ba? Al men bolsam, moıyndaýym kerek, eshbir adamnyń oıy da, armany da jete almaıtyn osy tamasha saıahattyń aıaqtalar kezi kelgende, men qatty ókiner edim.

— Profesor myrza, — dedi kanadalyq,— osy súńgýir kemede úsh aı boıyna tutqyn bolyp kele jatqanymyzdy shynymen-aq umytqanymyz ba?

— Bul meniń esimde joq, Ned, esime de alǵym kelmeıdi! Men «Naýtılýsta» ótkizgen kúnderdi de, saǵattardy da, mınýttardy da sanaǵan emespin.

— Bul nemen aıaqtalmaqshy, sonda?

— Kezi kelgende bul da aıaqtalady! Buǵan qosyp aıtarym: munyń aıaqtalýyn tezdetý bizdiń qolymyzdan kelmeıdi, talasyp bosqa áýre bolyp otyrmyz. Eger, batyr dostym Ned, maǵan kelip: «qashatyn jaǵdaı týdy!» deseńiz, sizben qashyp qutylýdyń jolyn jan-tánimmen talqylap, keńeser edim. Biraq ázir ondaı jaǵdaı joq, al, týrasyn aıtqanda, Evropa teńizderine barýǵa kapıtan Nemonyń batyly barady degenge óz basym senińkiremeımin.

«Naýtılýsqa», onyń jumbaq kapıtanyna tabynyp alǵanym, osy qysqa pikir alysýdyń ózinen-aq. kórinip tur edi.

Al, Ned Lend bolsa, bul áńgimeni mynadaı sózdermen aıaqtady:

—Munyń bári de durys, biraq, meniń oıymsha, zorlyq bar jerde, raqat bolýǵa tıis emes! Budan keıingi tórt kúnniń ishinde, 3 fevralǵa deıin, «Naýtılýs» ártúrli tereńdikte, ártúrli shapshańdyqta júzip, Oman shyǵanaǵyn sharlaýmen boldy.

Onyń bul júrisi, qaı jolǵa túserin bile almaı, áıteýir bir jóni bolar dep júrgen júris sıaqty edi, biraq, bul kúnderdiń ishinde ol Rak tropıgin bir ret te bolsa, kesip ótpedi.

Bul teńizben qoshtasar aldynda, biz birneshe mınýt boıyna Omannyń, eń basty qalasy Maskatty qarap turdyq.Bul qalanyń ádemi kórinisi meni qatty súısindirdi: qaraýytqan quz jartastyń qoınaýyndaǵy shaǵaladaı aq úıler.shynynda sırek ushyraıtyn, óte ádemi kórinis edi.

Men meshitterdiń dóp-dóńgelek kúmbezderine, úsh jaǵy súp-súıir munaralaryna jasyl baýlarǵa qyzyǵa qarap turdym.

Biraq, bul kórinis uzaqqa sozylmady, «Naýtılýs» qarańǵy sý astyna taǵy da súńgip ketti.

Budan keıin ol teńiz betine qaıta shyǵyp, qurylyqtan alty mıldeı jerde, Aravıa jaǵalaýyn jaǵalap Gadramaýytty, ár jerinde qulap qalǵan úı oryndary kóringen órkesh-órkesh alasa taýlardy janaı ótip, júzip kele jatty.

5 fevralda biz Aden shyǵanaǵyna kelip tústik, bul Bab-el-Mandeb buǵazynyń aýzyna qoıylǵan úlken bir voronka sıaqty edi, osy voronka arqyly Indıa muhıtynyń sýy Qyzyl teńizge quıylyp jatyr.

6 fevralda «Naýtılýs» teńiz betine shyqqan kezde, Aden qalasy kórindi, bul qurylyqpen jip-jińishke moınaq arqyly qosylyp turǵan Aden múıisindegi qala bolatyn.

Adendi — óziniń tabıǵı jaǵdaılary jaǵynan osy naǵyz aravıalyq Gıbraltardy 1839 jyly aǵylshyndar basyp alǵandy, qazir bul berik qamalǵa aınalǵan. Men alystan bul qalanyń segiz qyrly munarasyn kórdim, tarıhshy Edrıdiń sózine qaraǵanda, bul qala bir kezde, búkil jaǵalaýdaǵy eń bir baı qyzý saýda-sattyq orny bolǵan qala eken.

Kapıtan Nemo Adennen keıin qaıtady degen senimde edim. Biraq, munym qate bolyp shyqty.

Kelesi kúni, 7 fevralda, biz Bab-el-Mandeb buǵazyna kelip kirdik Bul arap tilinde «Kóz jasynyń esigi» degen sóz eken. Buǵazdyń uzyndyǵy — elý eki-aq kılometr edi, sondyqtan pármeninshe shapshań júzip kele jatqan «Naýtılýs» odan, bir saǵatqa jeter-jetpes ýaqyttyń ishinde óte shyqty. Biraq men eshteme baıqaı almadym, teńizge Adenniń qojalyǵyn kúsheıtý úshin aǵylshyndar basyp alǵan Perım araldarynyń jaǵalaýlaryn da kóre almadym. Sýes moınaǵynan Bombeı, Kalkýtta, Meltýrn, Teristik Mavrıkıa araldaryna qatynaıtyn aǵylshyn, fransýz kemeleri osy buǵaz arqyly óte kóp júretin-di, osy sebepti «Naýtılýs» udaıy sýdyń astymen júzip otyrdy.

Aqyr aıaǵynda, tús kezinde, biz Qyzyl teńiz sýyna kelip tústik.

Qyzyl teńiz! Munda eshýaqytta jańbyr jaýmaıdy, munyń kógi eshýaqytta bulttanyp, túnerip te turmaıdy! Buǵan birde-bir ózen de quımaıdy! Shaqyraıǵan ystyq kún ústińgi jaǵynan jyl saıyn metr jarym sý áketip býlandyryp turady.

Eger de osy erekshe shyǵanaq muhıttardan bólek jatqan bir kól bolsa áldeqashan-aq sýalyp, keýip qalar edi.

Qyzyl teńizdiń uzyndyǵy eki myń alty júz kılometr de, eni orta eseppen alǵanda eki júz qyryq kılometr. Ptomoleıler faraondarynyń zamanynda, Rım ımperıasy kezinde bul búkil dúnıe júzindegi eń zor saýda qatynas joly bolǵan.

Sýes kanalynyń ashylýy bul teńizdiń burynǵydaı mańyzdy bolýyna múmkindik beredi.

Kapıtan Nemonyń bul shyǵanaqqa nege kelgenin de bilgim kelmedi. Biraq men «Naýtılýstyń» osynda kelgenine qatty qýandym.

Biz endi bir qalypty shapshandyqpen júzip kele jattyq, keıde sýdyń astymen, keıde ústimen júzdik, munymyz qarsy kele jatqan kemelerge kezdespeýdi kózdegendik edi, bul maǵan osy qyzǵylyqty sy qoımasymen jaqsylap tanysyp alýǵa múmkindik berdi.

8 fevralda kún shyǵa, biz qırap qalǵan Mokka qalasyn kórdik, bul qalanyń qalqıǵan qabyrǵalary zeńbirek gúrs etse-aq qulaǵaly tur edi. Qırap jatqan úılerdiń aralarynda jap-jasyl bolyp pálma aǵashtary ósip tur. Mokka bir kezde úlken saýda ortalyǵy bolypty, ol kezde munda alty bazar, jıyrma alty meshit, qalany úsh kılometrge deıin qorshap turǵan on tórt fort bar eken.

«Naýtılýs» Afrıka jaǵalaýlaryna jaqyndap qaldy, bul tus tereńdeý bolatyn. Munda, sý astyndaǵy shymqaı qyzyl marjan butalaryna, tósep tastaǵan jasyl kilemdeı qalyń ósken sý baldyrlaryna, sý astyndaǵy quzdardy qaptaǵan fýkýstarǵa qyzyǵa qarap otyrdyq. Lıvıa jaǵalaýyna ulasyp jatqan osynaý sý astyndaǵy rıfter men kishkene araldar ne degen tamasha kórinis deseńshi! Biraq, sý astynyń asa ádemi, áralýan ásem kórinisteri shyǵys jaǵalaýda bolatyn «Naýtılýs» keshikpeı buǵan da jaqyndap qaldy. Tıhama mańynda zoofıtter sý astynda ǵana emes, sonymen birge birneshe metr sýdan shyǵyp ta esip tur edi. Ras, sýdyń astyndaǵylarynan góri, sýdyń ústindegileriniń boıaýy ashyq emes solǵyndaý.

Salon terezesiniń aldynda otyryp alyp, neshe saǵat ýaqyt ótkizdiń deseńshi, bul ýaqyttar, sirá, umytyla qoıar ma eken! Elektr projektordyń jaryǵymen, sý asty janýarlary men ósimdikteriniń qansha jańa túrlerin kórdiń deseńshi, bulardyń ishinde apendıkýlárıalar da,salptar da, qara aktınıalar, kolonıa-kolonıa bolyp ótip jatqan sansyz kóp rakýshkalar da, osy ýaqytqa deıin eshbir jerde kórinbegen gýbkalardyń myńdaǵan jańa túrleri de bar edi.

Keıbir natýralıser osy ýaqytqa deıin gýbkany ósimdik dep júr, joq, ol olaı emes, gýbka degenimiz—damýdyń eń tómengi satysyndaǵy, tipti marjandardan da tómengi satydaǵy janýarlar.

Gýbkalardyń janýarlar dúnıesine jatatyndyǵyna eshqandaı kúmán keltirýge bolmaıdy, sondyqtan, erte zamandaǵy adamdardyń izin qýyp, olardy janýarlar men ósimdikter dúnıesiniń eki arasyndaǵy birdemege aparyp jatqyzý týraly, árıne, áńgime de bolýǵa tıis emes.

Osy ýaqytqa deıin gýbkalardyń qurylysy týraly natýralıserdiń úzildi-kesildi bir pikirge kele almaı júrgenin de aıta ketýim kerek.

Keıbir natýralıserdiń pikirinshe, gýbkalar usaq janýarlardyń tutas kolonıasy, biraq basqa birqatary, bulardyń ishinde Mıln-Edvarads, árbir gýbka — óz aldyna jeke tirshilik etetin janýar dep sanaıdy.

Gýbkalar klasynda birneshe myńdaǵan túrler bolady. Gýbkalar barlyq teńizderde de, sondaı-aq keıbir ózender men kólderde de bolady. Biraq bular, ásirese, Jerortalyq teńizde, Gresıa arhıpelagy teńizderinde, Sırıa jaǵalaýlarynda, Qyzyl teńizde jıi kezdesedi. Munda kóbinese Sırıalyq ashyq tústileri men trıpoltandyq — jup-juqa, jumsaq gýbkalar ósedi, bulardyń árbir danasy júz elý frankten satylady.

Sýes moınaǵynyń asý bermes taýlary bizdi taıaý shyǵystan bólip tastap turǵandyqtan, taıaý shyǵys elderindegi gýbkalardy ekinshi ret zertteımin dep úmittenýge bolmaıtyndyqtan, men Qyzyl teńizdiń gýbkalaryn muqıat zerttedim.

Konseldi janyma alyp, ekeýmiz terezege qaradyq ta otyrdyq, bul kezde «Naýtılýs» segiz-toǵyz metr sý astynda taýly-adyrly shyǵys jaǵalaýynyń boıymen baıaý júzip kele jatqandy.

Munda ósimdik sabaǵy tárizdileri de japyraq tárizdileri de, shar tárizdileri de, taban tárizdileri de, gýbkalardyń barlyq túrleri de ósedi eken. Olardyń: korzınka, bokal, býda jip, arystan tabany, totynyń quıryǵy, Neptýnnyń qolqaby degen sıaqty, ǵylymı attardan keri, poezıa ataýlaryna beıimdeý attary syrt pishinderine tolyq saı keletin edi. Gýbkalardyń talshyq tkandaryn asyraýshy qoımaljyń uıyma zat, ıneniń jasýyndaı, jip-jińishke taram aǵymymen árbir kletkany tynbastan, qorektendirip otyrady. Qorek alǵan kletka jıyrylady da, óz boıyndaǵy artyq sýdy aqtara salady. Álgi qoımaljyń zat polıp ólgennen keıin joq bolyp ketedi; ol shirıdi de, ózinen amıak bólip shyǵarady, sóıtip bul janýardan tutynýǵa beıimdiligine, yńǵaılylyǵyna, sý ótkizgishtigine jáne myqtylyǵyna qaraı ártúrli maqsat úshin paıdalanylatyn talshyqty tkan ǵana qalady da, bul tkan aýada jatyp jıren túske boıala beredi.

Gýbkalar jartastarǵa, mollúskalardyń qabyrshaqtaryna, tipti zoofıtterdiń sabaqtaryna da jabysyp tura beredi.

Olar, ne ón boıyna tóselip, ne joǵary órlep, ne marjan polıpteri sekildenip joǵarydan tómen qaraı salbyrap quzdardaǵy bolmashy jaryqshaqtardy da, árbir qýysty da bitep turady.

Men Konselge, gýbkalardy aý salyp ta, qolmen de ustaıtynyn, biraq qolmen ustaýdyń jaqsy bolatynyn aıttym, óıtkeni súńgýshi ony jabysyp turǵan jerinen saqtyq jasap, eptep qana tkanyn búldirmeı alyp shyǵady, al aýmen ustaǵanda, bul múmkin emes.

Gýbkalardyń aınalasynda qaptap júrgen zoofıtterdiń ishindegi eń kóbi óziniń túriniń ádemiligimen birden kózge túsetin medýzalar edi. Mollúskalardan munda kálmarlar, al, baýyrymen jorǵalaıtyndardan — teńiz tasbaqalary, ishinara aıtqanda, etin ózimiz sol kúni súısinip jegen, sorpalyq nemese jasyl dep atalatyn teńiz tasbaqasy bar edi.

Munda, ásirese, balyq kep edi. Bul kúnderi «Naýtılýstyń» aýyna túsken balyqtardan: eni metr jarymdaı, salmaǵy on eki kılogramm búrkit skat nemese teńiz búrkiti; súıekten quralǵan tórttaǵandy saýyty, kóziniń ústinde múıiz tárizdi uzyn shanyshqylary bar, múıizdi kýzovkalar; ýgor semásyna jatatyn jyrtqysh mýrender bar edi, bulardyń denesiniń boıaýy da erekshe: aldyńǵy jaǵy — ashyq sary, art jaǵy — býryldaý, al búkil qyr arqasy kúńgirt mramor tústi edi, karang semásyna jatatyn qara qońyr jolaqtary bar múıizdi sary zankter; shortan balyq semásyna jatatyn shymqaı qyzyl, qońyr jolaqty sorǵysh zankter de bar-dy, bul balyqtardyń shemirshek sorǵyshtary bolady, olar bir oljaǵa bassalý úshin, ne jaýdan qorǵaný úshin tasqa nemese rakovınaǵa jyljyp barady da, qadalyp soryp, jabysa qalady. Aýǵa basqa teńizderden kórgen basqa da kóptegen balyqtar tústi.

9 fevralda «Naýtılýs» batys jaqtaǵy Sýakıno men shyǵys jaqtaǵy Ismenniń aralyǵynda Qyzyl teńizdiń eń endi jerinde júzip kele jatty.

Tús kezinde kapıtannyń kómekshisi baıqaý jumysyn júrgizip bolǵannan keıin, kapıtan Nemo da kemeniń ústine shyqty.

«Naýtılýsty» qaıda apara jatqanyn bilip almaıynsha, muny sózge aınaldyryp jibermeı tura turaıyn degen toqtamǵa keldim.

Meni kórgen boıynda-aq kapıtan Nemo qasyma kelip sıgar usyndy da:

— Sizge Qyzyl teńiz unady ma, profesor? Balyqtardy, gýbkalardy, marjan ormandaryn meıirińiz qanǵansha kórdińiz be? Onyń jaǵalaýyndaǵy qalalardy kórdińiz be? — dedi.

— Raqmet sizge, kapıtan, «Naýtılýs» maǵan ondaı múmkinshilikti berdi. Ne degen aqyldy keme!

— Ia, profesor, aqyldy da, batyl da, keń peıildi de keme ol! Ol Qyzyl teńizdiń týlaǵan doly tolqynynan da, rıfterinen de, aǵystarynan da qoryqpaıdy!

— Shynynda da, — dedim men,— bul teńiz eń qaterli teńizderdiń biri; eger men qatelespesem, erte zamanda da jaqsy atanbaǵan teńiz desedi ǵoı.

— Durysynda, bul erte zamannan beri jamanatty teńiz. Grek tarıhshylary, sondaı-aq Rım tarıhshylary da bul teńizdi jaqsy demeıdi. Strabon bul teńizdi jaýyn-shashyndy kezde, soltústikten jel turǵan kezderde qonaqjaı teńiz emes deıdi. Muny Kolzým shyǵanaǵy dep ataǵan arap tarıhshysy Edrıdı, bul teńizdiń qaırandarynda kemeler kóptep apatqa ushyraýda, bul teńizde júzýge túnde eshkimniń batyly barmaıdy deıdi. Onyń aıtýynsha, bul daýyldy doly teńiz óńiri tolǵan meımandostyǵy joq araldar jáne «munyń ústinde de, astynda da qyzyǵarlyq túk joq» kórinedi. Bul pikirdi Arrıan da, Agatarhıd te jáne Artemıdor da qoldaıdy.

— Ol tarıhshylarǵa «Naýtılýspen» júzýge týra kelmegen ǵoı,— dep qosyp qoıdym men.

— Dup-durys,— dedi kúlimsirep kapıtan Nemo,— biraq, bul jóninde qazirgi zamannyń tarıhshylarynyń pikiri de sol óte ertedegi ǵalymdardyń pikirinen artyq emes. Bundaǵy mehanıka kúshin tabý úshin kóptegen ǵasyrlar kerek bolǵan-dy. Júz jyldan keıin adamzat dúnıesi ekinshi bir «Naýtılýsty» kóre ala ma, joq pa, kim bilgen! Progres degenińiz, profesor myrza, aqyldaspaıdy!

— Ras,— dedim men,— sizdiń kemeńiz óz zamanynan, talaı ǵasyr demegenmen de, bútin bir ǵasyr ozyp ketken keme ǵoı. Onyń qupıa syry, ashqan adammen birge ólip ketetini qandaı baqytsyzdyq deseńizshi!

Kapıtan Nemo jaýap qaıyrmady.

Birneshe mınýt boıyna úndemeı turǵannan keıin ol taǵy da sóıledi.

— Biz ertedegi ǵalymdardyń, Qyzyl teńizde sapar shegý qaýpi jaıyndaǵy pikirleri týraly sóılesip tur ma edik?

— Ia,— dedim men,— siz, álde, olar tym asyryńqyrap aıtqan dep oılaısyz ba?

— Olaı da, bulaı da bolýy múmkin, profesor myrza, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo, ózi, tegi Qyzyl teńizdi ábden zerttegen de bolýy kerek. — Qazirgi zamannyń myqty jasalǵan, jaqsy jabdyqtalǵan, býdyń kúshimen qalaǵan jolymen júze alatyn kemeleri úshin mundaı teńiz joldary túk qaýypty emes te, al ertedegi júzýshilerdiń kemeleri úshin, bul qaterli, qıly jol. Pálma arqanymen tigilgen, smola, balyq maılarymen japsyrylyp, jelimdelgen kishkene aǵash kemeni kóz aldyńyzǵa keltirińizshi! Olarda ýaqytty, baǵytty, tereń-taıyzdyqty da barlap bilip otyratyn qural-jabdyq bolmaıtyn, sondyqtan olar ózderi buryn kórmegen, bilmegen aǵyn sýlarda dolbarmen júze beretin. Mundaı jaǵdaılarda ol kemelerdiń apatqa ushyraýy úırenshikti, daǵdyly nárse: Al bizdiń zamanymyzdyń kemelerine Sýes moınaǵy men Ońtústik jarty shar teńizderiniń arasynda sapar shegý úshin teńizdiń dúleı tolqyndarynan da, qarsy soqqan doly daýyldarynan da seskener túk joq. Bul kemelerdiń kapıtandaryna osy kemeniń jolaýshylaryna saparǵa shyǵar aldynda qurbandyq shalýdyń da, qaıtyp kelgennen keıin kórsetken raqymy úshin qudaıǵa qulshylyq etýdiń de qajeti joq.

— Ia, teńizshilerdiń qudaıǵa qulshylyǵyn bý joıdy ǵoı, dedim ázildep. — Aıtqandaı, siz bul teńizdiń tarıhyn jaqsy zerttegen, jaqsy biletin adamsyz ǵoı, kapıtan,. munyń nelikten Qyzyl teńiz dep atalǵanyn aıtpas pa ekensiz?

— Ertedegi adamdar onyń keı jerlerindegi sýynyń shyǵys jaqtaǵy Ismenniń aralyǵynda Qyzyl teńizdiń eń endi jerinde júzip kele jatty.

Tús kezinde kapıtannyń kómekshisi baıqaý jumysyn júrgizip bolǵannan keıin, kapıtan Nemo da kemeniń ústine shyqty.

«Naýtılýsty» qaıda apara jatqanyn bilip almaıynsha, muny sózge aınaldyryp jibermeı tura turaıyn degen toqtamǵa keldim.

Meni kórgen boıynda-aq kapıtan Nemo qasyma kelip sıgar usyndy da:

— Sizge Qyzyl teńiz unady ma, profesor? Balyqtardy, gýbkalardy, marjan ormandaryn meıirińiz qanǵansha kórdińiz be? Onyń jaǵalaýyndaǵy qalalardy kórdińiz be? — dedi.

— Raqmet sizge, kapıtan, «Naýtılýs» maǵan ondaı múmkinshilikti berdi. Ne degen aqyldy keme!

— Ia, profesor, aqyldy da, batyl da, keń peıildi de keme ol! Ol Qyzyl teńizdiń týlaǵan doly tolqynynan da, rıfterinen de, aǵystarynan da qoryqpaıdy!

— Shynynda da, — dedim men,— bul teńiz eń qaterli teńizderdiń biri; eger men qatelespesem, erte zamanda da jaqsy atanbaǵan teńiz desedi ǵoı.

— Durysynda, bul erte zamannan beri jamanatty teńiz. Grek tarıhshylary, sondaı-aq. Rım tarıhshylary da bul teńizdi jaqsy demeıdi. Strabon bul teńizdi jaýyn-shashyndy kezde, soltústikten jel turǵan kezderde qonaqjaı teńiz emes deıdi. Muny Kolzým shyǵanaǵy dep ataǵan arap tarıhshysy Edrıdı, bul teńizdiń qaırandarynda kemeler kóptep apatqa ushyraýda, bul teńizde júzýge túnde eshkimniń batyly barmaıdy deıdi. Onyń aıtýynsha, bul daýyldy doly teńiz óńiri tolǵan meımandostyǵy joq araldar jáne «munyń ústinde de, astynda da qyzyǵarlyq túk joq» kórinedi. Bul pikirdi Arrıan da, Agatarhıd te jáne Artemıdor da qoldaıdy.

— Ol tarıhshylarǵa «Naýtılýspen» júzýge týra kelmegen ǵoı,— dep qosyp qoıdym men.

— Dup-durys,— dedi kúlimsirep kapıtan Nemo, — biraq, bul jóninde qazirgi zamannyń tarıhshylarynyń pikiri de sol óte ertedegi ǵalymdardyń pikirinen artyq emes. Býdaǵy mehanıka kúshin tabý úshin kóptegen ǵasyrlar kerek bolǵan-dy. Júz jyldan keıin adamzat dúnıesi ekinshi bir «Naýtılýsty» kóre ala ma, joq pa, kim bilgen! Progres degenińiz, profesor myrza, aqyldaspady!

— Ras, — dedim men, — sizdiń kemeńiz óz zamanynan, talaı ǵasyr demegenmen de, bútin bir ǵasyr ozyp ketken keme ǵoı. Onyń qupıa syry, ashqan adammen birge ólip ketetini qandaı baqytsyzdyq deseńizshi!

Kapıtan Nemo jaýap qaıyrmady.

Birneshe mınýt boıyna úndemeı turǵannan keıin ol taǵy da sóıledi.

— Biz ertedegi ǵalymdardyń, Qyzyl teńizde sapar shegý qaýpi jaıyndaǵy pikirleri týraly sóılesip tur ma edik?

— Ia,— dedim men,— siz, álde, olar tym asyryńqyrap aıtqan dep oılaısyz ba?

— Olaı da, bulaı da bolýy múmkin, profesor myrza,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo, ózi, tegi Qyzyl teńizdi ábden zerttegen de bolýy kerek.— Qazirgi zamannyń myqty jasalǵan, jaqsy jabdyqtalǵan, býdyń kúshimen qalaǵan jolymen júze alatyn kemeleri úshin mundaı teńiz joldary túk qaýypty emes te, al ertedegi júzýshilerdiń kemeleri úshin, bul katerli, qıly jol. Pálma arqanymen tigilgen, smola, balyq maılarymen japsyrylyp, jelimdelgen kishkene aǵash kemeni kóz aldyńyzǵa keltirińizshi! Olarda ýaqytty, baǵytty, tereń-taıyzdyqty da barlap bilip otyratyn qural-jabdyq bolmaıtyn, sondyqtan olar ózderi buryn kórmegen, bilmegen aǵyn sýlarda dolbarmen júze beretin. Mundaı jaǵdaılarda ol kemelerdiń apatqa ushyraýy úırenshikti, daǵdyly nárse: Al bizdiń zamanymyzda kemelerine Sýes moınaǵy men Ońtústik jarty shar teńizderiniń arasynda sapar shegý úshin teńizdiń dúleı tolqyndarynan da, qarsy soqqan doly daýyldarynan da seskener túk joq. Bul kemelerdiń kapıtandaryna osy kemeniń jolaýshylaryna saparǵa shyǵar aldynda qurbandyq shalýdyń da, qaıtyp kelgennen keıin kórsetken raqymy úshin qulshylyq etýdiń de qajeti joq.

— Ia, teńizshilerdiń qudaıǵa qulshylyǵyn bý joıdy ǵoı, — dedim ázildep. — Aıtqandaı, siz bul teńizdiń tarıhyn jaqsy zerttegen, jaqsy biletin adamsyz ǵoı, kapıtan, munyń nelikten Qyzyl teńiz dep atalǵanyn aıtpas pa ekensiz?

— Ertedegi adamdar onyń keı jerlerindegi sýynyń túsiniń ereksheligine qaraı qoıǵan ol atty, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo.

— Alaıda, biz osy ýaqytqa deıin eshqandaı boıaýy joq, móldir sýdy ǵana kórip kelemiz ǵoı!

— Ol durys, biraq biz shyǵanaqtyń shetine taman barǵanda, ondaǵy sýdyń túsi qyzǵylttaý ekenine kózińiz jetedi. Bir kezde, Top qoltyǵynan qandy kól sıaqty, qyp-qyzyl sýdy kórgenim esime túsip tur.

— Bul nelikten? Áldeneńdeı bir óte usaq sý ósimdikteriniń áserinen be eken bul?

— Ia. Qyryq myń danasy bir sharshy mıllımetr jerge sıyp ketetin, kózge ilinbeıtin up-usaq trıhodesmıı ósimdikteriniń kilegeı boıaýy bul. Top qoltyǵyna kelgenimizde, múmkin, siz bul fenomendi baıqarsyz.

— Demek, kapıtan, Qyzyl teńizge «Naýtılýspen» birinshi kelýińiz emes eken ǵoı?

— Birinshi kelýim emes. Men munda Sýes kanaly alǵash qazyla bastaǵanda kelgenmin.

— Ol kanaldyń «Naýtılýs» sıaqty keme úshin túk paıdasy joq qoı, — dedim men.

— Onyń esesine, ol búkil dúnıe júzine paıdaly kanal bolady,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo. — Jerortalyq teńiz ben Qyzyl teńizdiń arasynda tikeleı qatynas bolýynyń saýda-sattyq úshin orasan úlken mańyzy bar ekendigin ertedegi adamdar da jaqsy bilgen. Biraq eki teńizdi kanalmen qosa salý qolaıly bolatyny olardyń oıyna kelmegen de, Nıl sýyn Qyzyl teńizge qosyp joldy uzartyp alǵan. Keıbir málimetterge qaraǵanda, osy Nıl kanalynyń qurylysynyń jumysy Sezostrıs ferǵaýynnyń tusynda bastalypty. Qalaı bolǵan kúnde de, bizdiń zamanymyzǵa deıingi alty júz on besinshi jyly Neho ferǵaýynnyń Aravıa jaǵyndaǵy Egıpet oıpatynda Nıl sýy aǵatyn kanal qazdyrý jumysyn qolǵa alǵandyǵy anyq. Kanal Nılden Qyzyl teńizge deıin júzgen keme tórt kúnde jetetindeı uzyn, eki trırem qatar júze alatyndaı endi bolý kerek bolǵan. Bul qurylystyń jumysy Gıstaspanyń balasy Darıı tusynda da júrgizile bergen, sóıtip, bul kanaldyń qurylysynyń jumysy, tegi, Ekinshi Ptolemeıdiń tusynda ǵana aıaqtalsa kerek. Strabon bul kanaldy qazylyp bolyp, iske qosylǵannan keıin kórgen; biraq taıyz bolǵandyqtan bul kanalmen júzý tek Nıl sýy tasyǵan kezde ǵana, kóktemgi aılardyń ishinde ǵana múmkin bolǵan. Kanal, Antonınder ǵasyryna deıin paıdalanylyp kelgen, budan keıin sýy azaıyp qaırańǵa aınalyp, aqyr aıaǵynda keme júze almaıtyn bolyp qalǵan Omar halıfanyń tusynda bul kanal qaıtadan qalpyna keltirilgen, biraq bizdiń zamanymyzdyń jeti júz alpys birinshi nemese jeti júz alpys ekinshi jyly Al-Manzor halıfa, ózine qarsy kóterilis jasaǵan Abdýlla Mýhammed-beıdiń áskerlerine azyq-túlik jetkiziletin joldy kesip tastaý úshin kanaldy qaıta kómdirip tastaǵan. Egıpetke joryq jasaǵan kezinde general Bonapart Sýes shóliniń mańynda osy kanaldyń súrleýin tapqan, biraq bul arany sý tasqyny basyp ketip, ózi apatqa ushyraı jazdap, zorǵa qutylady.

— Nesi bar, kapıtan, ertedegi adamdar Kadıksten Indıaǵa deıingi joldy toǵyz myń kılometrge deıin qysqartatyn eki teńizdiń arasyn qosa almaı ótken bolsa, endi ony Lessepes isteıdi Alda turǵan taıaý ýaqyttyń ishinde ol Afrıka qurylyǵyn Azıadan Sýes kanalymen bólip tastap, ony orasan zor aralǵa aınaldyrady, áli.

— Meniń sizge Sýes kanalyn kórsete almaǵanym, árıne, ókinishti-aq bolyp tur, — dedi kapıtan sózin jalǵastyryp, — biraq biz arǵy kúni, Jerortalyq teńizge shyqqanda, siz Port-Saıd portynyń uzynnan-uzaq jaǵalaýlaryn kóresiz..

— Jerortalyq teńiz deısiz be?!—dep qaldym men daýystap.

— Ia, profesor myrza. Siz oǵan munsha nege tańdandyńyz?

— Meni, biz arǵy kúni Jerortalyq teńizde bolamyz degen sez tańdandyrady.

— Shyn ba?

— Ia, kapıtan, «Naýtılýsta» bolýym meni eshnársege tańdanbaýǵa úıretýge tıis bolsa da, tańdanýǵa týra keldi.

— Áıtkenmen, bul habar sizdi nege munsha tańdandyrdy?

— Men «Naýtılýstyń» júrisiniń shapshańdyǵyna tańdandym, óıtkeni ol arǵy kúni bizdi Jerortalyq teńizine jetkizý úshin orasan zor shapshańdyqpen júzýge tıis qoı! Oǵan búkil Afrıkany oraǵytyp, Dobraıa Nadejda múıisin janaı ótýge týra keledi ǵoı!

— Búkil Afrıkany aınalyp etý kerek dep sizge kim aıtty? Dobraıa Nadejda múıisin janap etý kerek degen kim?

— Alaıda, eshkim olaı demegenimen... eger «Naýtılýs» qurylyqpen júzbese nemese Sýes moınaǵynan kókteı ushyp ótpese...

— Onyń astymen júrse nesi bar, profesor myrza.

— Moınaqtyń astymen be?

— Árıne, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan sabyrmen.— Sol jerdiń betinde jurttyń úlken eńbek jumsap qazyp jatqan tap-tar kanalyn, tabıǵat sol jerdiń astynda baıaǵyda-aq qazyp qoıǵan bolatyn.

— Qalaı! Onyń astynda ótkeli bar ma?

— Ia, men oǵan Aravıa tonneli dep at qoıǵam. Sýesten bastalatyn bul sý astynyń ótkeli Port-Saıdtan bir-aq shyǵarady.

— Biraq Sýes moınaǵy degenimiz sýsyp turǵan qum ǵoı ózi de?

— Ia, biraq belgili bir shekke deıin ǵana solaı... Al elý metr tereńdikte, ol qaıyspas qatty mármárge aınalyp ketedi.

— Demek, siz ol tonneldi kezdeısoq tapqansyz ǵoı?

— Kezdeısoq deýge de bolady, biraq sonymen birge ádeıi izdep taptym deýge de bolady, onyń ber jaǵynda kezdeısoqtyqtan góri izdený basymyraq boldy.

— Men sizdi, kapıtan, bar yntamdy sala tyńdap-aq turmyn, biraq qulaqtyń estigenine aqylym senińkiremeıdi.

— Qaıran profesor myrza-aı, qulaǵy bola tura estimeý, qaı zamanǵa da bolsa tán is! Bul ótkel bar ǵana emes, men odan birneshe ret ótip te shyqqam. Eger ol bolmasa, men osy tuıyqqa — Qyzyl teńizge kelmegen bolar edim.

— Osy tonneldi qalaı ashqanyńyzdy surasam, ersirek bolmas pa eken?

— Birinen biri eshýaqytta eki eli aıryla almaıtyn adamdardyń arasynda qandaı qupıa syr bolýǵa tıis! — dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo.

Bul aıtylǵan sózderdiń tasasynda turǵan meńzeýdi túsinbegen kisi boldym da, kapıtan Nemoǵa qulaǵym sizde degendeı nyshan bildirdim.

— Júıeli oıym men natýralısshe izdengishtigim osy arada tonnel bar shyǵar-aý degen pikir týǵyzdy. Ushqysh balyq, alabuǵa, qyl tisti balyq osy sıaqty birinen birin aıyrǵysyz kóptegen balyqtardyń Jerortalyq teńizde de, Qyzyl teńizde de bolatynyna kózim túse júretin-di. Maǵan: munyń ózi osy eki teńiz biri birimen qosylyp jatqan teńizder ekendigin kórsetpeı me degen oı týdy. Eger de mundaı jer astymen baryp qosylatyn aǵys bolsa, onda bul aǵys Qyzyl teńizden Jerortalyq teńizge qaraı aǵatyn aǵys bolýy kerek, óıtkeni Qyzyl teńizdiń sýy Jerortalyq teńizdiń sýynan joǵary bolatyn. Bul máseleniń anyǵyna jetý úshin men Sýes mańynan birneshe balyqty ustap alyp, quıryqtaryna jez júzik kıgizip, qaıtadan sýǵa túsirip qoıa berdim. Kóp aı ótkennen keıin Sırıanyń jaǵalaýynda aýǵa túsken balyqtardyń ishinen quıryqtarynda júzikteri, tańbalary bar birneshe balyq shyqty. Sóıtip, jer asty arqyly eki teńizdiń bir birimen qosylyp jatqandyǵynda meniń eshqandaı kúmánim bolmady. Men ony izdep júrip, aqyrynda taptym, sóıtip sol ótkelge kirýge táýekel ettim... Al endi bir — eki kúnnen keıin, profesor myrza, meniń Aravıa tonnelimmen siz de tanysatyn bolasyz.

Besinshi taraý

ARAVIA TONNELI

Sol kúni men Konsel men Ned Lendke kapıtan Nemomen sóılesken kezdegi áńgimeniń olar úshin eń qyzyqty jerin aıtyp berdim.

Eki kúnnen keıin biz Jerortalyq. teńizdiń sýynda júretin bolamyz degenimde, Konsel alaqanyn-shapalaqtady da, Ned Lend ıyǵyn kóterdi.

Sý astyndaǵy tonnel? — dedi ol tańdanyp.— Eki teńizdiń arasyndaǵy ótkel? Bul týraly eshkim eshýaqytta eshnárse estigen emes!

— Ned dostym,— dedi Konsel, — biz buryn «Naýtılýs» týraly estip pe edik? Joq qoı. Sóıtkenmen, ol bar dúnıe. Olaı bolsa, men ol týraly eshnárse estigen emespin degen syltaýmen, ıyqty kóterýdi qoıyńyz, faktyny moıyndamaýdy da qoıyńyz.

— Kimdiki durys, kimdiki burys ekenin áli kórermiz, — dedi Ned Lend basyn shaıqap qoıyp. — Tezirek Jerortalyq teńizge jetip alý úshin, men bul tonneldiń barlyǵyna qýana-qýana sener edim.

Sol kúni keshke teńiz betinde júzip kele jatqan «Naýtılýs» 21°30' soltústik endiktegi Aravıa jaǵalaýyna jaqyndap qalǵan edi. Men Djelda qalasyn kórdim, bul Egıpetpen, Sırıamen, Týrkıa jáne Indıamen qyzý saýda júrgizip turatyn asa mańyzdy porttyq qala edi. Qalanyń úılerin, teńizdiń jarlaý jaǵalarynda sý taıyz bolǵandyqtan jaǵaǵa jaqyndaı almaı keıinirekte turǵan kemelerdi osy aradan-aq aıqyn kórip turdym.

Batar kún qalanyń appaq úılerin shuǵylaly sáýlege bólep jarqyratyp tur.

Qaladan oqshaýyraq jerde otyryqshy bádaýılerdiń aǵashtan, qamystan salǵan lashyqtary kórinedi.

Biraq keshikpeı-aq tún jamylyp, Djelda qarańǵyda kórinbeı ketti de, «Naýtılýs» súńgip ketip, shamaly fosforlanǵan sýdyń astymen júzdi.

Kelesi kúni, 10 fevralda, keme sý betine júzip shyqty da, jap-jaqyn jerde tolyp júrgen kemelerdi kórip, qaıta súńgidi. Biraq túske taman, ádettegi baıqaý júrgiziletin kezde, teńiz beti ońasha edi, keme taǵy da júzip sý betine shyqty.

Ned Lend pen Konseldi ertip men de kemeniń ústine shyqtym.

Shyǵys jaqta buldyr tumannyń arasynan oıpat jaǵalaýdyń jalpy keskini kórindi.

Biz qaıyqtardyń túbine súıenip turyp, ony-muny qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp áńgimelesip turǵanymyzda, kenetten teńizde qarýytyp kóringen bir nárseni qolymen nusqap kórsetti de:

— Profesor myrza, siz ana jaqtaǵyny kórip tursyz ba? — dep surady Ned Lend.

— Joq, — dep jaýap qaıyrdym men, — sizdeı alystan kóre almaıtynymdy ózińiz bilesiz ǵoı!

— Jaqsyraq qarańyz, — dedi Ned, — áne, shtrıborttan qaraǵanda týra qarsy aldyńyzda qozǵalyp kele jatyr ǵoı bir nárse, shynymen-aq kóre almaı tursyz ba?

— Kóre almaı turmyn, — dedim men jaqsylap qaraǵannan keıin, — teńiz betinen áldenendeı bir uzyn deneni kórip turmyn.

— Taǵy da bir «Naýtılýs» pa? — dep surady Konsel.

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq. — Biraq bul áldenendeı bir teńiz janýary desem, qatelese qoıar ma ekem?

— Qyzyl teńizde kıt bolýshy ma edi? — dep surady Konsel.

— Anda-sanda kezdesip qalady, — dedim men.

Uzyndaý kelgen bir qara dene, bizden bir mıldeı jerde qaraýytyp kórindi de jatty. Bul alystan qaraǵanda, sýdan sál shyǵyp jatqan úlken jartas sıaqty edi. Biraq munyń ne ekenin, áli de bile almadym.

— Joq, bul kıt emes, — dedi Ned Lend, — sol janýardan kóz aıyrmaı qarap turǵan kúıi.— Kıt degenderińiz, meniń ejelgi tanysym ǵoı, men olardyń minez-qulqyn jaqsy bilemin.

— Shydaı turalyq,— dedi. Konsel,— «Naýtılýs» solaı qaraı burylýǵa aınaldy, biz endi birneshe mınýttan keıin, onyń ne ekenin bilemiz.

— Ehe! Ózi tipti qozǵalady... Súńgip te qoıady! —dedi esi shyǵyp Ned Lend. — Bul ne boldy eken? Kıt ne kashalot sıaqty eki aırym quıryǵy da joq, al júzgish qanattary kesilgen qol sekildi.

— Biraq... — deı bastap em men.

— Anany qarańyz, — dep meniń sózimdi bólip jiberdi kanadalyq, — shalqasynan túskeli aýdarylyp barady.

— Mynaý bir naǵyz saıqal ǵoı! —dep kúldi Konsel.

Konseldiń sózderi maǵan birden durys oı saldy. Men túsine qaldym, kóz aldyma saıqaldar.otrádynyń ókili de elestep ketti, bulardyń jarty denesi áıel, jarty denesi balyq bolady dep jurt ańyz qylatyn.

— Joq, — dedim men Konselge,— bul saıqal emes, bul sol otrádqa jatatyn, óte sırek ushyraıtyn basqa bir janýar. Bul — dúgon.

Bul ýaqytta Ned Lend álgi janýarǵa qarady da turdy. Janýardy kórip, kózi tipti shyradaı janyp ketipti. Ol qazir reti kelse sekirip túsip, dúgonge bas salǵaly turǵan adam sıaqty edi.

— Áttegene-aı, profesor myrza,— dedi ol daýsy dirildep, — men mundaı janýardy áli aýlap kórmep edim!

Ned Lendtiń bar oıy osy sózderden-aq aıqyn kórinip tur edi.

Kemeniń ústine kapıtan Nemo da shyqty. Ol dúgondy kórdi de kanadalyqqa qarap, onyń dáti shydamaı turǵanyn seze qoıdy.

Ol Ned Lendke qarap:

— Eger qolyńyzda súńgi bolsa, mıster Lend, ol sizdiń qolyńyzdy kúıdirip jiberer edi-aq qazir,— dedi.

— Dup-durys, kapıtan.

— Birer kúnge ózińizdiń súńgishilik kásibińizge qaıta oralyp, ańshylyq tabystaryńyzdyń tizbesine taǵy da bir jańa tabys qosýdan da bas tartpas pa edińiz?

— Raqattana júrip oryndar edim, ony.

— Nesi bar onda kirisińiz!

— Raqmet, kapıtan,— dedi Ned Lend, eki kózi ottaı jaınap.

— Tek bir sharty bar munyń: múltiksiz silteısiz, bir-aq qaǵyp túsiresiz, esińizde bolsyn, bul ózińiz úshin kerek.

— Dúgon sondaı-aq qaterli janýar ma? — dep suradym men.

Kanadalyq mán bermegen shyraımen ıyǵyn bir kóterip qoıdy.

— Ia, dedi kapıtan. — Bul janýar keıde ańshylardyń ózderine tap berip, qaıyqtaryn aýdaryp tastaıdy. Biraq mıster Lend úshin bul qaterli emes. Óıtkeni onyń kózi ótkir, qoly qapy tımeıtin qol. Men oǵan janýardyń qaýiptiliginen emes, dúgonnyń etiniń jaqsylyǵynan múltiksiz silte dep turmyn. Onyń eti óte dámdi bolady, al mıster Lend bolsa, meniń baıqaýymsha, dámdi tamaqty jek kórmeıtin sıaqty.

— Solaı deńiz! — dep qaldy kanadalyq. — Bul janýardyń ózi basqasyn bylaı qoıǵanda, eti de dámdi janýar ma?

— Ia, mıster Lend. Bul janýardyń etiniń dámi sıyr etiniń dáminen aıyryp alǵysyz, sondyqtan da, munyń etinen jasalǵan taǵamdar, Melanezıada patsha dastarhandarynyń sáni bolyp sanalady. Dúgon sońǵy kezde óte kóp aýlanady, sirá, lamantın sıaqty, keshikpeı bul da qurıtyn shyǵar.

— Olaı bolǵanda, kapıtan, — dedi Konsel shynymen, — bul dúgondy bálkim aýlamaı-aq qoıǵan jón bolar? Bul janýardan qalǵan jalǵyz tuqym osy bolyp júrse qaıttik? Olaı bolsa, ǵylym múddesi úshin muny saqtaý kerek.

— Múmkin, solaı da shyǵar, — dedi kanadalyq,— biraq taǵam jasaý múddesiniń turǵysynan qaraǵanda, ony aýlaý qajet bolady.

— Kirisińiz iske, mıster Lend,— dedi kapıtan taǵy da.

Osy arada «Naýtılýstyń» komandasynan jeti matros kemeniń ústine shyqty. Olar ádettegideı sabyrly, únsiz edi. Bireýi kıt aýlaıtyn kemede bolatyn baılaýly jibi bar súńgi alyp shyqty.

Qaıyqty sýǵa túsirip alty eskekshi otyrysyp aldy, rúlshi, rúldi ustady. Ned Lend, Konsel men úsheýmiz qaıyqtyń art jaǵyna taman otyrdyq.

— Siz bizben birge barmaısyz ba, kapıtan? — dep suradym men.

— Joq, Profesor. Joldaryń bolsyn.

Alty eskekshi qatarynan esken qaıyq eki mıldeı jerdegi kórinip jatqan dúgonǵa zýlap otyryp kelip te qaldy.

Oǵan birneshe ǵana kabelt qalǵanda, eskekshiler júristi baıaýlatyp, eskekterin jaılap qana sýǵa sala qoıysty.

Súńgisin qolyna alyp, Ned Lend qaıyqtyń tumsyq jaǵyna baryp turdy.

Ádette kıtke atatyn súńginiń arqany uzyn ári myqty bolatyn da, jaralanǵan janýar tartqan saıyn oramy op-ońaı jazyla beretin. Biraq bul joly arqannyń uzyndyǵy jıyrma metrden-aq edi, arqannyń ekinshi ushy bos bóshkege baılaýly bolatyn, al bul bóshke jaraly janýardyń sý astynda qaı baǵytta júzip bara jatqanyn kórsetip turýǵa tıis.

Men otyrǵan ornymnan turyp janýarǵa qaradym Dúgon aınymaǵan lamantın eken. Onyń uzyndaý denesi quıryǵymen ulasyp bitedi eken de, eki janyndaǵy júzgish qanattary — kádýilgi saýsaq sıaqty eken. Lamantınnen bar aıyrmasy, munyń joǵarǵy jaq súıeginde uzyn, ótkir aıbaltasy, demek, eki úlken azý tisi bar.

Ned Lend aýlaı bastaǵan dúgon orasan úlken janýar eken. Ol qımylsyz jatyr edi, múldem uıyqtap jatqan sıaqty. Bul jaǵdaı kanadalyqqa ete qolaıly boldy. Mindetin de edáýir jeńildetip jiberdi.

Qaıyq sybysyn sezdirmesten janýarǵa bes — alty metrdeı jaqyn keldi. Matrostar eskekterin taǵy da qolǵa aldy.

Ned Lend keıin shegine berip, súńgini qulashtaı laqtyryp jiberdi.

Ysqyrǵan ǵana bir dybys estildi, al dúgon ǵaıyp bolyp ketti. Tegi, oǵan tastaǵan súńgi tek zýlap baryp sýǵa túsip ketse kerek.

— Áttegene-aı,— dep gúj ete tústi yza bolǵan kanadalyq,— tıgize almaı qaldym ba?

— Joq, — dep jaýap qaıyrdym men,— janýar jaralanypty. Áne, qan josyp jatyr. Biraq súńgi sýǵa túsip ketken bolýy kerek.

— Súńgim meniń, — dep qaldy Ned Lend.— Meniń súńgim!

Matrostar eskekterin qaıta sýǵa túsirdi, al rúlshi qaıyqty sý betine qalqyp shyqqan bóshkege qaraı burdy.

Súńgini shyǵaryp alyp, qaıyq endi jaraly janýardyń sońyna tústi. Ol dem alý úshin oqta-tekte sý betimen de júzip bara jatty. Biraq, shapshań júzýine qaraǵanda, asa aýyr jaralanbasa kerek, tegeýrindi on eki qol qozǵap otyrǵan qaıyq oqtaı zýlap kele jatty. Ol dúgonǵa áldeneshe ret qýyp ta jetti, biraq qýyp jetken saıyn kanadalyq, súńgini ekinshi ret tastamaq bolyp yńǵaılana bergende, janýar súńgip ketip, qaýipten qorǵanyp qalyp otyrdy.

Ned Lendtiń qalaı yza bolyp kúıip-piskenin aıtyp jatýdyń qajeti bola qoıar ma eken! Ol osy sorly janýarǵa aǵylshyn tilinde bar qarǵysty jaýdyryp turdy. Barlyq aıla-tásilderimizdiń bárin dúgonnyń zaıa ketirýi tipti maǵan da batty.

Osylaısha, biz dúgondi bir saǵattaı qýdyq, men munyń sáti túspeıdi eken dep kúderimdi de úze bastadym. Biraq kenetten, jaraly janýar sońyna túsip alǵanymyz úshin kek alǵysy kelgendeı, bizdiń ózimizge shabýyl jasap, qaıyqqa qaraı dúrse qoıa berdi.

Janýardyń bul áreketi kanadalyqtyń kózine birden tústi.

— Baıqańdar! — dedi ol daýystap.

Maǵan túsiniksiz tilde rúlshi de birdeme dedi. Tegi, matrostarǵa saq bolyńdar dese kerek.

Dúgon, qaıyqqa jıyrma fýttaı jaqyndap keldi de, kenet tura qalyp, tumsyǵynyń joǵarǵy jaǵyna taman bitken murnymen, aýa jutyp aldy da, bizderge qaraı tap berdi. Biz qaqtyǵysyp qaldyq. Áıteýir, rúlshiniń eptiligi arqasynda, tarpa bas salǵan janýardyń qaterli soqqysyna ushyramaı jaltaryp kettik, qaıyq ta aýytqyp ketip, bir nemese eki tonnadaı sý toltyryp aldy, ony keıin tógýge týra keldi.

Elikti kóterip alatyn Afrıka arystanyndaı qaıyqty erneýinen tisteı alyp, laqtyryp jibermekshi bolǵan alyp janýardy, qaıyqtyń tumsyq jaǵynda turǵan Ned Lend súńgimen ústi-ústine túıreı berdi.

Biz birimizge birimiz soǵylyp, teńselýmen boldyq, eger qany qaınap, qatty ashýlanǵan súńgishi qapysyn taýyp, súńgini janýardyń qaq júregine qadamaǵanda munyń nemen tynary belgisiz edi.

Qaıyqtyń jaqtaýynda tistiń shyqyrlaǵany estildi; dúgon súńgimen birge sýǵa batyp ketti.

Kóp keshikpeı-aq, bóshke sý betine qalqyp shyqty, shalqasynan túsken dúgonniń denesi de bóshkemen qosa shyqty. Qaıyq dúgondi súıretip otyryp «Naýtılýsqa» alyp keldi.

Dúgonniń denesi zorǵa degende, onda da talıdiń kómegimen «Naýtılýstyń» ústine shyǵaryldy, salmaǵy bes myń kılogramnan da artyq bop shyqty.

Janýar Ned Lendtiń tikeleı basqarýymen soıyldy, óıtkeni ol bul jumysty isteýge basqa eshkimge senbedi.

Sol kúni keshke stúard maǵan dúgonnyń etinen pisirilgen tamaq ákep berdi, bul tamaqty kemeniń aspazshysy jaqsylap-aq daıyndaǵan eken, maǵan bul sıyr etinen de dámdi kórindi.

Kelesi kúni, 11 fevralda, «Naýtılýstyń» qoımasy taǵy da jańa ańdarǵa toldy, top-top qarlyǵashtar súńgýir kemeniń jaqtaýlaryna, erneýlerine kelip qondy. Bular qarlyǵashtardyń tek Egıpette bolatyn túrleri — Nıl qarlyǵashtary edi. Bulardyń tumsyqtary qara, basy súıirlenip bitken kók, kóziniń .qıyǵy aqshyl, qyr arqasy, qanaty men quıryǵy kók, keýdesi men baýyr jaǵy aq, aıaqtary qyzyl edi. Biz birneshe top Nıl úırekterin de ustadyq. Bular bastary aq, moıyndarynyń qara daqtary bar taǵy qustar bolatyn. Etteri óte dámdi bolyp shyqty.

«Naýtılýs» bul kúni birkelki baıaý qarqynmen júzip kele jatty; onyń asyǵarlyq eshnársesi joq edi. Sýeske jaqyndaǵan saıyn Qyzyl teńizdiń sýy da tushshy bola berdi.

Kúndizgi saǵat bes shamasynda, soltústik jaǵymyzdan tastaq Aravıanyń sheti, Sýes shyǵanaǵy men Akab shyǵanaǵynyń aralyǵyndaǵy Ras-Mohammed múıisi kórindi.

— Ras-Mohammed múıisiniń joǵarǵy jaǵyndaǵy asqar taýlar maǵan aıqyn kórindi. Bul — Oreb taýy bolatyn.

Saǵat keshki altyda «Naýtılýs» birese sýdyń astymen, birese ústimen júzip otyryp, Top qoltyǵynyń tereń sýyna da kelip tústi. Bul qoltyqtyń sýy, kapıtan Nemo aıtqandaı, qyzǵylttaý edi.

Tek birqazandardyń shańqyldaǵan daýystary, jartasty sabalaǵan tolqyndardyń shýyly, talyp jetken keme gýdoktarynyń aıqaıy ǵana estilip turǵan jym-jyrt teńiz betin birden tún basty.

Keshki saǵat segiz ben toǵyzdyń arasynda «Naýtılýs» birneshe metr sý astyna tústi. Meniń esebim boıynsha, biz Sýesten qashyq emes edik.

Salonnyń terezesinen projektor sáýlesi túsip turǵan jarqabaq jaǵalaýdy kórdim. Meniń shamalýymsha, buǵaz barǵan saıyn tarylyp kele jatqan sıaqty.

Saǵat toǵyzdan 15 mınýt ótkende keme taǵy da sý betine shyqty.

Kapıtan Nemonyń Aravıa tonnelin kórgenshe asyǵyp, tyqyrshyp otyra almadym. Tipti mazam ketken soń taza aýa jutaıyn dep kemeniń ústine shyqtym.

Keshikpeı-aq men, shamamen aıtqanda, bizden mıl Jarymdaı jerde, kómeski keshki tumannyń arasynan bir jaryq sáýle kórdim.

— Qalqyma maıak,— dep qaldy tap qasymnan bireý.

Men shoshyp ketip, jalt qarasam, kapıtan Nemo eken.

— Bul Sýestiń qalqyma maıagi, — dedi ol qaıtalap. — Biz endi keshikpeı tonneldiń aýzyna kelemiz.

— Oǵan kirý op-ońaı emes shyǵar?—dep suradym men.

— Ia, óte qaýipti. Sondyqtan da, tonnelge kirerde rúl kabınasynda ózim bolyp, kemeni ózim basqarý daǵdyly erejeme aınaldy. Al endi, profesor myrza, sizge tómen túsýge týra keledi, óıtkeni qazir keme súńgip sýdyń astyna túsedi, sodan ol tonnelden ótip shyǵyp, Jerortalyq teńizge kirgennen keıin sý betine bir-aq shyǵady.

Men kapıtan Nemoǵa ilesip ishke tústim. Aýyz da jabyldy. Rezervýarlarǵa sý da toltyrylyp alyndy, sóıtip keme on metrdeı sý astyna tústi.

Men óz kaıýtama qaraı oqtala berip edim, kapıtan Nemo meni taǵy da toqtatty:

— Profesor myrza,— dedi,— shtýrval kabınasynda menimen birge dejýrstvoda bolǵyńyz kele me?

— Sizden bul týraly ótinýge batylym jetpep edi,— dep jaýap qaıyrdym men.

— Endeshe júrińiz. Onda otyryp siz, jer astymen, sý astymen júzý kezinde kórýge bolatyn nárseniń bárin de kóresiz.

Biz kemeniń ústine qaraı shyǵatyn basqyshpen kóterilip, orta shenine deıin keldik. Osy jerde kapıtan Nemo bir esikti ashty da, biz tarlaý bir uzyn korıdormen júrip otyryp, eń túkpirdegi, kemeniń tumsyq jaǵynda tóbesi shyǵyp turatyn shtýrval kabınaǵa kelip kirdik.

Bul eni de, kóldeneńi de alty fýttaı, ıaǵnı Mıssısıpı men Gýdzonnyń aralyǵynda júzetin kemelerdiń kaıýtasy sıaqty jeke bólme edi. Munyń ortasynda, kemeniń art jaǵyndaǵy rúlmen shtýrtros arqyly qosylǵan shtýrval bar edi. Kaıýtanyń tórt qabyrǵasyndaǵy dóńes áınekter ornatylǵan tórt ılúmınator rúl ustaýshyǵa jaǵalaı qarap otyrýǵa da múmkindik beredi.

Munyń ishi qarańǵylaý edi; biraq keshikpeı bul qarańǵylyqqa kózim úırenip te aldy, sóıtip eki qolymen shtýrvaldy ustap turǵan rýlshini kórdim.

— Endi, — dedi kapıtan Nemo, — tonnelge kiretin tusty izdelik. Elektr ótkizgishter rúl kabınasyn mashına bólimimen qosyp tur edi, bular arqyly belgili bir tolyp jatqan shartty sıgnaldar boıynsha, kapıtan shtýrvalda otyryp-aq kemeni ne shapshań, ne baıaý júrgizý týraly buıryq beredi.

— Kapıtan metal knopkany basyp qalyp edi, sol arada-aq vınttiń aınalýy báseńdep qaldy. Men tip-tik granıt jarǵa ún-túnsiz qaradym da otyrdym, bul myzǵymas qurylyq sheti edi, munyń uzyna-boıyn qýalap biz bir saǵattaı júzdik.

Kapıtan Nemo kompastan kóz aıyrmady da, rúl ustaýshy onyń buıryǵy boıynsha shtýrvaldy bir olaı, bir bulaı buryp, kemeniń baǵytyn únemi ózgertip otyrdy.

Saǵat onnan on bes mınýt ketkende kapıtan Nemo shtýrvalǵa ózi turdy.

Bizdiń qarsy aldymyzdan tereń sý jolynyń kireberisi kórindi.

«Naýtılýs» buǵan irkilmeı-aq kirip ketti.

Kemeniń temir saýyty gýil qaǵa bastady. Bul joǵarydan yldıǵa Jerortalyq teńizge qaraı aqqan sýdyń dybysy edi. Mashına vınt qalaǵyn baıaý, oqtyn-oqtyn keri aınaldyryp qoıyp otyrýyna qaramastan tasqyn kemeni yldıǵa qaraı oqtaı zýlatyp kele jatty.

Keme bulaı qatty zýlap kele jatqanda, projektor sáýlesimen jarqyraǵan tonnel qabyrǵalaryn ǵana kórýge bolar edi. Júregim lúpildep óte qatty soǵa bastady da, sondyqtan men júregimniń tusyn qolymmen basyp, ýqalap otyrdym.

Saǵat onnan 35 mınýt ketkende kapıtan Nemo shtýrvaldy rúl ustaýshyǵa berdi de, maǵan burylyp:

— Biz Jerortalyq teńizdemiz, — dedi.

Tasqyn aıdaǵan «Naýtılýs» jıyrma mınýtqa tolar tolmas ýaqyttyń ishinde Sýes moınaǵyn jer astymen ótip shyqty.

Altynshy taraý

GREK ARHIPELAGİ

Kelesi kúni, 12 fevralda, tań ata «Naýtılýs» sý betine qalqyp shyqty. Men de jalma-jan kemeniń ústine shyqtym.

Ońtústik jaǵymyzda úsh mıldeı jerde tańerteńgi tumannyń arasynan ertedegi Pelýzıým buldyrap, eles berip qana kórinip tur.

Tasqyn ekpini bizdi bir teńizden ekinshi teńizge kózdi ashyp jumǵansha-aq ákep tastady. Biraq bizdi munda lezde jetkizgen bul tonnel keıin qaraı, demek, Jerortalyq teńizden Qyzyl teńizge qaraı kemeni múldem júrgizbeıtin de bolýy kerek.

Tańerteńgi saǵat jeti shamasynda Ned Lend pen Konsel de qasyma keldi. Ajyramas dostar «Naýtılýstyń» erlik joryǵynan qannen-qapersiz, túni boıy typ-tynysh uıyqtap jatypty.

— Al, profesor myrza, — dep surady kanadalyq oıyn-ázilin aralastyra, — ýáde etilgen Jerortalyq teńiz qaıda?

— Biz sonyń ústimen júzip kelemiz Ned dostym, — dep jaýap qaıyrdym men.

— Qalaısha!— dep tańdandy Konsel.— Demek, osy ótken túnniń ishinde...

— Dup-durys, osy ótken túnniń ishinde, asý bermes moınaqtan jıyrma-aq mınýttyń ishinde óttik, munda!

— Senbeımin,— dedi Ned Lend.

— Beker senbeısiz, mıster Lend, — dep jaýap qaıtardym men, — ońtústiktegi oıpań jaǵalaýdy kórip tursyz ǵoı,— bul Egıpet jaǵalaýy.

— Meni aldaı almaısyz, — dedi qaısar kanadalyq.

— Muny qojaıyn aıtyp tursa, qalaı senbessiń, sený kerek,— dedi Konsel.

— Aıtqandaı-aq, Ned,— dedim men sózimdi jalǵastyra,— kapıtan Nemo tonnelin maǵan ózi kórsetti. Tar ótkelden ótken kezde «Naýtılýsty» ol ózi basqardy, men onyń qasynda turdym.

— Estip turmysyń, Ned? — dep surady Konsel.

— Siz alystan jaqsy kóresiz, Ned,— dedim men taǵy da, — sondyqtan sizdi aldap turmaǵanyma, kózińiz op-ońaı jetedi. Qarańyzshy, anaý kóringen Port-Saıd gavany bolý kerek.

Kanadalyq. men kórsetken jaqqa tesile qaraı qaldy.

— Shyn,— dedi ol, — sizdiń aıtqanyńyz durys bolyp shyqty, sizdiń kapıtanyńyz óz isiniń sheberi eken. Biz Jerortalyq teńizdemiz. Jaqsy. Endi óz jumysymyz jaıynda myljyńdasalyq, tek eshkim estimeıtin bolsyn.

Kanadalyqtyń ne jóninde myljyńdasqaly turǵanyn men túsine qoıdym.

«Qalaı bolǵan kúnde de, — dep oıladym men, — Ned Lend sóıleseıik dep qadalyp turǵanda, bul jóninde sóılesip almaı bolmaıdy».

Biz úsheýmiz projektor turǵan kabınanyń tóbesine baryp otyrdyq.

— Al endi biz sizdi tyńdap kóreıik, Ned, — dedim men. — Bizge ne aıtpaqshy edińiz?

— Aıtarym óte qysqa, — dedi kanadalyq. — Biz Evropaǵa taqap kelemiz, sondyqtan kapıtan Nemo bizdi Polár teńiziniń túbine nemese muhıttardyń túbine alyp ketpeı turǵanda «Naýtılýstan» ajyralyq degen usynysym bar.

Moıyndaýym kerek, bul másele jóninde kanadalyqpen pikir talastyryp jatý óte qolaısyz kórindi. Bir jaǵynan joldastarymnyń bostandyq alýyna kedergi bolǵym kelmedi, al, ekinshi jaǵynan, kapıtan Nemony az ýaqyt ótpeı jatyp tastap ketkim taǵy kelmedi. Óıtkeni onyń arqasynda, onyń tamasha kemesiniń arqasynda men ózimniń bilimimdi kún saıyn tolyqtyryp, teńiz astyndaǵy tirshilik týraly kitabymdy, sol ómirdiń qaınaǵan ortasynda otyryp, qaıta jazyp shyqtym; muhıttyń ǵajaıyptaryn tolyq zertteý úshin qajetti múmkinshilikti budan basqa qaı jerden taba almaqpyn, árıne eshbir jerden taba almaımyn! Sondyqtan, búkil dúnıe júzin aınalyp shyǵyp zertteý ekspedısıasyn aıaqtaǵansha súńgýir kemeni tastap ketkim kelmedi.

— Dostym Ned,— dedim, — meniń bir suraýyma jaýap berińizshi: osy kemede siz shynymen-aq ishińiz pysyp, jalyǵyp júrsiz be? Bizdi osyǵan dýshar etken taǵdyrǵa, qarǵys aıtýǵa shynymen-aq aýzyńyz bara ma?

Kanadalyq kidirip qaldy, eki qolyn kókiregine aıqastyryp salyp turyp, bir mezette. İİİynyn aıtqanda, osy sý astyndaǵy júzý saparynda bolǵanyma ókinbeımin. Bir kezde bul sapardy qımastyqpen eske túsiretin de bolamyn áli. Biraq sol úshin, osy júzý sapary aıaqtalýy kerek. Bul suraý jóninde meniń oılaıtynym — osy!

— Bul júzý sapary aıaqtalady, Ned.

— Qaı jerde, qashan?

— Qaı jerde aıaqtalatynyn bilmeımin. Qashan aıaqtalatynyn da sizge dál aıtyp bere almaımyn, biraq bul sapar meniń oıymsha teńiz bizge óziniń eń aqyrǵy qupıa syryna sheıin aıtyp bolǵanda bir-aq aıaqtalýy kerek. Bul dúnıede bastalǵan istiń, erte bolsyn, kesh bolsyn, aıaqtalatyn mezgili bolýy kerek.

Men qojaıynnyń pikirine tolyq qosylamyn, — dedi Konsel. Meniń oıymsha, barlyq teńiz ben muhıttardy aralap bolǵannan keıin, kapıtan Nemo bizdi bir-aq laqtyryp tastaýy da kádik.

— Laqtyryp deısiń be? — dep kanadalyq jábirlenip qaldy. —Ol bizdi laqtyryp tastaıdy dedińiz be, siz?

— Múki aıtylǵan sózge jarmaspańyz, Ned Lend, — dep aralasa kettim sol jerde. — Kapıtan Nemodan qorqar bizge túk te joq, bul jónindegi Konseldiń pikirine men qosylmaımyn. Biraq, Kapıtan Nemo bizdi óz erkimen bosatyp jibere qoıady dep úmittenýge taǵy bolmaıdy. Biz«Naýtılýstyń» barlyq qupıa syryn bilemiz, bizdi qoıa berip ol syrdy bizge búkil dúnıe júzine jaıyp jibere almaıdy.

Onda sizdiń úmittenerińiz ne? — dep surady kanadalyq.

— Meniń úmittenetinim — jaǵdaı, jaǵdaı bolǵanda,erte bolsyn, kesh bolsyn, áıteýir, bir kez keletin sátti jaǵdaı.Dál qazirgideı jaǵdaı budan alty aıdan keıin de týyp qalýy kádik.

— E...e—dedi mińgirlep Ned Lend. —Natýralıs myrza, tileýińizdi bersin, mynany aıtyńyzshy, alty aıdan keıin bizdiń qaıda bolatynymyzdy jobalap ta bolsa, bile alasyz ba?

— Taǵy da osy mańda, tipti Qytaıda da bolýymyz yqtımal. «Naýtılýstyń» shapshań júzetin keme ekenin siz bilesiz ǵoı. Ol muhıttarda, beıne bir aýada ushqan qarlyǵashtaı, al jerdiń ústinde kóz ilestirmeıtin kýrer poezy sıaqty zýlaıdy. Onyń qaı teńizden de qoryqpaıtynyna kózimiz jetip keledi. Alty aıdan keıin ol taǵyda Fransıanyń nemese Anglıanyń jaǵalaýyna kelmesine kim kepil, sonda budan qashyp shyǵý úshin, tipti búgingiden de sátti jaǵdaı týmasyna kimniń kózi jetipti?

— Profesor myrza, — dedi kanadalyq, — sizdiń bul aıtyp otyrǵan dálelderińiz tym dereksiz dálel. Siz «munda bolamyz, onda bolamyz» dep yńǵaı keleshekti aıtyp otyrsyz, al men bolsam, qazirgini aıtyp otyrmyn: «Biz mine myna jerdemiz — osyny paıdalanyp qalaıyq» deımin men.

Ned Lendtiń bul oryndy pikirine aıtar túgim joq edi, bul talasta men ózimniń qatty jeńilgenimdi jaqsy bildim. Ózimniń joramalymdy arashalaı alarlyq mende túk dálel qalǵan joq edi.

— Profesor myrza, — dedi Ned,— bir sát bolmaıtyn nárseni de bolǵan eken deıikshi,— kapıtan Nemo bizge erik bergen eken delik, sonda qaıter edińiz, bul usynysty qabyl alar ma edińiz?

— Bilmeımin.

— Al, eger ol, bul usynysymdy men endi qaıtip ómiri aıtpaımyn dep qosyp qoısa qaıter edińiz?

Men úndemedim.

— Bul jóninde Konsel dosymnyń ne oıy bar eken? — dep surady kanadalyq.

— Konsel dosyńnyń bul týraly aıtar túgi de joq, — dep jaýap qaıyrdy baıypty pishinmen flamandyq. — Bul másele qalaı sheshilse de oǵan báribir. Óziniń qojaıyny sıaqty, óziniń dosy Ned Lend sıaqty ol da sur boıdaq adam. Otanynda ony kútip otyrǵan áıeli de, bala-shaǵasy da, týǵan-týysqany da joq. Ol óziniń qojaıynyna qyzmet etip júrgen adam, bul qyzmetinen ol aırylmaq ta emes. Ol, qynjyla tursa da, sizderge týrasyn aıtýǵa tıis: eki jaqtyń bireýin kópshilik etip almaý úshin bul másele daýysqa qoıylǵanda, ol oǵan qatyspaıdy. Jekpe-jekke tek eki-aq adam qatysady: olardyń bireýi — qojaıynda, ekinshisi — Ned Lend. Osydan keıin Konsel dos únsiz qalady da, eki jaqtyń soqqysynyń esebin shyǵarýǵa kirisedi.

Konseldiń osy sózderin tyńdap turǵanda, men kúlmeı tura almadym. Sirá, Konseldiń ózine qarsy shyqpaǵanyna, kanadalyq ishinen óte razy bolyp tursa kerek.

— Bul talasqa Konsel qatyspaıtyn bolsa,— dedi ol maǵan,— bul máseleni tek ekeýmizge sheshýge týra keledi ǵoı. Men óz pikirimdi aıttym. Siz ony tyńdadyńyz. Buǵan ne jaýap qaıyrasyz?

Qandaı da bolsa bir toqtamǵa kelýimiz kerek edi. Meniń bultarý-jaltarýdy janym jek kóretin.

— Meniń jaýabym mynaý, Ned dostym, — dedim men.— Bul talasta siz meni jeńdińiz, sizdiń dáleldi pikirlerińizge meniń pálendeı qarsy aıtar eshtemem joq. Kapıtan Nemonyń ózi bosatady deý de qısynsyz. Aldyn ala eskerýdi kerek etetin jaı ǵana saqtyq sharalarynyń ózi-aq oǵan muny istetpeıdi. Al, aldyn ala eskerýdi kerek etetin osy saqtyq bizden de birinshi kezdesken sátti jaǵdaıdy paıdalanyp, «Naýtılýstan» ketýdi talap etedi.

Ádemi-aq, profesor myrza! Mine, siz durys ta qoshymdy pikir aıttyńyz!

— Biraq meniń taǵy da bir eskertetinim bar,— dedim men, — jaǵdaı shyn máninde qolaıly bolýy kerek. Bizdiń qashpaqshy bolǵan birinshi qadamymyzdyń ózi nátıjeli bolýǵa tıis Óıtkeni, eger onymyzdyń sáti túspeı qalsa, qaıtyp bizge qolaıly jaǵdaı týmaıdy, al kapıtan Nemo bolsa,bizdiń bul qylyǵymyzdy eshýaqytta keshpeıdi.

— Bul durys, dedi Ned Lend, — biraq sizdiń bul eskertýińiz, búgingi qashý áreketi bolsyn nemese budan eki jyl keıingi qashý áreketi bolsyn, ekeýine birdeı aıtylǵan eskertý ǵoı. Budan daýsyz-dalabasyz bir-aq qortyndy shyǵady, ol — qashýǵa qolaıly jaǵdaı týsa-aq dereý qashý kerek.

— Munyńyzǵa qosylamyn. Biraq mynany aıtyńyzshy: «qolaıly jaǵdaı» dep qandaı jaǵdaıdy aıtasyz?

— «Naýtılýs» qandaı da bolsa bir evropalyq jaǵalaýǵa taıaý qalǵan kezdegi qarańǵy túndi aıtamyn.

— Sonda siz maltyp qashyp qutylmaqsyz ba?

— Ia,eger de, «Naýtılýs» jaǵalaýǵa taıaý júzip otyratyn bolsa, maltyp-aq qutylyp ketemiz. Eger de keme sý astymen ári jaǵalaýdan qashyqta júzetin bolsa, onda...

— Ia, onda she?..

— Onda qaıyqty ala ketý kerek bolady. Ony qalaı isteýdi men jaqsy bilemin. Qaıyqqa minip alamyz da burandasyn burap aǵytyp jiberip, sý betine júzip shyǵa kelemiz, sonda shtýrval kabınasynda otyrǵan rúl ustaýshy da bizdiń qashqanymyzdy bilmeı qalady.

— Jaraıdy, Ned. Qolaıly jaǵdaıdy muqıat baqylaıtyn bol. Tek esińizde bolsyn, sátsizdikke ushyraı qalsaq quryǵanymyz!

— Ol esimde bolady, profesor myrza!

— Bul jaıyndaǵy máselelerdiń bárine kelisip aldyq qoı, Ned Lend, al endi sizdiń jobańyz týraly oıymdy aıtaıyn ba?

— Aıtyńyz, profesor myrza.

— Oıymdy aıtsam,. osyndaı qolaıly jaǵdaı jýyq arada týa qoıady dep úmittene almaımyn.

— Nege?

— Óıtkeni, bizdiń áli de óz basymyzdyń bostandyǵyn oılaıtynymyzdy kapıtan Nemo jaqsy biledi, sondyqtan ol evropa jaǵalaýlaryna jaqyn júzgenimizde óte saq bolady.

— Men qojaıynnyń bul pikirine qosylamyn,— dedi Konsel.

— Tiri bolsaq ony da kórermiz, — dedi Ned Lend basyn shaıqap qoıyp.

— Jaqsy,— dedim men,— jetti! Bul jaıynda endigi áńgimeniń qajeti joq. Qashýǵa bel baılaǵan kúni, bizge eskertip qoıyńyz, lám demesten sonyńyzdan ere beremiz. Qaıda bastasańyz da kóz jumyp ere beremiz — senemiz sizge, Ned!

Keleshegi óte mańyzdy búgingi áńgime osylaı aıaqtalyp edi.

Birden-aq aıtaıyn, kanadalyqtyń kóńilin qatty jabyrqatyp, jaǵdaı meniń joramalymnyń durystyǵyn yspattady. Kapıtan Nemo bul teńizde jolaýshy kóp bolǵandyqtan bizge senbedi me, bolmasa Jerortalyq teńizdiń sýyn keskilep júrgen ár alýan ulttardyń qaptaǵan kóp kemelerine kezdesip qalǵysy kelmedi me, áıteýir, biz jaǵalaýdan óte alysta, tereń sý astynda júzýmen boldyq. «Naýtılýs» sýdan shyqsa tek rúl kúımesiniń tóbesin kórsetip qana shyǵyp, áıtpese tym tereńde júzip kele jatty. Aıta ketý kerek, Grek arhıpelagi men Kishi Azıanyń aralyǵynda biz eki myń metr tómen túsken kezderde de, teńiz túbin kóre almaı qoıdyq. Dodekanez tobyna jatatyn Karpofos aralynyń janynan ótip ketkenimizdi men kapıtan Nemonyń aıtýynan ǵana bildim, ol muny maǵan onyń turǵan jerin kartadan kórsetip turyp aıtqan edi.

Kelesi kúni, 14 fevralda birneshe saǵat boıyna Grek arhıpelaginiń balyqtaryn zerttemekshi boldym. Biraq maǵan belgisiz sebeptermen, salonnyń terezeleri kúni boıy jabyq turdy.

Kartadan qarap «Naýtılýstyń» Krıt aralyna qaraı kele jatqanyn bildim. Men «Avraam Lınkoln» kemesine mingen kúni, bul aral túrik tepkisine qarsy kóterilgen edi. Krıttyqtardyń kóterilisine taǵdyr qandaı úkim aıtty, ony men bile almadym, ony adam meken etken dúnıeden barlyq qarym-qatysyn, barlyq baılanysyn úzgen Nemo aıtsyn ba?

Sol kúni keshke, salonda kezdeskenimde, men bul oqıǵa týraly kapıtan Nemoǵa eshqandaı sezik bildirgem joq. Aıta ketý kerek, maǵan kapıtan áldenege mazasyzdanyp, qabaǵy qatynqylaý júrgen sıaqty kórindi. Sóıtip ol oqys qımylmen ornynan ushyp turyp, eki terezeniń de qaqpaqtaryn ashqyzyp jiberdi de, bir ol terezege, bir bul terezege baryp, sýǵa qadala qarap turdy. Onyń nemenege qaraǵanyn men bile almadym, sondyqtan terezeniń aldynda kóz aldymnan ótip jatqan balyqtarǵa qaraýǵa kiristim.

Kóptegen balyqtardyń ishinen halyq taıynsha dep ataıtyn teńiz kolbandary kózime erekshe tústi; bul balyqtar Nıl saǵalarynyń mańyndaǵy tuzdy sýlarda kóp kezdesedi.

Budan keıin men spar semásyna jatatyn fosforly pagro balyqtaryn, ıaǵnı taban balyqtardy kórdim. Egıpettikter bulardy áýlıe balyq dep ataıdy, al bular Nılge ádette sýy mol bolatyn jyldary keledi, bul jyldary egin de jaqsy shyǵady; bulardy egıpettikter toı-dýmandy úlken dinı meıram jasap qarsy alady.

Kóz aldymyzdan uzyndyǵy otyz santımetrdeı, qabyrshyqtarynyń qyzyl daqtary bar, móldir kók, súıekti-heılınder de ótip jatty. Bular sý baldyrlarymen ǵana qorektenedi, sondyqtan etteri de óte jumsaq bolady. Ertedegi Rımde bulardyń etterine mýrgenderdiń sútin, toty qustyń mıyn, qarlyǵashtyń tilin qosyp, jasaǵan taǵamdar eń jaqsy taǵam bolyp sanalǵan.

Bul teńizderdi mekendeýshilerdiń taǵy biri ertedegi Rım zamanyn esime túsirdi. Bul únemi akýlalardan qalmaı, solarǵa erip júretin losman-balyqtar edi; ertedegi adamdardyń dinı senimi boıynsha, osy kip-kishkene balyqtar kemeniń kıline jabysyp alyp, keıin tartyp tura qalsa, kemeni de toqtatady eken.

Men munda, ertedegi Gresıanyń áýlıe balyqtaryn da baıqadym, bular ertedegi adamdardyń dinı senimi boıynsha, qandaı keremetterdi bolsa da, turǵan jerinen qýyp tastaı alatyn «anthias» dep atalatyn balyqtar edi. «Anthias» — «gúl» degen sóz. Bul balyqtardyń túsiniń qubylýy, qubylýy bolǵanda, qyzyl tústiń solǵyn qyzyldan bastap laǵylǵa deıin qubylýy, onyń atyna zatyn sáıkestirip turatyn-dy.

Osy teńiz ǵajaıybynan kózimdi aıyra almaı otyrǵanda, kenet bir kórinis meni qaıran qaldyrdy. Sý astynan, belinde bylǵary dorbasy bar, bir adam kórindi. Kádimgi tiri adam. Ol birneshe ret sý betine júzip shyǵyp, qaıta súńgip júrdi.

Men kapıtanǵa qaradym da:

— Mynaý sýǵa batyp bara jatqan adam! Muny qalaı da qutqarý kerek, — dedim.

Kapıtan Nemo, maǵan jaýap qaıyrmastan, terezeniń aldyna jetip keldi.

Júzýshi taǵy da bir súńgip, terezege kózderin taqap turyp, bizge qarady.

Meni tańdandyra, kapıtan Nemo qolymen áldeqandaı bir belgi berdi. Súńgishi basyn ızep teńiz betine qaıta júzip shyqty da, qaıtyp kórinbedi.

— Ol úshin qoryqpaı-aq qoıyńyz, — dedi maǵan kapıtan Nemo. — Bul Matapan múıisinde turatyn «Balyq» atalyp ketken Nıkolaı. Grek arhıpelagindegiler ony tegis biledi. Tamasha júzgish! Sý onyń dúleıi, sondyqtan ol bir araldan ekinshi aralǵa, keıde tipti Krıt aralyna deıin júzip baryp, ýaqytynyń kóbin qurylyqtan kóri sýda ótkizedi.

— Kapıtan Nemo, siz ony bilesiz ǵoı?

— Nege bilmeıin, Aronaks myrza?

Osyny aıtty da, kapıtan Nemo salonnyń qabyrǵasyn oıyp jasaǵan shkafqa bardy. Onyń qasynda «Naýtılýs»—shapshańdardyń shapshańy» degen jazý «N» bas árpiniń tańbasy bar mys qaqpaqty temir sandyq tur edi.

Meni jaıyma qaldyryp, kapıtan Nemo shkafty ashty, munyń ishi kesek metaldarǵa toly edi.

Bul kesek metaldar altyn bolyp shyqty.

«Naýtılýsta» osynsha kóp metal qaıdan kelgen? Bul altyndy kapıtan Nemo qaıdan aldy, — ony qazir ne istemekshi bolyp júr?

Men til qatpastan qaradym da otyrdym.

Kapıtan Nemo shkaftan som altyndardy bir-birlep alyp sandyq tolǵansha sala berdi.

Men onyń sandyqqa salǵan altyny keminde bes mıllıon frank — ıaǵnı myń kılogramm dep shamaladym.

Kapıtan sandyqtyń qaqpaǵyn japty da, ústine, tegi jańa grek tilinde bolý kerek, adresin jazdy.

Osy jumysty aıaqtap bolǵan soń ol qońyraýly knopkany basyp qalyp edi, komanda bólmesinen segiz matros keldi de, sandyqty salonnan zorǵa degende alyp shyqty.

Júk kóteretin mashına arqyly sandyqty basqyshpen kemeniń ústine shyǵaryp jatqandaryn men aıqyn estip turdym. Osy mınýtta kapıtan Nemo burylyp maǵan qarady da:

— Sonymen, siz ne dedińiz, profesor myrza? — dedi.

— Men túk te degenim joq,— dep jaýap qaıyrdym men.

— Olaı bolsa, sizge qaıyrly tún bolsyn aıtýǵa ruqsat etińiz,— dedi ol.

Osy sózdi aıtty da salonnan shyǵyp ketti.

Men qaıran qalyp kaıýtama qaıttym.

Uıyqtaımyn dep bosqa áýre boldym. Júzgishtik kelýi men som altyndar salynǵan sandyqtyń arasynda qandaı baılanys bar, men osyny bile almaı dal bolyp jattym.

Bolmashy ǵana shaıqalystan men kemeniń sý betine shyqqanyn ańǵardym.

Budan keıin keme ústinde júrgen adamdardyń aıaqtarynyń dúrsili estildi. Qaıyqty uıasynan alyp, sýǵa túsirip jatqandaryn bile qoıdym. Qaıyq kemeniń jaqtaýyna soǵyldy da, osydan keıin eshqandaı dybys estilmedi.

Eki saǵattan keıin dybys qaıta estildi. Qaıyq sýdan shyǵarylyp, uıasyna qaıta ornalastyryldy. Budan keıin «Naýtılýs» taǵy da sý astyna tústi.

Demek, mıllıondar tıisti adamnyń qolyna tapsyryldy. Biraq bul, qurylyqtyń qaı jeri? Kapıtan Nemonyń habarshysy kim boldy eken?

Kelesi kúni ótken túńgi oqıǵalardy men Konsel men Ned Lendke aıtyp berdim.

Meniń joldastarym bul oqıǵalarǵa menen kem tańdanǵan joq.

— Biraq ol osy mıllıondardy qaıdan alady? — dep surady Ned Lend.

Bul suraýǵa men jaýap qaıyra almadym.

Tańerteńgi tamaqtan keıin men salonǵa baryp jumys isteýge otyrdym.

Kúndizgi saǵat beske deıin qozǵalmastan kúndeligimdi jazdym. Bir ýaqytta ystyqtap kettim de, jyly kókrekshemdi sheship alyp qoıdym, biraq bul da sep bolmady. Dem alý mınýt saıyn qıyndaı berdi. Munyń sebebi de belgisiz, óıtkeni biz tropıktik, ystyq jardan tym qashyqta edik, ol bylaı tursyn, sý astyndaǵy «Naýtılýsqa» ústińgi jaqtyń aýasynyń temperatýrasy áser ete almaýy kerek qoı. Men monometrdiń tiline qarap edim, biz alpys fýt tereńde kele jatyr ekenbiz.

Men jumys isteı bermekshi bolyp edim, biraq ystyq barǵan saıyn kúsheıip, tipti shydatpady.

«Múmkin, kemede órt shyqqan shyǵar?» dep oıladym men.

Men salonnan endi shyǵaıyn deı bergenimde, kenetten, kapıtan Nemo kirip keldi. Ol týra termometrge baryp, qara synap baǵanasyna qarady da, maǵan burylyp:

— Qyryq eki gradýs! — dedi.

— Men ony sezip otyrmyn, kapıtan, — dep jaýap qaıyrdym men.— Eger temperatýra budan joǵary kóterilse, onda bizge óte jaman bolady.

— O, profesor myrza, temperatýra biz joǵary kótergimiz kelse ǵana kóterile alady.

— Demek, siz ony óz qalaýyńyz boıynsha ulǵaıta da, báseńdete de alady ekensiz ǵoı?

— Joq, meniń qolymnan osy ystyqtyq oshaǵynan ne qashyp ketý, ne jaqyn kelý ǵana keledi; jaqyndaǵan saıyn ystyq arta túsedi.

— Demek, ol oshaq «Naýtılýstan» tys boldy ǵoı?

— Árıne. Biz qazir qaınap jatqan sýdyń ishinde kelemiz.

— Qoıyńyzshy, shyn ba? — dedim tańdanyp.

— Ózińiz baıqap kórińiz.

— Terezeniń qaqpaqtary ashyldy da, men «Naýtılýstyń» aınalasynan appaq sýdy kórdim. Qazanda qaınap jatqandaı sý betin kúńgirt bý qaptap jatyr. Men saýsaqtarymdy terezeniń shynysyna tıgizip kórip edim, kúıdirip jibere jazdady da, qolymdy lyp tartyp aldym.

— Biz qaı jerdemiz? — dep suradym men.

— Santorın aralynyń janyndamyz, profesor myrza, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan. — Eger dálirek bilgińiz keletin bolsa, Neo-Kammenıany Palea-Kammenıadan bólip turǵan buǵazda kelemiz. Men sizge sý asty janar taýynyń jalyn atýyn, osy sırek qubylysty kórsetkim keldi.

— Men kópten beri jańa araldar qurylýdan qalǵan, dep oılaıtyn edim,— dedim men.

— Janar taýly oryndarda birde bir qubylysty birjola bitti dep sanaýǵa bolmaıdy,—dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo. — Búkil jer shary, burynǵysynsha, áli de óziniń ishki otyna toly. Eger de tarıhshy Kassıodor men Plınılerge senýge bolatyn bolsa, bizdiń zamanymyzdyń on toǵyzynshy jylynda osy araldar qurylǵan orynda, Teı degen jańa aral paıda bolǵan. Keıin ol tolqyn basyp joq bolyp ketken de, tek alpys toǵyzynshy jyly qaıta paıda bolyp, biraq keıinnen taǵy da birjolata joıylyp ketken. Sol ýaqyttan bastap bizdiń zamanymyzǵa deıin bul oryndarda janartaý múldem óshken. Biraq bir myń segiz júz alpys altynshy jyly úshinshi fevralda Nea-Kammenıanyń irgesinen kúkirtti bý bulttarynyń arasynan jańa bir kishkene aral kóringen. Muny Georg araly dep ataǵan. Altynshy fevralda ol Nea-Kammenıamen qosylǵan. Osydan keıin jeti kún ótken soń, ol úshinshi fevralda sýdan taǵy da bir kishkene aral — Afroes shyqqan, muny Nea-Kammenıadan eni on metrdeı ǵana bir tarlaý buǵaz bólip turǵan. Osy sırek ushyraıtyn qubylys paıda bolǵan kezde, men álde qalaı osy sýlarda bolǵan edim, sondyqtan men ol prosesterdi basynan aıaǵyna deıin kórdim. Dóńgelek kelgen Afroes aralynyń dıametri úsh fýt, bıiktigi otyz fýttaı edi. Ol dalalyq shpat kesekterimen bederlengen qara áınek tárizdi janartaý qusyndylarynan quralǵan edi. Aqyr aıaǵynda, onynshy martta Nea-Kammenıanyń qasynan álgiden de kishirek, Reka dep atalatyn taǵy bir aral shyǵa keledi, sóıtip, bul úsh aral aqyry qosylyp ketken.

— Al bizdiń qazirgi júzip kele jatqan buǵazymyz qandaı buǵaz? — dep suradym men.

— Ol mine,— dedi kapıtan Nemo grek arhıpelagi kartasynan kórsetip.— Kórip turmysyz, men jańa araldardy da kartaǵa túsirip qoıdym.

— Bul buǵazdyń túbi de, tegi, bir kezde sýdyń ústine shyǵatyn bolar?

— Múmkin, profesor myrza, óıtkeni bir myń segiz júz alpys altynshy jyldan beri qaraı Palea-Kammenıadaǵy Nıkolaı áýlıeniń portynyń qarama-qarsy betinde segiz aral paıda boldy. Nea-Kammenıa men Palea-Kammenıalardyń kóp keshikpeı qosylatyny osynyń ózinen-aq aıqyn kórinip tur.Tynyq muhıtta araldar qurý— marjandardyń mindeti. Al, bul sýlarda jańa araldardyń paıda bolýy janar taýlarǵa baılanysty. Sý astynda qaınaǵan ómir baryn kórip tursyn ba, profesor!

Men taǵy da terezeniń tusyna keldim. «Naýtılýs toqtap tur edi. Ystyq adam tózgisiz bolatyn. Áldenendeı temir tuzdarynyń aralasýyna baılanysty, aq sý endi qyzyl sýǵa aınaldy.

Tereze aýa ótpeıtin etip jasalsa da salonǵa kúkirt ısi kelip, tynysty tarylta bastady. Qaınaǵan sýdan jarqyraǵan bir qyzyl sáýle kerindi, bizdiń projektorymyzdyń sáýlesi osymen salystyrǵanda tym álsiz edi.

Men terge shomyp, dem ala almaı alqynyp, osy kúıimde endi birneshe mınýt tursam, bul ystyq meni de pisiredi eken dep turdym.

— Mynaý qaınaǵan sýdyń astynda budan ári qalýdyń eshbir jóni joq qoı,— dedim men kapıtanǵa.

— Ia, ol beıqamdyq bolar edi,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan, sabyrmen.

Sóıdedi de bir knopkany basyp qaldy. «Naýtılýs» jolǵa shyqty, sóıtip biz tez arada-aq qaınaǵan cý apatynan uzap shyqtyq. Shırek saǵattan keıin teńiz ústinde taza aýa jutyp emin-erkin dem aldyq.

Eger de Ned Lend osy tustan qashpaq bolsa, biz tirideı pisip-aq qalady ekenbiz degen oı keldi maǵan.

Osy kúnniń erteńinde, 16 fevralda, «Naýtılýs» Matapan múıisin oraǵytyp ótip, Grek arhıpelagimen qosh aıtysty.

Jetinshi taraý

JERORTALYQ TEŃİZ ARQYLY QYRYQ SEGİZ SAFAT

Tereń Jerortalyq teńiz, ertedegi evreılerdiń «Úlken teńizi», ertedegi grekterdiń «Teńizi», ertedegi rımdikterdiń «Bizdiń teńizi», aınala asqar taýlar qorshaǵan, qalyń apelsın aǵashtarmen, aloe, kaktýs sıaqty ystyq jaqtyń ósimdikterimen, teńiz qaraǵaılarymen bezengen, mırt aǵashynyń hosh ıisi sińip, jupar ısi ańqyǵan taza aýasymen ataǵy shyqqan, — osy Jerortalyq teńiz ot pen sýdyń ejelden arpalysqan kek maıdany bolyp sanalady. Búkil dúnıe júzine árqaısysy óz ústemdigin quryp, óz bıligin júrgizbek bolyp, Plýton men Neptýn ¹ da osynda shaıqasyp jatyr.

«Jerortalyq teńizdiń jaǵalarynda, — dep jazǵan Mıshle,— osy bir búkil dúnıe júzindegi eń jaqsy aýa raıynda, adamǵa tyń kúsh, tyń densaýshylyq paıda bolady». Biraq osy eki mıllıon júz myń sharshy kılometr keń alqapty alyp jatqan, óziniń ádemiligimen dańqqa ilikken shalqyǵan sý darıasyn, men kóńilim toıa kóre almadym. Men kapıtan Nemodan surap bilip, ózimniń azdy-kópti, jol-jónekeı alǵan áserimdi de tolyqtyra almadym, óıtkeni osy jumbaq adam Jerortalyq teńizge kirgennen bastap, qashan ótip shyqqansha birde-bir kórinbeı qoıdy. Aıta ketý kerek biz tym shapshań júrip kele jattyq sóıtip «Naýtılýs» eki táýliktiń ishinde sýdyń astymen eki myń tórt júz kılometr jol júrdi:16 fevralda Grek arıhıpelaginen shyǵyp, 18 fevralda Gıbraltar buǵazynan da ótip kettik.

Ózi qashyp shyqqan jer álemi qorshap turǵan bul teńizdi, kapıtan Nemonyń onsha jaqtyrmaıtyny maǵan endi aıqyn boldy. Múmkin, júıtkigen teńiz tolqyndary, yzyńdaǵan jel etken ýdaı ashshy jaılardy eske túsirgen shyǵar, nemese, qaıta oralmas dáýren odan da beter, ókinish sezimin oıatqan shyǵar? Bálkim, muhıttardaǵy sıaqty eshnárseden de taıynbaı, emin-erkin qalaı bolsa solaı júze berýge munda múmkinshiliktiń bolmaýy, sóıtip, Evropa men Afrıka jaǵalaýynyń bir-birine jaqyndap qalǵan arasy «Naýtılýsqa» tar bolyp, soǵan yzalanyp kele jatqan shyǵar?

Qalaı bolǵan kúnde de biz shapshań júzip, saǵatyna on eki le, ıaǵnı qyryq segiz kılometr alyp otyrdyq. Qansha qynjylsa da, qaıǵyrsa da, Ned Lendke qashý týraly oıdyń qandaıyn bolsa da qoıa turýǵa týra kelgendigi ózinen-ózi belgili. Keme árbir sekýndyna on eki — on úsh metr alyp sonshalyqty shapshań júzip kele jatqanda, Ned Lend qaıyqty, árıne, paıdalana almaıtyn edi. Óıtkeni ol dál osy kemedeı shapshań júrip kele jatqan poezdan sekirip túskenmen birdeı bolar edi, birdeı bolǵanda, sol poezdan sekirip túsýge táýekeli barǵan batyl jigittiń ózine de ol jaıly tımes edi ǵoı. Onyń ber jaǵynda, «Naýtılýs» aýa qoryn jańalap, tolyqtyryp alý úshin sý betine tek túnde ǵana shyǵatyn, al qalǵan ýaqyttarda, kompas pen lagtyń kórsetýi boıynsha, udaıy sýdyń astymen júzip otyratyn.

Shapshań júretin poezdyń jolaýshylary óz kýpesiniń terezesinen alys kókjıegin ǵana kórip, al jol boıyna taıaý jerdegilerdi najaǵaı sıaqty kóz ilestirmeı qalyp qoıyp otyratyndyqtan kóre almaıdy. Jerortalyq teńizde meniń de kórgenim solardyń kórgenindeı boldy.

Alaıda Konsel ekeýmiz Jerortalyq teńizdiń birneshe balyǵyn kórdik, óıtkeni bular júzgish qanattarynyń qýattylyǵy arqasynda birsypyra ýaqyt boıyna «Naýtılýspen» jarysyp, ilesip otyrdy.

Biz uzaq saǵattar boıyna salonnyń terezesinen qaradyq ta turdyq, sondyqtan sol kezde jol-jónekeı baıqaǵandarym maǵan jalpy túrde bolsa da, sýdyń ıhtıologıalyq¹sıpatyn jazýyma múmkindik beredi.

Jerortalyq teńizde tirshilik etetin kóptegen balyqtardyń bireýlerin uzaq ýaqyt boıyna baıqap turdym, ekinshi bireýlerin ústirt baıqadym, al úshinshi bir túrlerin, shapshań júrip kele jatqandyqtan múldem kóre almadym.

Osy fantasıkalyq klassıfıkasıalaýyma sáıkes bul balyqtardy sýrettep jazýyma bolar deımin. — Munyń ózi meniń jol-jónekeı alǵan áserlerimdi durysyraq sıpattaıdy.

Projektor jarqyrata sáýle túsirgen sý qabatynda mınogtar ıreleńdep júrdi. Mundaı mınogtar barlyq teńizde de bar, uzyndyǵy bir metrdeı bolady. Terisi bujyr-bujyr, jumsaq, qatty qylqan basqan jas-kári skattar beıne aǵyndaǵy úlken oramaldar sıaqty kádýilgideı jelbireýde edi. Skattardyń ekinshi bir túrleri bizdiń kóz aldymyzdan zýlap ótip jatty, al bulardyń júıriktigi sonsha, men tipti, olarǵa ertedegi grekterdiń teńiz búrkiti dep qoıǵan aty laıyq pa, nemese qazirgi zamannyń teńizshileriniń kórtyshqan, japalaq, jarqanat dep qoıǵan súıkimsiz attary durys pa osylardyń qaısysy durys qaısysy burys ekenin de anyqtap bile almadym.

Balyqshylar úshin asa qaýipti, delfın semásyna jatatyn shabaq akýlalar bizben jarysyp básekelesip baqty. Sondaı-aq, uzyndyǵy segiz metrdeı, tipti odan da uzyn, akýlalar bólimine seláhııler otrádyna jatatyn balyqtardy — teńiz túlkilerin de kórdik, bul teńiz janýarlary óte ıisshil keledi; olardyń qyr arqasy men eki jany qarakók, baýyr jaǵy aq bezekti bolady eken.

Budan keıin bizge spar balyqtarynyń semásyna jatatyn dorattar kezdesti; bulardyń keıbireýleriniń uzyndyǵy júz otyz santımetrdeı, túsi kúmisteı jyltyr, al júzgish qanattarynyń sarylyǵynan olardyń túsi odan saıyn jaltyrap kórinedi.

Uzyndyǵy eki-úsh metrdeı tamasha osetralar salonnyń terezelerinen qarap, biraq tez júrip kele jatqan kemege ilese almaı kishkene qońyr daqty kógildir jondaryn kórsetip, qalyp qoıyp otyrdy. Osetralar ózderiniń dene qurylysy jaǵynan akýlalarǵa uqsaıdy, biraq olardan álsizdeý bolady; bular kóbinese teńizde tirshilik,etedi, al kóktemde Volga, Dýnaı, Po, Reına, Lýara, Oder ózenderine shyǵyp, olardyń aǵystarymen arpalysta júredi; osetralardyń qoregi: maıshabaq, makrel solar sıaqty basqa da usaq balyqtar.

Jerortalyq teńiziniń sýlarynda tirshilik etetin balyqtardyń ishinde meniń jaqsylap zerttegenim týns boldy, bulardyń qyr arqalary qarakók, keýde qabyrshaqtary kógildir, al eki jaq janymen, ish jaǵy kúmis daqty, kókshil bolady. Týnsterdiń kemelerge erip otyratyn sebebi: olar tropıktik kúnniń mı qaınatqan ystyǵynan qashyp, kemeniń kóleńkesine qorǵalaıdy desedi, al muny olardyń ózderi de teriske shyǵarǵan joq, óıtkeni bir kezde Laperýzdyń kemesine erip otyrǵandaryndaı bular uzaq saǵattar boıyna «Naýtılýstan» eki eli qalmaı ilesti de otyrdy.

Men bularǵa qyzyǵa qarap otyrdym, bastary súp-súıir, kip-kishkentaı; urshyq tárizdi up-uzyn denesinde úsh, tipti tórt metrdeı óte kúshti keýde, quıryq qanattary bar bul balyqtar tap bir júıriktik jóninen jarysqa túsý úshin jaralǵan sıaqty. Týnstar júzgende, keıbir qustar toby sıaqty sap quryp, durys qurylǵan úshkil formada júzedi eken. Osylaı sap quryp júzýine qaraı ertedegi adamdar týnstardy geometrıany, strategıa elementterinde biledi dep sanaǵan.

Alaıda bul «ǵalymdyǵy» olardy provansal balyqshylarynan qorǵaı almaıdy eken, óıtkeni týnstardy ertedegi Propontıda men Ispanıa turǵyndary sıaqty bular da joǵary baǵalaıtyn kórinedi, sondyqtan da, osy ǵajaıyp balyqtar jyl saıyn júzdep, myńdap betaldy topyrlap kep marseldyq aýlarǵa túsip jatady.

Eger de, spınorogtardy, teńiz konektaryn, aı balyqtardy, kýzovkalardy shabaqtardy, taıynshylardy, teńiz alabuǵalaryn, gýbandardy, mechenostardy, ferınktardy, ıne-balyqtardy, anchýstardy, Jerortalyq teńizge tán júzdegen basqa da balyqtardy kóre almasam, zertteı almasam, oǵan men aıypty emes, kóz ilestirmeı óte shapshań júzgen «Naýtılýs» aıypty.

Sútqorektilerge keletin bolsaq, Adrıat teńiziniń janynan óterde, men eki kashalotty kórdim, odan keıin birneshe delfındi, aqyr aıaǵynda monahtar dep atalyp ketken, boıynyń bıiktigi úsh metrdeı bolǵany bolmasa, shynynda da domınıkandyq-monahtarǵa uqsaıtyn, bes-alty túlendi kórdim.

Konsel saýytynyń syrtynda kóldeneń tartylǵan jeti beldeýi, ıaǵnı qabyrǵasy bar, kóldeneńi alty fýttaı bir óte zor tasbaqany kóripti. Men bul tasbaqalardy kóre almaǵanyma qatty ókindim, óıtkeni Konseldiń sýretteýi boıynsha, bul bir óte sırek ushyraıtyn terili tasbaqa bolýy kerek.

Zoofıtterden, salonnyń terezesine kelip jabysa qalǵan tamasha bir galeolarııdi birneshe sekýnd boıy baıqap turdym. Bular óte ádemi órilgen, kúp-kúreń, jip-jińishke talshyqtar edi; mundaı etip sirá, Flandrıanyń birde bir shiltershi áıeli óre almas edi. Baqytsyzdyqqa qaraı bul tamasha galeolarııdi ustaı almadyq.

Eger de 15 fevralda, «Naýtılýs» kenet júrisin baıaýlatpaǵanda men Jerortalyq teńizden álgiden basqa birde-bir zoofıtti kóre almaýym múmkin edi.

Kemeniń júrisin baıaýlatýyna mynadaı jaǵdaı sebep boldy.

Biz Sısılıa men Týnıstiń aralyǵynan óttik. Bul tar aralyqtyń kilt taıyzdap ketetin jeri bar. Bul tusty sý astynyń adyrly jotasy kesip ótetin edi, ol jerdegi sýdyń tereńdigi on jeti metirdeı-aq, al munyń eki jaǵyndaǵy sýdyń tereńdigi jetpis metr shamasyndaı bolatyn. Sondyqtan «Naýtılýs» sý astyndaǵy osy tosqaýylǵa qaqtyǵyp qalmaý úshin saqtanyńqyrap júrýge tıis boldy.

Men Konselge kartadan osy sý astyndaǵy jartastyń turǵan jerin kórsettim.

— Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha aıtaıyn, bul jota meniń shamalaýymsha, Evropa men Afrıkanyń arasyn qosyp turǵan moınaq bolýy kerek,— degen pikirdi aıtty Konsel.

— Durys aıtasyń, dostym, — dedim men: — Bul búkil Sısılıa buǵazyn bólip tastap tur. Smıttiń zertteýleri, bul qurylyqtardyń bir kezde Addar múıisi men Marsal bir tutas qurylyq bop qosylyp turǵanyn kórsetedi.

— Buǵan men sózsiz nanamyn, — dedi Konsel.

— Buǵan qosa aıtarym: Gıbraltar men Sýestiń arasynda osyndaı taǵy bir bóget bar. Ertedegi geologıalyq zamanda bul bóget Jerortalyq, teńizdi de bitep turǵan.

— Eger de,— dep bastady Konsel,— kúnderdiń kúninde janartaý silkinip bul moınaqtar taǵy da sýdan joǵary shyqsa...

— Bul eki talaı, — dep men onyń sózin bólip jiberdim.

— Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha, men oıymdaǵyny túgel aıtyp shyǵaıyn: eger de álgi meniń aıtqanym bola qalsa, Sýes kanalyn qazdyrý úshin osynsha kóp eńbek sińirgen bıshara Lessepege meniń janym ashyǵan bolar edi!

Árıne, Konsel, biraq onsha qapalanbaýyńa da bolady, óıtkeni báribir olaı bolmaıdy! Jer asty otynyń qýaty birte-birte kemip keledi. Jer alǵash paıda bolǵan kezdegi sansyz kóp janartaýlar birtindep sónýde; jer astynyń qyzýy da barǵan saıyn basylyp barady; tirshiligimizdiń kózi osy qyzý — jerdiń ústińgi qabatynyń temperatýrasy,planetamyzdyń baqytsyzdyǵyna qaraı, ǵasyrdan ǵasyrǵa kemip keledi...

— Alaıda kúnniń kózi...

— Bir ǵana kúnniń kózi jetkiliksiz, Konsel. Ol óli denege qaıtyp jylý bere alady?

— Meniń bilýimshe, bere almaıdy.

— Olaı bolsa, dostym, sor qaınaǵan bir kúni, jer muzdap óli denege aınala qalady. Kóp zamannan beri jylylyq-tirshilikten jurdaı bolǵan Aı sıaqty bir kezde Jer de tirshilik dúnıesinen jurdaı bolady.

— Bul neshe ǵasyrdan keıin bolady? — dep surady Konsel.

— Birneshe júz myńdaǵan jyldar ótkennen keıin, — dep jaýap qaıyrdym men.

— Olaı bolatyn bolsa, biz sý astyndaǵy saıahatymyzdy aıaqtap shyǵýǵa úlgiredi ekemiz ǵoı, tek Ned Lend kedergi bolyp júrmese.

Sonymen, jerdiń keleshegi týraly kóńili tynysh tapqan Konsel «Naýtılýstyq» birkelki baıaý júzip kele jatqandyǵyn paıdalanyp, taǵy da sý astyndaǵy tirshilik dúnıesin baıqaýǵa kiristi.

Onda, sý astyndaǵy janartaýly jartastarda Býgınvıldiń medýzalary, gýbkalar, túsi kempirqosaqtaı qubylyp turatyn teńiz qıarlary; kúreń boıaýy sýǵa qyzyl óń berip turatyn, kóldeneńi bir metrdeı qydyrma komatýlar; uzyn sabaqty gıdroaktınıalar, jeýge jaraıtyn mıdılerdiń kóptegen túri; qalyń túk basqan kóp aıaqty, jasyl aktınıalar kórinip júr edi.

Konsel mollúskalardy zertteýmen shuǵyldandy, ol bulardyń kóbiniń attaryn atap turdy, olardyń ishinde biriniń ústine biri mingesken taraq tárizdi pektýnkýlússpondılıılerdiń ókilderi; júzgish qanattary sary, qabyrshaǵy móldir, atyna zaty saı teńiz kóbelekteri; ulýlar; teńiz qoıany degen atpen belgili bolǵan aplızııler; eti jeýge jaraıtyn júrek túrliler; qabyrshaqtary qymbat baǵaly, asyl perlamýtormen qaptalǵan teńiz qulaqtary; langedok ýstrısalarynan da dámdi taǵam mıdııler, úshburyshty donasıılar; teńiz fınıkteri, zolıdter, aǵash jonǵyshtar, katýshkalar, sınerarııler, taǵy basqalary bar edi. Biraq Konsel zertteý jumysyn aıaqtaı almady, óıtkeni «Naýtılýs» Sısılıa buǵazyndaǵy bógetten ótisimen-aq, burynǵysynsha óte shapshań júrdi.

Mollúskalar, zoofıtter, býyn-aıaqtylar, qosh bolyńdar!

— Endi salonnyń terezesinen kóleńkedeı qarań etip, zýlap ótip jatqan birneshe úlken balyqtardan basqa esh nárse kóre almadyq.

Fevraldyń on altysynan on jetisine qaraǵan túni biz Jerortalyq teńizdiń ekinshi bir darıasyna keldik, munyń eń tereń degen jeri úsh myń metrden aspaıtyn edi. Osy araǵa keldi de «Naýtılýs» taǵy da sý astymen júzdi.

Biraq munda bizdi tebirendirgen ári túńildirgen tabıǵat ǵajaıyptarynan basqa bir kóriniske tap boldyq. Biz Jerortalyq teńizdiń kóptegen kemeler apatqa ushyraǵan, talaı kemeler qıraǵan bóleginde keledi ekenbiz. Aljır men Provanstyń arasynda qansha keme apatqa ushyrap, qansha keme qırady nemese qansha keme iz-túzsiz joǵalyp ketti, munyń esebine kim jeter eken deseńshi?

Jerortalyq teńiz, ushy-qıyry joq, ulan-baıtaq Tynyq muhıtpen salystyrǵanda, kádýilgi kólden úlken emes. Biraq bul kóldiń ózi tym erkin, shálkes kól-di, munyń sýy aldampaz ári turaqsyz: búgin ol óziniń kókpeńbek tolqynynda júzip kele jatyp názik kemeni áldılep, erkeletip kele jatsa, erteń bulqan-talqan bolyp, týlap jatady, onyń buıra jaldy dúleı tolqyndary ústi-ústine soqqylap, qandaı úlken keme bolsa da byt-shyt, kúl-talqanyn shyǵarady.

Tym tereń, tym shapshań júzip kele jatqannyń ózinde, apatqa ushyrap, sý túbinde qańqalary ǵana jatqan kemelerdiń qanshasy kóz aldymnan ótpedi deseńshi! Bulardyń sý astynda kópten jatqan bir tobyn marjan qaptap alypty, al jýyrda ǵana batqandaryn tot basyp ketipti.

Biz júzip kele jatqan joldyń uzyna boıynda, ıakorlar, zeńbirekter, eskish qalaqtar, mashınalardyń bólshekteri, synyp qalǵan sılındrler, jarylǵan qazandar, al keıbir jerlerde kemeniń tutas korpýstary shashylyp jaırap jatty.

Bul kemelerdiń keıbireýleri ekinshi bir kememen qaqtyǵysyp qalyp qıraǵan, endi bir qatary sý astyndaǵy quz-jartastarǵa soǵylyp apatqa ushyraǵan. Men bulardyń ishinen esh jeri qıramaı, barlyq jabdyqtarymen tip-tik túsken kemelerdi de kórdim... Bular ıakor tastap, ashyq joldyń, ústinde júzý saparyna shyǵýǵa buıryq ,kútip turǵan kemeler sıaqty edi.

«Naýtılýs» jarqyraǵan projektor sáýlesin túsire qastarynan ótkende, bular qazir jelbiregen jalaý kótepip jolyqqan kemesin quttyqtap, qaıyrly sapar tileıtin shyǵar dep qalasyn...

Biraq jelbiregen jalaý kóterilmedi: meńireý teńiz molasyn ólim men únsizdik basyp múlgip tur.

«Naýtılýs» Gıbraltar buǵazyna jaqyndaǵan saıyn teńiz túbinde jaırap jatqan, apatqa ushyraǵan kemeler kóbeıe berdi. Evropa men Afrıka jaǵalaýlary bir-birine jaqyndap, arasy ne ǵurlym taryla bastaǵan saıyn, kemelerdiń qaqtyǵysýy da so ǵurlym kóp bolady eken. Men munda, qırap myjyraıyp qalǵan kemelerdiń tolyp jatqan temir korpýstaryn kórdim, bular áldenedeı bir qıal órisindegi maqulyqtar sıaqty keıbireýleri qıraǵan kúıinde tur da, keıbireýleri qyljıyp qulap jatyr.

Ásirese bir dóńgelekti keme óte aýyr áser etti: onyń eki jaq búıiri bireý pyshaqpen oryp túskendeı myjyraıyp, murjasy eki búktelip qalypty, dóńgelek temirleri japyrylyp, maıysyp qalypty, rýli julynyp bir shynjyrǵa ilinip tur, korpýsty tot basyp ketipti... Munda qansha adam apatqa ushyrady eken? Osy jan túrshigerlik apat jaıyn aıta alatyn qansha adam tiri qaldy eken? Nemese tipti tolqyn qupıa syryn qyzǵanyp, ashtyrmaı qoıǵan shyǵar?..

Bul keme — budan jıyrma jyl buryn habarsyz ketip, búkil dúnıe júzin tolǵandyrǵan «Atlas» kemesi eken degen oı keldi maǵan.

Osy Jerortalyq teńizdiń túbindegi qupıa syrlar týraly, sonshalyqty mol baılyq kómilgen, sonshama adam óziniń eń sońǵy tynyshtyǵyn tapqan osynaý úlken mola týraly, adamnyń saı súıegin syrqyratarlyq qandaı tamasha kitap jazýǵa bolar edi!

Áıtkenmen kóringenniń bárine selsoq qaraıtyn «Naýtılýs» burynǵysynsha sý astymen zýlap kele jatty. 18 fevralda, túngi saǵat úsh shamasynda, ol Gıbraltar buǵazynyń tabaldyryǵyna da kelip qaldy.

Munda eki aǵys bar edi: munyń biri, — ejelden belgili, joǵarǵy aǵys, joǵarǵy aǵys bolǵanda, Atlant muhıtynyń sýyn Jerortalyq teńizge ákelip quıatyn aǵysty, al ekinshisi, — tómengi qarsy aǵys, mundaı aǵystyń barlyǵy tolyq dáleldengen bolatyn.

Shynyna kelgende, Atlant muhıtynyń sýy udaıy aǵyp kelip, onyń ústine ózenderdiń sýy da quıylyp jatqan Jerortalyq teńizdiń sýy jyldan jylǵa molaıyp, kóterile berýi kerek edi, óıtkeni sýdyń tek bir ǵana býlanýy, bul teńizdiń sýynyń bir qalypta qalýy úshin jetkiliksiz ekendigi aıqyn másele bolatyn. Áıtkenmen, teńiz bir qalypta qalyp qoıady, olaı bolsa, ekinshi bir aǵys barlyǵyn sózsiz moıyndaý kerek bolady, al bul aǵys osy Gıbraltar buǵazynyń túbimen Jerortalyq teńiz sýynyń artyǵyn Atlant muhıtyna alyp ketip jatqan aǵys edi.

Bul shynynda da solaı bolyp shyqty. «Naýtılýs» osy baǵyttas aǵysty paıdalandy da, eni tar buǵaz arqyly júrisine júris qosyp údeı tústi.

Osy arada, tamasha Gerkýles hramynyń qıraǵan qabyrǵylary bir sekýndtaı ýaqyt kóz aldymda eles berip ete shyqty, bul hram, Plınıdiń aıtýy boıynsha, turǵan aralymen birge teńiz túbine túsip ketken, sóıtip biz birneshe mınýttan keıin Atlant muhıtynyń betinde júzip kele jattyq.

Segizinshi taraý

Vıgo qoltyǵy

Atlant muhıty! Beti jıyrma bes myń sharshy kılometr, ulan baıtaq sý jazyǵy ǵoı ol, sý jazyǵy bolǵanda eni orta esep boıynsha eki myń jeti júz mıl, uzyndyǵy toǵyz mıldeı shalqyp jatqan keń alqap. qoı ol!

Osy orasan úlken teńiz erte zamanda belgisiz teńiz bolypty. Bálkim, tek karfagendikter, sol erte zamannyń golandyqtary ǵana ózderiniń saýda-sattyq júzý saparlarynda Evropa men Afrıkanyń batys jaǵalaýlaryn oraǵytyp ótken shyǵar.

Bul muhıttyń jyrymdalǵan jaǵalaýlary ushy-qıyry joq talaı jerdi alyp, dúnıe júzindegi eń úlken ózenderdiń: teristik Lazrentıanyń, Mıssısıpııdiń; Amazonkanyń, La-Platanyń, Orınokonyń, Nıgerdiń, Elbanyń, Lýaranyń, Reınniń saǵalarymen tilimdelip jatyr; dúnıe júzindegi eń mádenıetti elderdi de, eń artta qalǵan, taǵy elderdi de sýaryp otyrǵan osy ózenderdiń báriniń sýy osyǵan kelip quıyp jatyr. Barlyq elderdiń de, barlyq, halyqtardyń da kemeleri barlyq baǵytta keskilesip júrgen ulan-baıtaq osy sý jazyǵy, teńiz júzýshilerin qatty seskendiretin eki múıispen aıaqtalady, bulardyń biri — Gorn múıisi de, ekinshisi Býr múıisi.

«Naýtılýs» úsh jarym aı boıyna, jer sharynyń ekvatorynyń uzyndyǵyndaı, demek, on myń lege jýyq jol júrgennen keıin, súıir tumsyǵymen Atlant muhıtynyń sýyn qaq aıyryp kele jatty. Ol endi qaıda bara jatyr? Bolashaq bizge taǵy qandaı kútpegen oqıǵa kezdestirmek? Muny biz bilgemiz joq.

Gıbraltar buǵazynan shyqqan boıda-aq «Naýtılýs» ashyq muhıtqa qaraı júrdi. Ol burynǵysynsha taǵy da sý betinde júzetin boldy da biz kún saıyn kemeniń ústine shyǵyp, taza aýada qydyratyn boldyq.

Keme sý betine alǵash shyqqan boıynda-aq, men Ned Lend pen Konseldi ertip kemeniń ústine shyqtym.

Bizden jıyrma mıldeı jerde, kók jıeginde, ońtústik-batys jaǵynan Ispan jarty aralymen túıisip turǵan áýlıe Vısent múıisi bolar-bolmas kórinip turdy.

Ońtústikten soqqan qatty jel onsyz da asaý teńiz de asyr salǵan tolqyn týǵyzdy. «Naýtılýs» edáýir qatty shaıqalyp kele jatty. Mınýt saıyn tuzdy sý tasqyny shapshyp shyǵyp jatqan keme ústinde budan ári qalýǵa múmkin bolmady.

Azdap taza aýa jutqannan keıin biz kemeniń ishine tústik.

Men óz kaıýtama qaraı bettedim. Konsel óz kaıýtasyna ketti, biraq áldenege dekbirsizdengen kanadalyq meniń sońymnan júrdi. Jerortalyq teńizden tym tez ótip shyqqandyqtan, Ned Lend óziniń josparyn júzege asyra almaı qaldy, buǵan óziniń qatty qynjylatynyn da jasyrmaqshy bolǵan joq.

Men kaıýtanyń esigin japqanda, ol oryndyqqa baryp otyrdy da til qatpastan maǵan qaraı qaldy.

— Men sizdiń jaǵdaıyńyzdy túsinip otyrmyn, Ned dostym — dedim men.— Biraq qapa bolmańyz, ózińizge ezińiz kiná artatyn túk te joq. Osyndaı júzý sapary jaǵdaıynda qashý týraly oılaýdyń ózi aqylsyzdyq bolar edi.

Ned Lend jaýap qaıyrmady. Biraq qabaǵyn qars jaýyp, tistenip otyrýynyń ózinen-aq ony bir ıdeıanyń ábden bılep alǵandyǵy kórinip tur edi.

— Tyńdańyz,— dedim men sózimdi jalǵastyryp, — esti bolyńyz! Bizdiń uttyrǵan túgimiz de joq. Qazir biz Portýgalıa jaǵalaýynyń boıymen soltústikke qaraı kóterilemiz. Panalaıtyn oryn ońaı tabylatyn Fransıa men Anglıany da janaı ótemiz. Eger de «Naýtılýs» Gıbraltar buǵazynan shyqqan boıynda, qurylyqqa soqpaı týra ońtústikke qaraı tartsa, onda siz sıaqty men de mazasyzdanar edim. Bul óz aldyna tursyn, biz endi kapıtan Nemonyń jurt kóp júretin teńizderden de syrttaı bermeıtinin bilip aldyq qoı, al mundaı jaǵdaıda birneshe kúnnen keıin sizdiń eshbir qaýip-qatersiz qashyp shyǵa alatyndyǵyńyzǵa meniń tipti eshbir kúmánim joq.

Ned Lend maǵan burynǵysynan da kóri túıile qarap otyrdy da, bylaı dedi.

— Biz búgin keshke qashamyz!

Men birdeme shaǵyp alǵandaı ornymnan atyp turdym. Moıyndaýym kerek, mundaı habardy estımin degen úsh uıyqtasam oıymda joq edi.

Kanadalyqqa qarsy shyǵýǵa tipti aýzyma sóz túspeı qoıdy.

— Biz qolaıly jaǵdaıdy kúteıik dep kelisip edik qoı, — dedi kanadalyq sózin jalǵastyryp.— Mine endi sol jaǵdaı týdy. Búgin keshke biz Ispanıa jaǵalaýynan birneshe kılometrdeı-aq jerde bolamyz. Qazir aı da joq, tún de qarańǵy. Jel qatty. Maǵan siz sóz bergensiz, profesor, sondyqtan meniń sizden úmitim zor.

Men úndemedim.

Kanadalyq ornynan turyp janyma keldi de:

— Búgin, saǵat toǵyzda!—dedi.— Men Konselge de eskerttim. Bul saǵatta kapıtan Nemo ne esigin jaýyp alady, múmkin, tipti uıyqtap ta qalar. Mehanıkter de, matrostar da bizdi kóre almaıdy. Konsel ekeýmiz úske shyǵatyn basqyshtyń astynda tasalanyp turamyz. Al, siz, profesor myrza meniń belgimdi kútip kitaphanada otyryńyz. Eskek, machta, jelken bári de qaıyqtyń ishinde. Men azyn-aýlaq azyq ta aparyp qoıdym. Qaıyq «Naýtılýstyń» palýbasyna bekitýli ǵoı, onyń burandasyn burap aǵytyp alatyn aǵylshyn kiltin de taptym. Sonymen bári de dap-daıyn. Keshke deıin, qosh bolyńyz!

— Teńiz tym asaý,— dedim men.

— Munyńyzǵa qosylamyn, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq,— biraq ony elemeýge týra keledi. — Bostandyq alý úshin biraz táýekel etý de kerek bolady. Áıtkenmen «Naýtılýstyń», qaıyǵy myqty, tipti aýa raıy osyndaı bolyp turǵannyń ózinde de, onymen yqqa qaraı birneshe kılometr júrý — túk emes. Kim bilgen, múmkin, erteńbiz Evropa jaǵalaýynan, júz mıl qashyqtap ta ketip júremiz? Eger de jaǵdaı biz úshin qolaıly bolsa onda keshki saǵat on men on birdiń arasynda biz Ispanıa jaǵalaýynyń bir jerine shyǵyp ta úlgiremiz. Al shyǵa almasaq, dál sol ýaqytta ólemiz. Sonymen, keshke deıin qosh bolyńyz!

Osy sózderdi aıtyp, meni ábden abyrjytyp ol kaıýtadan shyǵyp ketti. Men áldenege, qashatyn kez kelgende, qashyp shyǵý jaıyn ábden aqyldasarmyz, Ned Lendpen biraz talasyp ta alarmyz dep oılaǵan edim. Biraq qaısar kanadalyq sózge de keltirgen joq. Biraq men oǵan ne demekpin? Ned Lendtiń aıtqandary ábden durys edi. Bul kesh qolaıly kesh ekeni ras-ty, sondyqtan ol osy qolaıly jaǵdaıdy paıdalanyp qalmaqshy bolǵan.

Sózden taıyp, bir basymnyń múddesi úshin eki birdeı joldasymdy qyl ústinde qaldyrýǵa haqym bar ma edi? Kúni erteń kapıtan Nemo bizdi jer ataýlydan qashyqtatyp, qaıdaǵy bir kók teńizdiń meńireý medıenine taǵy da alyp barmaı ma?

Osy mezette shýyldap, qatty ysqyrǵan dybys estildi. Rezervýaryna sý toltyryp alyp, «Naýtılýstyń» muhıt tereńine túskeli turǵanyn túsine qoıdym.

Abyrjyp júrgenimdi bilip qoıar dep men kapıtan Nemoǵa kóringim kelmedi de, kaıýtamda otyra berdim.

Bul kúni, aıyrylyp qalǵan bas bostandyǵymdy qaıyryp alǵym kelip, sý asty arqyly dúnıe júzin aınalyp shyǵý saıahatyn aıaqtamaı, osy ǵajaıyp kemeni tastap ketkeli turǵanyma ókinip, bir olaı, bir bulaı tolqyp, basym áńki-táńki boldy.

Tynyq muhıt pen Indıa muhıtynyń qupıa syrlaryn aldyma jaıyp salǵanym sıaqty, osy muhıttyń — «ózimniń Atlantkamnyń» da qupıa syryn aqtarmaı qalaı tastap júre bermekpin: Búkil dúnıe júzindegi osy eń qyzyq kitaptardyń eki tomyn ǵana oqyp, qalǵan tomdaryn oqýdan erikti túrde bas tartyp kórshi!

Men óz kaıýtamda qandaı aýyr, kúıinishti saǵattardy basymnan ótkizdim deseńshi!.. Bostandyqta joldastarymnyń arasynda, qurylyqtaǵy aýadaı saırandap erkin júremin ǵoı dep te ózimdi jubatpaq boldym, biraq, kóbinese kútpegen jerden bir oqıǵa kedergi bolyp, Ned Lendtiń jospary oryndalmaı qalsa eken dep otyrdym.

«Naýtılýs» qurylyqqa qaraı, nemese basqa jaqqa qaraı kele jatyr ma kompasqa qarap bileıinshi dep salonǵa eki ret bardym.

Biraq, ne paıda! «Naýtılýs» Portýgalıanyń mańynda, týra soltústikke qaraı baǵyt alyp kele jatty.

Endi qashýǵa daıyndala berýden basqa túk qalǵan joq!

Meniń bar júgim kúndelikti jazyp júrgen qoljazbalarym edi.

Eger sáti túsip, Ned Lend óziniń osy ojar oıyn oryndap shyǵa qalsa kapıtan Nemo ne der edi? Eger qashqan da jolymyz bolmaı, qolǵa túsip qalsaq, «Naýtılýstyń» jumbaq kapıtany bizge ne ister edi?—degen suraý qoıdym ózime ózim.

Kapıtan Nemoǵa narazylyq aıtar mende túk dálel joq-ty. Tipti kerisinshe — budan artyq syılastyq, budan artyq meımandostyq bolady deý de qıyn edi. Biraq, qashqanym úshin, jaqsylyqqa jamandyq ettiń dep meni aıyptaýǵa da qaqysy joq edi. Men oǵan qashyp ketpeımin dep ýáde bergem joq-ty. Biz ketpeımiz dep adal sózimizdi berip bostandyq alǵan tutqyndar emes edik, eger ol bizdi túrmege otyrǵyzbasa, «Naýtılýstan» báribir qasha almaıtyndyǵymyzǵa kózi jetkendikten otyrǵyzbaı otyr, kemede erkin júrýge múmkindik berýi sondyqtan. Al, munyń ústine, kapıtan bizge ómir boıy bul kemeden kete almaısyzdar dep san ret málimdegen bolatyn, olaı bolsa, munyń ózi bizdiń qashpaqshy bolǵan áreketimizdi tolyq durysqa shyǵara alady.

Santorın aralynyń janynda sóıleskennen keıin men kapıtandy kórgen joq edim. Qashý qarsańynda, onymen taǵy da kezdesip qalǵaly turmyn ba? Men onymen jolyqqym keldi, jolyǵýǵa qoryqtym da.

Meniń kaıýtammen irgeles kaıýtasynda adymdap árli-berli júrgen joq pa eken dep tyńdap ta kórdim. Túk dybys estilmedi. Tegi, kaıýtada eshkim joq-aý deıim.

Osy jumbaq adam, «Naýtılýsta» bar ma eken, sirá, dep suradym men ózimnen ózim. Álde nendeı bir qupıa tapsyrmany oryndap kelý úshin matrostar qaıyqpen bir jerge baryp qaıtatyn túnnen bastap kapıtan Nemoǵa meniń kózqarasym ózgergen bolatyn. Maǵan sendire aıtqan barlyq sózderine qaramastan, munyń qurylyqpen qandaı da bolsa áıteýir bir baılanysy bar eken degen qorytyndyǵa kelgenmin. Onyń «Naýtılýstan» eshbir ýaqytta ketpeıtini shyn ba eken? Ony aptalar boıyna kóre almaǵan da ýaqyttarym boldy ǵoı. Sol ýaqytta ol ne istedi? Alǵashqy kezde men munyń ustamaly mızantropıa aýrýy bar shyǵar dep júr edim, endi meniń basyma. bul ýaqytta ol qurylyqta áldenendeı bir mańyzdy mindet atqaryp júr eken ǵoı degen oı keldi, al ol qandaı mindet, oǵan oıym jetpedi.

Osy oılar, myńdaǵan basqa da oılar shyrmap mazamdy aldy. Qazirgi bizdiń erekshe jaǵdaıymyzda, eshbir dálel-derekke negizdelmegen topshylaýdy oılap shyǵara berý de tabıǵı nárse ǵoı.

Men adam tózgisizdeı azap shegip otyrdym. Osy kútýdiń ózi maǵan bitpesteı kórindi. Ýaqyt óte baıaý ótip jatty.

Túski tamaqty maǵan, burynǵysha, kaıýtaǵa ákelip berdi. Aldaǵy oqıǵalar qatty tolǵandyrǵandyqtan, júregime as batpady. Men árbir mınýtqa deıin sanap otyrdym, meniń Ned Lendke qosylýyma júz jıyrma mınýt qalypty.

Qobaljýym barǵan saıyn kúsheıe tústi. Men bir jerde taqat qylyp otyra almadym. Tynyshtalaıyn dep kaıýtamda ersili-qarsyly júrdim de qoıdym. Meni osynsha abyrjytqan qur táýekelge súıenip qashamyz dep apatqa ushyraımyz-aý degen oı emes, «Naýtılýstan» shyǵyp ketkenshe syrymyz ashylyp qalady-aý degen qaýip edi, munyń ústine, qany qaınap, qatty ashýlanǵan, tipti kerek deseń bul qıanatqa qatty nalyp, renjigen kapıtan Nemonyń aldynda turýǵa týra keledi-aý degen qorqynyshty oı janymdy jegideı jep, júregimdi atsha týlatty.

Men sońǵy ret salondy kórip shyqqym keldi de tarlaý korrıdordyń boıymen júrip otyryp, uzaq saǵattar boıyna ýaqytymdy kóńildi, ári jemisti ótkizgen osy tamasha mýzeıge keldim: Bul kemeden máńgi qýylǵaly turǵan, sóıtip ózimniń tez arada ketetinimdi, bul kemege endi qaıtyp eshýaqytta oralmaıtynymdy bilip turǵan adamsha men osy mýzeıge jınalǵan neler asyl qazynalarǵa qıyla qarap turdym. Ómirimniń sońǵy aılaryn birge ótkizgen ıskýsstvonyń osy tamasha shyǵarmalarymen, tabıǵattyń osynaý ǵajaıyptarymen shynynda da men birjolata qosh aıtysýǵa tıis edim. Men keter aıaqta taǵy da bir ret salonnyń terezesinen Atlant muhıtynyń sýyna qaraıyn dep edim, biraq terezelerdiń qaqpaqtary jabýly eken, kemeniń temir qaptamalary onyń syryn menen tasalap turdy.

Salondy aralap júrip men kapıtan Nemonyń bólmesiniń esigine keldim. Meni tań qaldyrǵan bir nárse esiktiń jartylaı ashyq turýy edi. Men keıin shegindim, óıtkeni kapıtan Nemo óz bólmesinde bolsa, meni kórip qalýy kádik. Alaıda, men eshbir dybys esite almadym da taǵyda esikke keldim. Bólmede jan joq bolyp shyqty.

Men esikti ashyp, bólmege kirdim. Bólme eshqandaı ózgerissiz, bári de burynǵy jınaqty qalpynda.

Meniń kóńilimdi aýdarǵan qabyrǵalarda ilýli turǵan birneshe oforat boldy. Buryn bir kelgenimde, men bulardy baıqaǵan joq edim. Oforattarda ózderiniń ómirin belgili bir uly ıdeıaǵa arnaǵan tarıhı qaıretkerlerdiń sýretteri salynǵan eken, bulardyń ishinde: Polshanyń bostandyǵy úshin kúresken Kostúshkonyń, qazirgi Gersıanyń patshasy Bosarıs-Leonıdtyń, Irlandıanyń táýelsizdigi úshin kúresken Konneldiń, Soltústik amerıka odaǵynyń negizin salýshy Georg Vashıngtonnyń, qul ıelenýshi fonatıktiń oǵyna ushqan Lınkolnniń, aqyr aıaǵynda, negirlerdi quldyqtan azat etpek bolyp kúreskeni úshin darǵa asylǵan, aýyr azap shegip ólgen Djoýn Broýnnyń sýreti turdy, bul Vıktor Gúgonyń qolymen ózgeshe qaryndashpen salynǵan jantúrshigerlik sýret edi.

Kapıtan Nemo bul sýretterdi óziniń uıyqtaıtyn bólmesine nege ilip qoıǵan? Ony men bul qaharmandardyń arasynda qandaı baılanys bar? Bálkim, bul sýretter onyń ómiriniń jumbaǵyn sheshýime sebepshi bolar? Múmkin, ol bir ezilgen halyqtyń kósemi bolǵan shyǵar, sońǵy kezdegi saıası nemese áleýmettik qozǵalystardyń birine qatysqan shyǵar? Bálkim, ol soltústik pen ońtústik shtattardyń arasyndaǵy máńgi umytylmaıtyn, qan josyǵan azamat soǵysyna qatysqan shyǵar?

Bir mezgilde saǵat segizdi soqty. Saǵat qońyraýynyń balǵasy alǵashqy soqqanda-aq meni tátti qıal uıqysynan oıatyp jiberdi.

Tasadaǵy bir kózdiń qarashyǵy meniń oıymnyń qupıa syryna úńile qalǵandaı, men shoshyp kettim de tez basyp bólmeden shyqtym.

Salonda men eń aldymen kompasqa qaradym. Kompastyń tili áli de týra soltústikke qaraı bettep kele jatqanymyzdy kórsetip tur edi. Lag birkelki shapshańdyqpen júrip kele jatqanymyzdy kórsetti, manometr, shamasy alpys metrdeı tereńdikte ekenimizdi kórsetip tur.

Sonymen, jalpy jaǵdaı, — Ned Lendtiń jospary oryndalýy úshin qolaıly jaǵdaı ekendigi talassyz edi.

Men kaıýtama kelip jyly kıinip aldym: aıaqtaryma uzyn qonyshty teńiz etigin, basyma ań terisinen jasalǵan bórik, ústime túlenniń terisinen istelgen jyly kókrekshe kıdim. Men endi daıyn edim. Maǵan tek endi kútý ǵana qalǵan-dy.

«Naýtılýs» jym-jyrt, tek aınalǵan vınt dybysy ǵana estiledi. Men esiktiń aldynda qybyr etpesten, demimdi ishimnen tynyp, tyńdap turmyn, tyńdaǵanda, Ned Lend óziniń «qylmysty» josparyn júzege asyrǵaly jatqanda, áldekimder, ústinen shyǵyp qalyp, aıǵaılaǵan daýystardy esitip qalmasa ıgi edim dep, qorqyp tyńdap tur edim. Esti ketirgen bir qaýip sezimi bılep aldy meni. Tynyshtalaıyn, baıypty qalpyma keleıin dep-aq baqtym, biraq munym bos áýre bolyp shyqty.

Saǵat toǵyzda óz kaıýtamdy kapıtannyń kaıýtasynan bólip turǵan qabyrǵaǵa qulaǵymdy taıap tyńdap kórip edim, eshbir dybys estilmedi. Sosyn kaıýtadan shyǵyp sholanǵa keldim. Munda kómeski ǵana jaryq bar eken, biraq eshkim joq.

Kitaphananyń esigin ashyp edim, munda da jaryq kómeskileý, adam joq.

Men basqyshqa ótetin esikke qaraı baryp, Ned Lendtiń belgisin sol jerden kútpek boldym.

Osy mınýtta vınt qalaǵynyń aınalý dybysy báseńdeı bara-bara múldem toqtap qaldy. «Naýtılýs» nege toqtady? Bul toqtaýdyń Ned Lend josparynyń oryndalýyna tıer paıdasy bar ma, nemese zalaly bar ma? Bul arasyn men bile almadym.

Endi tek júrektiń dúrsili ǵana estilip turdy.

Kenetten keme sál ǵana dir etkendeı boldy. «Naýtılýstyń» sý astyna túskenin bile qoıdym. Bul meni burynǵydan kóri qobaljytty. Kanadalyq belgi bermeı qoıdy. Ned Lendke baryp, qashýdy keıinge qaldyra turýǵa kóndirgim de keldi. Búgingi keshte júzý saparymyzdyń ádetten tys erekshe jaǵdaıda ótip jatqanyn da sezemin.

Dál osy kezde kitaphananyń esiginiń bosaǵasynan kapıtan Nemo da kórindi. Ol meni baıqap qaldy da, sálemdespesten, biraq óte jyly shyraımen:

— Profesor myrza, men sizdi izdep júr edim. Siz Ispanıanyń oqıǵasyn bilesiz be? — dedi.

Osyndaı qaýip ústinde, qatty qysylyp turǵan jaǵdaıda ol menen óz otanyńnyń oqıǵasyn bilesin be dep surasa da, men túk jaýap qaıyra almas edim.

— Meniń suraýymdy estidińiz be? — dedi kapıtan Nemo. — Siz Ispanıanyń oqıǵasyn bilesiz be?

— Óte nashar bilemin, — dedim men aqyrynda, zorǵa degende.

— Áı, ǵalymdarym-aı! — dedi kapıtan Nemo.— Óz mamandyqtarynan basqa túk bileri joq! Otyryńyz, — dep qosyp qoıdy ol,— sol tarıhtan men sizge bir qyzyq áńgime aıtyp bereıin.

Kapıtan bir dıvanǵa jaıǵasyp otyryp aldy. Men de bir qarakóleńkeleý orynǵa baryp otyra kettim.

— Profesor myrza,— dep bastady ol, — jaqsylap tyńdańyz. Meniń áńgimem sizdi qyzyqtyrýǵa tıis, óıtkeni bul janamalap bolsa da, bir suraýǵa jaýap beredi, jaýap bergende, sóz joq, sizdiń ózińiz jaýabyn taba almaı júrgen suraýǵa jaýap beredi.

— Men sizdi tyńdap otyrmyn, kapıtan,— dedim men onyń kirispe sózinen shoshyp.

Kapıtan áńgimesiniń aıaǵyn nege tiregeli otyrǵanyn men bilgem joq, sondyqtan men: bul áńgime bizdiń sáti túspegen qashý áreketimizge baılanysty emes pe eken degen oı da otyrdym.

— Eger ruqsat etseńiz, profesor myrza, — dep sózin jalǵastyrdy kapıtan, — biz áńgimeni bir myń jeti júz ekinshi jyldan bastalyq. Bálkim sol dáýirdegi fransýzdyń koroli, koroli bolǵanda, saýsaǵymmen shertip qalsam-aq Pıreneılerdi jeti qabat jer astyna jiberem de Ispan taǵyna óz nemerem gersog Anjýıskıdi otyrǵyza qoıamyn dep qıaldaıtyn Lúdovık on tórtinshi esińizde bar shyǵar.

Fılıpp Besinshi degen atpen patsha bolyp turǵan, meılinshe darynsyz osy patshazadaǵa óte bir kúshti sheteldik jaýmen urys júrgizýge týra keledi.

Shynynda da, budan bir jyl buryn, myń jeti júz birinshi jyly, Golandıanyń, Avstrıanyń jáne Anglıanyń korólderi Gaaga qalasynda bas qosyp, odaq qurady, odaq qurǵanda, Fılıpp Besinshiniń basynan Ispan tájin alyp, ony ózderi kúni buryn Karl Úshinshi dep ataǵan bir ersgersogke kıgizbek bolady.

Ispanıa osy odaqqa qarsy kúresýge tıis boldy. Biraq onyń soldattary da, matrostary da bolmaıdy. Munyń esesine onyń aqshasy kóp bolatyn, biraq bul da bolsa amerıka altyndary tıelgen kemelerdiń eshbir kedergisiz onyń gavanyna kelip turýyna baılanysty.

Bir myń jeti júz ekinshi jyldyń dál aıaq sheninde Ispanıa Amerıkadan keme kerýenin kútip otyrady, bul kerýen fransýz admıraly Shato-Renonyń basqarýymen jıyrma úsh kemeden quralǵan eskadranyń qorýylynda kele jatady. Kemeler kerýeniniń mundaı qorýylda kele jatýynyń sebebi, Ispanıaǵa jaý elderdiń birikken floty Atlant muhıtynda qaptap júredi.

Kerýen Kadıkske qaraı kele jatady, biraq admıral, kadıks sýlarynda aǵylshyn eskadrasy barlyǵyn biledi de, kez kelgen bir fransýz portyna baryp toqtamaq bolady.

Alaıda admıraldyń bul toqtamyna ıspan kapıtandary qarsy bolady. Olar ózderin ıspan porttarynyń birine jetkizip salýdy talap etedi, sóıtip Kadıkske bara almaıtyn bolǵandyqtan, aǵylshyndar qorshamaǵan Vıgo qoltyǵyna baryp toqtaýǵa usynys jasaıdy.

Momyn admıral Shato-Reno bul qoıylǵan talapqa kónedi de, keme kerýeni Vıgo qoltyǵyna kelip kiredi.

Baqytsyzdyqqa qaraı, bul qoltyqtyń teńiz jaǵy ańyraıyp ashylyp turady da, sol ashyq jerge bóget, kedergi jasaýǵa múmkin bolmaıdy. Sondyqtan dushpan elder odaǵynyń floty kelip jetkenshe, kemelerdiń júkterin tezirek túsirip alý kerek bolady; buǵan ýaqyt ta jetkilikti edi, sonymen, eger kútpegen jerden, erekshe quqyq buzyldy degen bir aqymaqtyq daý shyqpaǵanda bári de oıdaǵydaı bolady eken... Siz meniń áńgimemdi jaqsylap tyńdap otyrsyz ba?..— dedi kapıtan kenetten sózin bólip.

— Óte jaqsy tyńdap otyrmyn, — dep jaýap qaıyrdym men, bul oqıǵa týraly maǵan leksıa oqýynyń sebebin bile almaı, dal bolyp.

— Sonymen, áńgimeniń jalǵasyn aıtaıyn. Oqıǵa bylaı bolypty. Kadıks kýpesteriniń erekshe bir quqyǵy bolady eken, bul quqyq boıynsha, Vest-Indıadan ol kezde Amerıkany solaı dep ataıtyn, ákelingen júk Kadıkste túsirilýge tıis eken. Sondyqtan altyn tıelgen kemelerdiń júkterin, demek altyndardy Vıgo qoltyǵyna túsirý, Kadıks kýpesteriniń erekshe quqyqtaryn buzǵandyq bolyp tabylady.

Kýpester Madrıdke baryp, shaǵym beredi, sóıtip dármensiz Fılıpp Besinshiden ámir alyp qaıtady, bul ámir boıynsha, dushpan odaqtyń floty Kadıksty tastap ketkenshe, Vıgo qoltyǵyndaǵy kerýen kemelerdiń júkterin túsirýge tyıym salynady.

Madrıdte bul qarar shyǵyp bolǵansha, bir myń jeti júz ekinshi jyly, ekinshi oktábrde aǵylshyn kemeleri de Vıgo qoltyǵyna kirip úlgiredi. Admıral Shato-Reno jaý kúshiniń anaǵurlym basymdyǵyna qaramastan úlken erlikpen qatty shaıqasady. Biraq altyn tıelgen kemeler báribir jaýdyń qolyna túsetindigine kózi jetedi de, olardy júkterimen qosa, órtegenin órtep, órtemegenin sýǵa batyryp jiberedi...

Kapıtan Nemo únsiz qaldy. Moıyndaýym kerek, bul oqıǵanyń maǵan ne qyzyǵy bar ekenin men áli túsine qoıǵan joq edim.

— Al, odan keıin? — dep suradym men.

— Odan keıin be? Odan keıingisi qazir biz Vıgo qoltyǵynyń túbinde turmyz, al onyń qupıa syryn ashý tek bizge baılanysty.

Kapıtan Nemo ornynan turyp, maǵan beri júrińiz dedi de júre berdi.

Men bul kezde júregim ornyna túsip tynyshtalyp ta qalyp edim, sondyqtan eshbir irkilmesten, sońynan ere berdim.

Salonnyń ishi kúńgirt edi; qaqpaqtary ashyq terezeden teńiz sýy jaltyrap kórinip jatty. Men terezege taman keldim.

Projektor kemeniń tóńiregine jarty mıl jerge deıin jaryq túsirip tur. Onyń jaryǵynyń kúshtiliginen tipti qum qıyrshyǵyna deıin kórýge bolatyndaı edi.

«Naýtılýstyń» skafandr kıgen matrostary, sýdyń túbinde áldenendeı bir qırap qalǵan nárselerdiń arasynda qısaıyńqyrap qalǵan bóshkelerdi, — synǵan jáshikterdi tartyp shyǵaryp alyp júr. Osy bóshkeler men jáshikterden tógilgen kesek-kesek altyn-kúmister, qymbat baǵaly basqa da asyl nárseler sý túbinde tógilip jaınap jatty.

Matrostar sarqylmas qazynadan jáshik, bóshkelep qaıta-qaıta arqalap kelip, baǵaly júkterin qoımaǵa ornalastyryp salyp júrdi. Men endi túsindim. Bul teńiz ústindegi shaıqas alańy eken. Munda 1702 jyly 22 oktábrde Ispan koroline altyn alyp kele jatqan kemeler sýǵa batyp ketken bolatyn. Kapıtan Nemo ózine kerek bolǵanda, altyndy osy qoımadan alady eken. Osy altyn-kúmis salynǵan bóshkeler men jáshikterdiń ıesi kapıtan Nemonyń bir ózi. Osy mıllıondardyń birden-bir murageri de sol edi.

— Teńizde osyndaı baılyq baryn, profesor myrza, buryn biletin be edińiz? — dedi kúlimsirep kapıtan Nemo.

— Men tek teńiz sýynyń ishinde eki mıllıon tonnadaı erigen kúmis baryn ǵana biletin edim.

— Ol ras, biraq ony sýdan súzip, aıyryp alý úshin shyǵatyn shyǵyn, sol alynǵan kúmisten artyp ketedi ǵoı. Al munda, jurttyń joǵaltyp alǵanyn kóterip shyǵý úshin tek eńkeıseń boldy, bul úshin sol da jetip jatyr. Maǵan sarqylmas qazyna bolyp otyrǵan tek Vıgo qoltyǵy ǵana emes, meniń sý asty túsirilgen kartamda belgilengen, baılyǵy Vıgo qoltyǵynan kem túspeıtin, talan keme qırap jatqan myńdaǵan oryndar bar. Meniń baılyǵymnyń esebin tek mıllıardtap qana shyǵarýǵa bolatyndyǵyn endi túsingen shyǵarsyz.

— Óte jaqsy túsinip otyrmyn, kapıtan. Sizge tek mynany ǵana aıtýǵa ruqsat etińiz: Vıgo qoltyǵynan bul altyndardy sypyryp alyp siz ózińizben básekelese alatyn bir saýda qoǵamynan ozyp ketip otyrsyz, muny atap kórsetýim kerek.

— Ol qandaı qoǵam dedińiz?

— Ol osy sýǵa batqan kemelerdi izdep, tabý jumysyn júrgizýge Ispan úkimetinen erekshe quqyq alǵan qoǵam, bul kompanıanyń aksıonerleri: uıyqtap jatyp ta, osy bes júz mıllıondy kórip jatady, bul kemelerdiń júkteri bes júz mıllıon dep baǵalanǵan ǵoı.

Bes júz mıllıon?—dep qaıtalady kapıtan Nemo. Bes júz mıllıon munda bir kezde bolǵan, biraq qazir joq.

— Uǵyp otyrmyn,— dedim men. — Sondyqtan da osy iske qatysýshylarǵa birneshe sóz eskertý aıtý artyq bolmas edi. Biraq endi olardyń bul eskertýge qalaı qaraıtynyn kim bilsin? Utys oıynyn oınaýshylardyń uttyrǵan aqshalarynan kóri, jalǵan úmitteriniń oryndalmaǵanyna qatty ókinetinin siz bilesiz ǵoı. Biraq bul saýdagerlerdi esirkep otyrǵan men joq. Men tek júzdegen, myńdaǵan kedeılerdiń muqtajdaryn óteıtin osy aqshalar, ol sorlylardyń qolyna eshýaqytta tımeıdi-aý dep soǵan ókinemin.

Sóıdep bolar-bolmasta-aq bul sózimniń kapıtan Nemonyń namysyna tıgenin seze qoıdym.

— Olardyń qolyna eshýaqytta tımeıdi-aý deısiz be? — dedi tiksinip kapıtan. — Demek, sizdiń oıyńyzsha, ol aqshalar meniń qolyma túsken soń-aq qurıdy eken ǵoı? Siz, shynyńyzben-aq sol qaznany, men ózim úshin jınaıdy dep oılaısyz ba? Osy qaznany men keleli, ıgilikti bir iske jumsamaı júr dep sizge kim aıtty? Jer ústinde kómek, qurbandyq tilep otyrǵan, kek alyp, ese qaıtarýǵa shaqyryp otyrǵan, qaıǵy jutyp, qasiret shekken ezilgen halyqtar, baqytsyzdyq baryn men jaqsy bilemin! Siz, álde uqpaı otyrsyz ba...

Kapıtan kenet sózin qoıa qoıdy. Ashý qysyp, aıtpaıtyn sózder de aýzymnan shyǵyp ketti-aý dep oılaýy da yqtımal ǵoı.

Biraq men onsyz da bárin ańǵaryp otyr edim. Táýelsizdikti sý astynan izdeý sebebi ne bolsa da, qalaı degenmen de ol adamshylyǵyn joımaǵan, saqtap qalǵan. Adamzattyń azap shegýine onyń da júregi tebirenip, qars aırylyp óziniń molshyl, jomart qolymen ezilgen halyqtarǵa kómek kórsetýde.

«Naýtılýs», kóterilis bolyp jatqan Krıt aralynyń janynda bolatyn kúni mıllıondardyń qaıda, kimderge jiberilgenin men endi ǵana uqtym!

Toǵyzynshy taraý

JOǴALǴAN QURLYQ

Kelesi kúni, 19 fevralda, tańerteń maǵan kanadalyq keldi. Ony keledi ǵoı dep ózim de kútip otyr edim.

Ned Lendtiń bet ajarynda qatty qapalanǵandyq nyshany bar edi.

— Ne aıtasyz, profesor myrza,— dep bastady ol.

— Ne aıtýshy-em, Ned? — dep jaýap qaıyrdym men. — Jaǵdaı bizge qyryn keldi ǵoı.

— Ia... Dál qashqaly turǵanda qarǵys atqyr kapıtannyń kemeni toqtata qoıýyn aıtsańyzshy!

— Qaıtersiń, Ned, — ol óziniń bankırine jolyǵýǵa tıis boldy ǵoı.

— Bankırine?

Nedtiń kózi bajyraıa qaldy.

— Dálirek aıtqanda, óz bankiniń, kasasyna barýǵa tıis. boldy. Meniń aıtyp otyrǵanym, — qandaı ǵana memlekettik qoımadan da saq, berik baılyq saqtalyp jatqan muhıt túbi.

Sóıtip, men Ned Lendke keshe keshte bolyp ótken oqıǵany aıttym, muny aıtqanda, bul áńgime ony kapıtanmen kelisimge keltirer, sóıtip ol qashý týraly oıdan bas tartar degen jasyryn úmitpen aıttym.

Biraq munyń bar nátıjesi, Ned Lendtiń Vıgo mańyndaǵy shaıqas alańynda sý astyna túsip, qydyryp júre almaǵanyna ókingeni ǵana boldy.

— Alaıda, — dedi ol, ózin bılep alǵan baıaǵy bir oıǵa qaıta oralyp, uttyrǵan túgimiz de joq! Keshe keshke sáti túspese, búgin túsýi múmkin»..

— «Naýtılýs» qalaı júrip keledi, — dep suradym men onyń sózin bólip.

Bilmeımin.

Tús kezinde kartadan qarap kórermiz.

Kanadalyq Konselge ketti de, men kıinip salonǵa bardym.

Kompas jaǵymdy jańalyq aıta almady: «Naýtılýs» ońtústik-batysqa qaraı júrip keledi. Biz Evropaǵa syrtymyzdy berip keledi ekenbiz.

Men endi túski baıqaýdy asyǵa kúttim, onyń nátıjesi tabanda-aq kartaǵa túsiriletin-di.

Saǵat on bir jarymda nasostar rezervýarlardy bosatty da, Naýtılýs» teńiz betine júzip shyqty.

Men de kemeniń ústine qaraı umtyldym, biraq Ned Lend menen buryn shyǵypty.

Aınala-tóńirek qıyryna kóz jetpes, kólbep jatqan kók teńiz. Kók jıeginde tek birneshe jelken kórinedi. Kók júzin tegis bult qaptap alypty. Tegi, daýyl bolǵaly tursa kerek.

Qynjylǵan Ned Lend qalyń bult perdesin tesip jibererdeı-aq túıile qarap tur, onyń osy tumanda kórgisi kelgen jerin kóremin degen úmiti bar edi.

Tús kezinde az ýaqytqa kúnniń kózi kórindi. Kapıtannyń kómekshisi osy az ýaqytty, baıqaý jumysyna paıdalanyp qaldy. Teńiz astan-kesteńi shyǵyp týlaı bastadym,sondyqtan «Naýtılýs» dereý sý astyna súńgip ketti.

Bir saǵat kemeniń orny kartaǵa túsirilgennen keıin men kartadan 16° 17' boılyq pen 33°22' endiktiń arasynda,eń taıaý jaǵalaýdan alty júz kılometr jerde kele jatqanymyzdy kórdim. Mundaı jaǵdaıda qashý týraly oılaý da qısynsyz edi.

Osy habardy estigende kanadalyqtyń qalaı qynjylǵanyn aıtpasaq ta belgili. Al men bolsam, men onsha qapalanǵan joqpyn, tipti kerisinshe, eki ıyǵymdy basqan zilqara tas túsip ketkendeı boldy, sóıtip ózimniń kúnbe-kúndik jumysyma raqattana kirisip kettim.

Keshtetip, túngi saǵat on bir shamasynda kútpegen jerdeı kapıtan Nemo keldi. Ol óte jyly shyraımen, menen: keshe keshki uzaq otyrys sizdi tym qajytyp jibergen joq pa dep surady. Men: túk qajytqan joq dedim.

— Olaı bolsa, profesor myrza, men sizge óte bir qyzyq serýenge qatysýǵa usynys jasaǵaly turmyn.

— Raqym etińiz, kapıtan, men daıyn.

— Siz bul ýaqytqa deıin teńiz astynda tek jaryqta, kúndiz ǵana bolyp keldińiz. Endi ony qarańǵy túnde kórgińiz kele me?

— Kórgim kelgende qandaı!

— Sizge eskertip qoıaıyn, bul sharshatatyn serýen. Uzaq júrý kerek, taýǵa da shyǵý kerek. Ózińizge belgili, mundaı jol aýyr bolady.

Meni siz tipti qyzyqtyrǵan ústine qyzyqtyryp jiberdińiz, men sizdiń sońyńyzdan ere berýge daıynmyn.

— Endeshe kıim turǵan bólmege baryp, skafandr kıelik.

Bul bólmeden bizben birge serýenge shyqqaly turǵan matrostardy da, óz joldastarymdy da kóre almadym. Kapıtan Nemo Ned Lend pen Konseldi shaqyrýǵa da usynys jasaǵan joq. Biz skafandrlarymyzdy dereý kıip aldyq. Arqalarymyzǵa sıǵanynsha aýa qory toltyrylǵan rezervýarlar da tanyldy. Biraq rýmkorf apparaty men elektr shamyn alǵamyz joq.

Men muny kapıtannyń esine salyp edim:

— Olardyń bizge keregi bolmas, — dep jaýap qaıyrdy ol.

Maǵan onyń sózi kúńgirtteý estilgendeı bolyp kórindi, biraq álgi aıtqanymdy qaıtalaǵansha bolmaı-aq, kapıtan basyna shlemdi kıip aldy. Men de shlemdi kıip aldym. Qolyma temir taıaq ustatty, sonymen ádettegideı birneshe mınýttasyn Atlant muhıtynyń úsh júz metrdeı tereńine tústik.

Tún ortasy bolyp keledi. Sý qarańǵylaý edi; kapıtan Nemo «Naýtılýstan» eki mıldeı jerde ot sıaqty, jylt-jylt etip, qyzaryp turǵan bir nárseni kórsetti. Bul netken ot, oǵan qýat berip turǵan ne, sý astynda qalaı janyp tur, nege janyp tur, — sebebin bile almadym. Qalaı bolsa da áıteýir, bizdiń jolymyzdy jaryq qyp kórsetip tursa boldy.

Men kapıtan Nemomen qatarlasyp, týra sol kóringen otqa qaraı júrip kele jattym.

Sý asty alǵashynda jazyq edi, endi órge qaraı kóterile bastady.

Biz taıaqqa súıene adymdaı basyp kele jattyq. Biraq jalpy alǵanda júrisimiz tym baıaý edi, óıtkeni aıaǵymyzǵa baldyr oralyp, kidirte berdi.

Jolshybaı tóbe jaǵymda birdeme tyrsyldady da turdy. Keıde bul tyrsyl, barabannyń dúńgirine uqsap ketedi. Kóp keshikpeı men bunyń neniń dybysy ekenin bile qoıdym. Muhıttyń ústinde jańbyr jaýyp, qalyń nóser teńiz betin damylsyz sebelep tur eken.

Alǵashynda ústi-basym sý bolyp jaýraıdy ekem dep qorqyp qaldym, biraq sol arada-aq, ózimniń osy óreskel oıyma tipti shegim qatqansha kúldim. Kisi sý astynda kele jatyp ta jańbyrdan qorqady eken-aý. Biraq munyń mynadaı bir sebebi bar edi: skafandr kıip kele jatqanda sý ishinde kele jatqanyńdy tipti sezbeısiń, tek ózińdi qorshaǵan orta, aýadan kóri tyǵyzyraq kórinetin.

Jarym saǵat júrgennen keıin basyp kele jatqan jerimiz tasty jer bolyp ketti. Bul tastar medýzalardyń basqa da óte usaq shaıan tárizdilerdiń álsizdeý fosfor sáýlesinen aıqyn kórinip tur edi.

Keıtastardy zoofıtter al keıbireýlerin sý baldyrlary qaptap alypty.

Men laı kilemde taıǵanap birneshe ret qulaı jazdap qaldym, eger taıaq bolmaǵanda, sóz joq, talaı ret qulaıtyn da edim. Edáýir qashyqta qalǵan «Naýtılýstyń» projektorynyń sáýlesi endi kómeskileý kórindi.

Muhıt túbindegi úıme-júıme tastar, kezdeısoq jatqan tastardaı emes, belgili bir naqty tártip boıynsha retimen jatqan tastar sekildi edi, biraq bunyń mánisin bile almadym.Qarańǵylaý bir alys túkpirde óte túzý tartylǵan asa zor syzatty, nemese soqa jyrtyp ótkendeı áldenendeı bip jińishke jyrany kórdim. Tańyrqarlyq basqa da talaı nárselerdi baıqap kele jattym, biraq munyń da ne ekenin bile almadym. Tabany qorǵasynnan quıylǵan aýyr bashmaǵym áldebir súıekterdi sytyrlatyp basyp kele jatqan sıaqty.

Biz júrip kele jatqan osy keń alap ne degen erekshe alap edi.

Kapıtanǵa suraý bergim kelip edi, biraq budan burynǵy sý asty serýeni kezinde kapıtannyń ózi ertip shyqqan matrostarmen sóılesken shartty tildi, ym belgilerin bilmedim.

Osy eki ortada bizge jol kórsetip jaryq juldyz bolyp turǵan qyzyl sáýleniń jaryǵy molaıyp, endi búkil tóńirekti kók jıegine deıin tegis jaryq qyp turdy. Sý astynda janyp turǵan osy otqa men óte qyzyǵyp kettim. Bul ne — elektr sáýlesi me? Nemese jer ústiniń ǵalymdaryna belgisiz, áldenendeı bir fenomen be? Maǵan taǵy bir oı sap ete tústi — múmkin, bul adamnyń qolyndaǵy ot shyǵar? Bálkim, munda osy tereń sý astynda men, kapıtan Nemo sıaqty erekshe ómir jaǵdaıynda tirshilik etip júrgen, sý astyndaǵy qalalardyń biriniń ústinen shyǵarmyn? Shynymen-aq ádiletsizdik ábden qajytqan, sondyqtan táýelsiz jáne tynysh panany sý túbinen ǵana tapqan qýǵyndar tobyn tabýǵa qalǵanym ba?

Meni osy sıaqty eshbir maǵnasyz-mánsiz qıaldar shyrmap kele jatty. Biraq buǵan tańdanarlyq. ta túk joq edi. Birinen-biri ótken ǵajaıyptardy úzdiksiz kórip esim shyǵyp kele jatqan jaǵdaıda, kapıtan Nemo arman etip júrgen, sý astyndaǵy qalalardyń biriniń ústinen shyqsam da, men oǵan tańdana qoımas edim.

Jolymyzǵa túsip turǵan jaryq barǵan saıyn jarqyraı tústi. Jaryq kózi sý túbine segiz júz fýt joǵary turǵan taý shyńynyń bir jerinde edi. Meniń aınalamdaǵy jaryq, sol jaryq kózinen taraǵan shashyrandy sáýleniń jaryǵy, al jaryq kóziniń ózi áli de kórinbeıdi.

Kapıtan Nemo qyıqy-jyıqy, adyr-budyr tastardyń ústimen múdirmesten-aq júrip keledi. Osy qarańǵy joldy ol jaqsy biledi eken. Tegi bul jolmen talaı ret júrgen bolýy kerek, óıtkeni joldan adasamyn dep qorqar emes. Ózine ábden senip alǵan men, ony óksheledim de otyrdym. Ol maǵan ózgeshe jaratylǵan bir jan sıaqty, sý astynyń danasy sıaqty kórindi, sondyqtan da men osynaý jaryq tóńirekte qaraýytyp kóringen onyń bıik, symbatty dene bitimine súısine qarap kele jattym.

Saǵat túngi birdiń shamasy edi. Biz bir taýdyń etegine keldik. Biraq taý tip-tik edi, ústine shyǵýǵa bolmady, sondyqtan biz qalyń ormannyń ishine aparatyn tarlaý bir súrleýmen súrine-qabyna júrip kele jattyq.

Ia, bul kádýilgi orman edi, meıli tipti, jasyly da, japyraǵy da joq, qýrap qur súldesi ǵana qalǵan aǵashtar-aq bolsyn, tuzdy sýda kómirge aınalyp ketken-aq bolsyn, degenmen bul kádýlgi orman edi. Munda, keıbir jerlerde áli de záýlim bıik qaraǵaılar kórinedi.

Bul tas kómir edi, tas kómir bolǵanda, qatpar-qatpar bolyp tutasyp jatqan kómir emes, sý jýyp, ketken qyrtystarǵa óziniń óli tamyrymen jabysyp, áli sol aǵash kúıinde tik turǵan kómirdi; jaryq túsip turǵan sýdaǵy onyń syıdyıǵan, túk tuldyry joq, tasqa aınalyp ketken butaqtary taram-taram bolyp, jan-jaǵyna jaıylyp tur.

Súrleýdi sý baldyrlary basyp ketipti, bulardyń arasy qybyrlaǵan shaıan tárizdi usaq janýarlarǵa lyq toly eken.

Bir zamanda daýyl soǵyp qulatyp tastaǵan qaıyń-qaraǵaılardan attap ótip joldy bógep turǵan Lıana (shyrmaýyq) «ósimdikteriniń toryn buza, jolymdaǵy balyqtardy úrkite-shoshyta qıalap taý jartasynyń ústine shyqtym.

Osy júristiń qyzyǵyna batyp men sharshaý degenniń ne ekenin de umytyp kettim, áli jalyǵa qoımaǵan jetekshimnen de eki eli qalǵam joq, ilestim de otyrdym.

Ne degen esten shyqpas kórinis! Muny sózben aıtyp jetkizýge bolar ma? Osynaý sý astyndaǵy aǵashtar men qul jartastardy, olardyńqap-qarańǵy, susty irge-etegin, taram-taram shashyrańqy sáýlelerden qyzyl nurǵa bezenip, ushqan ata, beıne kempirqosaqtaı qubylǵan joǵarǵy janarynyń ajaryn qandaı boıaýmen keltirýge bolar edi?

Biz bir shatqaldan ekinshi bir shatqalǵa sekirip júrip otyrdyq, al odan kete bere-aq álgi shatqaldardyń dúńkildep qulap jatqandaryn esitip bara jattyq.

Oń jaǵymyzda da, sol jaǵymyzda da sozylyp jatqan qarańǵy aleıalar kórinedi, al olardyń túkpir jaqtarynda ne bar ekenine kóz jetpeıdi. Bul úlken kógal alańdy da kórdik, İshi adam qolymen tazalanylyp qoıylǵan sıaqty, men tipti ózime ózim: eger osy sý asty eliniń bir adamy aldymyzdan shyǵa kelse qaıter edik? — dep te surap qoıam...

Kapıtan alǵa qaraı júre berdi, júre berdi. Men odan qalǵym kelmeı, qabaq shytpastan erdim de otyrdym. Maǵan taıaq edáýir kómekshi boldy. Osy túpsiz tuńǵıyqqa tóngen quz-jartastyń shetindegi tap-tar súrleýde aıaǵyńdy eki eli shalys bassań-aq quryǵanyń. Biraq men taısalmastan alǵa qaraı basa berdim, basym da aınalǵan joq.

Men bir tereń jyradan qarǵyp óttim. Osynyń tereńdigindeı jyra jer ústinde kezdesse, men odan qarǵyp ótpes edim. Biraq, aıaǵymnyń astyna da qaramastan, qarǵyp aldymdaǵy tamasha tabıǵat Sýretterine qyzyǵa qarap kele jatqan boıymda men, kóldeneń. jatqan, maıysqaq bir aǵashtyń ústimen júrip, bir tereń shyńyraý jyradan da ótip shyqtym. Mundaǵy bir jaǵyna qısaıyp bitken asqar taýlar, barlyq teń salmaqtylyq zańdaryn teriske shyǵaryp turǵan sıaqty; qatarymyzda súrleýge opyryla jazdap tónip turǵan jartas «jerdiń» barlyq tartý zańdaryna múldem qaıshy kelip tur edi.

Sý ortasynyń áserin men ózim de aıqyn sezip kele jatqamyn, óıtkeni basymda mys shlem, ultandary qorǵasynnan quıylǵan aıaq kıimderim, úski kıimderim óte aýyr bola tursa da, tip-tik derlik bıik jarlarǵa aıaǵym-aıaǵyma tımeı jep-jeńil shyǵyp júrdim.

Meniń áńgimemniń osy bir jeri shyndyqtan qashyqtaý, nanymsyzdaý bolyp kórinetinin ózim de jaqsy sezemin. Alaıda meniń jazatynym á degende múmkin emes, tipti aqylǵa syımaıtyn bolyp kórinetin, biraq shynyna kelgende, kózben kórgen, naqty bar qubylystar. Men sandyraqtap ta kórgenim joq, tátti qıal jetegine de ergenim joq. Bári de ózimniń kórgenderim men túıgenderim!

Serýenge shyqqanymyzǵa eki saǵat bolǵanda, biz orman turǵan jerden joǵaryraq kóterildik, endi taýdyń tóbesine júz-aq fýttaı jer qaldyq.

Munda tek áshekeılenip bir birimen órile bitken nekensaıaq butalar ǵana ushyraıdy. Qalyń shóptiń arasynan úrkip ushqan qustar sıaqty aıaqtarymyzdyń astynan qaptaǵan balyq zýlap ótip jatty.

Quz-jartasty alaptyń ótkel bermes jaryqtary, tereń úńgirleri, túpsiz tuńǵyıyqtary kóp-aq eken, bulardyń túpterinde maǵan talaı qaterli nárseler bar sıaqty kórindi. Kenetten, áldeqandaı bir orasan zor sezgish tarmaqtar nemese tyrnaqtar sýdy sabalap, jolymyzdy kes-kestep tura qalǵanda, qoryqqannan júregim dúrsildep qoıa beredi. Qarańǵyda myńdaǵan kishkene núkteler jaltyraı qaldy. Bular ózderiniń úńgirlerinde tyǵylyp jatqan zor krabtardyń. aıbaltamen sermegendeı tóńiregin aıaqtarymen tarpyp jatqan omarlardyń, sezgish tarmaqtary beıne shyıyrshyq atqan jylan sıaqty ırelendegen sumdyq sprýttardyń kózderi edi.

Bul men áli bilmeıtin keremetter dúnıesi edi. Quz-jartastarynyń ekinshi saýyty osy býynaıaqtylar qaı túrge jatady? Bulardyń barlyǵyn tabıǵat qalaı saqtap bildirmeı kelgen? Muhıttyń osy tereń astynda olar neshe ǵasyrdan beri tirshilik etip keledi? Bul belgisiz edi.

Biraq bulardy jaqsylap, ábden kórip alý úshin toqtap turýǵa da múmkinshiligim bolmady. San ret kórip, ábden kózi úırenip ketken kapıtan Nemo, osy sumdyq maqluqtarǵa kóziniń qyryn da salmastan, eleń de qylmastan qastarynan óte berdi.

Biz taýdyń ústińgi jaǵyndaǵy birinshi alańǵa shyqtyq, onda meni taǵy da bir oıda joq nárse kútip tur eken. Bul taý-tóbe bolyp úıilip jatqan tastar edi, al bulardyń adam qolymen jasalǵan, bir kezde qulap, qırap qalǵan saraılardyń, hramdardyń, úılerdiń tastary ekenin aıyrý qıyn emes-ti. Bulardyń bárin endi gúldengen zoofıt baýlary basyp, aınalasyn sý baldyrlary qaptap alypty.

Biraq bul qurylyqtyń qaı bólegi, ony teńiz túbine batyrǵan qandaı . apat? Men qaıda turmyn? Kapıtan Nemonyń qıaly meni qaıda alyp keldi? Munshasyn bile almadym.

Men odan muny suraǵym keldi. Biraq múmkinshilik bolmaǵandyqtan, men onyń jeńinen ǵana tarttym. Biraq, ol shlem ishindegi basyn shaıqady da, maǵan «Júre tús! İlgerirek baryp kór!» degendeı qolymen taýdyń tóbesin kórsetti.

Men ózimniń eń sońǵy bar kúshimdi jınap sońynan erip otyryp, júgirgen ekpinimmen birneshe mınýtta quz-jartastardan jıyrma metr bıiktegi taýdyń tóbesine de shyqtym. Men ózimiz órlep shyqqan betkeıge qaradym. Bul jaǵynan qaraǵanda, taý eteginen jeti júz fýttaı-aq bıik edi. Biraq taýdyń. buǵan qarama-qarsy, ekinshi jaq betkeıi, keminde myń jarym fýtqa deıin quldyılaıtyn edi.

Munda taýdyń qoınaýy jap-jaryq keń jazyq edi. Bizdiń tómengi jaǵymyzda elý fýttaı jerde aýmaqty, keń krater jatty. Onyń qusyńdy tasqyny jarq-jurq etip kúrkirep, yldıǵa qaraı aǵyp jatty. Osy janartaý, orasan zor shyraq sıaqty, taý etegindegi keń, jazyqty kóz jeter jerge deıin tegis jaryq qyp tur.

Janartaý qusyp jatty. Qatty qyzǵandyqtan jer qoınaýynda aǵaryp kóringen bul suıyq zat, sýǵa quıylyp, ózi sýyp bolǵansha, sýdy býǵa aınaldyryp turdy. Teńiz temperatýranyń ártúrli bolýynan týǵan qatty aǵys sý býyn basqa bir jaqqa aıdap áketip otyrdy da, al janartaýdyń otty qusyǵy taý etegine deıin jaıylyp jatty.

Kóz aldymdaǵy qulaǵan úılerdiń tóbeleri men qabyrǵalary, qaqpalardyń soraıyp-soraıyp jatqan baǵanalary úıme-júıme bolyp—úlken bir óli qala jaırap jatty. Bul qalanyń tur sıpaty tosqandyq qalaǵa uqsaıtyn edi. Árirekteý jazyqta qulap qalǵan orasan úlken sý tartqyshtyń qaldyǵy soraıyp tur, taý etegine taıaý jerde túri afındyq Parfenon sıaqty, aıbyndy Akropoldiń qaldyǵy kórinip tur edi; odan ári, bul ýaqytqa deıin saqtalyp kelgen, jaǵalaýdyń qaldyqtary, saýda jáne soǵys kemeleri toqtaıtyn qoltyqtar; odan árirekte — uzynnan uzaq qulap jatqan úıler — burynǵy kóshelerdiń izderi kórinip jatty.

Munyń ózi meniń kóz aldyma ákelip qoıǵan kapıtan Nemonyń jańa Pompeıasy edi.

Qaıda turǵanymdy qalaı da bilgim keldi. Ózimdi tutqyn qyp turǵan shlemdi basymnan julyp alsam da, muny kapıtan Nemodan surap bilgim keldi.

Biraq, kapıtan Nemonyń ózi janyma keldi de eńkeıip, jerden bir kesek bor alyp, jyltyr jartasqa: «ATLANTIDA» degen bir aýyz-aq sóz jazdy.

Bul sóz maǵan naızaǵaıdaı áser etti. Atlandıda! Kádýlgi Platonnyń Atlandıdasy. Munyń bir kezde bolǵanyn Orıgen, Porfırıı, Anvıl, Maltboren, Gýmboltd sıaqty adamdar bekerge shyǵaryp, osy quryp ketken qurylyqty, ádemi ańyzdan basqa túk emes dep sanaǵan! Munyń bolǵanyn Plınıı, Amıan-Marsellın, Tertýllıan, Engel, Sherer, Týrnefor, Búffon, d' Avezak moıyndaǵan Atlantıda ǵoı bul,— mine endi apattan búlingen sol Atlantıda meniń kóz aldymda jatyr.

Jurt bul eldiń Evropadan da tys, Azıadan da tys, Lıvıadan da tys, Gerkýles baǵanalarynyń arǵy betinde bir jerde bolǵanyn ǵana biletin, ol elde qudiretti atlant taıpalary bolǵanyn, ertedegi grekterdiń buǵan qarsy tuńǵysh ret soǵys júrgizgenin, keıinnen, onyń sýǵa batyp ketken el ekenin ǵana biletin, sol el osy jerde bolyp shyqty.

Platonnyń shejiresinde sol qaharman zamannyń uly erlik is-áreketteri jazylypty. Tımeı men Krıtıastyq Atlantıda týraly áńgimelerinde mynadaı sózder aıtylady.

Bir kúni Solon, Saıs qalasyndaǵy birneshe dana qartpen áńgimelesedi. Bul qalanyń salynǵanyna sol kezdiń ózinde segiz júz jyl bolǵan eken, munyń durystyǵyn osy qalanyń hramynyń qasıetti qabyrǵalaryna oıylyp jazylǵan sózder dáleldeıdi. Qarttardyń biri Saıs qalasynan da buryn salynǵan bir qala týraly áńgime aıtady. Toǵyz júz ǵasyr boıyna ómir súrip kele jatqan osy qalany atlanttar jaýlap basyp alyp, qıratyp tastaıdy.

Onyń aıtýy boıynsha atlanttar Egıpetke de bılik júrgizip turady. Olar Elladany da baǵyndyrmaqshy bolady, biraq ellandyqtar erlikpen qarsy soǵys ashyp, atlanttar amalsyzdan sheginedi.

Sý basyp, jer silkinip úlken apat bolady...

Atlantıdanyń jer betinen óship, joq bolyp ketýi úshin tek bir-aq tún, bir-aq kún kerek bolady, sóıtip, osy apatta, sýǵa batqan qurylyqtyń ishinde tek Madeır, Azor araldarynyń, Kanar araldarynyń, Jasyl múıis aralynyń tóbeleri kórinip qana qalady.

Kapıtan Nemonyń, jazǵan sózinen esime túsken, este qalǵan tarıhı oqıǵalar osy edi.

Sonymen, jer betinen óship ketken qurylyqtyń bir taýynyń tóbesine meni búgin taǵdyr aıdap ákelip, kóptegen myń jyldar dáýir súrip turǵan qala úıleriniń qulaǵan qabyrǵalaryn qolymmen ustap kórýime múmkindik berdi! Jerdi alǵash mekendeýshiler basqan jer qyrtysyn bastym men. Myńdaǵan jyldar boıyna tas uıqysyna batyp, múlgip turǵan sonaý erte zamandaǵy osy aǵashtardyń saıasynda tirshilik etken janýarlardyń súıekteri sytyrlap meniń bashmaǵymnyń qorǵasyn tabanynyń astynda jatyr.

Áttegen-aı, ýaqytym nege kóp bolmady eken! Men osy taýdyń tip-tik jarynan tómen túser edim de, bir kezde Amerıka men Afrıkanyń arasyn qosyp turǵan osynaý zor qurylyqtyń bir shetinen ekinshi shetine deıin tegis aralap shyqqan bolar edim; búkil dúnıe júzilik topannan kóp buryn salynǵan, myńdaǵan jyldar boıyna meńireý sýdyń buzǵysh kúshine tótep berip, óz nusqalaryn áli saqtap jatqan osy úıler men saraılardy, júzdegen jyl ómir súrgen kúsh ıesi alyptardyń óz qolymen salǵan qalalardyń bárin de aralar edim!..

Bálkim, janartaýlardyń qımyl-áreketi nemese jer qyrtysynyń qozǵalysy, osy teńiz túbinde jermen jeksen bop qırap jatqan dúnıelerdi jer ústine qaıta shyǵaratyn da kún týar. Muhıttyń osy bóleginde tolyp jatqan sónbegen janartaýlar baryn biz jaqsy bilemiz ǵoı. Osy týlap jatqan tereń sýdyń astynan soqqan kúshti tolqyndar talaı ret kememizdi qıratyp jibere jazdady degen teńizshiler de az emes. Olardyń birsypyrasy sý astyndaǵy óziniń qaharyna mingen dúleı tabıǵat shaıqastarynyń kómeski dybystaryn estigen, al keıbireýleri sýdyń betine shyǵyp, qalqyp júrgen janartaý kúlderin de kórgen.

Planetanyń ekvatorǵa deıingi, osy jaq beti túgeldeı damylsyz qımyldap, damylsyz janyp turǵan janar taýly aımaq. Bálkim, kóp zamandar ótkennen keıin, janar taýlardyń jıi-jıi atqan qusyqtary biriniń ústine biri tósele qalyńdaı kele aqyr aıaǵynda, jalyn atqan záýlim taý bolyp muhıttyń ústine de shyǵar, kim bilgen?

Men osy tátti qıalǵa batyp, tabıǵattyń osy tamasha kórinisiniń bári de umytylmastaı bop esimde qalsyn dep turǵan kezimde, kapıtan Nemo, sý baldyry basyp ketken bir baǵanaǵa súıenip, essiz-tilsiz adamdaı melshıip tur eken. Ol osy quryp ketken urpaq týraly oılap tur ma? Álde ózinen ózi keleshek urpaqtyń taǵdyry qandaı bolady dep surap tur ma? Nemese qazirgi ómirdi jek kóretin, osy ózgeshe jaratylǵan jan munda ertede ótken adamdarsha tirshilik etýge kelip tur ma? Onyń ne oılap turǵanyn bilý úshin men ne bermes edim, aıarym bolar ma edi, sirá?

Janar taýdyń otty tasqyny kúndizgideı-aq jap-jaryq qyp turǵan, keń jazyqty biz bir saǵat boıy turǵan oryndarymyzdan qozǵalmastan qarap turdyq.

İshte astan-kesteńi shyǵa qaınap jatqan janar taý tasqynynan keıde taýdyń baýraıy da dir ete túsedi. Sýda aıqyn estilip turǵan áldenendeı bir dúńk etken dybys óte qaharly, óte aıbyndy shyǵyp turdy.

Osy mınýtta sýǵa aı sáýlesi de tústi, endi biz birneshe mınýt boıyna osynaý teńiz jutqan qurylyqty, sholdyq. Bul kórinistiń búkil oı-júıeńdi tebirendirgen áserin sózben aıtyp berý múmkin emes.

Kapıtan Nemo baǵananyń qasynan oqshaý shyǵyp, baıtaq jazyqty kezimen taǵy bir ret sholyp ótti de, maǵan júrińiz degen belgi berdi.

Men tez basyp taýdan tústim. Kómirge aınalǵan ormannan shyqqan boıda-aq alystaǵy «Naýtılýstyń» juldyzdaı jarqyrap turǵan projektory da kórine ketti.

Kapıtan týra soǵan qaraı aıańdady. Biz «Naýtılýsqa» muhıt betinde tań jańa ǵana qylań bere bastaǵanda keldik.

Onynshy taraý

SÝ ASTYNDAǴY KENDER

Kelesi kúni, 20 fevralda, men óte kesh oıandym. Túńgi serýen meni qatty sharshatsa kerek, saǵat on birge deıin uıyqtappyn.

Oıanysymen dereý kıinip alyp, salonǵa bardym: «Naýtılýstyń» qaı baǵytqa qaraı kele jatqanyn bilgenshe tipti shydamym jetpedi.

Aspaptar, burynǵysynsha, keme saǵatyna jıyrma mıl alyp tereńdigi júz metrdeı sý astynda kele jatqanyn kórsetip tur!

Salonǵa Konsel de keldi. Men oǵan bizdiń túńgi serýenimizdi aıttym. Osy kezde terezelerdiń qaqpaqtary ashylady da Konsel sýǵa batqan qurylyqtyń bir bóligin kórip qaldy.

«Naýtılýs» Atlantıdanyń «topyraǵynan» on metrdeı-aq joǵary kele jatyr edi. Ol alǵa qaraı, beıne jel qýǵan aýa shary sıaqty zyrǵyp keledi; bizdiń kóz aldymyzdaǵy qubylysty shapshań júretin poezdyń jolaýshylary terezeden qaraǵanda, jol boıynda kóz ilestirmeı otyratyn kórinispen teńegen durys bolar edi.

Taýlardyń, ósimdikten mıneral dúnıesine aınalǵan ormandar men butalardyń adam aıtsa nanǵysyz jalpy keskini aspıdterden anemandardan , tip-tik uzyn sý baldyrlarynan kilem jamylǵan úıme-júıme tastar, qırap qalǵan úılerdiń qaldyqtary; aqyr aıaǵynda, jer astyndaǵy ot qımylynyń mylqaý kýási janartaý qusyndylarynyń kesek shoǵyrlary bizdiń kóz aldymyzdan eles bepip qalyp jatty.

Birinen biri ótken osy bir ǵajap sýretterdi «Naýtılýs» projektorynyń sáýleleri qarańǵylyq áleminen jaryq dúnıege shyǵaryp bizdiń kóz aldymyzǵa elestetip kele jatqan ýaqytta, Konselge, bir zamanda bolǵandyǵy daýsyz atlanttar men Atlantıda týraly óz bilgenderimdi aıtyp turdym.

Biraq, Konseldiń kóńili basqa bir jaqqa alań bolyp, meniń áńgimemdi qalaı bolsa solaı tyńdady. Tarıhtyń osy uly jumbaǵyna onyń mán bermeı qaraýynyń sebebin men keshikpeı-aq bile qoıdym. Bizdiń qasymyzdan balyqtar etip jatyr eken, al balyqtardy kórgende ol, olardy túr-túrge bólý sıaqty kúrdeli jumystyń qyzyǵyna túsip ketetin de, basqany múldem umytatyn. Maǵan endi Atlantıda týraly áńgimeni doǵaryp Konselge qosylyp balyqtarmen aınalysýǵa týra keldi.

Biraq Atlant muhıtynyń balyqtarynyń basqa muhıttarda kórgen balyqtarymyzdan aıyrmashylyǵy shamaly edi. Bular uzyndyǵy bes metrdeı, sýdan sekirip shyǵa alatyn asa kúshti skattar; túrli akýlalar, bulardyń, ishinde uzyndyǵy on bes fýt, óte ótkir úsh buryshty bop bitken tisi bar, kógildirlene qubylǵan jasyl bireýi bar edi, boıaýy teńiz sýynyń túsine uqsas bolǵandyqtan ózi tipti sýdan áreń kórinedi. Munda spar balyqtarynyń bir tuqymy qara qońyr sarǵa, Jerortalyq teńizindegideı mekre balyqtar, boıaýy qyzylkúreń kóldeneń tartylǵan qarakúreń jolaqtary bar, tútik tumsyqty ıne-balyqtar bar edi. Bul balyqtar sýda jylan sıaqty ıreleńdep júrdi.

Súıekti balyqtardan Konsel teńiz búıileri ári teńiz aıdaharlary dep atalatyn ýly balyqtardy atady. Aıdahardyń arqasy men basyndaǵy qyltanaqtarynyń eki-ekiden syzattary bolady; qyltanaqtary jaýdyń denesine qadalǵanda álgi syzattardan jaraǵa ýly silekeı quıylady. Aıdaharlardyń túsi kókshil qyzyl arqa jaǵy qara qońyr, al ish jaǵy — aqshyldaý keledi. Al búkil denesin qara daq qaptap turady.

Budan keıin Konsel altyn túspen boıalǵan, kógerip qubylatyn altyn makrel balyqtardy, óte ádemi skýmbrıılerdi, aıbalyqtardy nemese dóńgelek tabaq sıaqty lamprıdterdi kórgen; Lamprıdterdiń túsi ǵajaıyp ádemi bolady: arqa jaǵy kók, eki jany kúlgin tústi, ish jaǵy alqyzyl edi.

Osy sıaqty áralýan teńiz janýarlaryn qadaǵalap qarap otyrý maǵan Atlantıdanyń jazyqtaryna da kóz sala otyrýyma kedergi bolǵan joq. Oıly-qyrly teńiz túbi oqta-tekte «Naýtılýstyń» shapshań júrisin baıaýlatýǵa da májbúr etip otyrdy. Mundaı kezde ol sý astyndaǵy qat-qabat qaltarystardyń arasymen balyqsha sheber bultaryp júrip otyrdy.

Eger sý astyndaǵy jartastar tym kóp bolyp júrýge múmkindik bermese, keme aerostat sıaqty dereý sýdyń ústine shyǵyp júzip, álgindeı kedergilerden ótkennen keıin sýdyń astyna qaıta túsip, teńiz túbinen birneshe-aq metr joǵaryda zyrǵyp kele jatty.

Osy júzý sapary, aýa sharymen qalyqtaǵandaı bir tamasha serýen boldy, tek aýa sharynan aıyrmashylyǵy, munyń árbir qımyly rúl ustap, kemeni basqaryp otyrǵan adamnyń erkinde edi.

Kúndizgi saǵat tórttiń shamasynda, tasqa aınalǵan butalarmen aralasa eskek qalyń baldyr basqan teńiz túbiniń sıpaty azdap ózgere bastady. Endi teńiz túbi áralýan taý jynystarynyń kesek-kesek qospalary, sýyp, irkilip turǵan, janartaý qusyndylary kúkirtti obsıdıan sıaqty tastarǵa tolyp ketti. Endi jazyqtyqtan taýly jerge kiredi ekenbiz dep oıladym men. Shynynda da solaı bolyp shyqty, kóp keshikpeı-aq záýlim bıik taý tizbekterinen quralǵan ońtústik jıekti kórdim, bul, taýlar tegi, asý bermeıtin taý bolsa kerek, óıtkeni onyń tóbesi muhıttan da asyp, shyǵyp turýǵa tıis. Bul ne qurylyqtyń ne qandaı da bolsa bir araldyń, bálkim, Jasyl múıis Kanar araldarynyń biriniń jaǵalaýy bolsa kerek.

Sońǵy kúnderde astronomıalyq baıqaý nátıjeleri kartaǵa túsirilgen joq-ty, bálkim, ádeıi túsirmegen shyǵar, áıteýir, men bizdiń qaı tusqa kele jatqanymyzdy bile almaı qoıdym. Meniń oıymsha biz tek az ǵana bólegin kórip kele jatqan osy granıt qamal atlant qurylyǵynyń bir jaq sheti-aý deıim.

Men túnde de baıqap otyrdym. Konsel óz kaıýtasyna uıyqtaýǵa ketti, men salonda jalǵyz qaldym. «Naýtılýs» júrisin báseńdetip, kómeskileý kórinip turǵan qyratty alaptyń ústińgi jaǵyna tıer-tımesteı ǵana bolyp joǵary júzip shyqty, júzip shyqqanda, birese toqtaı qalǵysy kelgendeı múdire túsip, birese kóterilip sýdyń betine taman júzip kele jatty.

Osyndaı mınýttarda men juqalaý sý qabatynan jarqyrap kórinip turǵan birneshe juldyzdar tobyn, ishin ara Orıonnyń art jaǵyn ala turǵan bes-alty juldyzdy kórdim.

Eger terezelerdiń qaqpaqtary jabylmasa, men teńiz ben kóktiń ádemiligin tamashalap, terezeniń aldynda áli de uzaq saǵattar boıyna otyra bergen bolar edim.

Dál osy mınýtta «Naýtılýs», bir tip-tik taý qabyrǵasyna taıap kelgen-di. Budan onyń qalaı aınalyp óte alatynyn men bile almadym. Kaıýtama qaıtýǵa týra keldi. «Naýtılýs» turyp qaldy. Men erterek turmaq bolyp jatyp qaldym.

Erteńine tańerteńgi saǵat segiz shamasynda bir-aq turdym, turǵan boıymda-aq salonǵa bardym. Manometr «Naýtılýstyń» muhıt betinde kele jatqanyn kórsetti. Muny kemeniń ústinde júrgen adamdardyń aıaqtarynyń dybystarynan da baıqaýǵa bolatyn edi. Biraq teńiz betinde júzgen kezderde keme shaıqalatyn-dy, al búgin túk shaıqalmastan júzip kele jatty.

Men kemeniń ústine shyǵatyn aýyzǵa barsam, aýyz ashyq eken. Kemeniń ústine shyqtym. Biraq munda meni kúndizgi kún sáýlesiniń jaryǵy kútip turǵan joq eken, keme ústinde aınala-tóńirek tegis, tas-qarańǵy edi.

Biz qaı tusta ekenbiz? Men shynymen-aq bir táýlik boıyna uıyqtap, qazir taǵy tún bolǵan ba?

Biraq olaı emes edi, kók júzinde birde bir juldyz kórinbedi, al jalpy alǵanda tap mundaı qarańǵy tún bolmaıdy ǵoı.

Muny ne dep bilerimdi bilmeı turǵanymda, kenetten qarańǵyda bireý maǵan daýystap, til qatty:

— Profesor myrza, bul sizbisiz?

— Kapıtan Nemo ekensiz ǵoı! Biz qaı tusta kelemiz?

— Jerdiń astynda kelemiz, profesor myrza.

— Jerdiń astynda deısiz be? — dep qaldym men daýystap— «Naýtılýs» sonda da júzip kele me?

— Ol júze beredi ǵoı.

— Biraq... men túk túsinbeı turmyn.

— Birneshe mınýt sabyr etińiz. Qazir projektor jaryq beredi, sonda bárin de túsinesiz.

Men projektor turǵan kabınanyń tóbesine shyǵyp kútip otyrdym. Aınala kózge túrtse kóringisiz tas qarańǵy edi, men tipti qasymdaǵy kapıtan Nemony da kóre almaı qoıdym.

Joǵary qarap edim, qaq tóbemnen jyltyraǵan birdeme kórindi, dóńgelek tesikten kórinip turǵan áldenendeı bir kúńgirt sáýle. Dál osy mınýtta projektor da jarq ete qaldy, sóıtip álgi jyltyraǵan sáýle endi kórinbeı ketti.

Kózim jaryqqa úırengennen keıin, men tóńirekti qaraı bastadym.

«Naýtılýs» aınalasyn bıik jartas qorshaǵan bir kólde álde bir porttyń bıik jaryna uqsaıtyn jaǵalaýdyń janynda toqtap tur edi. Kóldiń dıametriniń shamasy eki mıldeı, olaı bolsa, onyń sheńberi alty mılge deıin barady. Sý betiniń deńgeıi, muhıt sýynyń deńgeıindeı edi, sondyqtan bul muhıtpen qosylyp jatqan bolýy kerek edi, muny manometr de kórsetip tur.

Bıik jarlar sýǵa tóne túsip bıiktegi bes júz ne alty júz metrdeı orasan zor kúmbez bop ulasyp tur edi. Osy kúmbezdiń qaq tóbesinde manaǵy kómeski sáýle kóringen tesik bar eken, ol sáýle, tegi, sol tesik arqyly túsip turǵan kún shuǵylasy bolsa kerek.

Osy orasan zor úńgirdiń ishki jaqtaryn muqıat qaramas buryn, bul úńgirdiń ózi tabıǵı úńgir me, álde adam qolymen jasalǵan úńgir me dep te oılamas buryn, men kapıtan Nemoǵa keldim de:

— Biz qaı jerde turmyz? — dep suradym.

— Áldenendeı bir tektonıalyq silkinýdiń saldarynan,- dep jaýap qaıyrdy ol, — teńiz sýy basyp óship qalǵan janartaýdyń qaq ortasynda turmyz. «Naýtılýs» osy teńiz shyǵanaǵyna muhıt betinen on metr tómendegi kanalarqyly kelip kirdi, siz ol kezde uıyqtap jatyr profesor myrza. Bul qandaı suq kózderden de tasalap turatyn, qandaı doly daýyldardan da qorǵap turatyn, «Naýtılýstyń» eń senimdi, eń berik gavandarynyń biri. Siz qurylyǵyńyzdan, araldaryńyzdan, kemeni qandaı doly, dúleı daýyldan da qorǵaı alatyn tap osy úńgirdeı bir portty atap berińizshi!

— Shynynda da,— dedim men, — munda sizge keler túk qaýip joq eken, kapıtan Nemo. Munda, qımylsyz, qozǵalyssyz, sóngen janartaýdyń qoınaýynda sizge keler qandaı qaýip bar? Biraq siz maǵan mynany aıtyńyzshy, osy úńgirdiń tóbesinde men bir tesik kórgendeı boldym, sol tesik shynynda da bar ma, álde maǵan tesik bolyp kóringen bir eles pe?

— Ia, janartaýdyń burynǵy krateri bul tesikten bir kezde qusyndy men kúkirt býlary, baǵanadaı tip-tik jalyn atqylap turǵan-dy. Qazir ol, ózimiz dem alyp otyrǵan taza aýany osy úńgirdiń ishine jiberip turady, onyń atqaratyn mindeti osy.

— Bul qandaı janartaý?

— Bul, muhıttyń osy jaq bólegindegi sansyz kóp araldardyń birindegi janar taý. Munyń janynan ótken kemeler úshin bul tek teńiz astyndaǵy shyńnyń sýdan joǵary shyǵyp turǵan tóbesi ǵana; al biz úshin bul búkil dúnıe júzindegi eń bir qaýipsiz port. Men muny kezdeı soq ashtym, kezdeı soq ashsam da bul maǵan az qyzmet etip otyrǵan joq.

— Munda krater tesigi arqyly túsýge bolmaı ma?

— Osy aradan kraterge kóterilip shyǵý da, odan munda túsý de múmkin emes. Shamamen aıtqanda, jerdi jaǵalap júz fýttaı kóterilýge bolady, biraq odan ári ol sýdyń ústine qaraı ıile beredi de, aqyrynda kúmbez qurady, sóıtip shyǵýǵa múldem múmkindik bolmaı qalady.

— Sizge tabıǵattyń qashan da, qaı jerde bolsa da kómektesip otyratynyn men kórip turmyn, kapıtan. Jer astyndaǵy osy kólden sizge keler túk qaýip joq! Kóldenen bir arany ashylǵandar kelip qalar dep seskener de túgińiz joq. Biraq osy pananyń sizge qansha keregi boldy? «Naýtılýs» shyǵanaqty qajet etpeıdi ǵoı.

— Joq, profesor myrza, júrý úshin oǵan elektr qýaty kerek, elektr qýatyn óndirý úshin batereıa kerek, batereıalardy qorektendirip otyrý úshin natrı kerek, natrııdy alý úshin kómir kerek, al kómirdi óndirý úshin ken kerek. Teńiz munda óte ertedegi geologıalyq zamanda ósken talaı ormandardy jutqan; tasqa aınalyp, tas kómir bolyp ketken sol ormandar men úshin sarqylmas otyn qory bolyp tabylady.

— Olaı bolsa, sizdiń matrostaryńyz munda kelip ken qazýshy bolady eken ǵoı.

— Dup-durys. Bul kender, Núketl kómir shahtalaryndaǵy sý astynda jatyr. Meniń matrostarym ústerine skafandr kıip, qoldaryna kırka men kúrek alady da osy jerde kómir óndiredi, sondyqtan maǵan jer ústindegi kenderden óndiriletin kómirdiń qajeti bolmaıdy. Men munda natrıı alý úshin kómir jaqqan kezimde, kraterden tútin shyǵady, munyń ózi bul taýdy kádýilgi janartaý etip kórsetip turady.

— Sizdiń matrostaryńyzdyń kómirdi qalaı óndiretinin men munda kóre alar ma ekem?

— Joq, bul joly kóre almaısyz, óıtkeni men sý astymen dúnıe júzin aınalyp ótý saıahatyn kidirtkim kelmeıdi. Men munda daıyn turǵan natrıı qoryn alýmen tynamyn. Natrıı qoryn «Naýtılýsqa» tıep bolysymen-aq, ári ketkende bir kúnnen keıin jolǵa qaıta shyǵamyz. Sondyqtan, eger osy úńgirmen jaqsylap tanysqyńyz kelse, shyǵanaqty aınalyp ótkińiz kelse, onda osy bir kúndi paıdalanyp qalyńyz, profesor myrza.

Men kapıtanǵa raqmet aıttym da, áli kaıýtalarynda otyrǵan ózimniń joldastaryma bardym.

Keldim de, qaı jerde turǵanymyzdy aıtpaı-aq, beri júrińdershi dep ertip shyqtym.

Biz kemeniń ústine shyqtyq. Konsel, óziniń daǵdyly ádeti boıynsha, sý astynda kele jatqanda uıyqtap, jer astynda oıanǵanyna tańdanǵan joq, qaıta tabıǵı nárse dep tapty. Al Ned Lend bolsa, onyń bilgisi kelgeni bir ǵana másele boldy, onysy: osy úńgirden jer betine shyǵyp kete alatyn bir qýys múıis joq pa eken degen másele edi.

Tańerteńgi tamaqtan keıin, saǵat on shamasynda biz jaǵalaýǵa shyqtyq.

— Mine endi biz taǵy da jerde turmyz! — dedi Konsel.

— Á, qoıshy, munyń nesi jer! — dep tastady kanadalyq.

Osy kól men úńgir jarlarynyń arasy qumdy alap edi, eni bes júz fýttaı. Bul alap arqyly kóldi op-ońaı-aq aınalyp shyǵýǵa bolatyn-dy.

Úńgir jarlarynyń tómengi irgelerinde janartaý atyp shyǵarǵan zor kesekter, jartastardyń kesek-kesek synyqtary, kóbik tastar úıme-júıme bolyp jatty.

Jer astynyń otymen balqyp, keıin sýyp, qatyp qalǵan osy tastar, projektordyń sáýlesine shaǵylysyp, bir sátte tutanǵan myńdaǵan ottardaı jyltyldaıdy. Aıaǵymyzdyń astynan kóterilgen shyny tektes shań-tozań beıne bir sansyz kóp jaltyraýyqtaı bolyp jan-jaqqa ushyp jatty.

Kólden árirek barǵan saıyn jaǵa basqyshtyń satylaryna uqsap, qyrqa-qyrqa bolyp kóterile berdi, biraq óte saqtanyp júrýge týra keldi, óıtkeni tastar bir-birine jabysyp bekingen eken, aıaq basqan saıyn qozǵalyp turdy.

Bul úńgirdiń zaty janar taýlyq ekenin attaǵan saıyn aıqyn dáleldep otyrdy.

Men joldastaryma muny da ańǵartyp qoıdym.

— Osy úńgirdiń ishi, astan-kesten bolyp qaınap jatqan suıyq zatqa toly kúnderinde, sol ot bulaqtyń tasqyny pesh aýzynda balqyp, laqyldap jatqan metal sıaqty, kraterdiń kemerinen asyp tógilip jatqan kúnderde qandaı bolǵanyn kóz aldaryna elestete alasyzdar ma?

— Elestetkende qandaı! —dep jaýap qaıyrdy Konsel — biraq bul qaınaý, balqý qalaı toqtaldy, bir kezde qyzyl shoq bolyp janyp turǵan mynaý shuńqyrda sý qaıdan paıda boldy, — qojaıyn osylardy aıtpas pa eken?

— Munyń sebebi, Konsel, — dedim men. — Bul jer silkinýiniń nátıjesinde bolǵan ózgeris bolýy kerek, sol jer silkinýdiń saldarynan taýdyń, betkeıi jarylǵan bolýy tıis, «Naýtılýs» sirá bul úńgirge sol jerden kirse kerek. Sol tesik arqyly muhıttyń sýy janar taýdyń osy ortalyq oshaǵyna lap qoıǵanda, sý men ottyń shaıqasy bastalyp, aqyrynda sý jeńip shyqqan bolýy kerek. Sodan beri talaı ǵasyr ótken de, sóıtip sý basqan janar taý, jer astyndaǵy kádýilgi beıbit kólge aınalǵan bolýy kerek.

— Óte jaqsy, — dedi Ned Lend, — sizdiń bergen túsinigińiz meniń kókeıime qonady, tek, siz aıtqan jaryqtyń teńizdiń ústinde bolmaı, astynda bolǵanyna qatty ókinip turmyn, profesor myrza. Bizge onyń ústinde bolǵany qolaıly edi.

— Siz bir nárseni eskermeı kelesiz, Ned, — dep qarsy shyqty oǵan Konsel. — Eger de ol kanal sý astynda bolmasa, onda «Naýtılýs» buǵan kire almas edi, olaı bolǵanda, budan bizge keler túk paıda joq.

— Olaı bolǵanda, muny aıtpaǵannyń ózinde, janar taý da sónbegen qalpynda qalyp qoıar edi, sóıtip sizdiń ókinishińiz, Ned Lend, bos ókinish, — dedim men.

Biz birden birge joǵary kóterilip kele jattyq. Súrleý birden birge tik kóterilip, tarylyp kele jatty. Tereń jarylǵan jerler jolymyzdy bógep, olardan qarǵyp ótýge týra keldi.

Keıde súrleýimizdi basyp qalǵan jartastar oraǵatyp ótýge, jata qalyp, jer baýyrlap jyljyp otyrýǵa, eńbektep júrýge májbúr etti. Biraq Konsel men Ned Lendtiń ıkemdiliginiń arqasynda, biz ondaı kedergilerdiń bárinen ótip shyqtyq.

Shamamen aıtqanda, otyz metrdeı joǵary shyqqanda, jer qyrtysynyń sıpaty ózgerip ketti, biraq budan ári júrý jeńil tımedi. Munda trahıtter men janar taý kongolomerattary joıyldy da, olardyń ornyna qara bazalt paıda boldy, paıda bolǵanda, birese onyń ústińgi jaǵy janartaý qusyndylarynyń qatyp qalǵan kópirshikterinen quralǵan sál ǵana budyrlary bar, tep-tegis, jap-jaltyr bolyp, birese durys prızma pishindes túp-túzý bop joǵary qaraı kóterilgen edi, bular osy tusta tómen tónip kelgen kúmbezdi tirep turǵan tabıǵı baǵanalar bolatyn, — munyń ózi sáýlet óneriniń tabıǵı tamasha úlgisi edi.

Bazalt jartastarynyń aralyǵynda qatyp qalǵan janartaý qusyndylary ıreleńdep jatyr, bulardyń ár jerinde bıtýmdy slanesterdiń kúkirt irkindileriniń jolaq-jolaq bolyp túsken daqtary bar edi. Kraterdiń tesiginen osynda túsip turǵan kúndizgi jaryqtyń bolmashy ǵana shashyrandy sáýleleri, óshken janar taýdyń ishinde máńgi jerlengen osy zattarǵa kómeski ǵana jaryq. túsirip tur.

İİİamamen aıtqanda, jetpis bes metrdeı joǵary shyqqannan keıin odan ári kóterilýge bolmaıtyn boldy: bul jerde jar qabyrǵa úńgirdiń ishine qaraı oıysyp eńkeıip ketken eken, sondyqtan endi joǵary kóterilýdi qoıyp, kúmbezdiń irge jaǵalaýymen júrýge týra keldi.

Bul jerde ósimdik dúnıesi óli tabıǵat dúnıesiniń aldynda áli tize búge qoıǵan joq eken. Jartastardyń qýystarynyń arasynda, olardyń jarylyp ketken jerlerinde birneshe top butalar tipti jeke aǵashtar ósip tur.

Men munda ýly shyryndy, top-top bolyp ósken súttigenderdi, «kúnbaǵys» — degen grektik atyna zaty saı kelmeıtin, kún sáýlesi eshýaqytta túspeıtin, eshqandaı ısi de joq, solyp qalǵan baqsha gúlderin kórdim, aloe ósimdikteriniń qasynda ósip turǵan túri solǵyn hrızantema gúlderin, aqyr aıaǵynda, qatyp qalǵan, balqyǵan tasqyndardyń aralyqtarynda ósip turǵan, ańqyǵan jupar ıisti jasyl gúlderdi de kórdim, men bul gúldi raqattana ıiskedim.

Biz júrip kele jatqan súrleýdiń keı jerlerinen kól túgel kórinip turdy. «Naýtılýstyń» projektory kólge óziniń jarqyraǵan sáýlesin túsirip turǵan-dy, tep-tegis, aınadaı jap jaltyr kól betinde oınaǵan tolqyn da, esken jel de joq.

«Naýtılýs» bir orynda qozǵalmastan tur edi. Onyń ústinde de jaǵalaýda da matrostar júr. Matrostardyń qaraýytqan keskinderi sáýle túsip jarqyraǵan jartasta ap-aıqyn kórinedi.

Bul kezde biz osy úńgirdi aınala qorshap turǵan jartastardyń eń bir bıiginde tur edik.

Birneshe jyrtqysh qustar aýada ushyp birese taýdyń eń bıik qısyna salǵan uıalaryna qonyp júrdi.

Bular aq tósti qarshyǵalar men baqyraýyq jaǵaltaılar edi.

Taý baýraıynda tamasha semiz dýadaqtar árili berili ushyp júrdi. Osy qustardy kórgende kanadalyqtyń kózi qandaı jaınady, myltyq alyp shyqpaǵanyna qandaı ókindi deseńizshi. Oq ornyna tas atyp áýre boldy. Kóp áýre bolyp, talaı sáti túspegen tas laqtyrystan keıin, aqyrynda, bir tasty úlken bir dýadaqqa tıgizip, jerge jalp ete túsirdi. Asyra aıtpaǵannyń ózinde, jaralanǵan dýadaqty qýalap júrip ustap alǵansha, keminde jıyrma ret qulap óle jazdaǵan shyǵar. Biraq qalaı bolǵan kúnde de, dýadaqty qutqarǵan joq.

Bizge keshikpeı jaǵaǵa túsýge týra keldi, óıtkeni qalyń quzdar ári qaraı júrgizbeı qoıdy. Bizdiń ústińgi jaǵymyzda, óte bıikte keń qudyq aýzyndaı bop kraterdiń aýzy kórinip turdy. Osy biz turǵan jerden alaqandaı torǵyn kókti, batys samaly aıdap bara jatqan bulttardy da kórýge bolatyn edi. Shýdalanǵan dal-dal bulttar kraterdiń, aýzyn, kók tuman bolyp bitep birer mınýt kidirip baryp ótip jatty. Budan bulttardyń óte joǵaryda emes ekendigin aıqyn ańǵarýǵa bolatyn, óıtkeni taýdyń tóbesi, ári qoıǵanda, muhıt betinen tek segiz júz fýttaı-aq bıikte edi.

Qumdy jaǵaǵa qaıtyp kelgennen keıin men ósimdikter men janýarlardy qarastyra bastadym. Masatydaı qulpyrǵan, qalyń ýkrop ósken alap aldymen kózge tústi, bul asqa salatyn, astyń dámin keltiretin kishkene qolshatyr sıaqty ósimdikter bolatyn. Al faýndardan, shaıandardyń, krabtardyń, omarlardyń myńdaǵan túrleri, irili-ýaqty mollúskalardyń barlyq túrleri bar eken.

Biz bul jerde mamyqtaı jup-jumsaq qalyn qum tóselgen taý qýysyna tap keldik. Jartastardy órmelep júre-júre ábden sharshaǵan men jáne meniń joldastarym osy qýysqa kirip, qum tósektiń ústinde kesilip, raqattanyp jata kettik. Jer astynyń oty qýystyń ishki qabyrǵalaryn jalynmen jalap jyp-jylmaǵaı etip, tegistep tastaǵan, al qabyrǵany almastaı jylt-jylt etken tozań basqan.

Ned Lend qabyrǵalardyń qalyńdyǵyn bilgisi kelip, soǵyp-soǵyp qoıady. Onyń osy bos áýreshiligine men eriksiz kúldim. Ned Lendti úmittendirip qoıýýdy oryndy sanap men oǵan mynadaı áńgime aıttym: kapıtan Nemonyń ońtústikke qaraı oıysýynyń sebebi natrıı qoryn tolyqtyryp alǵysy kelse kerek, ol qaıtadan soltústikke qaraı, Evropanyń nemese Amerıkanyń jaǵalaýlaryna qaraı oıysady dep úmittenýimizge tolyq dálelder bar; olaı bolǵanda, kanadalyq óziniń qashyp qutylý jónindegi áreketin oıdaǵydaı-aq qaıtalaı alady.

Biz bul tamasha qýysta bir saǵattaı ýaqyt boldyq. Alǵashqyda qyzý bastalǵan keńesimiz, endi múldem toqtap, tula-boıymyz meń-zeń bop qalǵýǵa aınaldyq. Qaıtýǵa asyǵarlyq sebep bola qoımaǵandyqtan men uıqyǵa onsha qarsylyq kórsetkem joq.

Men tús kerdim, — tústi kórý-kórmeý bizdiń erkimizde emes qoı,— túsimde men mollúskasha jabaıy tirshilik etedi ekemin jáne osy qýysta qabyrshaǵy qaýsyrmaly rakovına da bar eken deımin.

Kenetten meni Konseldiń aıǵaıy oıatyp jiberdi.

— Turyńyz, turyńyz shapshań!— dep aıǵaılady ol.

— Ne bolyp qaldy?—dep suradym men qumǵa otyryp jatyp.

— Sý!

Men ushyp túregeldim. Teńiz tasqyny qýysqa quıyla bastaǵan eken, al biz bolsaq, mollúskalar emespiz, sondyqtan bas amandyǵyn kózdeýimiz kerek boldy.

Birneshe mınýttyń ishinde biz qýystyq ústine shyǵyp kettik, munda sý, árıne, kele almaıdy.

— Bul ne bolǵany? — dep surady Konsel. — Tabıǵattyń taǵy bir tyń keremeti me?

— Joq, dostym,—dep jaýap qaıyrdym men, —bul bizdi basyp qala jazdaǵan kádýiligi sýdyń qaıtýy. Qazirgi osy sý kelip jatqan saǵatta úńgirden tys jerdegi muhıt sýynyń deńgeıi kóterilgen, sóıtip belgili bir ózek arqyly bir-birimen qosylyp jatqan jerdegi suıyq zattyń deńgeıiniń teńbe-teń bolýy jónindegi buljymas zańnyń nátıjesinde kól sýynyń da deńgeıi kóterilgen. Biz, azdap sýda shomyp qana qutylǵanymyz úshin raqmet aıtýymyz kerek. Al, endi «Naýtılýsqa» qaıtyp — kıimdermizdi aýystaralyq.

Úsh shırek saǵattan keıin búkil kóldi aınalyp ótip, qarama-qarsy jaǵynan «Naýtılýsqa» da kelip jettik.

Matrostar natrııdy tıep bolyp qalǵan eken, al natrııdy tıep bolysymen «Naýtılýs» te óz alǵan baǵytymen jolǵa shyǵa alatyn edi.

Alaıda, kapıtan Nemo júrý týraly buıryq bere qoımady. Álde, sý astyndaǵy kanaldan baıqatpaı ótý úshin túndi kútkisi keldi me eken? Bul da múmkin edi.

Erteńine tańerteń«Naýtılýs» óziniń qupıa úńgirinen tys qurylyqtan alysta, Atlant muhıtynyń betinen birneshe metr tómende júzip kele jatty.

On birinshi taraý

SARGASS TEŃİZİ

Alaıda «Naýtılýs» Evropadan barǵan saıyn qashyqtap bara jatty. Onyń jaǵalaýyn kóremiz degen úmitten ýaqytsha bas tarta turýǵa týra keldi.

Kapıtan Nemonyń alǵan baǵyty ońtústik baǵyt edi.

Kemesi men qaıda bara jatqanyn túsinsem buıyrmasyn.

Bul kúni «Naýtılýs» Atlant muhıtynyń eń bir qyzyq bóleginde júzip kele jatty. Florıdanyń jaǵalaýynan bastap Shpısbergenge qaraı aǵatyn muhıttyq úlken jyly aǵys — Gólfstrım bary jurttyń bárine málim. Biraq Meksıka shyǵanaǵyna kirmes buryn, soltústik endiktiń qyryq tórt gradýsy shamasynda, bul aǵys salalanyp ekige aıyrylyp ketedi: munyń úlken salasy Irlandıa men Norvegıanyń jaǵalaýlarynyń janynan ótedi de, kishi salasy munyń kerisinshe, ońtústikke qaraı burylyp, Azor araldaryna qaraı aǵady, odan keıin Afrıka jaǵalaýlaryna oıysyp, úlken doǵa jasap, oraǵytyp otyryp Antıl araldaryna qaraı qaıtady.

Osy ekinshi sala — dálirek aıtqanda sala emes saqına Atlant muhıty sýynyń Sargass teńizi dep atalatyn, saıabyrlylaý kelgen tynysh bólegin shyr aınalyp jyly sýmen qorshap turady.

Sonymen, Sargass teńizi, Atlant muhıtyndaǵy kádýilgi kól sıaqty. Aýmaǵy — Gólfstrım sýy úsh jylda bir-aq ret aınalyp ótkendeı keń.

Sargass teńizi, týrasyn aıtqanda, teńizge batqan Atlantıdanyń ústin alyp jatyr. Keıbir ǵalymdar osy sýdyń betinde qalqyp júretin shópterdi sol joǵalyp ketken qurylyqtyq shabyndyq jazyqtarynda ósken shópter dep te topshylaǵan. Biraq bul onsha dáleldi topshylaý emes-ti; budan kóri, bul baldyrlar men shópterdi Sargass teńizine Evropa men Amerıkanyń jaǵalaýlarynan Gólfstrım aǵysynyń ózi ákeldi dep joramaldasa, sol durysta ý bolar edi.

Bul jaǵdaı, basqalarmen qatar, Kolýmbty da Jańa Dúnıe bar eken degen oıǵa keltirgen. Óıtkeni osy er-júrek zertteýshi Sargass teńizi arqyly ótkende, baldyr men shópter keme komandasynyń záresin alyp, joldy bógep júrgizbeı qoıǵan, sóıtip, kemeniń bul teńizden júzip ótýi úsh aptaǵa sozylǵan.

Qazirgi «Naýtılýs» kele jatqan teńiz, osyndaı teńiz bolatyn. Shynynda da, kemeniń tumsyǵy zorǵa kesip ótetin, mundaı qalyń, berik sý baldyrlary basqan bul alapty kádýilgi shabyndyq dese bolǵandaı edi. Sondyqtan kapıtan Nemo etýge bolmaıtyn bul qalyń ósimdikter vıntti syndyrady nemese zıandaıdy dep seskenip, Sargass teńizinen óterde ondaǵan metr tereńdikte, sý astymen júzip otyrdy.

«Sargass teńizi» degen at «Sargazzo» «sý baldyry» degen ıspan sózinen shyqqan. Sý baldyrlary ásirese qalqyp júretinderi, osy orasan zor darıanyń betinde qalyń ósimdik qabatyn qurady.

Atlant muhıtynyń osy tynysh túkpirinde osynsha kóp baldyrdyń jınalýynyń sebebi ne eken degen suraýǵa, «Jer sharynyń fızıkalyq geografıasy» degen kitaptyń avtory Morı mynadaı jaýap beredi.

«Bul qubylysty túsindirip beretin, — deıdi ol óziniń kitabynda,— jalpyǵa málim tájrıbe. Eger de bir tostaǵan sýǵa aǵash tyǵyndardy, juqa taqtaıdan istelgen kishkene nárselerdi nemese sýda qalqyp júretin solar sıaqty deneshikterdi salsa, sóıtip osy sýdy shyr aınaldyrsa, onyń betindegi barlyq bólek nárselerdiń kóp keshikpeı tostaǵan ortasyna, ıaǵnı sýdyń eń az aınalatyn jerine jınalatynyn kóremiz. Bizge kerek bolyp otyrǵan máselede tostaǵan — Atlant muhıty da, Gólfstrım — aınalmaly aǵys, al Sargass teńizi — barlyq sý betinde qalqyp júrgen deneler jınalatyn tostaǵannyń ortasy».

Men Morıdiń bul pikirine tolyq qosylamyn. Bul qubylysty meniń erekshe jaǵdaıda, basqa ǵalymdardyń qoly jetpeıtin, sý astyndaǵy jaǵdaıda zertteýge múmkindigim bar. Qarakók baldyrlar men shópter; shyńdy taýlarda daýyl qulatyp, keıin Amazonka men Mıssısıpı muhıtqa aǵyzyp ákelgen jýan-jýan aǵashtar; rakýshkalar qabattap basyp, cý astynan joǵary qalqyp shyǵa almastaı bolyp aýyrlaǵan qıraǵan kemelerdiń áralýan bólshekteri, jelken syryqtarynyń synyqtary, kılder, keme korpýstary, osy sıaqty basqa da kóptegen zattar bizdiń kememizdiń ústińgi jaǵynda qalqyp júrdi.

Sargass teńizine jınalyp júrgen osy zattardyń bári de, uzaq ǵasyrlar ótkennen keıin teńiz sýynyń áreketimen mıneraldanyp, sarqylmas mol tas kómir kenine aınalady degen Morıdyń ekinshi bir pikiriniń de belgili bir ýaqyttar ótkennen keıin dáleldenetininde meniń eshbir kúmánim joq.

Osy shym-shytyryq shópter men baldyrlardyń arasynan jińishke tarmaqtardan quralǵan sándi tájderi ústinde jelbiregen aktınıılerdi, jasyl, qyzyl, kók medýzalardy, bulardyń ishinen kógildir qolshatyrshalary kúlgin jıekpen kómkerilgen Kúve medýzasyn da kórdim.

22 fevralda biz kúnimen Sargass teńizinde boldyq, munda sý ósimdikterimen qorektenetin balyqtar shóp baldyrlarǵa kenelip, qaryq bolyp júrdi. Biraq kelesi kún muhıt óziniń burynǵy daǵdyly qalpyna qaıta keldi.

Kelesi kúnderde, 23 fevraldan 12 martqa deıin, «Naýtılýs» ońtústikke qaraı táýligine tórt júz kılometrden alyp júzip otyrdy. Kapıtan Nemo, tegi, búkil dúnıe júzin sý astymen aınalyp ótý josparyn oryndap qalsa kerek, sondyqtan Gorn múıisin aınalyp ótip, Tynyq muhıttyń ońtústik bólegine «Naýtılýstyń» qaıta keletininde meniń eshbir kúmánim bolǵan joq.

Sonymen, Ned Lendtiń qaýiptenýi durys bolyp shyqty. Araldar sırek kezdesetin osynaý ushan-teńiz, shalqyǵan sý jazyǵynda, qashý týraly qıaldaıtyn da túk joq edi. Biraq, ekinshi jaǵynan, kapıtan Nemoǵa óziniń josparyn oryndaýǵa bóget jasarlyq bizdiń de túk múmkinshiligimiz joq-ty.

Bizdiń birden bir qolymyzdan keleri — taǵdyr basqa ne salsa, soǵan kóne berý ǵana edi.

Biraq eger qashyp qutylý týraly úmit úzildi-kesildi óshetin bolsa, onda qutylýdyń taǵy bir jolyn qarastyryp kórý kerek edi, bul jol: dúnıe júzin aınalyp ótý saıahaty aıaqtalǵannan keıin, qupıa syrdy ashpasqa ant etip, ýáde berip, kapıtan Nemodan bizdi bosatýdy surap kórýge bolar dep sengen edim. Biz bul ýádemizdi abroımen oryndap shyǵar edik, sóıtip bul qupıa bizben birge óler edi.

Alaıda kapıtan Nemo bul usynysqa qalaı qaraıdy, muny áli baıqap kórý kerek bolatyn. Óıtkeni qupıasyn saqtap qalý úshin, ol óle-ólgenshe bizdi tutqyn retinde «Naýtılýsta» ustap otyratynyn alǵashqy kezdeskende-aq úzildi-kesildi eskertti ǵoı. Tórt aı boıyna bul másele jóninde úndemegenge ol bizdi josparyma qosylǵan eken dep senip te qalýy yqtımal.

Al endi kelip bul másele jóninde áńgime qozǵaý — ony kúdiktendirý bolyp shyǵar edi, munyń ózi eger aldymyzdaǵy ýaqytta qashýǵa qolaıly jaǵdaı týa qalsa, bizdiń qashýymyzǵa úlken kedergi.

Osyndaı oı-pikirdiń bári meniń basymdy qatyrdy. Konselmen keńesip kórip edim, bul oı-pikirler onyń basyn menen de beter áńki-táńki qyp júr eken. Jalpy alǵanda, men onsha ýaıymshyl bolmasam da, bir kezde adamzat qoǵamyna qaıtyp oralamyz ǵoı degen úmitten kúnnen, kúnge kúder úze berdim, ásirese kapıtan Nemonyń taban aýdarmastan Atlant muhıtynyń ońtústigine qaraı betaldy tarta berýi bul úmitti tym quldyratyp jiberdi.

On segiz kún júzý saparymyzda aıta qalarlyqtaı oqıǵa bolǵan joq. Men kapıtan Nemomen sırek kezdesip júrdim. Ol osy kezde jumysty óte kóp isteıtin bolyp aldy. Kitaphanada ol otyrǵan stolda qalyp qoıǵan kitaptardyń ásirese tabıǵat tarıhy jaıyndaǵy kitaptardyń ashylyp jatqanyn baıqap júrdim. Teńiz túbiniń qupıa syrlary týraly meniń kitabym biraz shımaılanypty, shımalaǵanda, meniń teorıalarym men pikirlerimdi kóbinese teriske shyǵaryp otyrypty. Biraq, Nemo meniń qatelerim týraly aýyzba-aýyz pikir talasyna túspeı, tek kitap betine jazyp qoıýmen ǵana qanaǵattanǵan.

Keıde men onyń organdy oınap otyrǵanyn estıtinmin. Ol óte úlken sezimge berile, óte sheber oınaıtyn edi, biraq ol tóńirek tas qarańǵy bolǵan kezde, «Naýtılýstaǵylar» muhıt medıeninde qatty uıqyǵa batqan kezde ylǵı túnde oınaıtyn.

Osy kúnderdiń ishinde biz kóbinese muhıt betimen júzip otyrdyq. Aınala-tóńiregimiz shalqyǵan teńiz ǵana. Anda-sanda ǵana Indıaǵa nemese Dobraıa Nadejda múıisine qaraı bara jatqan neken-saıaq jelkendi kemeler kórinedi.

Bir kúni, tegi kıt dep oılasa kerek, bizdi bir kıt aýlaýshy keme qýdy. Biraq, kapıtan Nemo beıshara teńizshilerdi ýaqytyn alyp, bosqa áýrelegisi kelmedi de, «Naýtılýsty» súńgitip jiberdi.

Bul oqıǵaǵa Ned Lend qatty kóńil aýdardy. Bizdiń metal kıtimizge eshbir súńgi batpaıtynyna, óltire almaıtynyna kanadalyq ishteı qatty ókindi desem, qatelese qoımaspyn dep oılaımyn.

Bul tustaǵy balyqtardyń soltústik endikte kórgen balyqtardan aıyrmashylyǵy shamaly edi. Keıde bizdiń janymyzdan teńiz ıtteri — úlken balyqtar júzip etip jatty, bular, balyqshylardyń aıtýynsha, óte meshkeı bolatyn kórinedi. Kóp kún boıy bizge oınaqshyǵan delfınder erip otyrdy. Olar beseý-altaýdan top-top bolyp, qys kezindegi qasqyrlar sıaqty, ań qaǵyp júredi. Bulardyń meshkeıligi de, teńiz ıtterinen kem emes-ti.

Delfınderdiń semásy on túrge bólinedi. Bizge kezdesken túrleri kádýilgi jabaıy delfınder edi. Bulardyń bastary kishkene, aldyńǵy jaǵy jińishkeleý, tumsyǵy qus tumsyqtaý súıir, uzyndyǵy eki metrdeı bolady.

Bul teńizderde kózge túsken taǵy bir tiken qaýyrsyndy gorbyl nemese qara sıen balyqtary otrádynyń ókilderin atap ótýim kerek. Keıbir avtorlar-ǵalymdardan kóri aqyndar, bul balyqtar syzyltyp án salady, top-top bolyp qosylyp, kádýilgideı konsert bergende eń tańdaýly ánshiler ansambilin de basyp ketedi degendi aıtady. Bul teris, shyndyqqa jatpaıdy deı almaımyn, biraq bizge jol-jónekeı kezdesken sıender, amal qaısy, serenada shertken joq.

Aqyr aıaǵynda, bizge kezdesken ushatyn balyqtardy ataýym kerek. Delfınderdiń ushatyn balyqtardy aýlaýynan qyzyq eshteńe bola qoıar ma eken. Delfınderdiń esebiniń dáldilgi matematıkadaǵydaı dál, óıtkeni ushý traektorıasy qansha úlken bolǵanmen, ushatyn balyq aınalyp úıirilip kelgende, delfınniń arandaı ashylǵan aýzyna túspeı qalmaıdy!

Bizge ushyraǵan balyqtardyń kóbi trıgl túrine jatatyn balyqtar edi. Bular túnde beıne aqqan juldyzdaı sáýle shashyp, aýany aıqysh-uıqysh keskilep júredi.

Biz saıahatqa shyqqannan bastap, on úsh myń le nemese elý eki myń kılometr jol júrdik. Qazir biz 45° 37' ońtústik endikte 37° 53' batys boılyqta kelemiz.

Bul tusta «Gerolda» kemesiniń kapıtany Dengemnyń zondy on tórt myń metr tereńdikke túsirilse de sýdyń túbine jete almaǵan. Munda, Amerıka fregatynyń kapıtany Parker on bes myń bir júz qyryq metrge deıin barlap kórgende de sý túbine jete almapty.

Kapıtan Nemo osy ólsheýlerdi tekserý úshin «Naýtılýspen» teńiz túbine deıin barýǵa uıǵardy.

Salon terezeleriniń qaqpaqtary ashyldy, men aspaptardyń kórsetkenderin jazyp alý úshin, ári baıqaý júrgizý úshin terezeniń aldyna baryp otyrdym.

«Naýtılýs» osy tereń shyńyraýǵa túsýge yńǵaılana bastady. Tek rezervýarlarǵa sý toltyryp alý arqyly bul sýdyń túbine jetý úshin qansha qosymsha júk tıeseń de, báribir jetkiliksiz bolady, muny aıtpaǵannyń ózinde, kúsh buryn eskeretin bir nárse, sý betine qaıta kóterilip shyǵý úshin teńizdiń túbinde rezervýarlardy sýdan bosatyp alý kerek bolar edi, al, syrttan orasan zor sý qysymy basyp turǵan jaǵdaıda, sol rezervýarlardaǵy sýdy shyǵarýǵa tipti «Naýtılýstyń» nasostarynyń da kúshi kelmes edi.

Kapıtan Nemo sý túbine bar pármenimen qıalap túsip jetpekshi boldy. Tereńdik rúldary 45° eńkeıtilip qoıyldy, vınt shegine jetken shapshańdyqpen aınalyp turdy. Vınt qalaqtary da orasan zor kúshpen sýǵa kómilip ketti. Osy qýatty keme oqys julqynyp qaldy da tómen qaraı zýlaı jóneldi.

Kapıtan Nemo meniń qasyma keldi de, ekeýmiz óte tez júrip turǵan monometr tilin qadaǵalap otyrdyq. Keshikpeı-aq «Naýtılýs» balyqtardyń deni tirshilik etetin, teńizdiń tirshilik dúnıesi alabynan da ótip ketti.

Eger balyqtardyń jeke túrleri muhıttyń nemese ózenderdiń betine taıaý jerde ǵana tirshilik etetin bolsa, sýdyń tek tereń jerlerinde ǵana tirshilik etetin balyqtar da bolady. Osy sońǵy aıtylǵan balyqtardyń ishinen men eskektisti, alty jelbezek sańlaýy bar akýlalardyń bir túrge san qatardy: úlken kózdi teleskoptardy, sý qysymy júz jıyrma atmosferaǵa deıin baratyn bir myń eki júz metr tereńdikte tirshilik etetin grenderdi de kórdim.

Men kapıtan Nemodan, teńizdiń asa tereń tustarynan balyqtardy ushyrattyńyz ba dep suradym.

— Balyqtardy ma? — dep qaıta surady ol. — Mundaı tereńde olar óte sırek ushyraıdy. Bul jóninde qazirgi ǵylym ne deıdi eken?

— Bizdiń biletinimiz: sý betinen neǵurlym tómenirek túsken saıyn, janýarlarǵa qaraǵanda, esimdikter tirshilikten tezirek aıyrylady. Jandy janýarlar bola tursa da birde bir ósimdigi joq sý alaptaryn da bilemiz. Ýstrısterdiń, basqa da rakýshkalardyń, tereńdigi eki myń metr sý astynda da tirshilik etetinin bilemiz, polús teńizderiniń qaharmany, Mak Klıntok bir kezde teńiz juldyzyn eki myń metr tereńnen qarmaq aýmen ustaǵan. Aǵylshyn fragaty «Búldog» ekıpajy da tórt myń metr tereńnen álgindeı teńiz juldyzyn aýyna túsirip, tirideı alyp shyqqan. Bizdiń barlyq biletinimiz osy. Biraq, kapıtan Nemo, siz, bálkim, bizdiń ǵylymymyz túk bilmeıdi dep te júrersiz?

— Joq, profesor myrza, men ondaı ádepsizdikke barmaıtyn adammyn. Taǵy bir máseleni suraýǵa ruqsat etińiz: sondaı tereńde, jandy janýarlar qalaı tirshilik etedi, siz muny neden dep oılaısyz?

— Munyń eki túrli sebebi bar, — dep jaýap qaıyrdym men. — Birinshiden, ártúrli tereńdikte sýdyń tuzdylyǵy men tyǵyzdyǵynyń birdeı bolyp otyrmaıtyndyǵyna baılanysty tik aǵys teńiz kirpileri men teńiz juldyzdarynyń jabaıy túrde tirshilik ete alýyna jetkilikti túrde kómekshi bolarlyq sý qozǵalysyn týǵyzady.

— Durys,— dedi kapıtan.

— ... al, ekinshiden, sýmen aralasyp júrgen otteginiń mólsheri, onsyz, árıne, tirshilik te bolmaıdy, sýdyń tereń jerinde azaımaıdy, qaıta kóbeıe beredi, al sýdyń mundaı tereń tustaryndaǵy aýyr qysymy tek onyń tyǵyzdalýyna ǵana sebepshi.

— Aha, siz muny da biledi ekensiz ǵoı? — dedi tańdanyp kapıtan Nemo. — Nesi bar, sizge munyń bári belgili bolǵanyna men tipti qýanyp qaldym, óıtkeni bul daýsyz fakt. Tek meniń buǵan qosa aıtarym: taıyzdaý tusta ustalǵan balyqtardyń júzgish ýyldyryqtarynda otteginen kóri azot kóbirek bolady, al munyń kerisinshe, asa tereńde ustalǵan balyqtarda azottan kóri, ottegi kóbirek bolady. Munyń ózi sizdiń joramalyńyzdyń ádil ekendigin dáleldeıdi. Al endi baıqaý jumysymyzǵa kiriselik.

Men taǵy da manometrge qaradym. Onyń tili kemeniń alty myń metr tereńdikte kele jatqanyn kórsetti. Biz quldılap kele jatqaly bir saǵat bolyp qalǵan, sóıtip «Naýtılýs» qıalaı syrǵyp, áli de tómen túsip kele jatty. Mundaǵy sý bıik taý aýasyndaı móp-móldir eken.

Taǵy bir saǵat ótkennen keıin biz sý betinen on úsh myń metrge deıin tómen tústik, biraq sonda da muhıt túbi kórinbeı qoıdy.

Alaıda tereńdigi on tórt myń metrdeı tusqa barǵanda, maǵan sondaıdan sýdaǵy taýdyń tóbesi kórindi.

Áıtkenmen, bul taýdyń tóbesi Gımalaı nemese Monblan tipti olardan da bıik taýdyń tóbesi bolýy yqtımal edi, biraq biz osy sý shyńyraýynyń tereńdigin áli de belgilep ala almadyq.

«Naýtılýstyń» orasan zor qysym jaǵdaıynda kele jatqanyna qaramastan, biz barǵan saıyn tereńdeı berdik. Súńgýir kemeniń temir qaptamasyn bekitip turǵan jıekteri, tetikteri qalaı maıysyp, áralýan tirek tospalary qalaı dirildep keledi deseńshi! Sýdyń qysymy salon terezeleriniń ishki jaqtaryn qalaı qaıystyryp keledi deseńshi — osynyń bárin men sezip otyrdym. Eger bizdiń kememizdiń beriktigi tup-tutas quıyp qoıǵan deneniń beriktigindeı bolmasa, onda sý qysymy ony áldeqashan-aq jup-juqa nandaı qyp japyryp jiberer edi.

Sýda qaraýytyp kóringen taý betkeıine jaqyndap kelgende, men onyń ústinen birneshe rakovına men teńiz juldyzdaryn kórdim. Biraq kóp keshikpeı-aq janýarlar dúnıesiniń osy sońǵy ókilderi de ǵaıyp bolyp ketti, sóıtip «Naýtılýs», dem alýǵa bolatyn deńgeıden joǵary kóterilgen aýa shary sıaqty, tirshilik dúnıesiniń shekarasynan da etip ketti.

Biz endi tereńdigi on alty myń metr tusta kele jattyq, sóıtip «Naýtılýstyq» tysyn bir myń alty júz atmosferalyq qysym basyp, nemese ekinshi sózben aıtqanda, onyń syrt jaǵynyń árbir sharshy santımetrine bir myń alty júz kılogramm salmaq túsip kele jatty.

— Eshýaqytta, eshqandaı tirshilik dúnıesi bolmaǵan tereńdikte júzý qandaı qaıran qalarlyq nárse! — dep tańdandym men. — Qarańyzshy, kapıtan, sonaý áıdik quzdarǵa, eshbir tirshiligi joq osynaý taýlarǵa, tirshilik ataýlynyń eshbir nyshany bolýǵa tıis emes osynaý muhıttyń eń aqyrǵy shegine qarańyzshy! Osylardyń kómeski bir elesteı ǵana bop este qalatyny qandaı ókinishti deseńizshi!

— Bul estegilerdi kómeski qaldyrmaýǵa da bolady, — dedi kapıtan.

— Bul sózińizdi qalaı túsinýge bolady? — dep suradym men. — Men uǵa almaı otyrmyn.

— Meniń aıtaıyn degenim, bul kórinisterdi sýretke túsirip alýdan artyǵy joq.

Kapıtan Nemonyń tyń usynysyna tańdanyp turǵanymda, bir matros salonǵa sýret túsiretin apparatty alyp ta keldi.

Projektor sáýlesi men jarqyrap aldymyzda kólbegen tabıǵat kórinisteri ap-aıqyn kórinip tur edi. Sýdyń móldirligi, suıyq ortanyń eshbir qımylsyzdyǵy sýretke túsirip alý úshin kúndizgi jaryqtan da qolaıly, tamasha jaǵdaı týǵyzyp turdy. Sý astyndaǵy taýdy túsirip edik, odan jaqsy negotıv alyndy. Sýrette eshýaqytta kúndizgi jaryqty kórmegen, alǵashqy zamandaǵy taýlar, jer ústiniń granıt tireýleri, orasan zor úńgirler, beıne flamand sýretshisiniń qolymen salynǵan sýretteı, sý álemindegi taý bıiginiń sulbasy kózge erekshe aıqyn kórinip tur edi.

Biraq projektor sáýleleri ǵana jarqyratyp turǵan, negizi qum, beıne qyrnap, jonyp qoıǵandaı tep-tegis, túsi biryńǵaı eshqandaı basqa tústi boıaýy joq qaraýytqan osy jartastarda túk tirshilik belgisi joqtyǵyn, sodan týatyn zor áserdi bul sýret bere almady.

Kórinisterdi sýretke túsirip alǵannan keıin kapıtan Nemo maǵan qarap:

— Kóterilýge týra keledi, profesor myrza, — dedi «Naýtılýstyń» korpýsyn uzaq ýaqyt boıyna osyndaı zor qysymda ustaý durys bolmas.

— Men sizdiń bul pikirińizge tolyq qosylamyn, kapıtan.

— Muqıat bolyńyz, — dedi ol.

Kapıtannan, bul keńesti qalaı túsinýim kerek, men nege muqıat bolýym kerek dep suraýǵa shamamdy keltirmedi, álde nenendeı bir kúsh meni edenge ushyryp túsirdi.

Kapıtan Nemonyń buıryǵy boıynsha, vınt toqtatylyp, tereńdik rúldary tik qoıylǵan bolatyn. Osy sekýndta-aq «Naýtılýs» joǵary qaraı aýa sharyndaı, zymyraı ushty. Munyń kóterilý shapshańdyǵy bas aınaldyrarlyq edi. Keme sýdy qaq aıyryp zýlap kele jatty.

Aınalaǵa qarap, eshnárse kórýge de bolmaıtyn edi, bıiktigi on alty myń metr sý betine «Naýtılýs» tórt mınýtta jetti de, ushatyn balyqsha sýdan qarǵyp shyǵyp, qaıta shalp ete tústi, ol túsken jerden shashyraǵan sý aspanǵa bult bop kóterildi.

On ekinshi taraý

KASHALOTTAR MEN KITTER

Marttyń 13 men 14 ne qaraǵan túnde «Naýtılýs» taǵy da ońtústik baǵytqa qaraı júrdi. Men, Gorn múıisi endiginde batysqa Tynyq muhıtqa qaraı burylarmyz, osymen,bizdiń saıahatymyz aıaqtalar dep edim. Biraq men qatelesken ekemin, «Naýtılýs» týra ońtústik baǵytqa qaraı tarta berdi.

Bul qaıda barady? Polúske barmaqshy ma? Biraq bul qısynsyz edi.

Kapıtan Nemonyń esýastyǵy Ned Lendtiń kúni burynǵy joramalyn durysqa shyǵardy-aý degen qorytyndyǵa keldim men.

Kanadalyq birazdan beri menimen qashý týraly sóılesýdi qoıǵan. Ol onsha kóp sóılespeı ózin oqshaýlaý ustap júrdi. Uzaq ýaqyt ustaýda bolýymyz onyń janyna batyp-aq júr edi. Onyń óshpendiligi órship, qany qaınap júrgenin de sezemin. Kapıtanmen kezdese qalsa eki kózi shatynap, ushqyn atyp turatyn, boıyna bitken ashýshańdyq kanadalyqty qalaı da bolsa, bir aǵattyq iske uryndyrmasa ıgi edi dep qorqyp men júremin.

Sol kúni, 14 martta, Konsel men Lend meniń kaıýtama keldi.

Bulardy maǵan ne aıdap keldi eken?

— Bir ǵana suraq bar, profesor myrza, — dedi maǵan kanadalyq.

Al,tyńdaıyn, aıtyńyz, Ned,— dedim men.

Sizdiń, oıyńyzsha, «Naýtılýsta» qansha adam bar?

Ony bilmeımin, dostym.

Meniń shamalaýymsha, — dedi sózin jalǵastyryp Ned, bul kemeni basqarý úshin kóp adamnyń keregi bola qoımas.

— Shynynda da,— dedim. men, — munyń saıma-saı mashınalaryna qaraǵanda, kemeniń adam kúshin kerek etetin barlyq qajetin on-aq adam atqara alady.

Olaı bolǵanda, kapıtan Nemo komandasyna kóp adam ala qoıdy ma eken,— dedi Ned Lend.

— Óıtpeıdi dep oılaı almaımyn, — dedim men.

— Nege?

Men Ned Lendke qaraı qaldym. Onyń ne oılap turǵany belgili edi.

Óıtkeni,— dedim men oǵan, — eger kapıtan Nemony men bilsem, onda «Naýtılýs» tek keme emes, sonymen qatar ol, kapıtannyń ózi sıaqty, qurylyqtan birjola qol úzip, qosh aıtysqandardyń bas saýǵalaıtyn, panalaıtyn orny.

— Bul da múmkin, qojaıynnyń bul aıtyp otyrǵany durys ta shyǵar, — dedi áńgimege qatyspaı, únsiz otyrǵan Konsel.— Biraq, áıtse de «Naýtılýsqa» belgili bir mólsherden artyq adam syımaıdy ǵoı. Munyń komandasynyń quramynda eń kóp degende qansha adam baryn qojaıyn aıtpas pa eken?

— Ony qaıdan bileıin men, Konsel-aý,—dedim men.

— Káýilgideı eseptep-Kemeniń kólemi qojaıynǵa belgili ǵoı, olaı bolsa, onyń ishindegi aýanyń da mólsheri belgili. Sonda, «Naýtılýstyń» árbir jıyrma tórt saǵatta aýa qoryn jańalap otyratynyn eske ala otyryp bir adamǵa bir táýliktiń ishinde qansha aýa kerek ekenin eseptep, kemede qansha adam bolýy múmkin ekenin shamalap bilýge bolady ǵoı deımin.

Men Konseldiń sózin bólip jiberdim, óıtkeni onyń neni kózdep otyrǵanyn túsine qoıdym.

— Uǵyp otyrmyn, uǵyp otyrmyn,— dedim men.— Bul esepti shyǵarý qıyn emes, biraq munyń nátıjesi tym dáıeksiz, tym jalpylama bolyp shyǵady ǵoı.

— Meıili, tipti dáıeksiz-aq bolsyn, sonda da, —dep qaldy Ned Lend.

— Munyń esebi onda mynadaı. Adam ár saǵatta júz lıtr aýadaǵy ottegin jutady, demek bir táýliktiń ishinde dem alý úshin bir adamǵa eki myń tórt júz lıtr aýa kerek. Olaı bolsa, izdep otyrǵan sanymyzdy tabý úshin, «Naýtılýsqa» sıatyn bar aýany eki myń tórt júzge bólý kerek bolady.

— Dup-durys,— dedi Konsel.

— Al sonda, — dedim men, — «Naýtılýsqa» bir myń bes júz tonna zat sıady, árbir tonnada bir myń lıtr bar, sonda onyń bári mıllıon jarym lıtr bolady, sony endi eki myń tórt júzge bólý kerek bolady, sonda... dep men qaǵazǵa jazyp esebin shyǵara qoıdym, — sonda ol alty júz jıyrma bes bolady eken. Basqasha aıtqanda «Naýtılýstaǵy» aýa jıyrma tórt saǵat boıyna dem alý úshin alty júz jıyrma bes adamǵa dál jetedi eken.

— Alty júz jıyrma bes adamǵa? — dep tiksinip qaldy Ned Lend.

Biraq. men sizge osy kemedegi matrostardy, komandırlerdi, jolaýshylardy — bárimizdi qosa eseptegenniń ózinde álgi sannyń onnan bir bólegine jete alamyz dep aıta almas edim.

— Úsh adam úshin bul da tym kóp eken! — dep kúbirledi Konsel.

— Sondyqtan, Ned baıǵusym, sizge shydamdylyq qoryn molaıta ber degen ǵana keńes bere alamyn.

— Tek molaıta berý ǵana emes,— dep qosyp qoıdy Konsol, — sonymen birge, buǵan kónýge de týra keledi.

Konsel bul sózdi taýyp aıtqan edi.

Saıyp kelgende, — dedi ol sózin ári qaraı jalǵastyra, — kapıtan Nemo únemi ońtústikke qaraı júre bermeıdi. Eń bolmaǵanda muzdy alapqa tirelip bolsa da, áıteýir bir ýaqytta oǵan toqtaýǵa týra keledi ǵoı! Mádenıetti eldermen shektesip jatqan teńizge qaıtyp keletin saǵat soǵar, sonda qashý týraly oılanatyn ýaqyt ta qaıta aınalyp jeter.

Kanadalyq basyn shaıqap, mańdaıyn qolymen bir sıpap qoıdy da, eshbir jaýap qatpastan shyǵyp ketti.

Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha, meniń aıtar bir pikirim bar, dedi Konsel, — Ned beıshara únemi qoldan kelmeıtin isterdi oılaıdy. Ol ótken baqytty kúnderi týraly oılaıdy da júredi. Biz úshin óre jetpeıtin nárseniń bári de, ol úshin qoldaǵy nárse sıaqty. Ótken kúndegilerdiń bári de esine túsip, zil bolyp basady da, uzaq. kúnder jegideı jep, ýaıym-qaıǵydan tipti basyn kótertpeıdi. Onyń bul halin uǵa bilý kerek. Ol munda nemen shuǵyldana alsyn? Oǵan ermek bolarlyq munda túk joq! Ol qojaıyn sıaqty ǵalym emes; biz sekildi, ony sý astyndaǵy ǵajaıyp dúnıe qyzyqtyra almaıdy. Ned Lend óz elinde, keshke taman qabaqtarǵa kirip-shyǵyp júrýi úshin neden bolsa da taıynar emes.

Konseldiń munysy durys edi. Aıaǵy barǵansha júrip,emin-erkin qydyryp úırenip qalǵan kanadalyqqa, «Naýtılýsta» ómir adam tózgizsiz ómir bolyp kórinýi tabıǵı nárse ǵoı. Ony qyzyqtyrarlyq oqıǵa da munda sırek kezdesetin.

Alaıda, sol kúni erikti kezderinde basynan keshirgen baqytty kúnderin onyń kóz aldyna elestetken bir oqıǵa boldy.

Tańerteńgi saǵat on bir kezinde teńiz betinde júzip kele jatqan «Naýtılýs» bir top kıtke tap keldi. Buǵan men tańdana da qoıǵanym joq, óıtkeni jurt sońyna kóp túsip, udaıy aýlaıtyn bul sútqorektilerdiń aýlaýshylar bara almaıtyn bıik endikterden pana izdeıtinderin men jaqsy biletinmin.

Teńizdegi isi jóninde kıtter óte mańyzdy qyzmet atqarǵan, ásirese, geografıalyq jańalyqtardy ashýda olar kóp sebepshi bolǵan. Barlyq zamannyń da, barlyq halyqtardyń da, alǵashynda basqalardyń, odan keıin assırıılyqtardyń, aǵylshyndar men golandyqtardyń ańshylaryn kıtter eliktirip alysqa alyp ketip otyrǵan. Muhıtta júzýge baılanysty qaýiptermen kúrese júrip olar muhıttyń ol shetinen bul shetine qoryqpaı júre berýge úırengen.

Kıtter soltústik jáne ońtústik polús teńizderine de barǵysh keledi. Ertedegi ańyz bylaı deıdi: bir kúni kıtterdiń sońyna túsken ańshylar, olardy qýa-qýa soltústikke qaraı tym uzap ketip, polúske jeti-aq ledeı qalypty mys. Eger bul ańyz bolsa, oıdan shyǵarylǵan qıal bolsa, áıteýir bir ýaqytta munyń shynǵa aınalyp, Jerdiń sol belgisiz túkpirine adamdardyń jetetini kámil ǵoı, kámil bolǵanda, asylynda, osy kıtterdi qýyp otyryp, sonyń qyzyǵyna túsip ketip jetetin bolýy yqtımal.

Biz kemeniń ústinde tur edik. Teńiz typ-tynysh; óıtkeni mart aıynda bul endikterde aýa raıy qashanda jaqsy bolatyn.

Kók jıeginde kóringen kıtti eń aldymen kanadalyq baıqady.

Onyń kórsetken jaǵyna qarap, men birese sý betine júzip shyǵyp, birese qaıta súńgip ketip qaraýytyp kele jatqan birdemeni kórdim.

— Átteń, — dep qaldy bar daýysymen Ned Lend,— eger men qazir kıt aýlaıtyn kemede bolsam bul kezdesý, meni qandaı qýantar edi! Bul óte zor janýar! Qarańyzshy bý men sý baǵandaryn qalaı joǵary atyp keledi. Meniń osy bir astaýǵa basym baılaýly bolýyn aıtsańyzshy, qandaı ókinish!

— Kórip turmyn, Ned, siz áli súńgishimin dep júr ekensiz ǵoı, — dedim men.

— Kıt aýlaýshy, óziniń kásibin umytar ma? Kıt aýlaýdyń qyzyǵyna toıatyn ýaqyt bolar ma, sirá?

— Bul teńizderde buryn-sońdy sizge kıt aýlaýǵa týra kelgen joq pa edi, Ned?

— Joq, profesor myrza. Men udaıy soltústik teńizderde jumys istedim, Berıngov buǵazyna deıin, Devıs buǵazyna deıin de barǵamyn.

— Demek, siz onda bul kıtterdi bilmeıdi ekensiz. Bilýińiz múmkin emes, óıtkeni ońtústik kıtteri batyly baryp, ekvatordyń jyly sýy arqyly soltústikke ótip shyǵa almaıdy.

— O ne degenińiz, profesor! Muny oıdan shyǵaryp aıtyp tursyz,—dep qarsy shyqty senińkiremegen kanadalyq.

— Men muny oıdan shyǵaryp aıtyp turǵanym joq, bul — naqty shyndyq.

— Solaı bola qoısa ıgi edi! Men ózim alpys besinshi jyly, ıaǵnı budan eki jyl jarym-aq buryn, arqasynda Berıngov aralynyń kıt aýlaıtyn kemesiniń tańbasy bar súńgi shanshylyp júrgen bir kıtti Grenlandıanyń jaǵalalaýynan soǵyp alǵanym bar! Olaı bolsa, Amerıkanyń batys jaǵynda jaraly bolǵan kıt, eger Gorn múıisin nemese Dobraıa Nadejda múıisin oraǵytyp kelmese, ıaǵnı ekvator arqyly ótpese ol qalaısha shyǵys jaqqa kelip arqasyn súńgige tosty, osynyń sebebin aıtyńyzshy?

— Men Ned dosymnyń dáleldi pikirin maquldaımyn da, endi buǵan qojaıyn ne aıtar eken, sony esitýge asyqpyn, — dedi Konsel.

— Qojaıynnyń buǵan aıtar jaýaby mynaý dostarym: kıtterdiń ár túri ártúrli sýlarda bolady, olar ózderi ósip-óngen sýdy eshýaqytta tastap ketpeıdi. Eger Berıngov buǵazyndaǵy kıtterdiń biri Devıs buǵazyna ótken bolsa, — onda bul teńizderdiń arasynda Amerıka, ne Azıalyq jaǵalýalardyń biri arqyly ótetin qandaı da bolsa bir sý ótkeli bar.

— Al, men osyǵan da senýge tıispin be? — dedi kanadalyq kózin syqsıta.

—Q ojaıynǵa sený kerek bolady, — dep jaýap qaıyrdy Konsel.

Olaı bolǵanda bul teńizderde men buryn kıt aýlamaǵandyqtan, siz meni bul teńizderdiń kıtterin bilmeıdi deısiz ǵoı, — dedi taǵy da súńgishi.

— Dup-durys.

— Nesi bar, Ned, olaı bolsa bul kıttermen tanysýǵa sizdiń haqyńyz bar, — degen pikir aıtty Konsel.

— Qarańyz! Qarańyz! — dedi daýystap kanadalyq. — tarymdy alty metr joǵaryǵa laqtyryp jiberdi. Biraq ol kıt, álgi siz aıtyp turǵan kıttiń qasynda, profesor myrza, bala kıt bolatyn, bylaısha aıtqanda, áli emshek emetin kishkene bóbekti.

— Bul janýarlar qansha jasaıdy eken? — dedi Konsel.

— Myń jyl jasaıdy, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq eshbir irkilmesten.

— Ony qaıdan bildińiz, Ned!

— Solaı desedi ǵoı.

— Nege olaı desedi?

— Óıtkeni bul árkimge de belgili.

— Joq, Ned, ol eshkimge de belgili emes. Bul tek joramal. Budan tórt júz jyl buryn kıtterdi jańa aýlaı bastaǵan kezde, olar bul kúngi kıtterden edáýir úlken bolǵan. Sondyqtan osy kúngi kıtterdiń kishirek bolýy olardyń jasy tolyp, áli jetilip bolmaǵandyǵynan dep túsinýshilik tabıǵı nárse. Mine osynyń ózi Búffonǵa: kıtter myń jylǵa deıin ómir súredi degen pikirdi aıtýǵa sebep bolǵan. Túsinikti me?

Biraq Ned meniń sózimdi tyńdaǵan joq, estimedi de. Kıt jaqyndap kele jatty, al kanadalyq olardy kózimen jep barady.

— Apyraı,— dep aıǵaılap jiberdi ol kenetten, —mynaý bir kıt emes! On kıt... jıyrma... mynaý bir saıaq qoı! Biz bolsaq túk isteı almaı turmyz. Mundaı mınýtta qol-aıaǵymyz baılaýly bolsashy, tym qurymasa!..

— Biraq, dostym Ned, kapıtan Nemodan olardy aýlaýǵa ruqsat nege surap kórmeısiń? — dedi Konsel.

Konsel osy sózin aıtqansha bolǵan joq,— Ned Lend kapıtandy izdemek bolyp tómen qaraı júgirip ketti.

Birneshe mınýttan keıin ekeýi kemeniń ústine shyqty.

Kapıtan Nemo «Naýtılýstan» bir mıldeı jerde, sý betinde byqyp kele jatqan kıtterge qaraı bastady.

— Bul ontústiktiń kıtteri,— dedi ol. — Kıtterdiń osy toby kıt aýlaıtyn bútin bir flotty qarq qylar edi.

— Qaıtesiz, kapıtan, eń bolmasa súńgishilik mamandyǵymdy umytyp qalmaý úshin bolsa da, maǵan bul kıtterdi aýlaýǵa ruqsat etpes pe ekensiz?

— Janýarlardy bosqa óltirýdiń qajeti ne? dedi kapıtan.— Bizge kıt maıynyń túkke de keregi joq.

— Alaıda, kapıtan, Qyzyl teńizde siz maǵan dúgondi aýlaýǵa ruqsat etip edińiz ǵoı, — dep turyp aldy kanadalyq,

— Dúgon tyń et qoryn qosty. Al, siz qazir tek óltirýge bola, tek óltirý úshin ruqsat surap tursyz, Ýaqytty taǵylyq pen ótkizýge jol bergim kelmeıdi. Eshbir zalaly joq óte jaqsy ońtústik kıtterdi qyrý arqyly mıster Lend siz de, sizdiń pikirlesterińiz de meırimsizdik, qara júrektik istegen bolasyzdar... Olar, sizdiń pikirlesterińiz onsyz da Baffın shyǵanaǵyndaǵy kıt ataýlyny qurtyp boldy, endi olar osy paıdaly janýarlardy da birin qaldyrmaı qyrǵysy keledi. Kıt sorlylardy qyra berip qaıtesiz, kúnin kórip júre bersin. Onsyz da olardyń tabıǵı jaýlary kashalottar men mechenostar az emes.

Kútpegen jerden osyndaı aqyl-ýaǵyzdy estigen kanadalyqtyń túrin kórer me edińizder. Kásibi de, óneri de kıt aýlaýshy adamǵa mundaı leksıa oqý jelge aıtylǵan sózben birdeı ǵoı.

Ned Lend kapıtan Nemoǵa qarap turdy, biraq, tegi ol ne aıtyp turǵanyna, túk túsinbese kerek.

Áıtkenmen, kapıtannyń sózi durys edi. Kıt aýlaýshylardyń kıtterdi jyrtqyshtarsha bet aldy qyra berýi — keshikpeı-aq muhıtta kıt ataýlyny qaldyrmaı qoıýýy kádik edi.

Ned Lend tisiniń arasymen «Iankı dýdl ánin ysqyryp aıtty da bizge jelkesin berip teris aınalyp ketti.

Osy arada kapıtan Nemo, kıtterdi qarap turǵan kúıi maǵan:

— Meniń álginde adamnan basqa da, kıtterdiń tabıǵı jaýlary kóp degenim, shynynda da durys edi. Kıtterdiń osy toby qazir amalsyzdan óte bir kúshti jaýmen shaıqasady; yq jaqta, segiz mıldeı jerde, qozǵalyp kele jatqan qara núktelerdi kórip tursyz ba, profesor myrza?

— Kórip turmyn, kapıtan,—dep jaýap qaıyrdym men.

— Olar kashalottar, óte qaterli janýarlar... Men bulardyń eki júz, úsh júzden úıir-úıir bolyp júrgenderin de kórgenmin! Al osy óte jaýyz, zıandy janýarlardy, sóz joq qyryp, qurtyp jiberýge bolady.

Osy sózderdi estigende, kanadalyq jalt buryldy.

— Onda qaıtedi deısiz, kapıtan,— dedim men, — kıtterdiń múddesi úshin mıster Lendke ruqsat berýge...

— Qaterge ushyraýymyzdyń qajeti bolmas, —dedi meniń sózimdi bólip kapıtan. — «Naýtılýstyń» ózi-aq kashalottardyń jaıyn tabady. «Naýtılýstyń» uzyn bolat tisi bar, bul shyntýaıtqa kelgende, mıster Lendtiń súńgisinen osal emes.

Kanadalyq, eshbir qymsynbastan ıyǵyn bir kóterip qoıdy. Onyń osy sáttegi túri: «Kashalottardy kemeniń tisimen qyrypty degendi kim estigen?! degendi aıtyp tur edi.

— Asyqpańyz profesor myrza,— dedi kapıtan,— sizge eshýaqytta kórmegen ań aýlaýdy kórsetemin, áli. Aýzy men tisi ǵana bar bul jyrtqyshtarǵa eshqandaı aıaýshylyq sezimi bolýǵa tıis emes!

Basynyń, uzyndyǵy jıyrma bes metrge deıin baratyn kashalotty «Aýyz ben tis» dep ataýdyń ózi de taýyp qoıylǵan ataý. Osy zor bas onyń denesiniń úshten birindeı edi. Tek múıiz qabyqty azýy bar kıt aýzynan, kashalot aýzynyń ózgesheligi — onyń aýzynda árbireýi eki qadaqtan keletin otyz toǵyzdan elý ekige deıin ótkir tisi bolady. Bas súıeginiń artqy bóleginde úsh júz, tórt júz kılogramm maıly suıyq zat — spermaset sıatyn, eki arasy bir-birimen qosylyp turatyn eki qýysy bolady, — munyń ózi óte qymbat baǵalanatyn-dy.

Kashalot, shynynda da, dúnıe júzindegi eń sóleket ári eń sumpaıy janýar. Óziniń basy óte kelissiz — soraqy keledi. Tumsyǵynyń tek bir-aq bólegi bar, sol jaq kózi oń jaq kózinen edáýir kishi. Sondyqtan da erte zamandaǵy aýlaýshylar oǵan únemi sol jaǵynan kelip tıisetin bolǵan.

Osy eki ortada jyrtqyshtar da jaqyndap qalyp edi. Olar kıtterdi kórip, endi olarǵa shabýyl jasaýǵa yńǵaılana bastady.

Osy bir jaǵy basym, ekinshi jaǵy álsiz shaıqasta kıtterdiń jeńiletini kúni buryn-aq belgili de, belgili bolǵanda kashalottardyń kıtterden kóri kúshtiliginen, olardyń qarýynyń da kıtterdiń qarýynan artyqtyǵynan emes, kashalottar kıtterge qaraǵanda, dem alý úshin úske shyqpaı uzaq ýaqyt sý astynda qala alatyn edi.

Kıterge kómek kórsetetin ýaqyt ta bolyp qaldy. «Naýtılýs» sýdyń astyna tústi. Konsel, Ned Lend bárimiz salon terezesiniń aldyna kelip otyrdyq.

«Naýtılýstyń» jańa qyzmeti — qyrý qyzmetin ózi basqarmaq bolyp, kapıtan Nemo shtýrval kabınasyna ketti.

Vınt tez aınalyp, «Naýtılýs» bar pármenimen shapshań júrip kele jatty.

«Naýtılýs» janýarlarǵa jetken shaqta, kashalottar men kıtterdiń arasynda shaıqas bastalyp ta qalyp edi. Kapıtan Nemo kemeni kashalottar tobynyń qalyń ortasyn qaq aıyryp jiberetindeı baǵytta júrgizdi.

Alǵashqyda kashalottar ózderine tutqıyldan jańa bir jaýdyń kelip tıiskenin eleı qoıǵan joq edi, biraq keshikpeı-aq muny moıyndaýǵa tıis boldy.

Bizdiń kóz aldymyzda qandaı qyrǵyn shaıqas bolyp jatty deseńizshi! Tipti Ned Lend te máz-maıram bolyp, ústi-ústine qol soǵyp otyrdy.

«Naýtılýs» óz kapıtanynyń qolyndaǵy orasan úlken oqtaıly súńgige aınaldy. Ol kashalottardyń et denelerine qaraı zýlap baryp, páre-páre etip, myljalap, qanyn sýdaı aǵyza, artyna ekeýin qaldyryp ketti. Ol ózin kashalottar quıryqtarymen ústi-ústine urǵyshtap júrgenin de, sol sıaqty, olardyń toptalyp kelip ózine ekilene soqtyǵysyp júrgenin de sezgen joq. Bir jyrtqyshty jaırata salyp, ekinshisine bas salyp, ýaqytty bosqa ótkizbeýdi, óziniń nysanaǵa alǵan jaýynan múlt ketpeýdi kózdep, bir orynda shyr aınalyp, birese týra zýlaı jónelip, birese kilt keıin burylyp, kashalot súńgip ketse ilese súńgip, birese sý betine qaıta júzip shyǵyp, kashalottarǵa eki búıir jaǵynan da, mańdaı aldynan da, syrtynan da shabýyl jasap, qaı jaǵynan kelse de, qandaı shapshańdyqpen kelip tıisse de olardy ekige shaýyp túsip, nemese mylja-myljasyn shyǵaryp ketip júrdi.

Qandaı, qyrǵyn deseńizshi! Sý ústindegi shý qandaı deńiz! Záreleri ushqan kashalottardyń demalǵandaǵy ysqyryqtary qandaı! Alyp quıryqtar sabalaǵan sýdyń astyńǵy qabaty da astan-kesten bolyp jatty... Bul jappaı shaıqas bir saǵattan asa ýaqytqa sozyldy. Birneshe ret, kashalottardyń on bir on ekisi tobyn jazbaı birlesip kelip «Naýtılýsty» qıratpaqshy bolyp shabýyl jasady. Salon terezesinen olardyń arandaı ashylǵan aýyzdary, adamnyń záresin ushyrarlyq aqsıǵan tisteri, shatnaǵan .kózderi kórinip otyrdy.

Ned Lend ózin ózi ustaı almaı, olarǵa qarǵysty jaýdyryp, judyryǵyn túıip, kijinýmen boldy.

Kashalottar, ormanda qamalaǵan jyrqyshtyń alqymynan alǵan ıtter sıaqty «Naýtılýstyń» jaqtaýlaryn tistemek bolyp, aýyz salyp ta áýrelendi.

Biraq «Naýtılýs» olardyń orasan zor salmaǵyn da, eselegen soqqylaryn da elegen joq. Ol kashalottardy sý astyna da qýyp ketip, qaıtadan sý ústine de alyp shyǵyp, nysanaǵa alǵan jaýynyń birde-birin bir sekýnd qutqarmaı óksheledi de júrdi.

Aqyr aıaǵynda kashalottardyń toby sırep qaldy. Astań-kesteńi shyqqan sý da qalpyna qaıta keldi. «Naýtılýs» sýdyń ústine shyqty. Syrtqa shyǵatyn aýyz da ashylyp, biz kemeniń ústine shyqtyq.

Teńiz beti mylja-myljasy shyqqan kashalottarǵa tolyp ketti. Eger kashalottardyń tobyna búldirgish kúshi orasan zor snarád túsip jarylǵan bolsa myna jar tastaı, kesek-kesek et denelerdi tap osylaı párshelep, tap osylaı myljalaı almas edi. «Naýtılýstyń» aınalasyndaǵy sý kóptegen mıl boıyna qyzyl qanǵa boıalyp jatty. «Naýtılýs» beıne bir qan muhıtynda júzip kele atqan sıaqty.

Bizge kapıtan Nemo kelip qosyldy.

— Al, mıster Lend, ne aıtasyz?—dedi ol kanadalyqqa qarap.

— Meniń aıtar túgim de joq, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq, — siz bizge bir jan túrshigerlik tamashany kórsettińiz, bul daýsyz. Biraq men qasapshy emespin, ańshymyn, al siz bizge mal soıatyn, qasap ornyn kórsettińiz...

— Muny óte zıandy, jyrtqysh aıýandardy qyrý dep ataıdy, — dep qarsy shyqty kapıtan Nemo, — al «Naýtılýs» bolsa ol, qasapshynyń balǵasy emes.

— Áıtkenmen, men ózimniń súńgimdi artyq kóremin, — dedi kanadalyq.

— Árkimniń súıgen qarýy bolady ǵoı, — dedi kapıtan Nemo Ned Lendke qadala qarap.

Men, Ned kapıtanǵa birdeńe dep, til tıgizip almasa ıgi edi dep qoryqtym, óıtkeni, ondaı sózdiń túbi bizge jaqsy tımeýi múmkin edi, biraq baqytqa qaraı, osy arada, Nedtiń kózi «Naýtılýs» jaqyndap kelip qalǵan kıtke túsip, soǵan kóńili aýyp ketti.

Bul janýar kashalottardyń shabýylynan qutyla almapty. Munyń ońtústik kıti ekenin de bile qoıdym, óıtkeni, túsi qap-qara, basy keýdesine kire bitken kıt eken. Anatomıalyq jaǵynan alyp qaraǵanda, munyń kádýilgi kıtterden aıyrmashylyǵy, — onyń jeti moıyn omyrtqasy tutasyp, astasyp bitken de, óziniń soltústik týystarynan eki qabyrǵasy artyq bolatyn. Beıshara kıt janbastaı jatyr eken, kashalottar qarnynyń kóptegen jerin jaralap tastapty. Kıt ólip qalǵan.

Onyń myljalanǵan júzgish qanatynyń astynda balasy bar eken, kıt balasyn da qorǵaı almapty. Enesiniń ashylyp qalǵan aýzynan sý aqtarylyp jatyr, aqtarylǵanda urtynan jylǵadan aqqan sýdaı syldyrap aǵyp jatyr edi.

Kapıtan Nemo «Naýtılýsty» kıttiń qasyna aparýǵa qosty. Eki matros kıttiń ústine shyqty da, janýardyń jelininen sút aǵyzyp ala bastady. Men buǵan qaıran qalyp qarap turdym. Sóıtip matrostar úsh bóshke sút saýyp aldy.

Kapıtan osy jańa saýylǵan, jyly sútten bir aıaq sút usyndy. Men bul usynysty estigende ózimniń jıirkengendigimdi bildirgim kelmese de bildirip aldym. Kapıtan meni kıttiń sútiniń dámi óte jaqsy bolady, sıyrdyń sútinen túk aıyrmasy joq jep sendirdi.

Men iship kórdim. Bul shynynda da óte jaqsy sút eken.

Osy úsh bóshke sút bizdiń óte baǵaly oljamyzdyń biri boldy, óıtkeni, bul sútten alynǵan maı, irimshik tamaqtarymyzdyń túrin kóbeıtti.

Osy kúnnen bastap — Ned Lend kapıtan Nemoǵa birden birge óshigip, qyryn qaraıtyn bolyp aldy, onyń munysy meni qatty qynjyltty,sondyqtan men ol bir óreskel qıańqylyq jasap, búldirip júrer dep qorqyp, sol óreskeldikke jibermeý úshin, kıt aýlaýshyny baıqap júretin boldym.

On úshinshi taraý

MUZDARDA

«Naýtılýs» burynǵysynsha týra ońtústikke qaraı elýinshi merıdıannyń boıymen edáýir shapshań júrip kele jatty. Shynymen-aq polúske barmaqshy ma? Buǵan men sene almadym, óıtkeni ońtústik polús jaqta mart aıy, soltústik jaqtyq sentábr aıyna, ıaǵnı kúz basyna sáıkes keletin-di.

14 martta, 50° boılyqta, júzip júrgen sendi men tuńǵysh ret kórdim. Bul siresken qalyń muzdyń kókshildeý kelgen, uzyndyǵy jıyrma, jıyrma bes fýttaı ǵana bir kesegi edi, osy muzǵa teńiz tolqyndary dúrkirep soǵylyp jatty.

«Naýtılýs» muhıt betinde kele jatqan-dy. Polús teńizderinde kóp bolǵan Ned Lend júzip júrgen senderdi buryn da talaı kórgen adam edi. Al Konsel ekeýmizdiń muny birinshi ret kórýimiz bolatyn.

Kók jıeginde kózdi shaǵyldyrǵan appaq bir alap kósilip jatyr edi. Aǵylshyn kıt aýlaýshylary ony «sáýleli muz» dep ataıtyn-dy. Ne bir qalyń torlaǵan bult ta ony kómeskilendire almaıtyn. Bul alap muzdy baıtaq jazyqtyń habarshysy edi.

Shynynda da kóp keshikpeı-aq kólemdi muz alaptar kórindi, bulardyń jarqyraǵan sáýlesi atmosferanyń qubylysyna qaraı birese kúsheıip, birese álsirep turdy. Keıbir júzip júrgen muz taýlardyń — aısbergterdiń — eki jaq búıirleriniń, kúkirt-qyshqyldy mys syzaty sıaqty jasyl jolaqtary bar; ekinshi bir kesek muzdar óte zor ametıserge uqsap túgel jylt-jylt etedi. Úshinshi bir bujyr-bujyrlary kún sáýlesinen myń qubylyp turdy. Aqyr aıaǵynda tórtinshileri, qar jamylyp orasan zor granıt jar tasyndaı bolyp kórinip tur, bular bútin bir qala salýǵa mol jeter edi.

Ońtústikke qaraı barǵan saıyn júzip júrgen muzdar da kóbeıe bastady, jeke muzdar, aısbergter de irileı bastady. Arktıka qustarynyń bul muzdarda myń-myńdaǵan uıasy bar.

Bul qustar daýylpaz, daýyl qustary, pýffınder edi, daýystary tipti qulaǵymyzdy tundyrdy. Bulardyń keıbireýleri «Naýtılýsty» ólgen kıttiń denesi dep oılap, kemeniń ústine kelip qonyp, onyń metal tysyn shoqyp otyrdy.

Osy muzdardyń arasymen júzý kezinde kapıtan Nemo kóbinese uzaq ýaqyt boıyna kemeniń ústinde bolyp júrdi. Ol osy meńireý muz dalasyna den qoıyp, asa zer salyp qarady. Keıde, onyń ádettegi óte yzǵarly sýyq kózqarasynyń ottaı jaınap turǵan kezderin de kórdim.

Osy kezderde ol adam balasynyń aıaǵy jetpeıtin osynaý polús muzdarynyń ámirshisi tek bir ózimmin dep te oılaıtyn shyǵar? Yqtımal. Biraq muny ol daýsyn shyǵaryp aıtqan joq. Ol uzaq saǵattar boıyna qımylsyz turyp, tek «Naýtılýsty» muzdar qorshap qalyp, sodan shyǵý kerek bolǵanda ǵana uıqydan oıanǵan adamdaı selt ete túsetin.

Mine sonda ol shtýrvalda turyp alyp, muzdy alaptarǵa da, muz taýlarǵa da soqtyqpastan, kemeni ózi basqaryp, asqan sheberlikpen qandaı muz qorshaýynan bolsa da urshyqtaı úıirip alyp shyǵatyn. Muzdardyń keıbireýleriniń uzyny kóptegen mılge deıin sozylyp, sý ústindegi bıiktigi jetpis-seksen metrge deıin baratyn.

«Naýtılýstyń» jolyn keıde siresken qalyń muzdar bógep qalyp otyrdy. Biraq kapıtan Nemo qandaı da bolsa bir muzdyń jarylyp, eki aıyrylyp ketken tar aralyǵyn bolsa da taýyp alyp, bul aralyqtar qaıta jabylyp qalýy múmkin ekenin bile tursa da, sol aralyqtardyń boıymen zyrǵyp óte shyǵatyn.

Osylaısha óz kapıtanynyń sheber basqarýynyń arqasynda «Naýtılýs» máńgilik dúleı muzdardyń arasymen júzip kele jatty.

Muzdardyń kólemderine, formasyna qaraı belgilengen túrleri Konselge óte unady, ol bul túrlerdi dereý bilip te aldy, bular: aısbergter, nemese muz taýlar; aısfıldter nemese muzdy alaptar; draıftaıs nemese júzip júrgen muzdar, pekster, nemese muz botqa bolatyn.

Aýa temperatýrasy tym tómendi: synap baǵanasy nólden tek eki-úsh-aq býyn joǵary edi. Biraq biz túlen terilerinen, nemese aq aıý terilerinen tigilgen jyly kıimderimiz bolǵandyqtan sýyqty onsha seze qoıǵamyz joq. Al «Naýtılýstyń» ishiniń jylylyǵy bolsa, ol aýa raıy qandaı bolsa da elektr peshterdiń qyzýy arqasynda udaıy bir qalypta bolatyn.Al eger tipti pesh qyzmet istemeı qalǵan kúnde «Naýtılýs» birneshe metr tómen túse qoısa boldy, adam shydaýǵa bolatyn birkelki temperatýra jaǵdaıyna báribir qaıta keledi.

Eger bul araǵa biz budan bir aı buryn kelsek táýlik boıy kún batpaıtyn qyzyqty da kórgen bolar edik. Biraq biz keshigip keldik, sondyqtan da tún qazir bizdiń úsh-tórt-aq saǵat ýaqytymyzdy alyp, alty aı boıyna óziniń kóleńkesimen búkil polús mańyn jappaqshy bolyp kúnnen kúnge uzaryp kele jatty.

15 martta biz Jańa-SHotlandıa men Ońtústik-Orkıeı araldarynyń tusyndaǵy paralelden óttik. Kapıtan Nemo maǵan, bul jerler budan biraz buryn sansyz kóp túlen panalaǵan jer ekenin, biraq arany ashylǵan aǵylshyn, amerıkan óndiris qojalary paıda túsirý maqsatymen túlenderdiń erkekterin de, urǵashylaryn da, balalaryn da túgel qyryp, bul mandy meńireý tynyshtyqqa bólep qoıǵandaryn aıtty.

16 martta, tańerteńgi saǵat segiz shamasynda, «Naýtılýs» elý besinshi merıdıannyń boıymen júrip otyryp, Ońtústik polús sheńberin kesip ótti.

Muzdar jan-jaǵymyzdy qorshap, kók jıegin de kórsetpeı qoıdy. Áıtkenmen, kapıtan bir jaryqshaqtan keıin ekinshi bir jaryqshaqty qýalaı jol taýyp ońtústikke qaraı júzdi de otyrdy.

— Bul bizdi qaıda alyp barady?.. — dep qaldym daýysymdy shyǵaryp.

— Basy aýǵan jaqqa apara jatyr,— dep jaýap qaıyrdy Konsel! — Baratyn jer qalmaǵanda bir-aq toqtaıtyn bolýy kerek.

— Men buǵan kepildik bere almaımyn,— dedim men.

Eshbir qaltqysyz shyn syrymdy aıtsam, maǵan osy júzý sapary meılinshe unap kele jatyr edi. Osynaý qaharly muz dalasynyń tamasha kórinisin aıtyp jetkizýge meniń tipti shamam kelmeıdi. Munda muzdar oıda joq túrge enip otyrdy. Keıde muzdy alap, úsh jaǵy súp-súıir sansyz kóp munaralary bar shyǵys qalalary sekildenip kórinedi. Basqa bir jerlerde ol jer silkingende apatqa ushyrap qırap qalǵan qalalar sıaqtanyp jatyr. Al kún kózi kók jıegine tómen túsip, bir qıyrdan qyıa sáýle túsirgen ýaqyttarda, muz kórinisteri beıne bir syıqyrlap qoıǵandaı múlde ózgere qalady. Osy qıal erisiniń spektakiliniń sahnasy kúndi bult qabattap, muzdardy tuman basyp, nemese eki muz jartastary bir-birimen qaqtyǵysyp qalyp, myńdaǵan zeńbirekter atylǵan kezdegideı gúrsildep jatqan shaqtarda, tipti tez ózgerip ketetin.

«Naýtılýs» eger osyndaı qaqtyǵysý kezinde, sý astynda bolsa, onda bul gúrsilder sý arqyly tipti kúshti estiletin, al orasan zor muz jartastar qulaı qalsa, óte qaýipti týlaǵan tolqyn týǵyzatyn. Daǵdyly sýlarda doly daýyl soǵyp, tolqyndar asyr salǵan kezde, kemeler qandaı aýdarylyp, tóńkeriletin bolsa, mundaı kezderde «Naýtılýs» ta tap solardaı aýytqyp, óte qatty shaıqalatyn.

Muzdardyń arasynan eshbir sańlaý kóre almaı, muz tuıyǵynan shyǵa almastaı bolyp qamaldyq-aý dep oılap qalǵan talaı kezderim de boldy. Biraq qatelespeıtin, kóregen kapıtan Nemo jańa ótkelderdiń birinen soń birin taýyp ala beretin. Ol eshýaqytta qatelespeıtin, onyń jol kórsetkishi muz taýlardyń betkeıimen aǵyp jatatyn kókshil sýlar bolatyn. Sondyqtan men ońtústik teńizderdiń muzdarynda ol buryn da talaı ret bolǵan ǵoı degen qorytyndyǵa keldim.

Alaıda 16 martta, keshke qaraı, muzdar joldy birjolata bógedi. Bul áli ushy-qıyry joq siresken muzdy aımaq emes-ti, bul tek aıaz qatyryp tastaǵan muz alaby ǵana bolatyn. Biraq bul tosqaýyl da kapıtan Nemony toqtata almady. Keıin sheginińkirep bardy da, qaıtadan bar pármenimen kelip «Naýtılýs» muzǵa soǵyldy. Sóıtip ol muzdy byt-shyt qylyp, synadaı kirip arasynan ótip shyqty. Bul jerde ol erte zamandaǵy taran prınsıpin qoldandy, biraq bul taran sheksiz kúshti taran edi. Joǵary atylǵan muz kesekter bizdiń aınalamyzda burshaqsha jaýdy. Kemeniń qudiretti soqqysynan aldymyzdan dereý ótkel ashyldy.

Keıde «Naýtılýs» muzdy qıratyp ótpek bolyp oqtaı zýlaǵan kezderinde, ekpinimen muzdy alaptyń ústine shyǵyp ketetin. Mundaı jaǵdaıda kemeniń salmaǵynan muz qaq aırylyp, jan-jaqqa bytyrap ketip, keme júretin jol túsip qala beretin.

Bul kúnderde jıi-jıi qatty daýyldar da soǵyp turdy. Kemeniń ol sheti men bul shetin kórsetpeıtin qalyń tuman basyp turǵan da kezder boldy. Uıtqyp soqqan jel bet qaratpaıdy. Kemeniń ústine túnde jaýǵan qar tańerteńge deıin qatyp qalatyn edi; kúrek batpaǵandyqtan, ony úlken qaılamen arshyp otyrýǵa týra keldi.

Aýa temperatýrasy nólden bes gradýs tómen tússe-aq «Naýtılýstyń» ústin qalyń muz basyp qalatyn boldy. Jelkendi kemeler munda júre almas edi, óıtkeni olardyń bloktary men talılerine muz qatyp, isten shyǵyp qalar edi. Mundaı bıik endikterde júzýge, tek Elektr kúshimen júretin kemelerdiń ǵana shamasy keledi.

Barometr únemi qysymnyń tómendegenin, onyń áli de tómendeı túsetinin kórsetip turdy. Kompasqa tipti senýge bolmaıtyn boldy. Jer sharynyń polúsyna týra kelmeıtin ońtústik magnıt polúsyna jaqyndaǵan saıyn, kompastyń selteńdegen tili tipti qıal jetpeıtin baǵytty kórsetip otyrdy. Shynynda da, Gastenniń anyqtamasy boıynsha ońtústik magnıt polúsi 70° endik pen 130° boılyqta bolatyn da, al Dúpereıdiń anyqtamasy boıynsha, 70° 30' endik pen 135° boılyqta bolatyn-dy. Kele jatqan baǵytty belgilep alý úshin kompasty kemeniń ár jerine bir qoıyp, birneshe ret baıqap kórip, sodan keıin osylardan alynǵan sıfrdyń orta esebin durys dep bilýge týra keldi.

Keıde kemeniń qaı jerde kele jatqanyn lagtyń kórsetýi boıynsha kartaǵa túsirip otyrýǵa týra keldi. Bul ádis boıynsha alynǵan málimetter, árıne, dáıeksiz málimetter edi, óıtkeni bultarys ótkelder arqyly júrip otyrǵandyqtan kemeniń baǵyty mınýt saıyn ózgerip otyrdy.

17 martta, jol salyp almaqshy bolyp jıyrma ret árekettendik, biraq, bulardyń birde-biriniń sáti túspedi, sóıtip, «Naýtılýstyń» jolyn birjolata muz basty, bul endi muzdy botqa da emes, júzip júrgen seń de emes, tipti muz alaby da emes, birimen biri ulasqan, qozǵalmaıtyn, siresken muz taýlar qamaly edi.

—Jappaı muz,— dedi maǵan kanadalyq.

Barlyq polús teńiz júzýshileri sıaqty,Ned Lendtiń de ótkel bermeıtin muzdarǵa kelip kıliktik dep turǵanyn men túsine qoıdym. Tús kezinde birneshe mınýtke kún kózi kórindi, muny dereý paıdalanyp kapıtan Nemo qaı jerde turǵanymyzdyń dál esebin shyǵaryp aldy. Biz 51° 30' boılyq pen 67° 39' ońtústik endikte tur ekenbiz. Baqsaq «Naýtılýs» Antarktıkanyń en shalǵaı túkpirine shyǵyp ketipti.

Bizdiń aldyńǵy jaǵymyzda, art jaǵymyzda da jaltyraǵan taza sý kórinbeıdi. «Naýtılýstyń» aınalasy muz taýly keń alap edi, bul alaptyń ústi shym-shytyryq, irkes-tirkes bolǵan sen júrerdegi ózen muzdaryna uqsaıtyn edi, tek bul olardan áldeneshe ese zor, biriniń ústine biri shyǵyp úıme-júıme bolyp jatqan muz taýlar edi. Ár jerden bıiktigi eki júz fýt tipti odan da bıigirek súp-súıir muz jotalar da kórinedi. Olardyń arjaǵynda tuman arasynan tip-tik muz jartastar kórinip tur. Osy sıqysyz kórinis bir jym-jyrt tynyshtyqqa bólenip tur edi, bul tynyshtyqty daýylpazdardyń sýsyldaǵan qanattary, shańqyldaǵan daýystary ǵana buzyp tur. Mundaǵynyń bári de óli dúnıe sıaqty...

Zýlap kele jatqan «Naýtılýs» osyndaı muzdy alapqa kelip toqtaǵan-dy.

— Siz, bilesiz be, profesor myrza,— dedi bul kúni maǵan Ned Lend, — eger bizdiń kapıtanymyz osy aradan da ári ótip shyǵa alsa...

— Onda qaıter edi, Ned?

— Onda ol jigit bolar edi!

— Nege?

— Óıtkeni siresken muzdy eshkim de buzyp ete almaıdy. Kapıtanymyzdyń kúshti adam ekendiginde meniń talasym joq, biraq, ol tabıǵattan kúshti emes qoı! Al eger osy araǵa tabıǵat óziniń qamalyn ornatsa, oǵan lajsyz toqtaýǵa týra keledi.

— Meniń pikirimshe de, sizdiń aıtyp turǵanyńyz durys sıaqty, mıster Lend... Áıtkenmen, osy muzdardyń arjaǵynda ne bar eken, sony bilgim keler edi. Osy muz meniń de zyǵyrdanymdy qaınatyp tur!

— Qojaıyn durys aıtady,— dedi Konsel. — Bul kamaldyń ózi ǵalymdardyń zyǵyrdanyn qaınatý úshin jasalǵan. Eger bul qolymnan kelse men osy kamaldyń bárin kóterip alyp qurylyqqa qoıar edim!

— Zyǵyrdan qaınaıtyn túk te joq — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq. — Bul qamaldardyń arjaǵynda ne bar ekenin men jaqsy bilemin.

— Ne bar?—dep suradym men.

— Muz, tek qana muz!—dep jaýap qaıyrdy kanadalyq.

— Shynymen solaı dep oılaısyz ba, Ned? — dedim men. — Biraq munyńyzdyń durystyǵynda meniń kúmánim bar, sondyqtan men ońtústikke qaraı áli de júre bergim keledi.

— Munyńyz tipti jaqsy emes, profesor myrza, — dep jaýap qaıyrdy Ned Lend. — Siz bul oıdan qaıtýyńyz kerek. Biz siresken muzdyń shegine jetip turmyz — osy da jetkilikti. Budan ári qaraı siz de, kapıtan Nemo da, «Naýtılýs» ta bir adym ilgeri basa almaısyzdar. Qaıtqyńyz kele me, joq pa, ol óz aldyna, biraq osy aradan soltústikke qaıtamyz, demek kádýilgi jóni túzý esi durys adamdar turatyn jerge qaıtamyz.

moıyndaýǵa tıispin, bul: kemeler muzdy alaptyń ústimen de júre beretin bolyp úırenip ketkenshe, olar siresken muzdyń shetine jetken soń, toqtaýǵa tıis degen sózi edi.

Shynynda da, qansha kúsh jumsasa da, muzdy jaryp ótpek bolyp, qansha árekettense de, «Naýtılýs» turǵan ornynan qozǵala almaı qoıdy.

Ádette, keme ilgeri qaraı júre almasa, keıin qaıtatyn-dy. Biraq munda qaıtýǵa da múmkindik joq edi, ótip kelgen jatyń bárin de qaıta muz basyp qalǵan. Al, eger bizdiń kememiz taǵy da biraz ýaqyt osy kúıinde qozǵalmaı turatyn bolsa, onda, sóz joq ol muzǵa jabysyp qatyp qalar edi.

Bul qaýip kúndizgi saǵat eki shamasynda biline bastady: «Naýtılýs» turǵan jylym sý óte tez arada muz bolyp qata bastady. Moıyndaýym kerek, endi maǵan kapıtan Nemonyń osy qylyǵy úlken ojarlyq bolyp kórindi.

Men bul kezde kemeniń ústinde tur edim. Qabyrshaqtanyp qata bastaǵan muzǵa birneshe mınýtteı qadaǵalap qarap turǵan kapıtan maǵan qarap:

— Bizdiń jaǵdaıymyz týraly oıyńyz qandaı, profesor myrza, — dep surady.

— Biz myqtap turyp, otyryp qaldyq dep oılaımyn, kapıtan.

— Otyryp qaldyq? Bul sózdi qalaı uǵýǵa bolady?

— Meniń aıtaıyn degenim: biz endi ilgeri de, keıin de, ońǵa qaraı da, solǵa qaraı da júre almaımyz degen sóz edi. Mundaı jaǵdaıda qalǵandardy, mádenıetti elderde, áıteýir, «otyryp qaldy» degen sózben uǵyndyrady.

— Demek, sizdiń oıyńyzsha, «Naýtılýs» osy aradan shyǵa almaıdy ǵoı!

— Buǵan men senińkiremeımin, kapıtan. Antraktıdanyń qysy qylyshyn súıretip kelip qalǵanda, muzdy qozǵalady dep sený qıyn ǵoı.

— Qaıran, profesor, aıtqanyńyzdan qaıtpaıdy ekesiz-aq, — dedi kekeńkirep kapıtan Nemo. — Sizge tek kedergiler men bógetter-aq kórinedi de turady eken. Ruqsat etseńiz sizge men mynany aıtar edim: «Naýtılýs» muzdy sheńberden qutylyp shyǵyp qana qoımaı, ilgeri qaraı da júre bere alady!

— Budan da ári, ońtústikke qaraı deısiz be? — dedim men kapıtan Nemoǵa qarap.

— Ia, profesor myrza, ol polúske deıin barady.

— Polúske?—dep qaldym men daýysymdy qattyraq shyǵaryp, senbegenimdi irke almaı.

— Ia, — dedi salqyn ǵana kapıtan, — ońtústik polúske deıin, búkil jer sharynyń merıdıandary túıisetin sol bir jumbaq polúske deıin barady. «Naýtılýsqa» ne istetkim kelse de istete alatynymdy siz bilesiz ǵoı!

Ia, men muny biletin edim. Sonymen qatar, bul adamnyń kózsiz erliktiń adamy ekenin de biletin edim. Biraq áıte tursa da, Ońtústik polúske barmaq bolyp, talaı qyrýar qıyn tosqaýyldar men kedergilerdi buzyp-jaryp, kókteı ótpekshi bolý — tek essiz adamnyń ǵana isteıtin isi, bul soltústik polúske barýdan da qıyn.

Eń batyl, eń ysylǵan, eń tájrıbeli degen teńizshiler de Soltústik polúske barmaq bolyp, bosqa áýre bolǵan joq pa edi, olardyń talaıy jete almaı keıin qaıtyp, talaıy apatqa ushyrap qaza tapqany qaıda!

— Adam balasynyń aıaǵy jetpegen osy polústy siz budan buryn ashyp ta qoıǵan bolarsyz — dep suradym men kapıtan Nemodan.

— Joq,— dep jaýap qaıyrdy ol.— Muny bárimiz birge ashatyn bolamyz. Muny ashýǵa basqalardyń shamasy kelmese meniń shamam kelýi kerek. Men «Naýtılýspen» ońtústikke qaraı, eshýaqytta, tap osyndaı alys sapar shekken emespin; biraq sizge qaıtalap aıtaıyn, biz áli de ilgeri qaraı júremiz, júrgende týra polústiń ózine deıin baramyz!

— Meniń sizge sengim keledi-aq, — dep jaýap qaıyrdym men kekeńkirep. — Men sizge senemin de. İlgeri qaraı júre beremiz! Biz úshin eshbir kedergi-bóget joq! Siresken muzdy qaq jaryp ótemiz! Onyń tas-talqanyn shyǵaramyz, eger ol qarsylyq kórsetetin bolsa, onda muzdyń týra ústimen ushý úshin, «Naýtılýsqa» qanat jasap, qondyryp alamyz da ushamyz!

— Muzdyń ústimen be, profesor myrza?! — dep jaýap qaıyrdy sabyrly pishinmen kapıtan Nemo. — Óıtip qajeti ne? Odan da muzdyń astymen júrgenimiz jaqsy ǵoı.

— Muzdyń astymen deısiz be?! — dep aıǵaılap jiberdim.

Kenetten maǵan tóńiregim jap-jaryq bolyp ketkendeı boldy. Kapıtan Nemonyń nege senip turǵanyn, neni súıenish etip turǵanyn men túsine qoıdym. «Naýtılýstyń» keremet qasıeti kapıtan Nemoǵa taǵy da bir qyzmet etýge tıis edi.

— Bizdiń bir-birimizdi túsine bastaǵanymyzdy men baıqap turmyn,— dedi kúlimsirep kapıtan. — Meniń baıqaýymsha, siz de mundaı áreket isteýge bolady dep biletin shyǵarsyz. Munyń oıdaǵydaı bolyp shyǵatyndyǵynda meniń eshbir kúmánim joq. Kádýilgi kemeler úshin múmkin emes is, «Naýtılýs» úshin múmkin bolýy tıis. Eger polús janynda qurylyq bolyp shyqsa, ol, árıne, toqtaıdy. Al eger, munyń kerisinshe, polústi aınala muhıt sýy alyp jatsa, onda biz týra polústiń ózine deıin baramyz!

— Shynynda da, — dedim men kapıtannyń júıeli pikirine erip, — eger teńizdiń betin muz qaptap alsa, sýdyń astyńǵy qabattary qatpaýǵa tıis qoı. Eger men qatelespesem, teńizdiń astyńǵy jaǵyndaǵy muz ústińgi jaǵyndaǵy muzdyń bıiktiginiń tórtten úshindeı bolatyn sıaqty edi ǵoı?

— Ia, profesor myrza, sondaı deýge bolady. Muz taýlardyń tórtten úsh bólegi sýǵa batyp turady. Onda, teńiz betindegi eń bıik muz taý júz metrden aspaıtyn bolsa, onyń sý astyna qarap ketken bólegi de úsh júz metrden aspaıdy. Olaı bolsa, «Naýtılýs» úshin úsh júz metr sý astyna túsý degen nemene, túkke turmaıdy emes pe?

— Túkke turmaıdy!

— Ol ol ma, biz áli sý astyna túskende, temperatýrasy barlyq, endikterde de birdeı bolatyn tusyna deıin tereń túsemiz, sóıtip aýadaǵy otyz-qyryq gradýs aıazdy mazaq etetin bolamyz!

— Durys aıtasyz kapıtan, óte durys!—dedim men.

— Bizge tek bir qıynshylyqty jeńip shyǵýǵa týra keledi, — dedi sózin ári qaraı jalǵastyryp kapıtan Nemo, — ol qıynshylyq sý astynda birneshe táýlik boıyna bolǵan kezde, aýa qoryn jańalap ala almaıtynymyzda bolyp otyr.

— Sol-aq pa? — dedim men. — «Naýtılýsta» aýa qoryn toltyryp alarlyq rezervýarlar jetkilikti, sol rezervýarlar bizdi qajetti ottegimen qamtamasyz ete alady ǵoı!

— Óte jaqsy, profesor myrza,— dep kúlimsiredi kapıtan taǵy da.— Endi taǵy da bir kúdikti másele týraly pikir alysýǵa ruqsat etińiz,— keıin sizden ańǵal adam eken degen sóz estimes úshin aqyldasqaly turmyn.

— Nemene týraly kúdigińiz bar? — dep suradym kapıtannan.

— Eger polús turǵan jer teńiz bolsa, ol siresken muz bolýy yqtımal, olaı bolsa, biz muzdy jaryp teńiz betine shyǵa almaımyz.

— Ne aıtyp tursyz, kapıtan! «Naýtılýstyń» uzyn-uzyn tis qarýlary bar ekenin umytyp qaldyńyz ba! Siz ony muz tóbege qaraı qıalata júrgizbeısiz be, sonda ol ózine op-ońaı-aq jol salyp shyqpaı ma.

— Degenmen profesor myrza, siz búgin múldem basqa tilde sóılep tursyz.

— Alaıda, kapıtan, — dedim men birden birge ekilene, — Ońtústik polúste muz qatpaǵan teńiz kezdespeıtinin qaıdan bilemiz? Sýyq polústeri Ońtústik jarty sharda da, Soltústik jarty sharda da qurylyq polúsine sáıkes kelmeıdi ǵoı. Sondyqtan bul anyqtama teriske shyǵarylyp bolǵansha, jer sharynyń bir-birine qarama-qarsy osy eki núktesinde muz qatpaǵan teńiz bar kemese jer bar dep joramaldaýymyzǵa erkimiz bar.

— Men bylaı dep oılaımyn, profesor myrza, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo. — Meniń joba-joramaldaryma, osy ýaqytqa deıin múlde qarsy bolyp kelip, endi meniń pikirimdi jaqtaıtyn dálelderdi jaýdyryp tursyz, siz osyny da bir eskerip qoıyńyzshy.

Kapıtan Nemonyń munysy durys edi. Batyldyq jaǵynan men endi onyń ózimen básekege túsip qalyp edim. Endi men polúske qaraı júze ber dep ony úgitteýge aınaldym. Men tipti odan asyp tústim...

Joq, olaı emes, aqylsyz beıshara! Kapıtan Nemo meniń sóıtetinimdi oı tarazysynan ótkizip, kesip-piship, bilip qoıǵan, endi ol, meniń qıalǵa ǵana berilip, bir olaı bir bulaı aýytqyp turǵanymdy tamashalap tur.

Biraq kapıtan Nemo ýaqytty bosqa ótkizip turǵan joq-ty. Ol óziniń kómekshisin shaqyryp alyp, maǵan túsiniksiz tilde sóılesip turdy. Kómekshi kapıtannyń josparyn budan buryn da estigen be, álde tipti ol jospardyń oryndalmaıtyn nesi bar dep qarady ma, áıteýir onyń bet ajarynda eshqandaı tańdaný belgisi sezilmedi!

Biraq ol qanshama salqyn qandy bolǵanymen, onyń eshnársege ses bermeıtindigi Konselden asyp kete qoıǵan joq, óıtkeni Konselge men kapıtannyń polúske barmaqshy ekenin aıtqanymda ol sabyrly shyraımen «qojaıynnyń erki bilsin» degen bir-aq sózben jaýap qaıyrdy, budan basqa men odan eshteme estı almadym. Al Ned Lend bolsa ol bir basqa edi; meniń aıtqan habarymdy estigeninde tap ondaı eshkim ıyǵyn joǵary kótere almas edi.

— Bilesiz be, profesor myrza,— dedi ol,— sizben sizdiń kapıtanyńyz Nemony men óte aıap turmyn.

— Biraq uǵynyńyz, Ned, biz polúske barǵaly turmyz ǵoı, polúske!

— Onda barýyńyz yqtımal, biraq, odan qaıta almaısyzdar!

Osyny aıtty da ol kaıýtasyna ketip qaldy, «bir pálege ushyramaı turyp», dedi ol shyǵyp bara jatyp.

Bul ýaqytta «Naýtılýs» óziniń saparyna shyǵýǵa daıarlanýda edi. Dvıgatelderdiń qozǵalýymen qýatty nasostar, rezervýarlarǵa aýa toltyryp jatty.

Kúndizgi saǵat tórtte kapıtan Nemo maǵan kemeniń aýyzy qazir jabylady dedi! Men aınala qorshap turǵan siresken muz qamaldaryn taǵy da bir ret sholyp óttim. Áýe ashyq edi, kók júzinde shókim bult kórinbeıdi. Kún edáýir sýyq bolatyn — nólden tómen on eki gradýsty, biraq jel tymyq edi, sondyqtan aıaz onsha sezilmedi.

Qoldarynda úlken qaılalary bar on matros shyǵyp, «Naýtılýstyń» aınalasyndaǵy muzdy oıyp, talqandaı bastady.

Matrostar «Natılýsty» tez ýaqyttyń ishinde-aq muzdan bosatyp aldy, óıtkeni munyń aınalasyndaǵy muz áli juqa bolatyn. Osydan keıin ishke tústik, kemeniń aýzy da jabyldy, sóıtip «Naýtılýs» jaılap sý astyna túse bastady.

Men salonǵa bardym, maǵan erip Konsel de bardy. Biz terezeniń aldyna otyryp alyp, ońtústik muz muhıty sýynyń tómengi qabattaryn qaraı bastadyq. Syrt jaqtyń temperatýrasyn ólshep otyratyn termometrdegi synap tez joǵary kóterilip, manometrdiń tili sıferblat boıynsha ońǵa qaraı jyljydy. Tereńdigi úsh júz metrdeı tusqa túskenimizde kapıtannyń kúni buryn boljaǵanyndaı, sý muzdan arylyp boldy, biraq, keme segiz júz metrge deıin tómen tústi. Bul tusta sýdyń temperatýrasy teńizdiń ústińgi jaǵynan eki gradýs joǵary bolyp shyqty. «Naýtılýstyń» ishiniń temperatýrasy elektr peshterdiń qyzýynyń arqasynda óziniń burynǵy qalpynda edi, óıtkeni ol syrtqy temperatýraǵa táýeldi emes-ti.

«Naýtılýs» bultarys-jaltarystardyń bárin de umytyp, endi týra júrip otyrdy.

— Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha aıtsam, biz aman-esen ótip shyǵady ekemiz,— dedi Konsel.

— Men de sondaı úmittemin,— dep jaýap qaıyrdym men zor senimmen.

«Naýtılýs» muzsyz tereńde, elý ekinshi merıdıannyń boıymen týra polúske qaraı júzip kele jatty. 67°30' dan 90° gradýsqa deıin jıyrma eki gradýs jarym nemese eki myń kılometrden asa jol ótý kerek edi. «Naýtılýs» saǵatyna elý kılometr alyp kele jatty, ıaǵnı munyń júrisiniń qazirgi shapshańdyǵy eń ushqyr (kýrer) poezdyń shapshańdyǵymen birdeı bolatyn. Eger kóldeneń bir nárse kez kelip bógelip qalmasa, ol polúske qyryq saǵattan asa bergen kezde jetetin edi.

Jańa, tyń kórinis Konsel ekeýimizdi salon terezeniń aldynan túnde de jibermeı qoıdy. Projektordyń sáýlesi sýdy jap-jaryq qyp turǵan-dy. Biraq teńiz tuldyrsyz kók sý ǵana edi. Aıaz qysqan bul sýlarda balyq bolmaıtyn.

«Naýtılýstyń» shapshań júrip kele jatqandyǵy onyń korpýsynyń úzdiksiz diril qaǵyp kele jatqandyǵynan-aq belgili.

Túngi saǵat ekide birer saǵat myzǵyp alaıyn dep men óz kaıýtama barmaq boldym. Konsel de óz kaıýtasyna ketti. Korıdordyń boıymen óz kaıýtama bara jatyp, kapıtan Nemony kezdestire almadym. Shtýrvalda tur ǵoı den oıladym, ony.

Erteńine, 18 martta, tańerteń salon terezesiniń aldyndaǵy óz ornyma qaıta kelip otyrdym. Elektr lag «Naýtılýstyń» shapshańdyǵynyń biraz baıaýlaǵanyn kórsetip turdy. Ol endi joǵary órlep, joǵarylaǵanda birden kóterilmeı birtindep, óziniń rezervýarlaryn ete baıaý túrde bosatyp kele jatyr eken.

Meniń júregim lúpildeı bastady. Teńizdiń ústińgi jaǵyna shyǵa alamyz ba? Shyqsaq, muzsyz alqapty kezdestire alamyz ba?

Joq, olaı bolmady! «Naýtılýs» qaqtyǵysyp qaldy, bul qaqtyǵysqany siresken muz astynyń qatpary ekenin men bile qoıdym, al soqtyǵý dybysynyń kómeski estilýi bul muzdyń óte qalyń ekendigin ańǵartty. Shynynda da, manometr bul joramaldyń durys ekenin kórsetip turdy, — biz myń jarym fýt tereńde kele jatyr ekenbiz. Demek, bizdiń ústińgi jaǵymyzdaǵy muzdyń qalyńdyǵy eki myń fýt edi. de, onyń bes júz fýty teńizdiń ústine shyǵyp tur edi! Olaı bolsa, bul tustaǵy siresken muz, keme súńgip, sýdyń astyna túsetin tustaǵy muzdan qalyń edi. Bul bizdiń kóńilimizdi kónshite qoımady.

Kúni boıy, «Naýtılýs» joǵary shyqpaqshy bolyp birneshe ret áýre boldy, biraq siresken qalyń muz jol bermeı qoıdy. Keıbir tustarda osy sý astyndaǵy «tóbeniń» qalyńdyǵy toǵyz júz metrge deıin baratyn, ıaǵnı muzdyń jalpy qalyńdyǵy bir myń eki júz metr edi de. onyń úsh júz metri; teńizden joǵary shyǵyp tur edi. Munyń ózi biz sýdyń astyna túser kezdegi muz taýlardyń bıiktiginen úsh ese bıik edi degen sez! Men osy muz taýlardyń túpki negizderiniń jatysyn muqıattap qarap, belgilep aldym, sóıtip osy sý astynda tóńkerilip jatqan irkes-tirkes muz taýlardyń dóreki túrde bolsa da kartasyn jasap aldym.

Keshke qaraı da jaǵdaıymyz ózgere qoımady. Sý astyndaǵy muzdyq qalyńdyǵy qaı tusta bolsa da tórt júz, bes júz metrge deıin baratyn edi. Bul muzdyń eń juqalaý degen jerleri edi, biraq sonyń ózinde, ashyq teńiz ben bizdiń aramyzdy óte qalyń muz bólip tur edi.

Keshki saǵat segiz de boldy. «Naýtılýs» budan tórt saǵat buryn, daǵdyly ereje boıynsha, aýa qoryn jańadan tolyqtyryp alýǵa tıis edi. Alaıda, kapıtan Nemo aýa kory toly qosymsha rezervýarlardan áli bir lıtr de ottegin shyǵarmasa da, men tynysym tarylǵanyn sezbedim.

Bul túni men dóńbekship uıyqtaı almaı shyqtym. Úmit, qorqynysh qatar kelip maza bermeı qoıdy. Tósegimnen áldenene ret turdym. «Naýtılýs» áli de úske shyǵarlyq joldy baıqaýda edi. Saǵat úsh shamasynda men salonǵa bardym. Manometrge qarap edim muzdyń tómengi beti teńiz betinen elý metrdeı-aq tereńde eken... Siresken muz azdap juqaraıyn depti. Sý astynyń taýlary endi jazyq muzǵa jol beripti.

Men manometrden kóz almastan qarap turdym. Projektor jaryǵyna shaǵylysyp, myńdaǵan usaq sáýle shashqan muzdy qıalap biz barǵan saıyn joǵary órlep kele jattyq.

Bir kılometr ilgeri basqan saıyn, muz juqara berdi.

Aqyr aıaǵynda, tańerteńgi saǵat altyda, este máńgi qalǵan 19 mart kúni, salonnyń esigi ashyldy da tabaldyryqtan attaı bere kapıtan Nemo:

— Teńiz muzdan aryldy! — dedi.

On tórtinshi taraý

OŃTÚSTİK POLÚS

Men júgire basyp kemeniń ústine shyqtym.

Ia! Teńiz muzdan arylǵan eken. Neken-saıaq muzdar men muz taýlardyń ár jerde bireýi qalqyp júr. Árirekte, ońtústik jaqta tipti eshqandaı muz kórinbeıdi. Áýede qustar myń-myńdap ushyp júr, qara kókten jasyl túske deıin baratyn sansyz kóp,alýan tústi balyqtar sýdy tilgilep myńǵyrap qaptap júr. Selsıı termometri nólden úsh gradýs joǵary kórsetti. Kóz ushynda buldyrap qalǵan, álginde ǵana ózimiz ótken muz taýdyń tusynyń sýyǵynyń qasynda bul ara kádýilgi kóktemdeı edi.

— Biz qaı jerdemiz? — dep suradym men kapıtannan. Júregim atsha týlap ketti.— Biz polústemiz be?

— Ózim de bilmeımin, — dep jaýap qaıyrdy ol. — Túste, kún kóziniń bıiktigi boıynsha qaı jerde ekenimizdi belgilep alarmyz.

— Biraq myna tumanda kún kózi kórine qoıar ma eken? — dep suradym men, kók júzin qaptaı japqan bultqa kúdiktene qarap.

— Eger ol jarty mınýt kórinse sonyń ózi de jetip jatyr,— dedi kapıtan.

«Naýtılýstyń» oń jaǵynda on mıldeı jerde teńiz betinen, bir kishkene aral kórindi. Biz endi soǵan qaraı júrdik, biraq teńiz astynda rıf kóp bolýy múmkin dep óte jaı júrip kele jattyq.

Bir saǵatta biz aralǵa jettik te endi eki saǵatta ony aınalyp ta óttik. Jaǵalaýynyń aınalasy tórt-bes mıldeı-aq edi. Muny áldeqandaı bir jerden tarlaý bir shyǵanaq bólip turdy. Ol jerdiń belgisiz bir qurylyq bolyp shyǵýy da yqtımal edi. Bul arada mundaı jerdiń bolýy Morıdyń joramalyn durysqa shyǵaryp turǵan sıaqty. Ushqyr oıly ǵalym Ońtústik polús pen alpysynshy paraleldiń arasyndaǵy teńizdi orasan zor kóshpeli muz basyp jatatynyna, Soltústik jarty sharda mundaı muzdar eshýaqytta kezdespeıtinine kóńil aýdarǵan. Óziniń osy baıqaýynan ol Ońtústik polús sheńberinde qandaı da bolsa, bir qurylyq bolý kerek degen qorytyndyǵa kelgen bolatyn. Óıtkeni muz taýlar teńizde paıda bolmaıdy, tek jerde ǵana paıda bolady, dep dálel keltirgen. Morıdyń shyǵarǵan esebi boıynsha, Ońtústik polústy qorshap turǵan muz álemi dıametri tórt myń kılometr orasan zor keń sheńber quryp tur.

«Naýtılýs» qaırańdap qalý qaýpinen seskenip, orasan zor úıme-júıme bolyp shoqtarylǵan quz-jartastardyń jaǵalaýynan úsh kabeltteı jerge kelip toqtady. Qaıyq sýǵa túsirildi. Kapıtan, ártúrli aspaptar asynǵan eki matros, Konsel jáne men qaıyqqa otyrdyq. Tańerteńgi saǵat on edi.

Men tańerteńnen beri Ned Lendti áli kórgen joq edim. Kanadalyq tegi, ózin jeńildim dep moıyndaǵysy kelmeı júrse kerek.

Eskekterdi birneshe sermegen boıda-aq, bizdiń qaıyǵymyz qumdy jaǵaǵa jetip tura qaldy.

Konsel dereý jaǵaǵa qarǵyp túspekshi bolyp edi, biraq men ony toqtatyp:

— Kapıtan Nemo,— dedim, — bul jerge eń aldymen túsetin jol sizdiki bolýǵa tıis.

— Ia, profesor myrza, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan. — Men muny irkilmeı-aq isteımin, óıtkeni maǵan deıin eshýaqytta adam balasynyń aıaǵy bul jerge tımegendiginde meniń kúmánim joq.

Osy sózderdi aıtty da ol qumdy jaǵaǵa tústi. Tegi, qýanǵannan onyń da júregi atsha týlap ketse kerek. Ol bir jartasqa shyǵyp, eki qolyn keýdesine aıqastyryp salyp, tap bir polús jerin óziniń qolastyna qaratyp alyp turǵan adam sekildi, eki kózi ottaı jaınap, qozǵalmastan, únsiz turyp qaldy. Osylaısha, selt etpesten birneshe mınýt turǵannan keıin ol:

— Raqym etińiz, myrzalar, jerge túsińizder,— dep aıǵaılady.

Men sekirip jaǵaǵa tústim. Maǵan ilese Konsel de tústi. Matrostar qaıyqta otyryp qaldy.

Bul jerdiń qyrtysy, kez jeter jerge deıin, beıne, sebilgen kirpish untaǵyndaı qyzyldaý kelgen týf edi.

Munyń ústin shlaktar janartaý qusyndylarynyń qatyp qalǵan tasqyndary, kesek-kesek kóbik tastar jaýyp jatyr edi.

Aralshanyń janartaýdan paıda bolǵany talassyz edi. Munyń keıbir jerlerinen kúkirt ısi burqyrap syzdyqtap tútin shyǵyp jatty; bul janartaýdyń jer astyndaǵy otynyń áli óship bolmaǵandyǵyn kórsetip tur edi.

Bul meni tańdandyrǵan joq, óıtkeni, men Djems Rostyń 167° boılyq pen 77⁰32' endiktegi antraktıda sýlarynan Erebýs jáne Terror degen eki janar taýdy ashqanyn biletin edim. Kapıtan Nemonyń kórsetip bergen úlgisi boıynsha, men de jartasqa shyǵyp, aınalaǵa qaraı bastadym. Biraq janartaýdyń krateri kózime túspedi.

Ósimdik dúnıesi munda tym kedeı eken: ósimdik ataýlydan birneshe qyna men jartastarǵa jabysyp turǵan baldyrlar ǵana kózge tústi. Al ósimdikterge qaraǵanda, janýarlar dúnıesiniń biraz túrleri bar edi. Munda mollúskalar, zoofıtter, biren-saran marjan polıpteri, teńiz juldyzdary jáne qustar da bar eken... Qustar tipti adam aıtqysyz kóp edi. Daýystary qulaq tundyra myńdaǵan qustar ushyp júr, myńdaǵan qustar jartastardyń shetinde qonyp otyr, myńdaǵan qustar qorǵasyndaı kókshil sý ústin shyraınalyp ushýda edi.

Munda, ásirese pıngvınder tym kóp edi, bular qurlyqta aýyr, ıkemsiz keledi de, onyń esesine sýda jep-jeńil, shapshań bolady.

Qanattaryn jaıyp jibergende uzyndyǵy tórt metrge deıin baratyn, muhıt lashyndary dep oryndy at qoıylǵan óte úlken álbatrostar, túlenderdiń qaterli jaýlary orasan zor daýylpazdar; úırekterdiń bir túri — moránkalar, aqyr aıaǵynda. qanattarynyń sheti-qońyr aq jáne kók, tek qana Antraktıkada tirshilik etetin top-top glýpyshtar áýede qalyqtap júrdi.

— Bular asa semiz keledi, — dedim men Konselge,— Farer araldarynyń turǵyndary olardyń ólgenderiniń ústine pilte ornatady da, oǵan ot tıgizip tutatyp dap-daıyn sham qyp ala qoıady.

— Tabıǵat endi azdap tyryssa,— dedi Konsel, — bular dap-daıyn sham bolyp shyǵa keledi eken. Bulardy daıyn piltemen jabdyqtamaǵany qandaı ókinishti!

Biz túsken jerden jarty mıl shamasynda, jer in sekildi shurq-shurq tesilip qalypty, bular pıngvınderdiń uıalary bolatyn. Kapıtan Nemo bulardyń birneshe júzin ustap alýǵa qosty, óıtkeni bulardyń etteri óte dámdi eken. Bul qustardyń úlkendigi qazdyń úlkendigindeı, qara qaýyrsyndy, keýdesinde aq daǵy bar, moıyndary sary edi. Al bulardy taspen atyp soǵyp ala berýge de bolatyn, óıtkeni seskený qashý degen olardyń oıyna da kelmeıtin.

Tuman áli ashylǵan joq edi, saǵat on bir boldy, kún kózi áli kórinbeıdi. Bul meni qatty qynjyltty. Eger kún kózi kórinbese, onda biz baıqaý jumysyn júrgize almaımyz. Al, onsyz polúske jetken jetpegenimizdi qaıdan bilemiz?

Men kapıtan Nemonyń qasyna kelgende, ol jartasqa súıenip, teńizge qarap únsiz ǵana tur eken. Ol renjip turǵan sıaqty kórindi. Oqtyn-oqtyn shydamsyzdana kók júzine kóz jiberip qoıady. Biraq ne isteý kerek! Ol qanshama erjúrek adam bolǵanymen, teńizge qojalyq qurǵanyndaı, kók júzine qojalyq óte almaıdy ǵoı.

Tús boldy. Kún kózi kórinbeı qoıdy. Kók júzin qaptaı basqan qalyń bult tipti kún kóziniń qaı tusta ekenin kórsetpeı qabattap turdy. Keshikpeı qar da jaýdy.

— Baqylaý jumysyn erteńge deıin qaldyra turýǵa týra keledi, — dedi kapıtan, sóıtip soǵyp turǵan qarly boranda «Naýtılýsqa» qaıtyp keldik.

Biz aralda bolǵan kezde, matrostar sýǵa aý salyp alypty. Aýǵa túsken balyqtardy men kóńil qoıa muqıat qarap shyqtym. Tómengi endiktiń doly daýylynan qashqan balyqtar panalaıtyn teńiz — osy Antarktıka teńizi bola turǵanymen olar munda kelip... teńiz arystandary men túlenderdiń aýyzdaryna qaǵylady.

Men qabyrshaqtary qońyr daqty, kúmis tústi birneshe taıynsha-balyqty, denesi tep-tegis, jylpyldaq, sary-altyn qońyr jáne aq tústi, qubylyp turatyn konýs sıaqty shyǵyńqy súıir tumsyqty balyqtardy da kórdim. Antarktıkalyq hımerlardy baıqadym. Bulardyń etteri maǵan unamady, biraq Konsel óte tátti dep júrdi.

Qarly boran kelesi kúngi tańerteńge deıin de basylmady. Tipti kemeniń ústine. shyǵýǵa da bolmady. Men salonda sońǵy kúnderdegi oqıǵalardy kúndelik dápterime jazyp otyryp, boranǵa qaramastan ushyp júrgen álbatrostardyń daýystaryn da estip otyrdym, óıtkeni kemeniń ústine shyǵatyn aýyzy ashyq edi. «Naýtılýs» jaǵalaýdy qýalaı júrip otyryp, Ońtústikke qaraı taǵy da on mıldeı ilgeriledi.

Erteńine, 20 martta boran basyldy. Kún sýyta bastady. Termometr eki gradýs nolden tómen kórsetip turdy.

Tuman da ashyldy, sóıtip men búgin astronomıalyq baıqaý jumysyn júrgizýge bolar dep úmittendim.

Kapıtan Nemo áli shyqqan joq edi. «Naýtılýstyń» qaıyǵy endi Konsel ekeýimizdi syr-sıpaty málimsiz bir jerdiń jaǵalaýyna aparyp túsirdi. Bul jerdiń de zaty janar taýlyq ekeni aıqyn kórinip jatyr edi. Munyń qaı jerinde bolsa da janar taý qusyndylarynyń shlaktardyń bazalttardyń izderi bar-dy. Biraq men janartaýdyń kraterin kóre almadym. Araldaǵy sıaqty munda da myńdaǵan qus bar eken. Qaýyrsyn qanattylardan basqa, munda janýarlar dúnıesinen top-top sútqorektiler tirshilik etedi eken, bulardyń qastarynan ótkende, olar bizderge jaı ǵana qarap qoıyp jata berdi. Bular túlender edi. Olardyń keıbireýleri jaǵalaýda, keıbireýleri muz ústinde, taǵy bir qatary jaǵadaǵy sýda júzip nemese odan shyǵyp jaǵalaýǵa qaraı jyljyp kele jatyr edi. Biz jaqyndap kelgende de olar bizden seskengen joq, tegi bulardyń adamdy birinshi ret kórýi bolý kerek. Túlender óte kóp edi, eger ań aýlaýshy bárin ustasa, bular birneshe júz kemege jeter edi.

— Adal sezim,— dedi Konsel,— Ned Lendtiń bizben birge erip shyqpaǵanyna meniń qýanyshymnyń tipti shegi joq!

— Nege, Konsel?

— Óıtkeni, ol degen ańshynyń ózi ǵoı, myna túlenderdiń bárin qyryp salar edi?

— Árıne, ol bárin qyra almas edi, biraq bul momyn janýarlardyń keıbireýleriniń ajaly edi. Al munyń ózi zıansyz, momyn janýarlardy bostan-bos óltirýge jany qas kapıtan Nemoǵa unamas edi.

— Oniki durys ta ǵoı.

— Árıne, Konsel. Teńiz janýarlarynyń ishindegi osy tamasha janýarlardy sen áli túr-túrge bólip úlgirgen joqsyń ba, sony aıtshy?

— Qojaıyn meniń tájrıbe jóninde málimetim shamaly ekenin biledi ǵoı, eger qojaıyn bul janýarlardy atap-atap bergen bolsa...

— Bular túlender men teńiz arystandary.

— Sútqorektiler klasyna, daraqaryndylar podklasyna, jarǵaq tabandylar otrádyna jatatyndardyń eki túri, — dep jaýap qaıyrdy Konsel sol arada-aq.

— Durys, Konsel,— dep jaýap berdim men. — Biraq bul túrlerdiń ishinde taǵy bir túrleri bolady ǵoı, eger men qatelespesem olardy keshikpeı-aq, osy arada kórýimiz kerek. Júrińiz!

Tańerteńgi saǵat segizdiń shamasy edi. Kapıtan Nemo túste astronomıalyq baıqaý jumysyn júrgizýge tıis edi; olaı bolsa, bizdiń áli de tórt saǵat ýaqytymyz bar-dy.

Osy jerge edáýir kirip jatqan keń qoltyqtyń jaǵalaýymen júrelik dedim men Konselge. Jaǵalaýda, jaǵaǵa taıaý jerdegi muzdar men sýlarda, sútqorektiler myń-myńdap júr edi. Bulardyń kóbi túlender bolatyn. Bular semá-semá bop jatty: ata-túlen semány qorǵaıdy, onyń, qamqorlyǵy arqasynda ana-túlen balalaryn asyraıdy. Aıaqtanyp, býyny qatqan jas «boıdaq» túlender oqshaýlaý jerde ózaldyna asyr salyp oınap júredi.

Túlender jer betimen júrgende sóleket sekirip zorǵa júredi: eń aldymen artqy aıaqtarymen jerdi basyp turady da barlyq denesimen ilgeri qaraı umtylyp qulaıdy, odan keni aldyńǵy eki aıaǵyn búgip, keýdesin jerge tóseıdi de, belin búkireıtedi, sóıtip bókse jaǵyn ilgeri qaraı jyljytady. Osylardy istep bolǵannan keıin artqy eki aıaǵymen turyp, álgi istegenderin taǵy da qaıtalaıdy. Biraq jerde júrýge asa epsiz óte sóleket túlen sýda júzýge kelgende, óziniń qyrarqasynyń ıkemdiligi, janbasynyń súıirligi, júnderiniń qysqa, ári qalyńdyǵy, tabandarynyń jalpaqtyǵy arqasynda sýda óte epti, shapshań bolatyn. Sý betinde, jaǵalaýda tyn alyp jatqanda, bul janýarlardyń túri óte ádemi kórinedi.

Men Konselge osy asa aqyldy janýarlardyń mańdaıy úlken bolatynyn ańǵarttym. Adamdy qospaǵanda, sútqorektilerdiń birde-biriniń mıy túlenniń mıynyń mólsheri teń kele almaıdy. Sondyqtan da túlenderdi tez úıretýge bolady. Ol qolǵa ustaýǵa da tez úırenip ketedi sondyqtan men eger jaqsylap úıretse, balyq aýlaǵan teńizde ań aýlaǵan kezderde túlender adamǵa úlken paıda keltirer edi, ıtterdiń ornyn basar edi degen birqatar natýralıserdiń pikirlerine túgeldeı qosylamyn.

Túlenderdiń kóbi biz qastarynan ótken kezde uıyqtap jatyr edi. Qumnyń ústinde, jaǵadaǵy jartastarda qalyń; joǵarǵy erinderinde tiken murty bar, uzyndyǵy bir jarym, eki metrdeı kádýilgi túlenderdi kórdim; olardyń qulaqtary kózge iliner-ilinbes, úsh buryshty shuntıǵan birdeme edi.

Munda túlenderdiń bir túri — qozǵalmaly qysqa tumsyqty teńiz pilderi de bar edi. Uzyndyǵy on metr osy zor janýarlar, tipti bizdi elegen de joq.

— Bul janýarlar qaýipti emes pe? — dep surady Konsel.

— Joq, — dep jaýap qaıyrdym men, — eger tımeseń qaýipti emes, tıisseń ásirese balalaryna tıisseń bul túlender qatty yzalanady, keıde beıqam ańshylardyń qaıyqtaryn byt-shyt qyp talqandap ta tastaıdy.

— Olaı etýi óte durys qoı,— dedi Konsel.

— Daýym joq.

— Osy aradan eki mıldeı jerde bizdi, osy qoltyqty, ońtústik jelinen qorǵap, teńizge kirip turǵan múıis toqtatty. Bulardyń jartastary tip-tik kelip sýǵa tónip tur edi, irgesinde tolqyn kóbikteri shapshyp jatty.

Kenetten, biz jaqyn tustan kúıis qaıyratyn janýarlardyń ókirgen daýysyn estigendeı boldyq.

— Munda ógizder qaıdan kelip qalǵan? — dep surady Konsel.

— Olar egiz emes, morjdar— dep jaýap qaıyrdym men.

— Qaǵysyp júr me?

— Qaǵysyp, ne alysyp oınap júr.

— Qojaıyn ruqsat etse olardy kórgim keler edi.

— Baryp kórelik, Konsel!

Biz taǵy da qara bazalt jartasty qıalap júrip kettik. Jartasty kesekti órmelep, muz jonyp tastaǵan tep-tegis jotasymen taıǵanaqtaı ilgeri qaraı tarta berdik. Men birneshe ret súrinip, birneshe ret qulap ta qaldym.

Menen kári saq nemese myǵymdaý Konsel, bir de qulaǵan joq, qaıta meni qulaǵan saıyn turǵyzyp jatyp:

— Eger de qojaıyn, adymdańqyrap bassa, teńbe-teńdik saqtap júrýine ońaıyraq bolar edi, — dep qoıady.

Múıistiń ústine shyqqan soń, biz qar jamylǵan baıtaq dalany kórdik, munda morjdar qaptap júr eken.

Janýarlar oınap, asyr salyp júr. Bizge estilgen daýys olardyń oınap júrgen kezdegi daýystary bolyp shyqty.

Morjdardyń órisiniń qasynan ótkennen keıin, meniń qaıtqym keldi. Saǵat tańerteńgi on bir shamasy edi, eger aýa raıy kapıtan Nemoǵa baqylaý jumysyn júrgizýge múmkindik berse, osy kelip toqtaǵan jerimizdiń endigin belgilegende birge bolǵym keldi.

Ras, bul neǵaıbyl-dy. Búkil kók júzin qaptaı japqan qalyń bult, kún kózin áli tasalap tur edi: jer sharynyń aıaq jetpes osynaý qıadaǵy bir buryshyn adamdardan qymtap qalý úshin, qyzǵanshaq kún qasaqana bulttan shyqpaı turǵan sekildi.

Biz irkes-tirkes taý jartastarynyń boıyn qýalap, bolmashy ǵana tarlaý súrleýmen qaıtyp kele jattyq. Saǵat on bir jarymda ózimiz kelip túsken jaǵaǵa da jettik. Kapıtan Nemo bazalt jartastyń ústinde tur eken. Onyń qasynda astronomıalyq aspap-saımandar jatyr. Eki kózi bult tasasyndaǵy kún kózi turǵan soltústik jaq kók jıekte edi.

Men de onyń qasyna baryp, til qatpastan shyǵar kúndi kútip tura berdim. Tús te boldy, biraq keshegideı kún búgin de kórinbedi.

Eger kún erteń túste de kórinbese, onda polústyń qaı jerde ekenin belgilep alam dep áýrelenbeýge de bolatyn edi.

Búgin 20 mart. Erteń 21 mart kúni kún men tún teńeledi, eger kúnniń shashyraǵan sáýlesin esepke almasaq erteń kún kózi kók jıegine batyp ketedi, sóıtip alty aıǵa sozylatyn polústik uzaq tún keledi.

Sentábrdegi kún men túnniń teńelýinen keıin soltústik kókjıeginen shyqqan kún kókti qıalap 21 dekabrge deıin kóterilgen. Sol kúni ońtústik jarty shardaǵy jazǵy kún toqyraýynan bastap ol kún saıyn tómendeı berdi, endi aqyr aıaǵynda, erteń kún kók jıeginde sońǵy ret kórinedi.

Men ózimniń, qaýpim týraly kapıtan Nemomen pikir alystym.

— Siz durys aıtasyz, profesor myrza, — dep jaýap qaıyrdy ol: Eger erteń, kók jıeginen kúnniń qansha bıik belgilep ala almasam, onda bul jumysty alty aıǵa keıin qaldyra turýǵa týra keledi. Biraq, erteń túste kún qas qaqqansha bolsa da kórinip ketse, sáti túsip, biz bul araǵa kún men túnniń teńelýiniń qarsańynda kelgendikten, kúnniń bıiktigin op-ońaı belgilep alamyz.

— Nege olaı, kapıtan?

— Nege deseń kún kók júzinde úlken doǵa jasap aınalyp ótkende, onyń bıiktigin dál belgilep alý óte qıyn bolady. Mundaı jaǵdaıǵa aspap-quraldardyń kórsetkenderi de durys bola bermeıdi.

— Sonda erteń qandaı ózgeris bolady?

— Erteń basqa aspaptardy qoldanbaı-aq, tek bir ǵana hronometrdiń, kómegimen kúnniń bıiktigin dálme-dál belgilep ala alamyn. Eger erteń 21 martta, tús kezinde dóńgelek kún kózin — kók jıegi ortasynan qaq. bólip tursa, biz polústyń qaq ústinde turǵan bolamyz.

— Ia, ol solaı ǵoı,— dedim men. — Biraq ekinshi jaǵynan, bul anyqtama matematıkalyq jaǵynan dál bolyp shyǵar ma eken, óıtkeni kún men túnniń teńelgen kezi tús kezine týra kelmeıdi ǵoı.

— Men muny da bilemin, profesor myrza, biraq dál kelmegende, júz-aq metrge qatelesemiz, al mundaı qateden meniń kózdegen negizgi maqsatyma keler-keter túk zıan joq. Sonymen, erteńge deıin saý bolyńyz!

Kapıtan Nemo «Naýtılýsqa» qaıtyp ketti. Konsel ekeýimiz saǵat beske deıin jaǵalaýdy zerttep jerde qaldyq. Biraq erekshe úlken pıngvın jumyrtqasynan basqa, qyzyqty eshnárse kóre almadyq. Túsi kókshil, áldenendeı bir ıeroglıfke uqsaıtyn ırektermen, bezektermen áshekeılengen osy jumyrtqa, óte qyzyq nárse edi, muny kez kelgen áýesqoı adam myń frankke alǵan bolar edi. Men bul jumyrtqany Konselge berdim; meniń óte saq kómekshim ony buzbaı-jarmaı, qytaıdyń baǵa jetpes farforyndaı-aq, «Naýtılýsqa» alyp keldi, munda ol jumyrtqalar mýzeıiniń vıtırınalarynyń birinen oryn tapty.

Men túlenniń baýyryn óte súısinip jedim, munyń dámi shoshqa etiniń dámindeı eken, sóıtip tamaqtanyp alyp, jatyp qaldym, biraq kúnge tabynatyn ındıalyqtar sekildi, kúndizgi jaryq berýshiniń túste raqym etip bir kórinip ketýin tileýdi de umytqan joq edim.

Erteńine, 21 martta, tańerteńgi saǵat beste kemeniń ústine shyqsam, kapıtan Nemo da sonda tur eken.

— Aýa raıy túzele me degen úmitim bar, —dedi ol maǵan.— Tańerteńgi tamaqtan keıin jaǵaǵa baryp, sol aradan baıqaý jumysyn júrgizetin qolaılyraq bir oryn taýyp alýymyz kerek.

Kapıtanmen bul jóninde kelisip alyp, men Ned Lendke keldim. Oǵan jaǵaǵa baralyq deı barǵamyn. Biraq ol budan bas tartty. Kúnnen kúnge qapalandyryp, kúnnen kúnge ashyndyryp, ony ábden ashý qysyp júrgenin baıqadym. Áıtkenmen, onyń bul jolǵy qasarýy meni onsha qynjyltqan joq, óıtkeni, jaǵada túlender tym kóp edi, sondyqtan áli táýbege kele qoımaǵan kúnákardi bosqa qyzyqtyryp, qytyǵyna tımeý kerek edi.

Tańerteńgi tamaqtan keıin men jaǵalaýǵa bardym. «Naýtılýs» túnde ońtústikke qaraı taǵy da birneshe kılometr júrip ashyq teńizge kelip toqtaǵan eken. Jaǵalaý bizden tórt kılometrdeı jerde edi. Bul tustaǵy jaǵalaýda bıiktigi tórt bes júz metrdeı taý bar eken. Qaıyqta menen basqa, kapıtan Nemo jáne eki matros bar-dy. Baıqaý jumysy úshin kapıtan tek hronometrdi, alystan kóretin dúrbini, barometrdi ǵana alypty.

Jaǵalaýǵa qaraı kele jatqanda biz birneshe kıtti kórdik. Alyp sútqorektiler tynysh sýda asyr salyp júr, men endi adam aıaǵy jetpes osy Ońtústik polús darıasy, aıaýsyz qyrǵynǵa ushyrap júrgen kıtter úshin, eń bir senimdi pana ekenin túsine qoıdym.

Saǵat toǵyzda biz jartasty jaǵalaýǵa da kelip jettik. Kók júzi jadyrap qalyp edi. Tuman da serpile bastaǵan-dy. Kapıtan Nemo týra taýǵa qaraı júrdi, tegi, baıqaý jumysyn júrgizetin oryndy sol taýdyń bir jerinen saılap alǵysy kelse kerek. Bıik, muz qatqan, taıǵaq taýǵa órlep shyǵý óte qıyn boldy. Kapıtan Nemo osy shatqalan tik jarǵa týra órledi, munyń shapshańdyǵy kıik qýǵan ańshylardy da qyzyqtyrǵandaı edi. Men oǵan zorǵa ilesip otyrdym; jerde kóp júrip daǵdylanbaǵan teńizshiniń bulaı shapshań júrip kele jatqanyna men qaıran qaldym.

Taýdyń tóbesine shyqqansha eki saǵat ýaqyt ótti. Taý bıiginen qaraǵanda, aıbyndy, ásem teńiz shalqyp jatty, árirekte siresken qalyń muz jotalary kórinedi. Taýdyń etegi qar jamylǵan appaq jazyq edi. Bizdiń tóbemizdegi bultsyz bulyńǵyrlanyp turdy. Soltústik jaqtan astynǵy bólegin kók jıek qıyp ótkendeı kún kóziniń sheti kórindi. Sýlardaǵy kıtterden júzdegen fontan atylyp turdy. Alysyraqta uıyqtap jatqan kıtteı teńselip «Naýtılýs» tur. Kóz jeter jerge deıingi aınala tóńirek shoǵyrlanǵan quz-jartasty jer.

Taýdyń tóbesine shyqqan boıynda kapıtan Nemo, eń aldymen, keıin baqylaý jumysynyń nátıjesi durys shyǵýy úshin, barometrdiń kómegimen, taýdyń tóbesiniń teńiz deńgeıinen qansha bıik ekenin belgilep aldy.

Saǵat on ekige shırek saǵat ýaqyt qalǵanda, osy ýaqytqa deıin atmosferada shashyraǵan sáýlesi ǵana kórinip turǵan kún kózi kók jıeginen qalyqtap shyǵyp qulazyǵan ıesiz jerge, bizge deıin eshbir adam júzip kórmegen teńizge qyzyl araı nuryn tókti.

Kapıtan Nemo, túzý kórsetetin áınekti dúrbimen kókjıeginiń ústimen, óte úlken doǵa jasap batyp bara jatqan kúndi qadaǵalap qarap turdy. Men hronometrdi qolyma alyp, onyń sıferblatymen óte baıaý jyljyǵan tiline qarap turdym. Meniń júregim atsha týlap jıi soǵa bastady, óıtkeni eger, kún kóziniń teń jartysynyń batýy, tús mezgilimen dóp kelse, onda biz polústiń naq ústinde bolǵanymyz.

— Tús boldy! —dep aıǵaıladym men.

— Ońtústik polús! — dep jaýap qaıyrdy tebirengen daýyspen kapıtan Nemo.

Ol maǵan alystan kóretin dúrbini usyndy. Men onymen qarap jibergende-aq kókjıeginiń kún kózin ortasynan qaq bólip turǵanyna kózim ábden jetti.

Kún kózi taýdyń tóbesine sońǵy sát sáýle túsirip turǵanda-aq taý betkeıimen joǵary qaraı tún kóleńkesi órleı bastap edi.

Kapıtan Nemo meniń ıyǵyma qolyn salyp, kóterińki, saltanatty únmen:

— Profesor myrza, men kapıtan Nemo, bir myń segiz júz alpys segizinshi jyly, jıyrma birinshi mart kúni, Ońtústik polúske nemese 90° endikke jetip, jer sharynyń osy bóleginiń qojasy boldym, — dedi.

— Bul qurylyqqa kimniń atynan qoja bolasyz, kapıtan?

— Týra óz atymnan, profesor myrza!

Osy sózdi aıtty da ol «N» degen altyn árip tigilgen úlken qara týdy kóterip, kók jıeginde áli qyzyl shapaqtary sáýle shashyp turǵan jaryq berýshi kún kózine burylyp:

— Qosh bol, kúnniń kózi! Ósh, nur sáýleli shyraq!

Súńgi, osynaý erkin, shalqar teńizge, sóıtip meniń jańa mekenimdi alty aı boıyna tún perdesimen jaýyp tasta! — dedi.

On besinshi taraý

QAQPANDA

Kelesi kúni, 22 martta, tańerteńgi saǵat altyda «Naýtılýsta» keıin qaıtýǵa daıyndyq jumysy bastaldy. Eń sońy ińir qylany da ǵaıyp bop, tún qarańǵysy basyp ketti. Kún edáýir sýyqty. Aspanda úrker jarqyrap tur. Qaq tóbede Ońtústik kres jarqyraıdy, bunyń bir juldyzy Ońtústik jarty sharda temir qazyq juldyzynyń qyzmetin atqarady.

Termometr nólden on eki gradýs tómen kórsetip tur. Úskirik jel betti jalap barady. Ashyq teńizdiń jaǵalaýlary qabyrshaqtanyp qata bastady, birden-birge búkil teńizdiń de qatyp, muzǵa aınalyp ketýi kádik edi. Alty aıǵa sozylǵan túnde polús darıasy jan jýyǵysyz bop turatyny aıqyn. Bul kezde kıtter ne istep jatty eken? Sirá, olar muzdyń astymen, qatpaıtyn teńizderge qaraı ketip jatqan shyǵar. Qatty aıazdarǵa ábden úırenip alǵan túlender men morjdar osy muz jaılaǵan teńizde qala beredi. Bul janýarlar muzdy alaptarda qatpaıtyn oıyq jasap ala biledi. Osy oıyqtar arqyly olar dem alady. Sýyqqa tóze almaǵan qustar soltústikke, jylyraq jaqqa ushyp ketken kezde polús qurylyǵynyń birden bir qojasy — osy túlender men morjdar bolyp qalady.

Osy arada «Naýtılýs» rezervýrlaryna sý toltyryp alyp, jaılap sý astyna túse bastady. Tereńdigi myń fýt tómen túskende vınt te aınalyp, keme soltústik baǵytqa qaraı, saǵatyna on bes mıl alyp júzip kele jatty. Keshke qaraı biz siresken qalyń muz kúmbezdiń astyna keldik.

«Naýtılýs» oılamaǵan jerden sý astyndaǵy kóshpeli muzdarǵa qaqtyǵysyp qalar dep qaýiptengendikten, onyń terezeleri tas bekitilip, jabylǵan bolatyn. Sondyqtan men kúni boıyna ózimniń qoljazbalarymdy tártipke keltirýmen boldym. Men polústi esime túsirip, oıǵa shomdym.

Biz jer sharynyń adam aıaq baspas sol bir shegine temir jolmen zyrǵyǵan vagondaǵydaı-aq, óte jaıly jaǵdaıda jettik.

Endi sol jaıly jaǵdaıda qaıtyp ta kelemiz. Jolymyzda bizdi kútip turǵan taǵy da ǵajaıyp dúnıe bar ma? Teńizdiń sarqylmas mol asyl qazynasy áli barlyǵynda meniń kúmánim joq bolatyn.

Taǵdyr aıdap, «Naýtılýsqa» kelgennen bergi ótken bes aı jarym ýaqyt ishinde biz on tórt myń le nemese elý alty myń kılometr jol júrgen ekenbiz, osy uzaq saparda biz qandaı ǵajaıyp qorqynyshty, tosyn oqıǵalardy bastan keshirmedik!

Túni boıy bir sekýnd kóz ildirmeı sol kórgenderimniń bári kóz aldymda elestedi de turdy, Krespo aralynyń ormandarynda ańǵa shyqqanymyz da, Torres buǵazynda lajsyz turǵanymyzda, muhıt túbindegi marjan mola da, Seılonnyń injý alynatyn qaırany da, Aravıalyq tonnel de, Vıgo qoltyǵyndaǵy altyn tógilip jatqan jer de, Atlantıda da, Ońtústik polús te — bári de esime túsip, kóz aldymnan ketpeı qoıdy...

Tańǵy saǵat úshte meni keme qatty julqyp oıatyp jiberdi. Men tósegimde otyryp tyńdaı qaldym, biraq osy arada keme kenetten aýytqyp ketti de, meni otyrǵan ornymnan kaıýtanyń ortasyna laqtyryp tastady.

Men qabyrǵalarǵa súıene júrip otyryp, salonǵa keldim. Mundaǵy mebelderdiń bári de oryndarynan qozǵalyp, bári de edende qulap jatyr. Baqytqa qaraı ornyqty vıtrınalardaǵy koleksıalar búlinbepti. Oń jaqta ilýli turǵan sýretter jelimdep tastaǵandaı qabyrǵaǵa japsyrylyp qalǵan da, al sol jaqqa ilingen sýretter qabyrǵadan bir fýt qashyqtap qalypty. «Naýtılýs» oń jaǵyna qaraı jantaıyp, qımylsyz jatyr eken.

Korıdorda júrgen adamdardyń aıaqtarynyń dúbirleri men kómeski daýystar estiledi. Biraq kapıtan Nemo kórinbedi. Men shyqpaqshy bolǵan sátte Ned Lend pen Konsel keldi.

— Bul nemene, ózi? — dep suradym men olardy kórgen boıda.

Men muny qojaıynnan suraıyn dep kelip edim,—dep jaýap qaıyrdy Konsel.

— Myń da bir shaıtan!—dedi kanadalyq. — Ne bolǵanyn men bilemin! «Naýtılýs» qaırańǵa otyryp qalǵan, onyń myna bir jaq qyrynan túsip sileıip jatýyna qaraǵanda, Torres buǵazyndaǵy qaıyrlaǵanynan da myqtyraq otyrsa kerek.

— Biraq, qalaı bolǵan kúnde de, biz áıteýir teńiz betindemiz ǵoı?—dep suradym men.

— Bilmeımin, — dep jaýap qaıyrdy Konsel.

— Muny bilý ońaı ǵoı,— dep men manometrge baryp qaradym, Manometrdiń tili úsh júz alpys metr tereńde turǵanymyzdy kórsetip, meni qaıran qaldyrdy.

— Munysy qalaı? — dedim men tańdanyp.

— Kapıtan Nemodan suraý kerek,— dedi Konsel.

— Biraq ony qaıdan tabýǵa bolady? — dedi Ned Lend.

— Maǵan erińizder,— dedim men joldastaryma.

Biz salonnan shyqtyq. Kitaphanada eshkim joq eken. Men kapıtan Nemo shtýrvalda tur eken degen toqtamǵa keldim. Onda baryp, ony mazalaýdy yńǵaısyz kórdik te, salonǵa qaıtyp keldik.

Ned Lendtiń zar qaǵyp bezektegenin aıtpaı-aq qoıamyn. bul joly onyń kúıip-pisetin oryny da bar edi. Men onyń sary ýaıymǵa salynýyna bóget te bolmadym, jaýap ta qaıyrǵanym joq.

Osylaısha biz «Naýtılýstyń» korıdoryndaǵy qybyr etken dybysqa deıin ańdyp jıyrma mınýttaı otyrdyq, osy arada, kenetten, salonǵa kapıtan Nemo kirip keldi.Ol bizdi baıqamaǵan adam sıaqty boldy. Qashan da salqyn-sabyrly bet ajarynan búgin áldenendeı bir abyrjý belgisi sezilip tur edi. Ol úndemesten kompasqa, manometrge, aqyrynda qartaǵa bardy da kartanyń ońtústik polús teńizi kórsetilgen jerindegi bir núktege suq qolyn apardy.

Men onyń oıyn bólgim kelmedi. Biraq birneshe mınýttan keıin ol burylyp maǵan qaraǵan kezde, men odan:

— Taǵy da bir bóget kezdesip qaldy ma, kapıtan? — dep suradym.

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy ol, — bul joly tótennen bir baqytsyzdyqqa ushyrap qaldyq.

— Eleýli me?

— Yqtımal.

— Qaýipti me?

— Joq.

— «Naýtılýs» qaırańǵa otyryp qaldy ma?

— Ia.

— Ol qalaı otyryp qaldy?

— Tabıǵattyń túsiniksiz bir oıyny, buǵan rúl ustaýshy aıypty emes. Ol qatelesken joq... Biraq biz tartý zańyna qarsy túk isteı almaımyz ǵoı. Adam zańyn attap ótýge bolady, biraq tabıǵat zańyn attap ótýge bolmaıdy!

Bul kez, kapıtan Nemo fılosofıaǵa berile sóılerlikteı, onsha qolaıly kez emes edi. İİİynyna kelgende, onyń bul jaýabynan men túk túsine alǵam joq.

— Osy oqıǵanyń bolýyna ne sebep boldy, sony aıta almas pa ekensiz, kapıtan?—dep suradym men.

— Osy tusta bir opasan zor muz jartas demek muz taý, asty ústine kelip tónkerilip túsken... Muz taýlardyń astyńǵy jaǵyn jyly sý aǵysy jep oıyp tastaǵan kezde, olardyń salmaq túsetin jeri aýysady da, aýdarylyp túsedi. «Naýtılýsqa» osyndaı bir muz taý qulaǵan, Osy aýdarylyp túsken muz taýdyń tómengi jaǵy «Naýtılýsty» ózimen birge ilip áketip, joǵary kótergen de, ony bir jaǵyna qaraı jantaıtyp qoıǵan.

— Rezervýardy bosatyp, kemeni jeńildetip alyp, joǵary kóterilýge bolmaı ma eken?

— Qazir biz sony istep jatyrmyz, profesor myrza. Sýdy qotaryp jatqan nasostardyń shýylyn tyńdap kórińizshi. Manometrdiń tiline qarańyzshy: «Naýtılýs» joǵary kóterilip keledi, biraq sonymen birge muz taý da kóterilip keledi. Ony qandaı da bolsa bir kedergi kezdesip toqtatqansha, bizdiń jaǵdaıymyz ózgermeıdi.

Sóıtip shynynda da, «Naýtılýs» áli on jaǵyna qaraı jantaıyp túsken qalpynda jatyr edi. Biraq óziniń salmaq túsken jeri aýysqan muz taýdyń dóńgelenýi toqtaǵan sátte-aq, «Naýtılýstyń» dereý túzelip, qalpyna qaıta keletini kúmánsiz-di. Alaıda, olaı bola ma joq pa, aýdarylyp bara jatqan muz taý siresken qalyń muzdyń tómengi jaǵyna tirelip qap, bizdi orasan zor kúshpen eki jaqtap qysyp tastap júre me, nemese tipti eki muzdyń arasynda myjylyp qalamyz ba, kim bilgen?

Men «Naýtılýs» kezdesken osy baqytsyz oqıǵanyń aıaǵy nemen tynaryn oılap turǵanymda, kapıtan Nemo manometrdiń tiline qarap tur edi. Muz taýǵa qaqtyǵysyp qalǵannan beri «Naýtılýs» júz elý fýt joǵary kóterilip qalypty, biraq áli sol oń jaqqa qaraı jantaıyp, qyrynan jatqan kúıinde edi.

Kenetten kemeniń korpýsy selk ete tústi. «Naýtılýstyń» túzele bastaǵany aıqyn kórindi. Salonnyń qabyrǵalarynda ilýli turǵan sýretter de retteldi. Qabyrǵalar da tik qalpyna kelip qaldy. Bárimiz jym-jyrt bola qaldyq.Keme korpýsynyń birte-birte jaılap túzelip kele jatqanyn demimizdi ishten tynyp, qadaǵalap, baqylap otyrdyq. Salonnyń edeni jatyq qalpyna keldi.

— Aqyry, áıteýir, túzýlendik-aý! — dedim men.

— Ia, áıteýir túzýlendik,—dedi kapıtan Nemo salonnan shyǵýǵa oqtala berip.

— Biraq biz endi júzip joǵary shyǵa alamyz ba? — dep suradym men.

— Árıne, — dep jaýap qaıyrdy ol,— rezervýarlar áli bosatylyp bolǵan joq, nasostar olardyń ishindegi sýdy túgel qotaryp bolsymen-aq «Naýtılýs» qalqyp teńiz betine shyǵady.

Kapıtan shyǵyp ketti. Sol arada-aq nasostardyń da jumysy toqtap, «Naýtılýs» joǵary kóterilýin qoıa qoıdy. Durysynda da, biz budan ári joǵary kóterile bersek, joǵaryraqtaǵy siresken muzǵa baryp qaqtyǵysyp qalady ekenbiz, sondyqtan teńiz tereńiniń osy deńgeıinde qalýymyz durys edi.

— Meniń oıymsha, jolymyz bolyp, aman qutylyp shyqtyq-aý deımin,— dedi Konsel.

— Ia, bul muz jartastar bizdi op-ońaı-aq myljalap tastaıtyn edi, nemese eń ońdy boldy degende bizdi tutqyn. etken bolar edi. Al onda, aýa qoryn jańalap, toltyryp ala almaǵandyqtan... Biz baqytty ekenbiz, aman qutyldyq!

— Shynymen-aq, aman qutyla qoısa ıgi edik!—dedi Ned Lend kúbirlep.

Kanadalyqpen bosqa talasyp, áýre bolǵym kelmedi de, onyń bul pikirine túk jaýap qaıtarmadym.

Osy mınýtta salon terezeleriniń qaqpaqtary ashyldy da, biz dereý tereze aldyna keldik.

Projektor jaryǵy sýdy jap-jaryq qyp tur edi. Bizden on metrdeı jerde kemeniń eki jaǵynda da bıik muz taý qabyrǵalary jaltyrap kórinip tur. Joǵarǵy jaǵymyz da, tómengi jaǵymyz da sondaı muz edi. Joǵarǵy jaǵymyz tas tóbemizden tónip turǵan siresken jalpaq muz. Tómengi jaǵymyz asty ústine aýdarylyp túsip ornyǵyp qalǵan muz taý. Sonymen, «Naýtılýs» eni jıyrma metrdeı naǵyz muz tonneldiń ishinde tur edi. Biz eshbir qıyndyqsyz-aq budan ne ilgeri qaraı, ne keıin qaraı júzip shyǵa alatyn edik, sóıtip bul aradan birneshe júz metr tómen túsip, siresken muz alabynan shyǵýǵa bolatyn edi.

Tóbede elektr shamy janbasa da, salonnyń ishi jap-jaryq bolyp turdy. Bul «Naýtılýs» projektorynyń muz taýdyń qabyrǵalaryna túsirip turǵan jaryǵynyń sáýlesi bolatyn.

Bul sáýlelerdiń syıqyrly áserin aıtyp berýge tilim jetpeıdi, óıtkeni muz jartastyń árbir budyry, árbir qyry óziniń kirshikteı qurylysyna qaraı áralýan sáýle shashyp tur edi!

Bular, beıne bir sansyz kóp shashylyp jatqan jasyl-kók tústi sapfır men zúmretterdiń qubylyp, toǵysyp jatqan sáýleleri sıaqty bolatyn. Projektor jaryǵy, qalyń dóńes áınekti maıak ishindegi shamdaı, júz ese kúsheıip tur edi.

— Qandaı ádemi! Qandaı kózdiń jaýyn alarlyq ádemilik! — dep Konsel máz bolyp otyrdy.

— Ia,— dedim men, — bul esten ketpeıtin kórinis! Durys emes pe, Ned?

— Ia, myń da bir shaıtan, munyńyz durys! — dep moıyndady kanadalyq. — Muny lajsyzdan moıyndaǵanyma yza da bolyp otyrmyn. Men eshýaqytta mundaı nárseni kórgen emespin! Biraq tek men osy kórinis bizge óte qymbatqa túse me dep qorqamyn. Tabıǵat óziniń qupıa syryn adamnyń asha berýin onsha jaqsy kórmeıdi.

Ned Lendtiń bul sózi durys edi. Bul kórinis adam úshin tym ádemi edi.

Kenetten Konsel daýystap jiberdi de men oǵan jalt qaradym.

— Ne boldy? — dep suradym men.

— Qojaıyn kózin juma qoısyn! Qojaıyn qaramaı-aq qoısyn!

Osyny aıtty da Konsel qolymen kózin basa qoıdy.

— Biraq, dosym, ne boldy, saǵan?

— Men kózimnen aıryldym!

Men terezege qarap qaldym da, biraq sol arada-aq kózimdi taıdyra qoıdym, óıtkeni jarqyraǵan ótkir sáýle kózimdi qaryp jiberdi.

Ne bolǵanyn men endi túsindim: «Naýtılýs» bar pármenimen ilgeri jyljyǵan eken. Biz bir orynda turǵanda, muz qabyrǵalarǵa jyltyldap túsken projektor sáýlesi keme qozǵalǵannan keıin, jarqyraǵan tutas sáýlege aınalyp ketipti. Álginde ǵana jalt-jult etip turǵan mıllıarttaǵan merýert sáýleler, endi bir arnaǵa quıylyp, «Naýtılýs» naızaǵaıdaı jarqyldaǵan sáýleniń arasymen júrip kele jatyr edi.

Salon terezeleriniń qaqpaqtary jabyldy. Ótkir jaryqqa shaǵylǵan kózimizdi qolymyzben basa qoıdyq, biraq kúnge uzaq qarap turǵannan keıin, kózdiń aldynan ótip jatatyn seldir jaryq elesi sıaqty kózimizdiń aldynan deste-deste sáýleli sheńberler ótip jatty.

Kózimiz tolyq daǵdyly qalpyna kelgenshe, edáýir ýaqyt ótti.

Aqyr aıaǵynda kózimizden qolymyzdy da aldyq.

— Adal sózim, — dedi Konsel.— Eger maǵan bireý osyndaı ǵajapty kórdim dese, men nanbas edim.

— Men buǵan qazirdiń ózinde-aq senbeımin, — dedi kanadalyq.

— Qurylyqqa qaıtqannan keıin, — dedi sózin ári qaraı jalǵastyryp Konsel, — tabıǵattyń osynshalyq kóp ǵajaıyp dúnıelerin kórgen bizder úshin el-jurt bar jerdegi dúnıe, adam qoldarymen jasalǵan sán-saltanattardyń kórinisi qandaı jabaıy, qandaı súrensiz bolyp kóriner eken? Joq, bizdi endi kúnde kórip júrgen daǵdyly dúnıe qanaǵattandyra almaıdy!

Eshnársege eligýdi bilmeıtinderdiń ishindegi eń baryp turǵany flamandyq Konseldiń osylaı sóıleýi, bizdiń qalaı rýhtanyp kele jatqanymyzdy aıqyn kórsete alady ǵoı. Biraq kanadalyq bizdiń bal toly bóshkemizge bir qasyq qara maı quıyp jiberýdi umytqan joq eken.

— Eldi-jurtty dúnıe? — dep qaıtalady ol, basyn shaıqap. — Qapalanbańyz, Konsel dostym, biz ol dúnıeni eshýaqytta kóreshek emespiz!

Keme taǵy da bir nársege soǵylyp qalǵan kezde, saǵat tańǵy bes edi, bul joly ol qarsy aldyndaǵy birdemege qaqtyǵyp qaldy. «Naýtılýstyń» tumsyq jaǵyndaǵy uzyn tistiń muz jartasqa tıgenin men bile qoıdym. sirá, qaqtyqpaı ótý ońaı emes, muz jartasty osy tonnelde, rúl ustaýshy kemeni oıdaǵydaı baǵyttap otyra almasa kerek. Kapıtan Nemo bul kederginiń de ebin taýyp, keme baǵytyn ózgertip, tonneldiń ırek boıymen alǵa qaraı júze berermiz dep oılap edim. Biraq bul oıym bolmaı «Naýtılýs» art jaǵymen keıin qaraı júrdi.

— Biz keıin qaıttyq pa? — dep surady Konsel.

— Ia,— dep jaýap qaıyrdym men. — Tonneldiń bul janynda óter jol bolmasa kerek.

— Olaı bolǵanda...

— Olaı bolǵanda, biz keıin qaıtyp, tonneldiń ońtústik oıyǵy arqyly shyǵatyn bolamyz. Bul qıyn emes.

Buǵan ózim senbesem de, joldastarymdy sendirip, kóńilderin jaıǵaǵym keldi.

«Naýtılýs» keıin qaraı júrisin barǵan saıyn tezdete kelip, endi bar pármenimen zyrǵyp kele jatty.

— Bul unamdy kidiris emes, — dep qaldy Ned Lend.

— Báribir shyǵatyn bolsaq, biz úshin birneshe saǵat kidirgennen keler-keter túk joq qoı! — dedi Konsel.

— Ia, — dep jaýap qaıyrdy Ned Lend, — eger tek shyǵa alsaq.

Men kitaphanaǵa bardym da, salonǵa qaıta qaıtyp keldim. Meniń joldastarym jaıymen ǵana dıvanda otyr eken. Keshikpeı-aq men de bir dıvanǵa otyryp, ózimdi zorlap kitap oqymaq boldym, biraq meniń kózim kitap joldarymen júgirdi de otyrdy.

— Qojaıyn qyzyq kitap oqyp otyr ma eken? — dep surady Konsel shırek saǵat ótkennen keıin qasyma kelip.

— Óte qyzyq kitap,— dep jaýap qaıyrdym men.

— Buǵan men de kúmánsiz edim. Qojaıyn óz kitabyn oqyp otyr ǵoı.

Shynynda men ózimniń «Teńiz túbiniń qupıalary» degen kitabymdy ustap otyr ekenmin, muny ózim múlde baıqamappyn da. Kitapty jaba qoıdym da, salonnyń ishinde árili-berili júre bastadym. Ned pen Konsel meniń oıymdy bólgisi kelmeı oryndarynan turyp, shyǵatyn esikke qaraı júrdi.

— Ketpeńiz, dostarym,— dedim men olarǵa, — tonnelden qashan shyqqansha birge bolalyq.

— Qojaıynyń erki bilsin,— dedi Konsel.

Osylaısha birneshe saǵat ýaqyt ótti. Men álisin-áli qabyrǵadaǵy aspap-quraldarǵa qarap qoıyp otyrdym. Monometrdiń tili, bizdiń qashannan úsh júz metr tereńde ekenimizdi kórsetti. Kompas — baǵytymyz ońtústik baǵyt ekenin, lag osyndaı tap-tar. aralyqta saǵatyna jıyrma-mıl alyp, óte shapshań júrip kele jatqanymyzdy kórsetip tur edi. Al, kapıtan Nemo bir mınýt bir jylǵa turatyn jaǵdaıda shapshańdyqtyń qandaıy bolsa da, artyq bolmaıtynyn jaqsy biletin adamdy.

Saǵat segizden bes mınýt ketkende keme taǵy.da bir nársege soqtyǵyp qaldy. Bul joly kemeniń art jaǵy soǵyldy. Men qup-qý bolyp kettim. Joldastarym oryndarynan ushyp-ushyp turyp meniń qasyma keldi. Men Konseldiń qolyn qystym. Biz bir-birimizdi kóz qarasymyzben ǵana uǵynystyq, al munyń ózi, til qatyp sóıleskennen de túsinikti boldy.

Osy mınýtta salonǵa kapıtan Nemo da kirip keldi.

Men qasyna jetip bardym da:

— Ońtústikke qaraı da jol joq pa eken? — dep suradym.

— Ia, profesor myrza, — tóńkerilip túsken muz taý, bizdiń shyǵar jolymyzdy bitep tastapty.

— Biz qaqpanǵa tústik pe, sóıtip?

— Ia.

On altynshy taraý

AÝANYŃ JETKİLİKSİZDİGİ

Sonymen, «Naýtılýs», qyl ótpes, qalyń muz taýlardyń qorshaýynda qaldy. Biz muz tutqyny boldyq.

Kanadalyq judyryǵymen stoldy uryp-uryp qoıdy. Konsel úndegen joq. Men kóz aıyrmaı kapıtanǵa qarap qalyppyn. Onyń bet ajarynda eshqandaı qobaljý nyshany joq edi. Eki qolyn keýdesine aıqastyryp salyp, oılandy da turdy.

«Naýtılýs» toqtap tur.

Kapıtan Nemo til qatty.

— Myrzalar, — dedi ol salqyn-sabyrly shyraımen, — qazirgi jaǵdaıda ómirmen qoshtasýymyzdyń eki túrli múmkinshiligi bar.

Osy jumbaq adam bizge matematıka páninen stýdentterge leksıa oqyp turǵan profesorsha sóıledi.

— Munyń birinshisi — bizdi ne muz basyp qalýy kerek, ekinshisi — aýa jetpegendikten tunshyǵyp ólý. Ashtan ólemiz dep men túk qoryqpaımyn, óıtkeni «Naýtılýstaǵy» azyq-túlik qory biz ólgenshe mol jetedi. Sonymen, osy eki múmkinshilikti salmaqtap kórelik.

— Tunshyǵyp ólemiz dep qorqatyn túk joq pa dep oılaımyn, kapıtan,— dedim men, — rezervýarlarda tyǵyz aýa toly ǵoı.

— Ol durys,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan, — biraq ol bizge eki kúnge jetedi. Bizdiń sý astynda bolǵanymyzǵa otyz alty saǵat bolyp qaldy ǵoı, al kemeniń ishindegi tyǵyz aýa jańalaýdy kerek etedi. Qyryq segiz saǵattan keıin aýa qory sarqylady.

— Budan shyǵatyn qorytyndy: aýa qory taýsylǵansha, biz bul qorshaýdan shyǵyp úlgirýimiz kerek, kapıtan.

— Muny istep baǵamyz ǵoı. Muz qabyrǵalaryn da burǵylap kóremiz.

— Qaı jaǵynan? — dep suradym men.

— Ony bizge zond kórsetýi kerek. Men qazir «Naýtılýsty» muz tordyń túbine otyrǵyzamyn. Sodan keıin matrostar skafandr kıip shyǵady da, muzdyń qaı jaǵynyń juqalaý ekenin biledi.

Salon terezeleriniń qaqpaqtaryn ashýǵa bola ma?

— Árıne. Biz qazir bir orynda turmyz ǵoı.

Kapıtan Nemo salonnan shyǵyp ketti. Keshikpeı-aq rezervýarlarǵa sý jiberip jatqan dybystar da esitildi. «Naýtılýs» tereńdigi úsh júz elý metrdeı muz úńgirdiń túbine tústi.

— Dostarym,— dedim men Konsel men Ned Lendke, — biz óte qaýipti jaǵdaıda turmyz, biraq ózderińizge tán er kóńildiligińiz ben qaırat-jigerlerińizden aıyrylmaıtyndyqtaryńyzda, eńselerińizdiń túspeıtindiginde meniń eshbir kúmánim joq.

— Profesor myrza, mundaı mınýtta men sizge ókpe artyp, shaǵynýym bylaı tursyn, bárimizge ortaq is úshin, osy qaterli qaýipten aman qutylyp shyǵý úshin ne isteý kerek bolsa, sonyń bárin de isteýge daıynmyn, buǵan senýińizge bolady, — dedi kanadalyq.

— Mine sóz, Ned!—dep jaýap qaıyrdym men, kanadalyqtyń qolyn qysyp.

— Buǵan qosa aıtarym,— dedi ol, — men súńgini ustaı bilgenimdeı, qaılany da jaqsy ustaı biletin adammyn, eger kapıtan Nemoǵa paıdam tıetin bolsa, ol meni paıdalana bersin.

— Sizdiń kómegińizden onyń bas tartpaıtyndyǵynda meniń kúmánim joq. Júrińiz, Ned.

Men kanadalyqpen birge kıim aýystyryp kıetin bólmege bardym, «Naýtılýstyń» matrostary skafandrlaryn kıip jatyr eken. Men kapıtan Nemoǵa kanadalyqtyń usynysyn aıttym, ol ony sózge kelmeı-aq qabyl aldy.

Ned Lend matrostarmen birge skafandr kıdi. Bulardyń bári de rezervýardan tyń aýa toltyryp alǵan rokveırol apparatyn arqasyna asyp aldy, — munyń ózi «Naýtılýstaǵy» jalpy aýa qoryn kemitti, biraq buny orynsyz shyǵyn deýge bolmaıtyn edi. Al rýmkorf lampasynyń myna samaladaı jaryqta keregi joq-ty.

Ned skafandr kıgennen keıin men salonǵa qaıtyp keldim, salon terezeleriniń qaqpaqtary ashyq eken. Konsel ekeýimiz terezeniń aldyna baryp otyryp, «Naýtılýsty» qorshap turǵan muz qabyrǵalardy qaraı bastadyq.

Birneshe mınýttan keıin on eki súńgýshiniń muz edenge túskenin kórdik. Bulardyń ishinde boıy uzyn Ned Lendti birden tanýǵa bolatyn edi. Kapıtan Nemo da osy toptyń ishinde bolatyn.

Muzdy shabýǵa kirispes buryn ol, barlaý retinde, muzdy burǵylap tesip kórýge qosty, muny — muzdy oıý úshin eń qolaıly baǵytty bilip alý úshin istep edi. Matrostar uzyn burǵylarmen qabyrǵany burǵylaı bastady, biraq burǵy on bes metrge deıin barsa da sýǵa jete almady. Tonneldiń tóbesin burǵylaýdyń qısyny joq edi, óıtkeni onyń qalyńdyǵy keminde tórt júz metr bolatyn. Solaı bolǵandyqtan, kapıtan Nemo muzdyń edenin burǵalatty. Muz edenniń qalyńdyǵy on metrden aspaıdy eken. Olaı bolsa, endi «Naýtılýs» sıatyndaı etip, muz edendi oıý kerek boldy, demek «Naýtılýs» sý astyna túse alatyn oıyq jasaý kerek edi, bul úshin alty myń jarymdaı tekshe metr muz shabý qajet.

Súńgýshiler bul jumysqa dereý kirisip, muny eselegen jigermen istep jatty. Kapıtan Nemo qıynshylyq keltiretin bolǵandyqtan, oıyqty «Naýtılýstyń» astynan oıdyrmaı, kemeniń sol jaǵynan segiz metrdeı jerden oıdyrdy. Súńgýshiler eń aldymen muzǵa sopaqshalaý kelgen óte úlken syzyq syzyp aldy da, árqaısysy ár jerinde turyp alyp jumysqa kiristi. Olardyń qaılalary muzǵa qatarlasa kirip, iriiri muz kesekterdi oıyp shyǵara bastady.

Bul jumysta mynadaı bir qyzyqty oqıǵa kózge tústi: muzdy shapqanda oıylyp túsken úlken-úlken kesek muzdar, ara salmaǵy sýdan jeńil bolǵandyqtan, óz-ózinen joǵary kóterilip, tonneldiń tóbesine qaraı qalqyp shyǵyp otyrdy, sóıtip muz eden juqarǵan saıyn muz tóbe qalyńdaı berdi. Biraq bul bizdi qapalandyrǵan joq, óıtkeni eden juqaryp kele jatyr edi!

Ned Lend eki saǵat jumys istegennen keıin sharshap, qaıtyp keldi. Onyń jáne osymen birge istegen basqa da joldastarynyń ornyna, endi kemedegi tyń matrostar shyqty, olarǵa qosylyp Konsel ekeýmiz de shyqtyq. Bizdiń jumysymyzdy kapıtannyń kómekshisi basqardy.

Sý maǵan óte sýyq bolyp kórindi, biraq qaılamen biraz jumys istesimen-aq jylynyp kettim. Qysym otyz atmosfera bolsa da, jumys isteýime eshqandaı kedergi kelgen joq.

Eki saǵat jumys istep as isheıin, dem alaıyn. dep qaıtyp kelgenimde Rýkveırol apparatynyń taza aýasy men «Naýtılýstyń» ishindegi kómirqyshqyly toly, aýyrlap ketken aýasynyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty birden sezdim. Kemedegi aýa qyryq segiz saǵattaı ýaqyt jańalanǵan joq-ty, sondyqtan ol dem alý úshin jaramsyzdaý bolyp qalǵan edi.

On eki saǵat boıy úzdiksiz jumys istegende, belgilengen kólemniń tereńdigin bir metrge ǵana jetkize aldyq. Eger árbir metr úshin budan bylaı da on eki saǵattan jumys isteý kerek bolsa, onda bul. jumysty aıaqtap shyǵý úshin áli de bes tún, tórt kún kerek bolar edi.

— Bes tún, tórt kún! — dedim men joldastaryma! — Al bizdiń rezervýarlarymyzdaǵy aýa qory eki-aq táýlikke jetedi!

— Ony aıtpaǵannyń ózinde de osy laǵnet túrmeden shyqqannan keıin de, birden sý betine shyǵa almaıtyndyqtan bizge siresken muz astymen taǵyda biraz júrýge týra keledi ǵoı áli,— dep qosyp qoıdy Ned Lend.

Ned Lendtiń bul pikiri ádil pikir edi. Shynynda da, erkin aýaǵa shyqqansha qansha ýaqyt kerek ekenin belgilep alý múmkin emes-ti, al ol solaı bolsa, «Naýtılýs» sý betine shyqqanǵa deıin biz tunshyǵyp ólip te qalmaımyz ba? Bálkim, bizdiń bárimizdiń de molamyz osy muz úńgirden buıyryp turǵan shyǵar...

Jaǵdaıymyz shynynda da qyl ústinde turǵan jaǵdaı edi. Biraq biz osy tónip turǵan qaýipten taısalǵamyz joq, árqaısymyz da aqyryna deıin óz boryshymyzdy ótep shyǵýǵa bel baıladyq.

Men aldyn-ala boljaǵandaı, túnde oıyq bir metrdeı ǵana tereńdepti. Tańerteń skafandr kıip, muzǵa shyqqan kezimde, men tonneldiń eki jaq qabyrǵasynyń bir-birine jaqyndaı bastaǵanyn, súńgýshilerdiń jumysy jylyta almaǵan qabyrǵaǵa taıaý sýdyń qata bastaǵanyn baıqadym.

Munyń ózi jańadan paıda bolǵan óte qaterli qaýip edi, qaýip bolǵanda osy qorshaýdan aman qutylyp shyǵamyz ba dep oılap tapqan jalǵyz amalymyzdyń ózin joqqa shyǵarǵaly turǵan qaýip edi. Sýdy qalaı qatyrmaýǵa bolady, «Naýtılýsty» jup-juqa áınekteı byt-shyt qylǵaly bir-birine jaqyndap kele jatqan muz taýdyń qabyrǵalaryn qalaı toqtatýǵa bolady?

Men ózimniń joldastaryma bul jańa qaýip týraly eshnárse aıtpadym. Qorshaýdan aman qutylyp shyǵý úshin yntalana eńbektenip júrgen adamdardyń taýyn shaǵyp, eńsesin túsirýdiń qajeti qansha? Biraq, kemege qaıtyp kelgennen keıin, men kapıtan Nemoǵa osy eleýli qaýip týraly habar berdim.

— Men de muny baıqadym, — dedi ol sabyrly daýyspen, bul daýysta eshqandaı abyrjý nyshany joq edi .— Bul bir tyń qaýip, buǵan qarsy meniń ister eshbir amalym joq. Munyń birden bir sharasy — sý qatpas buryn, osy qaqpannan qutylyp shyǵý. Munyń baılaýy osy.

«Munyń baılaýy osy» dedi ol. Osylaı sóılesý ónerin úırenetin ýaqyt maǵan da jetse kerek edi!..

Kúni boıyna men birneshe ret muzǵa shyǵyp, yntamdy sala qaılamen jumys istedim. Bul jumys maǵan edáýir jiger berdi. Munyń ústine, jumys isteý — «Naýtılýstan» shyǵyp, ottegi óte az, tynysty taryltqan keme aýasynyń ornyna rezervýardan alynǵan taza aýa jutý degen sóz edi.

Keshke qaraı oıyq taǵy da bir metrdeı tereńdedi.

Kemege qaıtyp kelgenimde kómir qyshqyly toly aýany jutyp jiberip, tunshyǵyp qala jazdadym. Áttegen-aı, osy dem alý úshin óte zıandy gazdy jutyp otyratyn hımıalyq quraldyń bolmaýy qandaı ókinishti! Otteginen biz kemistik kórmes edik. Ol bizdi qorshap turǵan sýda óte kóp, batareıanyń elektr togimen sýdan ajyratyp biz ony op-ońaı-aq óndirip alar edik. Men osyny oılap otyrdym da, budan da bas tarttym, óıtkeni biz dem shyǵarǵanda paıda bolǵan, kemeni toltyryp turǵan kómir qyshqylynan atmosferany tazalaý máselesi qazir báribir sheshilmeıtin edi. Kómir qyshqylyn jutqyzý úshin úlken ydysqa ashshy natrııdy toltyryp, ony. aralastyryp otyrý kerek. Biraq ondaı ashshy natrıı de, onyń ornyna qoldanatyn basqa eshteńe de «Naýtılýsta» joq edi.

Keshke qaraı kapıtan Nemoǵa, rezervýarlardyń shúmegin ashyp, kemeniń atmosferasyna birneshe tekshe metr aýa jiberýge týra keldi. Eger ol muny istemegende, biz erteńine oıanbaǵan bolar edik.

Kelesi kún, 26 martta, men zaboıshıktik jumysyma qaıta kirisip, oıyqtyń besinshi metriniń muzyn shaýyp turdym. Kemeniń eki jaǵyndaǵy muz qabyrǵalar da, tonneldiń tóbesi de barǵan saıyn tarylyp jaqyndap qalypty. Jumys qarqynyna qaraǵanda, «Naýtılýs» bul aradan bosap shyqpas buryn-aq muzdar bir-birine qosylyp qalatyn túri bar.

Meniń, osy sekýndta múldem eńsem túsip ketti. Qolymnan qaılam da túsip kete jazdady. Aýa jetpeı tunshyǵyp, nemese tasqa aınalǵan sýǵa janshylyp báribir óletin bolǵasyn muzdy shaýyp qajeti ne?

— Men, áldenendeı bir zor jaıynnyń jabylyp bara jatqan arandaı aýzynda turǵandaı boldym.

Osy mınýtta bizdiń tobymyzdyń jumysyn basqaryp, ózi de qaılamen júz shabysyp júrgen kapıtan Nemomeniń qasymnan ótti. Men ony toqtatyp, qolymmen nusqap, bizdiń túrmemizdiń qabyrǵalaryn kórsettim. Ótken túnniń ishinde bul qabyrǵalar kemege eń kem degende, tórt metrdeı jaqyndap qalǵan edi.

Kapıtan meniń ne aıtpaqshy bolǵanymdy túsindi de, maǵan erip júr degendeı belgi berdi.

Biz kemege qaıtyp keldik.

Skafandrdy sheship, kapıtanǵa ilese men de salonǵa bardym.

— Aronaks myrza, — dedi ol, — bizge qandaıda bolsa bir qaharmandyq shara qoldanýǵa týra keledi, áıtpese myna muzdarǵa myryshtan beter jabysyp qalyp júrermiz.

— Ia,— dep jaýap qaıyrdym men, — biraq ne isteı alamyz?

— O,— dep qaldy ol,— eger meniń «Naýtılýsym» osy qysymǵa tótep bere alatyndaı, janshylyp japyrylyp qalmaıtyndaı berik bolar ma edi, shirkin!

— Onda ne bolar edi? — dep suradym men kapıtannyń aıtaıyn degenine túsinbeı.

— Onda ne bolatyny sizge túsinikti emes pe, onda sýdyń qatqany bizge úlken kómek bolar edi, óıtkeni sý muzǵa aınalǵannan keıin onyń kólemi de ulǵaıýǵa tıis qoı, sondyqtan ol bizdi tutqyn qyp turǵan myna muzdy tas bop ketse de talqandap jaryp jiberer edi. Munyń ózi bizdi apatqa ushyratpas edi, qaıta sol apattan qutqarar edi ǵoı, siz muny qalaı túsinbeı otyrsyz?

— Ia, kapıtan, bul múmkin. Biraq «Naýtılýs» qansha berik bolsa da, mundaı zor qysymǵa tótep bere almas edi, taýdyń myna qabyrǵalary ony qaımyjyqtaı qyp janshyp jiberer edi.

— Men muny da bilemin, profesor. Sondyqtan da men qaırymdy tabıǵattan kútpeımin, ózimnen kútemin qalaı bolǵan kúnde de budan bylaı sýdyń qatýyna jol. bermeý kerek! Sýdyń qatýyn toqtatý kerek bolady! Qazir tek eki búıirdegi qabyrǵa ǵana qysyp kele jatqan joq, sonymen qatar, «Naýtılýstyń» aldyńǵy jaǵy men artqy jaǵynda on fýttaı-aq sý orny qalyp otyr... Bizdiń muz úńgirimiz jan-jaǵynan birdeı tarylyp keledi!

— Rezervýarlardaǵy aýa qory endi qansha ýaqytqa jetedi? — dep suradym men.

Kapıtan maǵan qarady da?

— Arǵy kúni,— dedi sál kidirińkirep, — rezervýarlar múldem bosaıtyn bolady.

Meniń mańdaıymnan sýyq ter burq ete tústi. Biraq bul jaýaptyń meni tańdandyrarlyq túgi de joq-ty, óıtkeni «Naýtılýs» teńiz astyna 22 martta, polúste tústi, sodan qaıtyp shyqqan joq, búgin 26 mart, — olaı bolsa, bes kún boıy kemedegi aýa qorymen paıdalanyp keldik. Munyń ústine, muz shabýshylarǵa da, kóptegen aýa qory ustaldy.

Qazir men osyny jazyp otyrǵanda, sol bastan keshken sumdyq oqıǵalar kóz aldymnan ketpeı, tulaboıymdy qorqynysh sezimi bılep, aýa jetpeı alqyna dem alamyn.

Bul sátte kapıtan Nemo bir jerge qadala qarap, qalyń oıǵa shomyp únsiz tur edi.

Kenetten, men áldenendeı bir oı ony serpiltip jibergenin baıqadym. Alǵashynda bul oıdy mise tutpaǵandaı qomsynǵandaı boldy. Biraq keıin onyń aýzynan:

— Qaınaǵan sý! Qaınaǵan sý! — degen sóz shyǵyp ketti.

— Qaınaǵan sý?! — dep qaldym men. de daýystap.

— Ia, profesor. Bizdiń turǵan jerimizdiń kólemi óte shaǵyn. «Naýtılýstyń» nasostarynan úzdiksiz aqqan ystyq sý aǵyny bizdi qorshaǵan sýdyń temperatýrasyn kóterip, onyń qatýyn toqtatýy kerek.

— Bul tásildi de synap kórý kerek,—dedim men.

— Synap kórelik, profesor myrza.

Syrtqa qoıylǵan termometr nólden jeti gradýs tómen kórsetip tur.

Men kapıtan Nemoǵa ilesip kambýzǵa bardym. Onda teńiz sýyn tushytatyn, sý qaınatatyn úlken qazan bar eken. Qazanǵa toltyra sý quıyldy, «Naýtılýstyń» elektr batereıalary bar qýatynsha sý júretin óńeshterdi jylyta bastady. Birneshe mınýttyń ishinde sý da qaınady. Nasostar qaınaǵan sýdy syrtqa aǵyzyp, ornyna qaıtadan sýyq sý toltyryp, qaınatyp jatty, elektr batereıalar berip turǵan jylylyq áserinen óńeshter arqyly ótip jatqan sýyq sý júz gradýsqa deıin qaınap shyǵyp turdy.

Ystyq sýdy úsh saǵat úzdiksiz aǵyzǵannan keıin synap baǵanasy bir gradýs joǵary kóterildi de, nolden tómengi alty gradýsty kórsetti. Taǵy bir eki saǵat ýaqyt ótkenen keıin synap baǵanasy tórt gradýska deıin kóterildi.

— Bul áser etti! — dedim men kapıtanǵa termometrge qarap alyp.— Endi isimiz ońǵarylatyn boldy.

— Ia, — dep jaýap qaıyrdy kapıtan,— men de solaı dep oılaımyn. Endi tek tunshyǵý qaýpinen aman qutylý ǵana qaldy.

Tún boıyna sýdyń temperatýrasy nolden tómengi bir gradýsqa kóterildi. Odan ári kóterýge qansha kúsh jumsalsa da bolmaı qoıdy. Biraq munyń qajeti. de joq edi, sýdyń qatýy toqtalǵan-dy. Kelesi kúni, 27 martta, tańerteń oıyqtyń tereńdigi alty metrge jetti. Sonymen, endi tek tórt metr muz shabý ǵana qalǵan-dy. Al, bul úshin áli de qyryq segiz saǵat jumys isteý kerek edi.

Bul kúni «Naýtılýstyń» — ishindegi aýa jańartylǵan joq, óıtkeni rezervýarlarda qalǵan bolmashy aýa qoryn, kapıtan Nemo sý astyndaǵy jumysqa qaldyrǵandy. Kemede dem alý saǵat saıyn qıyndap bara jatty.

Kókiregimdi zildeı birdeme basyp turǵan sıaqty. Kúndizgi saǵat úshte aýa jetispeýshilik azaby adam tózgisiz boldy. Men úzdiksiz esinep «Naýtılýstaǵy» aýyrlap ketken atmosferadan jan bitirip, dátke qýat beretin ottegi atomdaryn izdep, aýany ústi-ústine jutýmen boldym, biraq ottegi biz dem alǵan saıyn birden birge azaıyp, bitip bara jatty.

Men qozǵala almaıtyn halge jettim. Mıym da qyzmet isteýden qaldy. Ábden álsirep sulyq jattym da qoıdym.

Meırimdi Konsel, áli bitip, ózi de qulaýǵa jaqyn júrse de meni bir sekýnd eskerýsiz qaldyrmady. Ol meniń qolymdy ustap, kóńilimdi aýlap otyryp, oqtyn-oqtyn:

— Áttegene-aı, dem almaýǵa halim kelip, ózime degen aýany, qojaıynǵa saqtasamshy! — dep sybyrlap ta qoıady.

Bul sózderdi estigende men kózime jas iriktim.

Kemeniń ishinde dem alý ne ǵurlym qıyn bolǵan saıyn, jumysqa shyǵatyn kezegimiz kelgende skafandrlarymyzdy da sol ǵurlym asyǵa kıetin boldyq. Qaılalar muzǵa qarsh-qursh tıip jatty. Sharshaǵandyqtan ıyqtarymyz ben arqamyz kótertpeı qoıdy. Qolymyzdy múıiz basyp ketti, biraq keýdeńdi kere taza aýa jutyp kádýlgideı dem alǵan soń, deneńniń sal-sal bolýy, syrqyrap aýyrýy degen nemene, táıiri!

Biraq solaı bola tursa da belgili merzimnen ári sý astynda eshkim qalmaıtyn.

Eki saǵat jumys istegennen keıin, bárimiz de kemedegi aýyr atmosferada — azap sheńgelinde qalǵan joldastarymyzǵa taza aýasy bar rezervýardy berip, olardy qaıta adam qataryna qosyp, serpiltip alýǵa asyǵatynbyz.

Qatań tártiptilikti bas bolyp, kapıtan Nemonyń ózi kórsetetin-di. Jumys merzimi bitkennen keıin, ol qadań basyp, ýly atmosferaly kemege qaıtatyn. Onyń bet-ajary burynǵysynsha baıypty bolatyn, aýzynan qynjylǵan sóz de shyqpaıtyn.

Bul kúni jumys óte qyzý túrde isteldi. Bir táýliktiń ishinde taǵy da eki metr muz oıyldy, endi sý men eki ortamyzda qalyńdyǵy eki-aq metr muz qaldy.

Biraq Rýkveırol apparattaryndaǵy aýa qorynan basqa aýa toltyrylǵan rezervýarlar múldem bosap qalǵan-dy.

Men kemege qaıtyp kelip, skafandrdy sheshken kezimde, tunshyǵyp qala jazdadym. Túndi qalaı ótkizdiń deseńizshi. Ony sýrettep jazýǵa bolmaıdy,— mundaı aýyr azapty sózben aıtyp jetkizý múmkin emes.

Erteńine tańerteń meniń demalysym burynǵydan da qıyndap ketti. Bas aýrýdyń ústine, endi basym aınalyp, júrgende mas adamdaı táltirekteıtin boldym. Joldastarym da men sıaqty aýyr azap shegýde edi. Matrostardyń keıbireýleri qyryldap jatty.

Biz muz tutqyny bolǵannan beri bes kún ótip, altynshy kún bolyp edi, bul kúni kapıtan Nemo, qaılamen istelip jatqan jumystyń qarqyny tym baıaý ekenin, aýa qory bul jumys aıaqtalmas buryn sarqylyp qalatynyn uǵyp, teńiz ben eki ortamyzdaǵy muzdy basqa tásilmen buzyp kórmek boldy. Bul adam óziniń jarqyn aqyldylyǵyn da, qaınaǵan jigerin de, salqyn qandylyǵyn da túgel saqtaǵan edi. Ol qajyrlyǵynyń arqasynda dene azabyn elemeı qoıdy. Ol únemi oılaýmen, izdenýmen, árekettenýmen boldy.

Onyń buıryǵy boıynsha «Naýtılýstyń» rezervýarlaryndaǵy sýlardyń birazy qotaryldy.

Sosyn keme muzdan kóterilip, biz sopaqsha úlken oıyqtyń tusyna kelip turdyq. Budan keıin rezervýarlar qaıta sýǵa toltyryldy da, «Naýtılýs» oıyqtyń túbine túsirildi.Matrostardyń bári kemege kaıtyp keldi, qaýsyrmaly esik te tas bekitilip jabyldy.

«Naýtılýs» endi, myń jerinen burǵylanǵan qalyńdyǵy bir metrdeı muz ústinde tur edi. Kapıtan Nemo rezervýarlarǵa sıǵanynsha sý toltyryp alýǵa buıryq berdi, sóıtip, «Naýtılýstyń» salmaǵy júz myń kılogramma arttyryldy.

Biz ózimizdiń osynsha aýyr azap shegip jatqanymyzdy da umytyp, qybyr etpesten qulaq tigip tyńdap jattyq. Bizdiń aman qalýymyz eki talaı edi.

Qulaǵymyzdyń shýyldaýyna qaramastan, men keshikpeı-aq «Naýtılýstyń» salmaǵynan sytyrlaǵan muz dybysyn estidim. Satyr-kútir dybystar kúsheıe bastady. Bizdiń lyqsyp tómen túsip bara jatqanymyz aıqyn sezildi. Muzdyń jarylǵandaǵy dybysy qaq aırylǵan qaǵaz dybysyndaı bop ózgeshe estildi. «Naýtılýs» tómen túse bastady.

— Biz ótip bara jatyrmyz,— dep sybyrlady Konsel meniń qulaǵyma.

Oǵan jaýap qaıyrýǵa shamam kelmedi. Men kózimmen ǵana ısharat bildirip, onyń qolyn qystym.

Kenetten, aýyr júk basqan «Naýtılýs» sý túbine qaraı tastaı zýlaı jóneldi.

Lezde-aq batareıalar bar kúshimen nasostardy qozǵap, rezervýarlardaǵy sý ysqyra ytqyp shyǵyp jatty.

Birneshe mınýtten keıin bizdiń tómen qaraı zýlaýymyz báseńdep bara-bara múldem toqtady, sóıtip manometrdiń tili kemeniń qaıta joǵary kóterile bastaǵanyn kórsetti.

Bul arada «Naýtılýstyń» vınty zor shapshańdyqpen qımyldap, tipti kemeniń búkil korpýsyn selkildetip jiberdi, sóıtip biz endi soltústikke qaraı tarttyq.

Biraq bul muz astymen júzý qanshaǵa sozylady? Áli de bir kún kerek bola ma? Onda men oǵan deıin tiri qala almaımyn...

Men kitaphanada jantaıyp qana jatyr edim. Demim bitip barady. Júzim kógerip, erinderim múldem qaraıyp ketti. Eshnárseni kóre de almadym, esite de almadym, ýaqyt degenniń ne ekenin de umyttym. Bulshyq etterim de jıyrylýdan qaldy...

Osyndaı halde qansha saǵat jatqanymdy aıta almaımyn. Biraq anda-sanda esim kirgende jan tásilin qyla bastaǵanymdy sezip jattym. Ólip te bara jattym...

Bir ýaqytta esimdi jıdym. Taza aýa ókpemdi jýyp tur edi. Sý ústine shyǵyp-aq qalǵanymyz ba? Siresken muz alqabynan ótkenimizdi men qalaı baıqamaı qaldym!

Joq, biz áli muz astynda edik! Ózderi ólýge baqyl bolyp, meni aman alyp qalý úshin áreket istep otyrǵan, meniń shyn berilgen joldastarym Konsel men Ned Lend eken. Rýkveırol apparattarynyń birinde az ǵana taza aýa qalypty. Ony, tunshyǵyp otyrsa da ózderi paıdalanbaı maǵan jutqyzyp, meni ólip bara jatqan jerimnen qaıta tiriltip alyp otyr eken.

Men esimdi jıyp, kózimdi ashqannan keıin apparatty laqtyryp jibermek bolyp edim, biraq olar eki qolymdy ustap, erkime jibermeı qoıdy, sóıtip birneshe mınýt boıyna men dátke qýat beretin, tirshilik gazyn raqattana jutyp jattym.

Men saǵatqa qaradym. Tańerteńgi saǵat on bir eken. Marttyń jıyrma segizi de bolyp qalypty.

«Naýtılýs» sý ishimen saǵatyna qyryq, mıl alyp oqys zýlap kele jatyr edi.

Kapıtan Nemo qaıda boldy eken? Aman ba eken? Joldastary tiri me eken?

Osy mınýtta manometrdiń tili bizdiń teńiz betinen jıyrma-aq fýt tómende kele jatqanymyzdy kórsetti. Erkin aýa men aramyzdy juqalaý kelgen muz alaby ǵana bólip tur. Bul muzdy jaryp, kókteı ótýge bolmaı ma eken?

Bolatyn edi! Qalaı bolǵanda da, «Naýtılýs» muny isteýge tıis.

Men «Naýtılýstyń» súıir tumsyǵynyń. joǵary kóterilgenin sezdim. Bul úshin kemeniń art jaǵyndaǵy rezervýarlarǵa azdap sý jiberse boldy. Budan keıin, óziniń qýatty vıntiniń arqasynda joǵary zýlap baryp, orasan zor tarandaı muzǵa shabýyl jasaı bastady. Qashan muz qabaty oıylyp biz taza aýaǵa shyqqansha, «Naýtılýs» bir oryndy bar pármenimen áldeneshe ret túıgishtep, ústi-ústine soqqylady.

Kemeniń ústine shyǵatyn aýyz da ashyldy, dálirek aıtqanda ol julynyp ketti, sol-aq eken taza aýa tasqyny kemeniń ishine, burysh-buryshyna lap qoıdy.

On jetinshi taraý

GORN MÚIİSİNEN AMAZONKAǴA DEIİN

Kemeniń ústine qalaı shyqqanym esimde joq. Sirá meni kanadalyq kóterip alyp shyqty-aý deıim. Men keýdemdi kere dem alyp, taza aýany raqattanyp juta berdim. Konsel men Ned Lendte taza teńiz aýasyn emin-erkin jutyp turdy.

Uzaq ýaqyt ashyqqan adam, bergen asty, belgili bir mólsherden asyrmaı, shamalap jeýge tıis, áıtpese ol aýyrady. Al biz bolsaq, bizdiki bir basqa edi, biz irkilmeýimiz kerek-ti, sondyqtan taza aýany ábden mas bolǵansha juta berdik.

— Ah, — dedi Konsel, — taza aýa qandaı jaqsy! Qojaıyn kereginshe juta bersin, mundaǵy aýa jurttyń bárine de jetedi!

Ned Lendtiń áńgimemen isi bolǵan joq, aýyzyn ańqaıta ashyp ol da aýa jutyp turdy, al eger kóre qalsa, munyń aýyzdy osy ashysyna, akýlalardyń talaıy qyzyǵar edi. Ol aýany qandaı kúshpen tartyp turdy deseńizshi! Kanadalyq, beıne ishinde ot janyp jatqan qyzý peshteı aýany dúrildete tartyp tur edi.

Bizdiń álimiz tez-aq kirdi. Men ózime-ózim ábden kelip tóńiregime kóz salyp qarasam, kemeniń ústinde bizden basqa birde bir matros joq eken. Kapıtan Nemoda kórinbedi. Osy erekshe adamdar tegi kemeniń ishindegi aýamen ǵana qanaǵattansa kerek. Óıtkeni bulardyń biri de teńiz samalynyń raqatyna batýǵa kelmeı qoıdy!..

Meniń alǵashqy sózim ózimniń joldastaryma, shyn berilgen dostaryma alǵys aıtýǵa arnaldy.

Ajal alqymymnan alyp jatqan shaqta, Konsel men Ned Lend ólimnen arashalap, aman alyp qaldy ǵoı. Olardyń maǵan sińirgen bul eńbeginiń esesin qaıtaratyn alǵysty aıtýǵa eshbir sózdiń kúshi jetpeıdi!

— Boldy, boldy, profesor myrza,— dep Ned Lend meniń sózimdi bólip jiberdi,—ony áńgime etýdiń qajeti joq. Tipti eshqandaı eńbek te sińirgenimiz joq. Munymyz kimniń ómiri qymbatyraq degen jaı ǵana esep-ti. Árıne sizdiń ómirińiz qymbatyraq edi. Olaı bolsa, eń aldymen sol ómirdi saqtap qalý kerek boldy!

— Joq, Ned, meniki sizderdiń ómirińizden qymbat emes! Adal, izgi jandardyń ómirinen eshkimniń de ómiri qymbat bolýy tıis emes, al sizder adal, ári izgi jansyzdar.

— Jetti, jetti, — dedi mińgirlep, uıalyńqyrap qalǵan kanadalyq.

— Al sen she, meniń asyl Konselim, sen de qatty azap kórdiń be?

— Árıne, maǵan azdap taza aýa jetispedi, biraq men keshikpeı-aq, sondaı jaǵdaıda da dem alýǵa úırenip keter edim dep oılaımyn. Bul bylaı tursyn, qojaıyn ólim azabyn tartyp búrisip jatqanda, meniń dem alǵym da kelgen joq. Jurt aıtqandaı bul jaǵdaıda meniń demim bitip...

Uıalyp ketken Konsel sózin bitirmeı toqtap qaldy.

— Meniń dostarym, — dedim men tebirene,— bizdiń basymyzdan keshken syn saǵattary, bizdi jubymyz jazylmaıtyn máńgi dos etti, endi sizder menen neni bolsa da talap etýge...

— Etemiz, etemiz! — dep meniń sózimdi bólip jiberdi kanadalyq.

— Neni? — dep surady Konsel.

— Osy anturǵan «Naýtılýstan» biz qashpaqshy bolǵanda, profesor myrzanyń bizdiń sońymyzdan ere berýin talap etemiz.

— Aıtpaqshy, — dep surady Konsel, — «Naýtılýs» qaıda bara jatyr? Biz soltústikke qaraı júrip kelemiz be?

— Árıne, — dep jaýap qaıyrdym men, — biz kúnge qaraı kele jatyrmyz, — ol jaqta kún shyǵady — soltústik qoı.

— Endi biletin bir-aq nárse qaldy: biz Atlant muhıtyna qaraı kelemiz be, Tynyq muhıtqa qaraı kele jatyrmyz ba, ıaǵnı adam júrip jatqan teńizderge qaraı ma, álde tuldyrsyz darıa, kók medıenge qaraı kele jatyrmyz ba? — dep surady kanadalyq.

Bul suraýǵa men jaýap qaıtara almadym. Biraq men, kapıtan Nemo óziniń kemesin Azıa men Amerıkanyń jaǵalaýyn jýyp jatqan ushy qıyry joq baıtaq muhıtqa aparady da, sol tusta búkil dúnıe júzin aınalyp ótý saıahatyn aıaqtap, sodan keıin «Naýtılýs» eshnárseden seskenbeı erkin júzip júretin jaqqa qaraı tartady-aý dep qoryqtym.

Eger biz Tynyq muhıttyq eldi jerlerinen qashyq, adam qatynamaıtyn bir bólegine shyǵyp ketsek, onda Ned Lendtiń josparyn qalaı oryndaýǵa bolady?

Osy óte mańyzdy másele jóninde biz jýyq aradaǵy ýaqyttyń ishinde tolyq túsinik alýǵa tıis edik. «Naýtılýs» óte shapshań júrip kele jatty. Biz polús sheńberinen ótip, Gorn múıisine qaraı tarttyq.

31 martta, keshki saǵat jeti shamasynda, Amerıka qurylyǵynyń eń shetki traversine de jetip qaldyq.

Bul kezde biz óz basymyzdan keshirgen aýyr azapty da umyta bastap edik. Muz tutqyny bolǵan kúnderdegi este qalǵandardyń da izi sýyp qaldy. Biz tek keleshegimizdi oılaıtyn boldyq. Kapıtan Nemo kemeniń ústinde de, salonda da kórinbeı qoıdy.

Kapıtannyń kómekshisiniń kún saıynǵy kartaǵa qoıyp júrgen belgilerinen, biz kemeniń qaı baǵytta kele jatqanyn bilip otyrdyq. Bul kúngi keshte bizdiń Atlant muhıtyna qaraı kele jatqanymyz aıqyn boldy.

Men óz baıqaǵandarymdy Konsel men Ned Lendke aıttym.

— Bul qýanyshty habar eken,— dedi kanadalyq.— Biraq, «Naýtılýs» qaıda bara jatyr?

— Ázirge men muny sizge aıta almaımyn, Ned.

— Bálkim, kapıtan Nemo Ońtústik polústen keıin Soltústik polústy ashqysy kelip, soǵan bara jatqan shyǵar, sóıtip ony ashqannan keıin áıgili Soltústik-batys buǵazy arqyly Tynyq muhıtqa ótetin shyǵar?

— Biraq biz muny qoldamasaq kerek! — dedi Konsel.

— Ol bul josparyn oryndap bolǵansha, biz de ony ornymyzdy sıpap qalatyn etip baǵarmyz,— dedi kanadalyq.

— Qalaı bolǵan kúnde de, — dedi Konsel, — kapıtan Nemo jigit-aq eken, men onymen tanysqanyma ókinbeımin.

Ásirese, odan aıyrylysyp ketkennen keıin deńiz, — dedi kekete kanadalyq.

Erteńine, 1 aprelde, túske birneshe mınýt qalǵan kezde «Naýtılýs» teńiz betine júzip shyqty da, biz .álde nendeı bir jaǵalaýdy kórdik.

Bul Otty Jer edi, túzemdikterdiń qaptaǵan lashyqtarynan býdaqtap shyqqan tútinderge qarap tunǵysh zertteýshiler, bul jerdi Otty Jer dep ataǵan.

Otty Jer arhıpelag bolatyn, bul 53° jáne 56° ońtústik endik pen 67° 50' jáne 77° 15' batys boılyqtaǵy uzyny júz jıyrma kılometr, eni úsh júz jıyrma kılometr jer edi. Bizge taıaý jaǵalaý oıpań bolatyn, biraq kókjıeginde bıik taý kórinip tur edi. Maǵan bul taý — Sarmıento taýy sıaqty bolyp kórindi. Bul taýlardyń naızadaı súp-súıir tóbeleri teńizshilerge aýa raıynyń qandaı bolatynyn kórsetip turady, kórsetkende aýa raıy jaqsy bolatyn bolsa, olardyń irkes-tirkes, quz tóbeleri torǵyn kókte ap-aıqyn bolyp kórinip turady da, al aýa raıy jaman bolatyn bolsa, basyn tuman shalyp turady. Muny maǵan Ned Lend aıtqandy.

— Al, sonymen qalaı, bul barometrdiń aıtqany dál kele me, Ned? — dep suradym men.

— Dál kelgende qandaı, profesor myrza,— dep jaýap qaıyrdy kanadalyq. — Magellan buǵazynan talaı ótken saparlarymyzdyń bárinde de ol bizdi aldaǵan emes.

Bul taýdyń tóbesi dál osy mınýtta torǵyn kók aspanmen tildese aıqyn kórinip turdy. Bul aýa raıynyń jaqsy bolatyndyǵyn bildirip turǵandaǵysy edi. Bul boljaýy keldi de.

«Naýtılýs» sý astyna qaıta túsip shapshań júrispen soltústikke qarap tarta berdi.

Keshke qaraı Felklend araldaryna jettik, sóıtip (erteńine muhıt betine qaıta shyqqanda, men bul araldardyń záýlim bıik, asqar taýlaryn kórdim. Bul tusta muhıt tereń emes edi. Arhıpelagtyń osy eki úlken araly jáne shektes barlyq kishkene araldar, erte zamanda Magellan Jeriniń bir bólegi bolǵan shyǵar degen oıǵa keldim men.

Falklend araldaryn, tegi, bularǵa Devıstyń ońtústik araldary dep at qoıǵan ataqty Djon Devıs ashqan bolýy kerek. Budan kóp keıin bulardy áýlıe Deva araldary dep ataǵan. XVIII ǵasyrdyń bas kezinde Sen-Malo teńizshileri bulardy óz qalasynyń qurmetine Maloýın dep ataǵan, al, bul araldardyń qazirgi ıeleri aǵylshyndar muny Falklend araldary dep ataıdy.

Qaz ben úırekter top-top bolyp kemeniń ústin shyr aınala ushyp júrdi, bulardyń birqatary sol kúni-aq túski tamaqqa qosyldy.

Balyqtardan qolbelder semásynan shyqqan uzyndyǵy jıyrma santımetrdeı, búkil denesi qaraqońyr, sary daqtarmen bezelgen — taıynsha qolbıelder kózge tústi.

Falklend araldarynyń taýlary kózden tasa bolǵannan keıin, «Naýtılýs» jıyrma-jıyrma bes metrdeı sý astyna túsip, Ońtústik Amerıka jaǵalaýynyń boıymen zyrǵyp kele jatty. Kapıtan Nemo áli de kórinbeı qoıdy.

3 aprelge deıin biz patagon sýlarynda, birese muhıttyń astymen, birese ústimen júzip otyrdyq, 4 aprelde «Naýtılýs» La-Plata atyraýyn quryp turǵan baıtaq aıdynnyń qasynan ótip, Ýrýgvaı traversy tusyna keldi, biraq onyń jaǵalaýynan elý mıldeı jerde edi. Kapıtan Nemo, Amerıka qurylyǵynyń jyrymdalǵan jaǵalaýynyń uzyna boıyn qýalap, burynǵysynsha soltústik baǵytqa qaraı júrip kele jatty. Japon teńizine kelgende «Naýtılýsqa» alǵash túsken kezimizden bastap biz on alty le, nemese alpys tórt myń kılometr jal júrdik.

Tańerteńgi saǵat on birde otyz jetinshi merıdıanda Eshkimúıiz tropıgin kesip óttik. Tegi, kapıtan Nemoǵa Brazılıadaǵy eldi jerlerdiń irgelerimen júrý onsha unamaǵan bolýy kerek, Ned Lendti qatty renjitip kemeni bar pármenimen, barynsha shapshań júrgizip kele jatty. Birde-bir qus, qansha júırik bolsa da, «Naýtılýsqa» ilese almady, sondyqtan da bizge bul teńizdiń janýarlaryn jaqsylap baıqap kórýge jaǵdaı da bolmady.

9-aprelge deıin osylaı zýladyq ta otyrdyq. Bul kúni keshke qaraı biz Ońtústik amerıka qurylyǵynyń eń shyǵys jaq sheti Rok múıisine taıalyp qalǵan edik. Biraq bul jerde «Naýtılýs» baǵytyn ózgertti de tereńirek túsip, Rok múıisi men Afrıka jaǵalaýyndaǵy Leon jotasynyń arasynda sý astynda jatqan ózekke qaraı júrdi. Bul ózek Antıl araldaryna kelgende órlep ekige aıyrylady da, sol aradan toǵyz myń metrge deıin quldılap baryp soltústikte aıaqtalady. Bul aralarda muhıt túbiniń geologıalyq bederi ózgerip, Kishi Antıl araldaryna deıin bıiktigi alty myń metr tip-tik jartasqa aınalady. Jasyl Múıis araldarynyń mańyn bıiktigi budan kem túspeıtin ońtústigi teńizge batqan Atlantıda qurylyǵymen ulasyp jatqan ekinshi bir bıik jar kesip ótedi. Osy orasan zor atyraý túbiniń birqatar jerleri taýly keledi, munyń ózi bul aradaǵy sý astynyń tabıǵatyn óte-móte kóriktendirip turady. Men bul jaıynda, negizinen alǵanda qoljazba karta boıynsha aıtyp otyrmyn, tegi, bul kartany óziniń tikeleı zertteýiniń nátıjelerine súıenip, kapıtan Nemonyń ózi jasaǵan bolýy kerek.

Eki kún boıyna biz bul sýlardyń túbin tegis aralap shyqtyq. «Naýtılýs» óziniń tereńdik rúlderin iske qosyp, tik túsip, tik kóterilip sharlap júrdi.

Biraq 11 aprelde keme kenetten sý betine shyqty da biz taǵy da Amazonka ózeniniń saǵasyndaǵy jerdi kórdik, ózenniń keń arnasy teńizge orasan kóp sý quıyp, muhıt jaǵalaýynyń sýy kóptegen mıl boıyna tushshy bolyp jatady.

Biz ekvatordan óttik. Bizdiń batys jaǵymyzda jıyrma mıldeı jerde Gvıana qalyp bara jatty, bul Fransıa kolonıasy bolatyn, onda biz oıdaǵydaı panalaı alatyn da edik. Biraq jel óte qatty edi, teńiz tolqyndary ekilene týlap jatqan-dy, sondyqtan jep-jeńil qaıyqty sýǵa túsirý týraly oılaý da múmkin emes. Bul tipti Ned Lendke de aıqyn bolǵan bolýy kerek, óıtkeni ol qashý týraly maǵan eshteme aıta qoımady. Óz tarapymnan men de oǵan bul jaıynda tis jaryp eshteńe degem joq, óıtkeni túbi apatqa aparyp soǵatyn, bet aldy bir áýreshilikke ıtergim kelmedi.

Onyń ber jaǵynda qashýdyń keıinge qaldyrylýy meni qapalandyrǵan joq, taǵyda baıqaýdyń qyzyǵyna túsip kettim. 11 jáne 12 aprelde eki kún boıy — «Naýtılýs» sý betinde júzdi, sondyqtan da onyń aýlaryna bul kúnderi kóptegen zoofıtter, balyqtar men baýyrymen jorǵalaıtyndar tústi.

Lýga túsken balyqtardyń birin Konsel uzaq ýaqyt esinde saqtaıtyn da boldy.

Bul bylaı bolǵan edi:

Matrostar salǵan aýdyń ishinde basqa balyqtarmen qatar skattyń da bir túri shyqty, eger quıryǵyn kesip alsa, dóp-dóńgelek bola qalatyndaı denesi jalpaqtaý edi. Bul skattyń ózi tym úlken-di, salmaǵy jıyrma kılogramnan kem bolmaýǵa tıis; ish jaǵy aq, arqa jaǵy qońyr, úlken mramor tústi daqtary bar, terisi jyp-jyltyr, júzgish qanattary eki qalaqty edi.

Aýdan kemeniń ústine túsirilgen skat etpetinen túspek bolyp alasuryp týlap jatty, ol jıyryla jıyryla domalanyp, kemeniń kenerine jaqyndap qaldy, endi bolmaǵanda, ol sýǵa túsip te ketetin edi. Biraq bul balyqqa birden kóńili aýǵan Konsel, men ustama dep eskertkenimshe bolǵan joq jetip baryp eki qolymen ustaı aldy.

Sol sekýndta-aq denesiniń jarym-jartysynyń jany ketip, shalqasynan tústi de:

— Ah, qojaıyn, qol jaıyn, maǵan kómek birińiz! — dep aıǵaılap jiberdi.

Biz dámdes bolǵaly onyń maǵan bul úshinshi adam retinde aıtpaı, týra aıtqan birinshi sózi edi.

Kanadalyq ekeýimiz ony aıaǵynan tik basqyzyp turǵyzdyq, qatty-qatty ysqyladyq. Konsel áli kirip, esin jınap, ózine ózi keldi, sol-aq eken ol sózin úzip-úzip sybyrlap, álgi balyqty sıpattap jatty.

— Balyqtar klasy, shemirshekti balyqtar podklasy, skattar otrády, elektrli-skattar semásy, túri elektrli-mramor skattar...

— Ia, dostym,— dedim men,— seni osyndaı halge jetkizgen sol elektrli mramor skat qoı!

— Qojaıynnyń maǵan senýine bolady, — dedi Konsel, — men bul skattan kegimdi alamyn.

— Kalaısha?

— Men ony jeımin!

Sol kúni keshke ol óziniń osy aıtqan ýádesin oryndady, tegi, kek alý úshin jegen bolý kerek, óıtkeni skat eti óte dámsiz bolatyn.

Sorly Konsel elektrli skattardyń eń qaýipti túrimen kezdesipti. Toqty jaqsy ótkizetin bul skat sý ishinde júrgende balyqtardy birneshe metr jerden óltire beredi: munyń elektr oǵynyń kúshi sonshalyqty bolatyn...

12 aprelde «Naýtılýs» Marona ózeniniń saǵasynyń tusyndaǵy Golandıa kolonıasynyń jaǵalaýyna jaqyndady.

Biz munda birneshe lamıntınder semásyn kórdik.

Bular dúgon sıaqty sırena otrádyna jatatyn manattar bolatyn. Osy óte iri janýardyń uzyndyǵy alty-jeti metr, salmaǵy tórt myń kılogramdaı edi.

Men Konselge esti tabıǵattyń osy sútqorekti janýarlarǵa qandaı paıdaly qyzmet atqartyp qoıǵanyn aıttym: bular túlendermen birge sý astyndaǵy qalyń ósimdikterdiń arasyna jaıylady, sóıtip olar tropıktik ózenderdiń saǵalaryn basyp qalatyn baldyrsalyndylardy qurtyp otyrady.

— Ońtústik Amerıka jaǵalaýynda adam janýarlardy qurtyp jibergennen keıin,—dedim men,—ol aranyń qandaı bolǵanyn bilesiz be? Ózen saǵalaryndaǵy shirigen baldyrlar sýdy da, aýany da ýlaǵan, al ýlanǵan aýa osy tamasha elderge indet bolyp tıip, sary bezgek keń ópic alyp ketken. Ýly ósimdikter tropıktik teńizderdi de basyp, Rıo-de-la-Platadan bastap Florıdaǵa deıin jaıylǵan.

Eger Týsnelge senetin bolsaq, túlender men kıtterdiń birin qaldyrmaı qyryp bolǵan kezdegi bizdiń keleshek urpaǵymyzdyń kóretin mehnat-azabyna qaraǵanda, álgi aýrýdyń apaty túk emes kórinedi. Onda, medýzalar men kálmaralar erkin ósip, qyj-qyj qaınap jatqan teńiz, ártúrli juqpaly aýrýlardyń orasan zor oshaǵy bolatyn kórinedi, óıtkeni «Teńizdi tazalap otyrýǵa tabıǵattyń ózinen tapsyrma alǵan «dáý qursaqtar» bolmaıdy.

«Naýtılýstyń» adamdary, tegi, bul teorıalarǵa onsha sene qoımasa kerek, sondyqtan da olar bes-alty manatty óltirýden taıynbady, bulardyń etteri sıyr etinen edáýir dámdi edi.

Bul janýarlardy aýlaýdyń qyzyǵy da joq, eken, óıtkeni olar qorǵanbaı da, qashpaı da ózderin óltirte beredi eken. Sonymen, «Naýtılýstyń» qoımalaryna birneshe myńdaǵan kılogramm jas et tústi, qaqtap, súrlep alǵannan keıin bizge bular uzaq ýaqyt boıyna taptyrmaıtyn tátti taǵam bolyp aldy.

Bul kúni osy baı sýda ózgeshe ań aýlaýdyń nátıjesinde «Naýtılýstyń» azyq-túlik qoryna taǵy da ústeme qor qosyldy. Sýǵa salynǵan aýlarǵa túsip, taǵy da biraz balyq shyqty. Bul balyqtardyń bastary jap-jalpaq, tumsyǵy etti, ımek kelgen. Bul makrel balyqtarynyń semásyna jatatyn jabysqaq balyq bolatyn. Olardyń jalpaq basynda kóldeneń bitken qozǵalmaly shemirshekteri bolady, balyqtardyń ózderi shemirshekteriniń arasyn ashyp qýys jasap ala qoıady, al munyń ózi olarǵa qandaı nárseniń ústine bolsa da, jabysa qalýǵa múmkindik beretin.

Aýǵa túsken balyqtardyń ishindegi jabysqaq balyqtardy matrostar sol arada-aq bólip alyp, sý quıylǵan shelekterge salyp qoıdy.

Balyq aýlaý jumysy aıaqtalǵannan keıin, «Naýtılýs» — jaǵalaýǵa jaqyndady, bul arada, sý betinde kóptegen iri-iri teńiz tasbaqalary uıyqtap jatyr edi.

Osy óte qundy teńiz jerbaýyrlaýshylaryn ustap alý ońaı emes-ti, óıtkeni olar qybyr etken dybystan oıanyp ketetin, al quryshtaı berip saýyty olardy qandaı súńgiden bolsa da saqtaı alatyn. Biraq olardy jabysqaqtarmen ustaý op-ońaı edi. Bul balyq — jandy qarmaqty, bul qolyna tússe, balyqshy ataýly tegis qaryq bolar edi.

Matrostar bulardyń quıryqtaryna, júrýine kedergi keltirmeıtindeı etip bir-birden keń saqına kıgizdi, saqınaǵa arqan taǵyp bir ushyn kemeniń jaqtaýyna baılap qoıdy.

Sýǵa túsirilgen jabysqaqtar, sol túsken boıynda-aq tasbaqalarǵa baryp, olardyń saýyttaryna jabysa qalysty. Sóıtken kezde bulardy tasbaqadan aıyryp alýdan kóri tasbaqanyń saýytynyń ózin sydyryp alǵan ońaıyraq. Sonymen endi arqandy tartyp, jabysqaqtar jabysyp jatqan tasbaqalardy ajyratyp alý ǵana qaldy.

Amazonkanyń saǵasynda turǵan kezdegi erekshe balyq aýlaý osymen aıaqtalyp, tún bolǵannan keıin «Naýtılýs» taǵy da ashyq teńizge qaraı júrdi.

On segizinshi taraý

SPRÝTTAR

Birneshe kún boıyna «Naýtılýs» Amerıka jaǵalaýyna jýymady. Kapıtan Nemonyń, tegi, Meksıka shyǵanaǵyna da, Antıl araldaryn jýyp jatqan sýlarǵa da barǵysy kelmese kerek. Munyń sebebi sýdyń taıyzdyǵy bolýy múmkindi, óıtkeni ol aralardyń tereńdigi orta esep boıynsha segiz júz metrden aspaıtyn. Onyń ústine ol sýlarda kemeler toqtap júretin sansyz kóp araldar bolatyn, sondyqtan ol sýlardy kapıtan Nemo unatpaǵan bolý kerek.

16 aprelde biz otyz mıldeı jerden Martınık aralyn kórdik. Men ol araldyń taýlarynyń bıik jotalaryn sonadaıdan-aq aıqyn kórip turdym.

Osy mańnan qalaıda qashyp shyǵyp, taıaý turǵan jerlerdiń birine jetip, nemese osy araldardyń arasynda júrip jatqan kemelerdiń birine minip ketip óziniń qashý jónindegi josparyn oryndamaqshy bolǵan kanadalyqtyń kóńili de qaıtyp qaldy. Eger kapıtannan ruqsatsyz qaıyqty alyp, sýǵa túsirip júre berýge bolatyn bolsa, onda qashyp ketýge ábden bolatyn edi. Biraq mynaý ashyq teńizde bul týraly oılanyp ta áýre bolatyn túk joq-ty.

Biz Ned Lend jáne Konsel úsheýmiz qazirgi jaǵdaıdy egejeı-tegejeıine deıin aýdara qarap, aqtara tekserip kórdik. Bizdiń «Naýtılýsta» tutqyn bolǵanymyzǵa tolyq alty aı boldy. On jeti myń le — alpys segiz myń kılometr jol júrdik, sóıtip endi, Ned Lend aıtqandaı, bizdiń júzý saparymyz, qashanda bolsa bir ýaqytta aıaqtalady dep shamalaýǵa da eshqandaı dálelimiz joq edi. Sondyqtan da kanadalyq maǵan mynadaı usynys jasady: kapıtan Nemo bizdi osy kemede ómir boıymyzǵa tutqyn etip ustap otyrmaq pa, oǵan osyny qalaıda bolsa eshbir kúlbilteletpeı aıtqyzatyn bolyńyz dedi.

Biraq mundaı áreketten kúter úmit shamaly bolatyn. Tipti, meniń oıymsha, budan keler túk paıda da joq-ty. Kapıtan Nemodan eshteńe úmittenýge bolmaıtynyna bizdiń kózimiz áldeqashan jetken, onyń ústine kapıtan Nemo birazdan beri burynǵysynan da kóri jabyńqy, burynǵysynan da kóri tuıyq, burynǵysynan da kóri yzǵarly bolyp alǵan-dy.

Ol menen boıyn aýlaq salǵysy kelgen adam sıaqty kórinetin. Men ony anda-sanda bir-aq kórip júrdim. Bir shaqta ol maǵan sý astynyń áralýan hal jaıyn dúnıelerin kórsetip, ýaqytyn solardy qyzyqtap ótkizetin edi, endi ol salonǵa da kelmeıtin boldy.

Bul qaıtkeni? Nege óıtedi? Men bolsam, meniń eshqandaı aǵattyq istegen jerim bolǵan joq-ty. Bálkim bizdiń osy kemede bolýymyzdy jaqtyryńqyramaı júrgen shyǵar. Qalaı bolǵan kúnde de, bul adam áıteýir bir ýaqytta bizge bostandyq berer degen meniń úmitim joq-ty.

Men Nedten, bul usynysyńdy oılanyp kórýge múmkindik ber dep suradym. Eger bul áreketimiz oıdaǵydaı bolyp shyqpasa, onda kapıtan Nemoǵa bul kúdik týdyrady da, kanadalyqtyń josparynyń oryndalýyna kedergi bolatyn edi. Bizdiń mundaǵy jaǵdaıymyz da burynǵysynan qıyndaıtyn-dy.

Týrasyn aıtýǵa tıispin, bizdiń bir de birimizdiń eshqandaı aýrý-syrqaýymyz joq-ty. Ońtústik polús muzdarynyń qorshaýynda qalǵan eki talaı aýyr kúnderdi eske almaǵanda, Ned te, Konsel de, men de buryn-sońdy eshýaqytta kórmegen jaıbaraqat, jaqsy jaǵdaıda edik. Tamaq jaqsy, aýa taza, birkelki tirshilik, bir qalypty temperatýra — mine osynyń bári aýyryp-syrqaýǵa erik bermeıdi.

Qurylyqtaǵy ómir esine túsken kezderde oıyna túk kirip shyqpaıtyn, qaıda barsa da óz úıindegideı júretin kapıtan Nemo úshin, sirá, osy kemedegi ómirdiń ózi qyzyqtyraq qoı dep oılaımyn. Biraq, biz she, biz adamzattan bezgen adamdar emespiz, odan bezip qol úzip ketkimiz kelip te júrgen jandar emespiz. Máselen, men sý astynda kórgen-bilgen tyn jańalyqtarymdy ózimmen birge kórge ala ketkim kelmeıdi.

Meniń endi teńiz túbiniń qupıa syrlary týraly kitap jazýǵa haqym barlyǵy talassyz-dy, árıne, erte me, kesh pe, áıteýir bul kitapty jaryqqa shyǵarǵym da keletin!

Tipti osy tusta da, Antıl araldaryn jýyp jatqan osy sýlardyń on metr tereńinen men kún saıyn qandaı tamasha, qyzyqty dúnıelerdi kúndeligime jazdym deseńizshi!

Munda bir jerine tıip ketse beıne qalaqaıdaı ýdaı ashytyp jiberetin,óz denesinen ýdaı ashshy suıyq zat shyǵaratyn medýzalardy da kezdestirdik. Saqına qurttardan uzyndyǵy metr jarymdaı, alqyzyl tumsyqty, qozǵalmaly bir myń jeti júz dene músheleri bar anpelıdterdi de kórdik. Bular áralýan sáýle shashyp sý astynda ırelendep júrdi. Munda shemirshekti balyqtardan uzyndyǵy on fýttaı salmaǵy eki júz qyrq kılogramm, keýde júzgish qanattary úsh buryshty, qyr arqasynyń orta sheni tompaq, kózderi bas tumsyǵynyń eki jaq shetine bitken skattar da ushyrady. Bular álde qandaı qıraǵan kemeniń synyǵy, bizdiń terezelerimiz tárizdi bop júzip kele jatty. Munda Jaratylysynan qara men aqqa — eki-aq túske boıalǵan amerıkandyq spınorogtar da, qysqa ótkir kelgen tisteri bar uzyndyǵy metr jarym makrel de bar-dy. Bulardan basqa, basynan bastap quıryǵyna deıin tartylǵan altyn tústi jolaqtary bar, júzgish qanattary óte ádemi sýltanka deıtin balyqtar top-tobymen júzip júrdi. Tabıǵat tamasha etip jaratqan osy balyqtar bir kezde qudaı áıel Dıanaǵa arnalypty, bulardy ásirese baı rımdikter óte joǵary baǵalaǵan. Olar týraly jurt «Sýltankany ustaǵan adam jemeıdi, ustamaǵan adam jeıdi!» — dep mátel aıtqan. Aqyr aıaǵynda, rım balyqtary tuqymdas, altyn tústi monahtar, beıne úlde men búldege bólengendeı qubylyp, Veroneze¹sýretterindegi pan sınorlar sıaqty mańǵazdana júzip ótip jatty. Olar jaqyndasa-aq, kishkene sparlar tyrym-tarǵaı qasha jónelip júrdi. Etti kelgen, óte kúshti quıryqtarymen sýdy qaq aıyryp kefalar da júzip júr. Aty zatyna laıyq kelgen aıbalyqtar da tóńiregine shuǵylaly sáýle tóge júzip ótip jatty.

Eger «Naýtılýs» sý astyna tereń súńgip ketpegende biz áli de talaı ǵajaıyp dúnıelerdi kórgen bolar edik! Eńkeıtilip qoıylǵan jatyq rúlder kemeni eki myń, eki myń jarym metrge deıin tereń túsirdi. Bul tusta janýarlardan tek teńiz juldyzdary, medýzalar men keıbir mollúskalar ǵana bar edi.

20 aprelde myń jarym metr sý astynda júzip kele jattyq. Taıaý mańda orasan zor saı tasyndaı sýdan shyǵyp turǵan Bagam araldary bar-dy. Ol tusta sý astyndaǵy bıik jartastar sýdan shyǵyp turatyn, bulardyń sý jonyp tastaǵan tep-tegis tik qabyrǵalaryn orasan úlken sý baldyrlary basyp ketken. Bulardy tek alyptar dúnıesine laıyq teńiz baýy deýge bolar edi.

Osy orasan zor ósimdikterdiń túr-sıpatyn kórgende, alyp teńiz janýarlary kóz aldymyzǵa elestedi. Alaıda «Naýtılýstyń» terezesinen qaraǵanda, uzyn butaqtardan keıbir shaıan tárizdiler tuqymdas, uzyn tyrnaqty, kúlgin tústi krabtardy ǵana kórdim.

Ned-Lend maǵan uzyn baldyrlardyń arasynda birdeme tur degen kezde, saǵat on bir edi.

— Bul sprýttar úshin óte qolaıly oryn,— dedim men,— eger men munda sol keremetterdi kórsem, bular qaıdan paıda boldy dep tańdanbas edim. Biraq Ned dos, qatelesken bolý kerek, óıtkeni men kúdiktenerlik eshnárse kóre almadym.

— Óte aıanyshty, — dedi Konsel. — Sprýttardyń bireýin jaqsylap bir kórýge qarsy bolmas edim, óıtkeni meniń estýimshe bular bútin bir kemeni teńiz astynyń tunǵıyǵyna ákete beredi deıdi ǵoı. Bul keremetti qalaı dep ataýshy edi, krak...

— Krak, bolǵany sol, — dep onyń sózin. bólip jiberdi Ned mysqyldaı.

— ...Kraken deıdi eken ǵoı, — dedi Konsel Nedtiń ajýasyna kóńil aýdarmastan.

— Dúnıede sondaı keremet bar degenge,— dedi Ned Lend,— men eshýaqytta senbeımin.

— Nege, — dedi oǵan qarsy shyǵyp Konsel. — Narval bar degenge sendik qoı.

— Onymyz qate bolyp shyqty ǵoı, Konsel!

— Kúmán joq! Biraq bizden basqalardyń birazy áli de nanady ǵoı.

— Múmkin, Konsel, biraq maǵan salsa, men ondaı keremetterdiń barlyǵyna, qashan óz qolymmen ustap kórgende ǵana sengen bolar edim,— dedim men.

— Sonymen, qojaıyn alyp sprýttardyń barlyǵyna senbeıdi ǵoı? — dep surady Konsel.

— Olardyń barlyǵyna kim senipti? — dep qaldy Ned Lend.

— Jurttyń kóbi-aq bar desedi, Ned dostym.

— Tek olar balyqshylar emes shyǵar, bálkim, ǵalymdar bolar.

— Keshirińiz, Ned, — olardyń ishinde balyqshylar da, ǵalymdar da bar.

— Al men—dedi Konsel kádimgideı shyndap, — bir sprýttyń, sezgish tarmaǵymen óte úlken kemeni sý túbine alyp bara jatqanyn óz kózimmen kórgenim bar.

— Siz sony kórdińiz be? — dep surady kanadalyq.

— Ia, Ned, kórdim.

—Óz kózińmen kórdiń be?

—Ia, Ned dostym.

— Qaıda kórgenińizdi bilýge bolar ma eken?

— Sen-Maloda,— dedi Konsel shimirikpesten.

— Portta ma? — dep surady Ned kúle sóılep.

— Joq, shirkeýde, — dep jaýap qaıyrdy Konsel.

— Shirkeýde deımisiń? — dep tańdandy kanadalyq.

— Ia, Ned dostym, ol biz áńgime etip otyrǵandaı sprýttyń sýreti bolatyn.

— Solaı de! — dep aıǵaılap jiberdi Ned Lend shek-silesi qatyp kúlip. — Konsel meni mazaq etýge qaldy!

— Biraq Konseldiń aıtyp turǵany shyn ǵoı,— dedim men.— Ol sýret týraly meniń de estigenim bar. Munyń sújeti bir ańyzdan alynǵan, tabıǵat tarıhy jaıyndaǵy, ásirese keremetter týraly ańyzdarǵa qalaı qaraý kerek bolatynyn bilesizder ǵoı. Bul ańyzdardaǵy qıaldyń tipti shegi bolmaıdy. Jurt tipti teńizdiń túbine kemeni súırep ákete beretin sprýttar jaıyndaǵy áńgimelerdi aıtýmen ǵana tynbaıdy. Nıkolaı Magnýs degen bireý uzyny bir mıldeı, jandy maqluqtan kóri aralǵa uqsańqyraıtyn sprýtty kórdim degendi aıtady. Taǵy da «kózimen kórgen» epıskop Nıdrosokıı degen bireý taýǵa shyǵyp mıhrab salyp, túski namaz oqyp bolǵannan keıin, álgi taý jyljyp baryp teńizge túsipti de, júzip júre beripti. Epıskoptyń taý degeni sprýt bolyp shyǵady.

— Bolǵany osy-aq pa?—dep surady kanadalyq.

— Joq,— dep jaýap qaıyrdym men.—Endi bir epıskop, Pontoppıdan Berhemskıı, sprtýttyń ústinde bútin bir atty ásker erkin júre alady eken dep te soǵady.

— Apyraı, epıskoptardyń ózi ne degen ótirikshi edi,— dedi kanadalyq.

— Eń aqyr aıaǵynda, erte zamandaǵy jaratylystaný jıhankezderi, keremetter týraly aıtqan áńgimelerinde, aýyzynyń úlkendigi buǵazdaı, orasan úlken, tipti Gıbraltar buǵazy arqyly ótip shyǵa almaǵan bir keremetti kórdik degendi aıtqan.

— Mólsher dep, mine, osyny aıtýǵa bolar! — dedi kanadalyq.

— Al endi osy aıtqandardyń qanshasyn shyn deýge bolady? — dep surady kanadalyq.

— Bul áńgimelerdiń ishinde .túk shyndyq joq, dostarym. Tipti bularda shyndyqqa janasatyn da túk joq. Bul áńgimeshiler úshin áńgime aıtýdyń sebebi bolmasa da syltaýy edi. Óte úlken sprýttar men kálmarlardyń barlyǵyn teriske shyǵarýǵa bolmaıdy, biraq bular úlkendigi jaǵynan alǵanda, kıt tárizdilerden kishirek bolady. Máselen, Arıstotel uzyndyǵy bes shyntaqtaı ıaǵnı úsh metr on santımetr kálmarlar bar deıdi. Bizdiń balyqshylarymyzǵa uzyndyǵy eki metrdeı kálmarlar kóp ushyraǵan. Natýralıserdiń shyǵarǵan esepteri boıynsha, kálmardyń nemese sprýttardyń dıametri alty fýt bolady, uzyndyǵy jıyrma jeti fýt sezgish tarmaqtary bolady. Óte qorqynyshty keremet bolyp kóriný úshin osynyń ózi de jetkilikti ǵoı!

— Bizdiń zamanymyzda sprýttardy ustaı ma? — dep surady kanadalyq.

— Ustaı ma, joq pa, onysyn bilmeımin, biraq teńizshilerdiń olardy kórgenderi bar. Meniń dostarymnyń biri kapıtan Pol Bos Indıa muhıtynda bir kezde óte úlken sprýtty kórdim degen. Biraq mundaı alyp — janýarlardyń barlyǵynda eshbir kúmán qaldyrmaıtyn bir qaıran qalarlyq oqıǵa bir myń segiz júz alpys birinshi jyly boldy.

— Ol qandaı oqıǵa?—dep surady Ned Lend.

— Qazir aıtamyn. Bir myń segiz júz alpys birinshi jyly qazirgi biz kele jatqan endikte Tenerıftiń soltústik-shyǵys jaǵynda sapar shegýshi «Alekton» kemesiniń adamdary, jaqyndap kelgen segizaıaq keremetti baıqaǵan. Kemeniń komandıri Býge, kemesimen jaqyndap kelip ony ustamaq bolady, súńgi laqtyryp, myltyq, atady, biraq bulardyń birde biri oǵan darymaıdy, óıtkeni onyń jumsaq denesine tıgen oq ta, qadalǵan súńgi de jelege tıgendeı áser etpeıdi. Uzaq ýaqyt áýrelenip baryp janýarǵa buǵalyq salady, biraq buǵalyq quıryq jaǵyna syrǵyp baryp toqtaıdy. Ony endi kemeniń ústine tartyp shyǵarmaq bolǵanda óte aýyr bolǵandyqtan arqan qıyp jiberip quıryqtan jurdaı bolǵan keremet tolqyndardyń arasyna jyp berip kórinbeı ketedi.

— Bul da shyn ba? — dep surady Ned.

— Munyń shyndyǵynda daý joq, Ned dostym. Sondyqtan sol segizaıaqty Býge segizaıaǵy dep ataǵan.

— Al onyń uzyndyǵy qandaı eken? — dep surady kanadalyq.

— Alty metr, durys qoı? — dep qaldy terezeniń aldynda turǵan Konsel, taýlardyń jarylǵan jerine taǵy da qadala qaraı túsip.

— Dup-durys,— dep jaýap qattym men.

— Basyndaǵy segiz aıaǵy sýda jylan sıaqty ıreleńdep júredi ǵoı?

— Dál solaı.

— Kózderi tas tóbesinde ǵoı.

— Ia, Konsel.

— Aýzy toty qustyń tumsyǵyna uqsaıdy, tek odan orasan úlken solaı ǵoı?

— Dup-durys.

— Óte jaqsy. Qojaıynnyń ruqsaty boıynsha aıtqanda, — dedi Konsel óte sabyrly shyraımen, — ol mine keldi, álgi Búgeniń segizaıaǵy nemese sonyń týystarynyń biri.

Men tańdana Konselge qaraı qaldym. Ned Lend te terezege jetip keldi.

— Qandaı qorqynyshty! — dep aıǵaılap jiberdi ol.

Men terezeden ony kórgende múldem jerkenip kettim.

Meniń kóz aldymda eń qorqynyshty hıkaıalardy shertetin ańyzdardaǵy qorqynyshty beınelerdiń biri bola alatyn keremettiń ózi jatyr edi. Bul úlkendigi segiz metrdeı, óte zor sprýt, kók jasyl úlken kózin qadap «Naýtılýsqa» qaraı óte shapshań júzip kele jatty. Basyna bitken segiz sezgish tarmaǵy nemese aıaqtary, denesin eki ese úlkeıtip kórsetip tur, al munyń osy túri ózi sıaqty janýarlardy aıaqbastylar dep ataýǵa sebep bolǵan. Munyń sezgish tarmaqtarynyń ishki jaqtaryndaǵy domalaqtaý kelgen eki júz elý sorǵyshtaryn aıqyn kórýge bolatyn edi. Onyń osy sezgish tarmaqtary keıde salonnyń terezelerine jabysyp qalǵan sıaqty kórinip otyrdy.

Keremettiń beıne toty qustyń tumsyǵy sıaqty ımekteý kelgen múıiz tumsyǵy bir ashylyp, bir jabylyp turdy. Onyń osy qorqynyshty tumsyǵynyń arasynan jalańdaǵan tili ótkir tisti múıiz tárizdes zat edi. Tabıǵattyń álegin qarasyńyzshy! Mollúskaǵa qus tumsyǵyn qondyra salypty!

Urshyq tárizdi, orta sheni qampıǵan denesi tek et bolatyn, salmaǵy kem qoıǵanda, jıyrma nemese jıyrma bes myń kılogramm bolýǵa tıis edi. Túsi bir qalypty turaqty emes-ti, ol úzdiksiz ózgerip, birese kókshil-kúlgin birese qońyr-kúreń bolyp qubylyp turdy. Osy mollúskany jeliktirgen ne? Ony jeliktirgen «Naýtılýs» ekeni kúmánsiz edi, biraq onyń sorǵysh tarmaqtary da, jaqtary da, kemege záredeı áser etpedi...

Bulardyń ózi ne degen qorqynyshty edi, tabıǵat olarǵa qandaı qajyr bergen, olardyń qozǵalystaryndaǵy kúsh-qýat qandaı deseńizshi!

Taǵdyr aıdap segizaıaqqa da kezdestirdi, sondyqtan osy aıaqbastyny jaqsylap zertteýge bolatyn birden-bir múmkinshilikti paıdalanyp qalǵym keldi. Bul janýardyń túrin kórgendegi shoshynǵanymdy jeńip, qolyma qaryndash alyp, súgiretin salýǵa kiristim.

— Bálkim, bul «Alekton» ustamaqshy bolǵan sprýt shyǵar? — dedi Konsel.

— Joq, — dedi oǵan qarsy shyǵyp kanadalyq, — mynanyń múshesi túgel, sap-saý, al ol sprýt quıryǵynan aıyrylǵan sprýt emes pe edi.

— Biraq bul dálel bola almaıdy,— dedim men. — Bul janýarlardyń tarmaqtary men quıryǵy kesilip qalsa da jetisip qalpyna kele beredi, meniń oıymsha, Býge segizaıaǵynyń quıryǵy jetisetin ýaqyt bolyp qaldy.

— Biraq,— dedi Ned,— eger bul sulý Býgeniń segiz aıaǵy bolmasa da, solardyń bireýi shyǵar?

Shynynda da, oń jaq terezeden taǵy da birneshe sprýt kórindi. Men sanap edim, jeteý boldy. Ózderi «Naýtılýsty» aınala qorshap alǵan sıaqty; kemeniń syrtqy, temir tysyn tumsyqtarymen shyqyrlatqandaryn da estip otyrdym. Zertteý úshin qandaı qolaıly jaǵdaı deseńizshi! Men jumysymdy isteı berdim. Keremetter eki eli qalmaı qoıdy, tipti olar jabysyp alǵandaı eshbir qozǵalyssyz kele jatty. Maǵan olardyń keskinin terezeniń áınegine syzyp túsirip alýǵa da bolatyn edi, keme de óte baıaý júzip kele jatqan-dy.

Kenetten «Naýtılýs» kilt toqtaı qaldy da kemeniń barlyq korpýsy selk ete qaldy.

— Biz taǵy birdemege soqtyǵyp qaldyq pa? — dep suradym men.

— Ne nársege soqtyqsaq ta ol keıin qalyp qoıdy, biz qaıta júzip baramyz, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq.

«Naýtılýstyń» júzbekshi bolyp árekettenýi talassyz-dy, biraq ol sonda da ornynan qozǵala almaı tur edi. Onyń vıntiniń qalaqtary tolqyndy áli keskileı almaı turǵan-dy.

Bir-aq mınýt ótti. Kapıtan Nemo óziniń kómekshisin ertip salonǵa kelip kirdi.

Men kapıtandy kórmegeli kóp ýaqyt bolǵan. Ol maǵan tym jabyrqaý kórindi. Bizge eshqandaı kóńil aýdarmastan nemese tipti bizdi baıqamastan, ol terezeniń aldyna baryp sprýttarǵa qarady da, kómekshisine qarap birdeme dedi.

Kómekshisi shyǵyp ketti. Keshikpeı-aq terezeniń qaqpaqtary da jabylyp, salonǵa jaryq berildi.

Men kapıtannyń qasyna bardym.

— Sprýttar óte qyzyqty koleksıa eken, — dedim men, áldeqalaı aıta salǵan kisi bolyp.

— Durys aıtasyz, natýralıs myrza, sondyqtan biz olarmen ólispeı berispeıtin shaıqasqa túskeli turmyz!

Men ań-tań bolyp kapıtanǵa qaradym. Tipti sózin esite almaǵan adam sıaqtymyn.

— Ólispeı berispeımiz deısiz be?—dedim men qaıtalap.

— Ia, profesor. Vınt toqtap qaldy. Meniń oıymsha, osy sprýttardyń biriniń múıiztumsyǵy vınttiń qalaqtaryna keptelip qalǵan bolýy kerek. Bizdiń qozǵalýymyzǵa bóget bolyp turǵan sol.

— Al endi siz ne istemekshi bolyp tursyz?

— Sýdyń ústine shyǵyp bul jylandardyń birin qaldyrmaı qurtý kerek.

— Qıyn shaıqas eken.

— Meniń oıymsha da solaı! Elektr oqtar jup-jumsaq denege álsiz tıedi, qatty qarsylyq kórsete almaǵan denede ol oqtar jaryla almaıdy. Balta jumsaýǵa týra keledi.

— Eger meniń kómegimdi qajetsiz kórmeseńiz súńgini de jumsaý kerek, kapıtan,— dedi kanadalyq.

— Men ony da maquldaımyn, mıster Lend.

— Sizben birge biz de baramyz,— dedim men kapıtanǵa.

Kemeniń ústine shyǵatyn basqyshtyń aldynda baltalary bar on matros tur eken. Men de, Konsel de bir birden balta aldyq. Ned Lend súńgisin ala shyqqan-dy.

«Naýtılýs» muhıt.betine shyqty. Matrostardyń bireýi basqyshtyń eń sońǵy satysyna shyǵyp úske shyǵatyn aýyzdyń qaqpaǵyn ashpaq bolyp burandasyn buraı bastady. Ol burandany bosasymen sprýttyń tarmaǵynyń tartýymen bolý kerek, qaqpaq dereý ózdiginen ashylyp ketti. Sol arada-aq uzyn aıaqtardyń biri jylansha ıreleńdep aýyzdan tómen túse bastady.

Kapıtan Nemo baltamen bir-aq shaýyp osy qaterli tarmaqty kesip túsirdi. Tarmaqtyń kesilgen jaǵy ıreleńdep, basqysh boıymen tómen túsip ketti.

Biz birimizdi birimiz ıtermelep kemeniń ústine tezirek shyqpaq bolyp júrgenimizde, sprýttyń taǵy da bir eki tarmaǵy kapıtan Nemonyń aldyńǵy jaǵynda turǵan bir matrosty lezde orap alyp, qatty qysyp, kóterip ala jóneldi. Kapıtan Nemo aıǵaı salyp ilgeri júgirdi. Oǵan ilese biz de júgirdik. Qandaı qorqynyshty kórinis deńiz! Qatty qysa orap alǵan tarmaqtar baqytsyz sorlyny joǵary kóterip tur. Ol qozǵala almaı, qyryldap, demin zorǵa alyp, alqyna:

— Kómek berińder, kómek, — dep aıǵaılady.

Fransýz tilinde aıtylǵan bul sózder meni tań qaldyrdy. Sonymen, bul kemede meniń otandasym da bar bolyp shyqty ǵoı, bálkim, tipti bireý emes, birnesheýi bar shyǵar? Osy jantúrshigerlik aıǵaıdy men máńgi umytpaspyn!

Osy qatty qysyp alǵan, qýatty qushaqtap ony kim aıyryp ala alady? Kapıtan Nemo shapshań basyp sprýtqa jetip bardy da, baltamen bir shapqanda taǵy bir aıaǵyn kesip túsirdi. Onyń kómekshisi «Naýtılýstyń» ústinde jorǵalap júrgen basqa bireýlerin urǵylap júr. Matrostardyń bári de sprýttardy baltalaýda edi. Kanadalyq Konsel, men úsheýimiz de qarýlarymyzdy sprýttardyń etti denelerine jumsaýmen boldyq. Aýany kúshti bir mýskýs ısi alyp ketti.

Osy arada maǵan sprýttyń buǵaýyndaǵy baqytsyz sorly, qorqynyshty sheńgelden qutylady eken degen bir úmit eles berip ótti. Sprýttyń segiz aıaǵynyń jetýi shabylyp edi, tek endi sonyń bireýi ǵana óziniń qurbandyǵyn áýede úıirip ıreleńdep tur. Biraq kapıtan Nemo men onyń kómekshisi oǵan taǵy tap bergen kezde, onyń qaryn qapshyǵynan qap-qara suıyq zat atqylaı bastady. Biz kózderimizdi asha almaı qaldyq. Osy suıyq zat perdesi serpilip, kózimdi ashqan kezde, sprýt ózimen birge meniń otandasymdy alyp ketip te qalypty. Bul bizdiń qanymyzdy qaınatty. Ábden óshikkendikten biz endi aıanbaı qımyldadyq. «Naýtılýstyń» ústine on, nemese on eki sprýt shyqqan edi. Qan men qap-qara suıyq zatqa toǵyp kemeniń ústinde jylan tárizdi ıreleńdep jatqan kesindilerden aıaq alyp júrgisiz edi. Osy jabysqaq tarmaqtar kóptegen gıdra basyndaı beıne qaıtadan ósip, úlkeıip kele jatqan sıaqty kórinedi.

Lendtiń súńgisi siltegen saıyn segizaıaqtyń kók-jasyl kózine qadalyp, aǵyzyp jiberip otyrdy. Biraq kenetten bizdiń batyr joldasymyzdy bir keremet tarmaǵymen orap aldy da ol bul buǵaýdan shyǵa almaı qaldy.

Men bul sumdyqtan qatty qorqyp, júregim jarylyp kete jazdady! Sprýttyń jantúrshigerlik, qorqynyshty aýyzy ashylyp Ned Lendke tónip baryp ta qaldy. Endi bir sekýnd kidirgende, ol sorly ortasynan qaq bólinetin edi. Muny kóre sala men de júgirdim. Biraq kapıtan Nemo menen buryn jetti. Onyń baltasy keremettiń týra jaq súıegine tıip, qaq aıyra qadalyp qaldy, osylaı áýpirimmen aman qalǵan kanadalyq, tura sala sprýttyń úsh júregine súńgisin saǵalata qabat shanyshty.

— Men sizge qaryzdar edim ǵoı,— dedi kapıtan Nemo kanadalyqqa.

Ned únsiz ǵana basyn ıip, tájim etti.

Osy shaıqas shırek saǵattaı-aq ýaqytqa sozyldy. Jeńilgen, páre-páresi shyqqan keremetter shaıqas alanyn tastap, teńiz tolqynynyń arasyna jyp berip kózden ǵaıyp boldy.

Ústi-basy qanǵa boıalǵan kapıtan Nemo, projektor kabınasynyń tóbesine shyqty, ol qybyr etpesten, óz joldasynyń birin jutqan teńizge qarap, eki kózinen jas sorǵalap jylap tur edi.

On toǵyzynshy taraý

GÓLFSTRIM

Eshqaıysymyzdyń esimizden shyqpastaı osy sumdyq oqıǵa 20 aprelde boldy. Ózimizdi álginde ǵana qatty tebirentken bul oqıǵany men izin sýytpaı jazyp edim. Keıin qaıta bir qarap shyǵyp, osy áńgimemdi Qonsel men kanadalyqqa oqydym. Olar bári de dál, ári durys jazylǵan, biraq onsha áserli bolyp shyqpaǵan eken degen pikir aıtty. Mundaı kórinisti qıystyryp sheber jazý úshin, bizdiń eń ataqty aqyndarymyzdyń biri, «Teńiz eńbekshileri» romannyń avtory Vıktor Gúgonyń darynyndaı, kúshti daryn kerek qoı.

Kapıtan Nemo teńizge qarap turyp jylady dep men aıttym. Onyń qaıǵysynda shek joq edi. Bizben birge júzý saparynda ol osymen ekinshi joldasynan aıyryldy. Al munyń, ózi qandaı aıanyshty qaza deseńizshi! Sprýttyń sumdyq tarmaqtary býyndyryp óltirgen, sol aıýannyń temir jaqtary párshelegen onyń joldasy, tym bolmasa teńiz astynyń tynysh sýyndaǵy marjan molada, óz joldastarynyń janynda da jata almady.

Alasurǵan kúres ústinde kenet shyqqan ashshy aıqaı meni de qatty tebirentken edi. Osy beıshara fransýz, óziniń shartty tilin umytyp, óler saǵatynda óz otanynyń tilinde sóıledi-aý!..

Sonymen, «Naýtılýs» matrostarynyń arasynda, kapıtan Nemoǵa jan-tánimen shyn berilgen, Nemo sıaqty adamzat qoǵamynan bezgen meniń de otandasym bar bolyp shyqty! Teginde árbir ulttyń ókilderinen quralǵan osy ózgeshe toptyń ishinde tek sol bir ǵana fransýz boldy ma eken? Meniń aldymdaǵy sheshilýi qıyn máseleniń biri osy edi...

Kapıtan Nemo óz bólmesine ketti, budan keıin birneshe kún boıyna men ony kóre almadym.

Biraq men kemeniń júrisine qaraı, kapıtan Nemonyń qaıtpas qalyń qaıǵynyń qushaǵynda ekenin aıqyn ańǵardym, óıtkeni ol osy kemeniń jany edi de, keme onyń barlyq kúıinishi men súıinishin kórsetip turatyn aına sıaqty edi. «Naýtılýs» basqarýsyz qaldy. Ol tolqyn aıdaǵan óli dene sıaqty bet aldy qalqýmen boldy. Onyń keptelip qalǵan vınty qazir bos-ty, biraq baıaý qozǵalyp kele jatty. Kapıtan Nemo osy teńizdiń shaıqas bolǵan tusynan shyǵa almaı, óziniń joldastarynyń birin jutqan teńizden kete almaı qoıdy.

Osylaısha on kún ótti.

Sóıtip tek birinshi maı kúni ǵana «Naýtılýs» soltústikke qaraı baǵyt alyp, Bagam araldarynyń janymen, Bagam Kanalynyń saǵasyna qaraı biraq tartty.

Biz endi muhıttyń bir úlken ózeniniń aǵysynyń boıymen júzip kele jattyq, bul ózenniń óziniń jaǵalaýy, óziniń janýarlary, ózine tán temperatýrasy bolatyn. Meniń aıtyp otyrǵanym — Gólfstrım.

Shynynda da, bul Atlant muhıtyn qaq jaryp ótetin, sýy teńiz sýyna áste aralaspaıtyn kádýilgi ózen edi. — Munyń sýy ózin qorshaǵan teńiz sýynan tuzdylaý bolady. Tereńdigi orta esep boıynsha úsh myń fýt, eni orta esep boıynsha alpys mıl, sol orta esep boıynsha, shapshańdyǵy da saǵatyna tórt kılometrdi.

Atlant muhıtynyń ekvatorıaldy alabyna soltústik-shyǵystan udaıy soqqan qatty jelden tropıktik kún jylytqan sýdyń ústińgi jaǵynyń orasan zor tasqyny Atlant muhıtyn kesip ótip, Ońtústik Amerıkaǵa qaraı aǵady. Munyń jaǵalaýynda Gólfstrım bolyp atalyp, osy jyly sýdyń kúshti tasqyny Atlant teńiziniń ystyq sýynan ótkende, burynǵysynan da jylıdy. Osy tusta, jer sharynyń temperatýrasyn teńestirý qyzmetin atqarýǵa tıis Gólfstrım, óziniń mindetine kirisedi.

Meksıka shyǵanaǵynda qaınaý dárejesine deıin ysıdy, sóıtip soltústikke, Amerıka jaǵalaýlaryna qaraı aǵyp Nofaýndlendke jetkennen keıin Devıs buǵazynyń sýyq aǵysy qysymynyń saldarynan óziniń baǵytyn ózgertip, úlken burylys jasap, muhıtqa qaraı keri qaıtady.

Qyryq úshinshi paralelde Gólfstrım eki salaǵa bólinedi. Munyń biri soltústik-shyǵystan soqqan jeldiń áserimen Bıskaı shyǵanaǵy men Azor araldaryna qaraı aǵady da, ekinshisi—Irlandıa men Norvegıanyń jaǵalaýlaryn jylyta, odan ári Shpısbergenge qaraı aǵyp baryp, sol jerde, temperatýrasy tórt gradýsqa deıin sýyp Soltústik polús ashyq teńizin qurady.

Bagam kanalynan ótip shyqqannan keıin Gólfstrım, eni otyz mıl, tereńdigi elý metrdeı bolyp, saǵatyna segiz kılometr alyp otyrady. Onyń aǵysynyń bul shapshańdyǵy soltústikke jaqyndaǵan saıyn birtindep, báseńdep, kemı beredi. Munyń shapshańdyǵy osylaı únemi birtindep kemip otyrsyn dep tileý kerek, óıtkeni, eger onyń osy shapshańdyǵy men baǵyty ózgerse Evropa aýa raıy qaýyrt ózgeredi, al onyń aıaǵy nemen tynaryn tipti boljap bolmaıdy.

«Naýtılýs» muhıttaǵy osyndaı ózenniń boıymen kele jatyr edi.

Tús kezinde Konsel ekeýimiz kemeniń ústinde turǵanbyz. Men oǵan Gólfstrımnyń keıbir ózgeshelikterin aıttym.

Túsinik berip bolǵannan keıin, qolyńdy sýǵa malyp kórshi dedim.

Konsel tilge kelmeı qolyn sýǵa maldy da, onyń ne sýyq ne jyly ekenin aıyra almaı tań qaldy.

— Bul mynadan bolady,— dedim men oǵan, — Gólfstrımnyń jylýy Meksıka shyǵanaǵynan ótkennen keıin adam denesiniń qyzýynan aıyrmashylyǵy shamaly bolady. Gólfstrım degenimiz — jylylyqtyń orasan zor qaınar bulaǵy, sonyń arqasynda, Evropa jaǵalaýy máńgi jap-jasyl bolyp turady. Morıdyń esebi boıynsha, Gólfıstrım sýyn jylytý úshin tabıǵattyń jumsap otyrǵan jylylyq qýaty, Amozonka nemese Mıssýrı ózenindeı úlken bir ózen toly temirdi balqytyp turýǵa jeter edi.

Osy tusta Gólfstrımnyń shapshańdyǵy sekýndyna eki de shırek metrge jetti.

Ózen aǵysy ózin qorshaǵan teńiz sýynan múlde ózgeshe edi. Onyń kókpeńbek tuzdy sýy, jasyl tústi teńiz tolqyndarynan aıqyn aıyrylyp jatyr edi.

Bul aǵystyń eki jaq jıegi de anyq kórinip jatqan-dy, Karalın araldaryna kelip «Naýtılýstyń» vıntteri muhıt tolqyndaryn kóbik atqyzyp jatqanda, tumsyǵy Gólfstrım sýyn qalaı kesip ótkendigi aıqyn baıqalady.

Gólfstrım ózine ilestire kóptegen jandy maqluqtardy da alyp kele jatty. Jerortalyq teńizdiń argonavtary munda top-tobymen júrdi. Shemirshekti balyqtardan quıryǵy denesiniń úshten birindeı keletin skattar kórindi, bular uzyndyǵy jıyrma bes metr, orasan zor, qıǵash buryshty skattar bolatyn. Budan keıin úlkendigi bir metrdeı kishkene akýlalardy kórdik, bulardyń bastary úlken, tumsyqtary dóńgelek kelgen, qatar-qatar tisteri bar edi; deneleri usaq, qabyrshaqty sıaqty.

Súıekti balyqtardyń arasynan, osy teńizderde kóp bolatyn gýbandardy, túsi ottaı jaınaǵan teńiz taban-balyqtaryn; uzyndyǵy bir metr, deneleri daq-jolaqtarmen bezelgen jylanbastardy; kógildirlene qubylatyn óte ádemi altyn makrelderdi; kózderi oń jaǵyna bitken paltýstardy nemese fletandardy; paltýstar tuqymdas, biraq kózi men úlken aýyzy sol jaǵyna qaraı bitken rombalardy; qyr arqasy solǵyn-qyzyl, ish jaǵy kúmis tústi, kishkene taýqudiret balyqtardy; ártúrli semga balyqtary semásynyń ókilderin t. b. kórdik.

Gólfstrım sýynyń túńgi jarqyly bizdiń projektorymyzben básekelese alatyn edi. Ásirese ol kún jaýardyń aldynda óte-móte jaltyldap, jarqyrap jatatyn.

8 maıda biz áli soltústik Karolın endigindegi Gatteras múıisine keldik. Bul tusta Gólfstrımnyń eni jetpis bes mıl, tereńdigi eki júz metr edi.

«Naýtılýs» burynǵysynsha betaldy júzip kele jatty. Saqtyq ataýlynyń bári de umytylǵan sekildi. Mundaı jaǵdaıda qashý ábden múmkin edi. Shynynda da jaǵdaı qolaıly bolatyn: jaǵalaýdaǵy eldi jerlerdiń qaısysyna bolsa da panalaı alatyn edik; teńizde Baston men Nú-Iorktyń nemese Meksıka shyǵanaǵynyń arasynda qatynas jasap júrgen kemeler de kóp. Amerıka jaǵalaýyna júk tasıtyn eki-úsh machtaly kemeler de kúndiz- túni birdeı júrip jatqan-dy. Bizdi bulardyń kez kelgeni mingizip alady dep senýimizge bolatyn edi.

Sonymen Qurama Shtattardyń jaǵalaýynan úsh júz mıl qashyq bola tursaq ta, qashý úshin «eń qolaıly jaǵdaı» osy kez, osy ara edi. Biraq kanadalyqtyń josparynyń oryndalýyna óte bir qynjylarlyq ókinishti jaǵdaı kedergi boldy; aýa raıy óte nashar edi. Biz osy Gólfstrımnyń áserinen udaıy naızaǵaı jarqyldap, kún kúrkirep, surapyl daýyl soǵyp turatyn qaterli tustarǵa jaqyndap qalyp edik. Mundaı jaǵdaıda jep-jeńil qaıyqpen júzý ózimizdi ózimiz apatqa aıdaǵandyq bolar edi.

Ned Lend muny jaqsy túsingen edi, sondyqtan ol lajy quryp, tisin qaırap, qashýdy kún saıyn keıinge qaldyrýmen boldy. Aqyrynda ol óz otanyn ýaıymdap, saǵyný aýrýyna shaldyqty, bul aýrýdan ony tek qashý ǵana jaza alatyn edi.

— Profesor myrza, — dedi ol maǵan, — munyń bir shegine jetýimiz kerek! Sizdiń Nemońyz eldi jerlerden qashyqtap soltústikke qaraı tartyp keledi. Biraq men sizge aıtyp edim ǵoı, meni Ońtústik polústyń ózi de yǵyr qyp boldy, Soltústik polúske baratyn meniń túk jumysym joq.

— Eger qazir qashýǵa múmkindik bolmasa, ne amal bar Ned?

— Men ózimniń usynysyma taǵy da qaıta oralamyn. Kapıtanmen sóılesý kerek. Biz sizdiń otanyńyzdyń qasynan ótkende, siz úndegen joqsyz. Al endi biz meniń otanymnyń jaǵalaýynda kelemiz, olaı bolsa men úndemeı júre alatyn emespin! Birneshe kúnnen keıin «Naýtılýs» jańa Shotlandıada bolady, al onda , Nú-Faýndlendte keń qoltyq bar, osy qoltyqqa áýlıe Lavrentıı ózeni quıyp jatyr, al bul ózen meniń týǵan jerimniń ózeni, Kvebek qalasynyń ózeni — mine osynyń bári esime túskende, men yzadan jaryla jazdaımyn! Profesor myrza, meniń endi tózimim bitti, men teńizge ketip ólemin. Munda endi qalmaımyn. Tunshyǵyp baram!

Kanadalyq tegi, shydaı-shydaı ábden taýsylsa kerek. Onyń albyrt minezi osynsha uzaq ýaqyt boıy tutqynda bolýdy kótermegen ǵoı. Ol kúnnen kúnge jabyǵa túsip, qabaǵyn qars jaýyp aldy. Men onyń ýaıymyn jaqsy bilýshi edim, óıtkeni óz otanymdy saǵynyp meniń de bir aýyrǵanym bar.

Bizdiń qurlyqtan baılanysty úzgenimizge jeti aı bolyp qalyp edi. Al munyń ústine kapıtan Nemonyń tomaǵa tuıyqtyǵy, sprýttarmen shaıqastan keıingi onyń kóńil kúıiniń ózgerisi, úndemeıtindigi — mine osynyń bári jaǵdaıdy qatty aýyrlatyp jiberdi. Alǵashqy kúnderdegi ynta-jigerden men de aıyryldym. Kıtter jáne solar sıaqty basqa da teńizdi mekendeıtin janýarlarǵa qolaıly, biraq, adam úshin óte qolaısyz mundaı jaǵdaıda qala berýge kóný úshin, Konsel sekildi flamandyq bolý kerek edi. Shynynda da osy tamasha jigittiń ókpe ornyna jelbezegi bolsa, ol mundaǵy eń qurmetti balyqtardyń biri bolar edi.

— Sonymen, profesor myrza? — dep surady Ned Lend meniń úndemeı turǵanymdy baıqap.

— Sonymen Ned Lend, siz maǵan kapıtan Nemodan, onyń biz týraly, ne oılap ne qoıyp júrgenin bil deısiz ǵoı.

— Ia, profesor.

— Ol kezinde biz týraly óz pikirin aıtsa da, surap bilińiz deısiz ǵoı?

— Ia. Men anyǵyn bilgim keledi. Eger kerek deseńiz, men týraly, tek men týraly ǵana aıtyńyz.

— Men tipti ony kóre almaı júrmin. Óziniń tipti kóringisi kelmeıdi-aý deımin.

— Bul onymen jolyǵý úshin óte jaqsy syltaý ǵoı!

— Jaqsy, Ned, men odan muny suraıyn.

— Qashan?

— Ony kezdesýim biledi, kezdesken boıda-aq suraıym.

— Aronaks myrza, kerek dep tapsańyz, kapıtandy men-aq izdeıin?

— Joq, joq muny meniń ózime tapsyryńyz. Erteń...

— Búgin, — dep qaldy Ned Lend.

— Jaqsy. Men búgin onymen jolyǵaıyn, — dep jaýap qaıyrdym kanadalyqqa, ózi baryp, búldirip júrer dep qorqyp.

Men jalǵyz qaldym. Ýáde bergennen keıin, ony dereý oryndaǵym keldi. Alda ne bolatynyn bilmeı qapa bolǵansha, ne de bolsa bilip alýdy jaqsy kóretin ádetim edi.

Men óz kaıýtama qaıtyp keldim. Qabyrǵadan kapıtan Nemonyń júrgen dybysy estildi. Mundaı jaqsy, jaǵdaıdy paıdalanyp qalý kerek boldy. Men onyń esigin qaqtym. Eshbir jaýap bolmady. Men taǵy da qaǵyp, tutqasyn burap qalyp edim, esik ashylyp ketti.

Men ishke kirdim. Kapıtan ózinde otyr eken. Óziniń jumys stolynda, eńkeıińkirep birdeme jazyp otyr. Meniń aıaǵymnyń dybysyn da estigen joq.

Sóılespeı ketpeıin degen toqtamǵa keldim de, qasyna bardym.

Ol basyn kóterip aldy da, qabaǵyn sál kirjıtip turpaıylaý únmen:

— Siz munda ma edińiz? Sizge menen ne kerek? — dep surady.

— Sizben sóılespekshi edim, kapıtan.

— Biraq meniń qolym bos emes, myrza men jumys istep otyrmyn. Men sizge ońasha turýǵa tolyq erik berdim ǵoı. Álde, siz, siz sıaqty turýǵa meniń erkim joq dep oılaısyz ba?

Mundaı qabyldaý osy sóılesýdiń nátıjesinde bir jaqsylyq bolar dep úmittenerlik senimniń tym az ekenin kórsetip tur edi.

Biraq men kelgen jumysymdy aıaqtap shyqpaq boldym.

— Myrza, — dedim men salqyn shyraımen, — men sizben, keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn bir jumys jaıynda sóıleskeli kelip turmyn.

— Ol qandaı jumys, profesor? — dep surady ol, kúle sóılep. — Men baıqamaı qalǵan bir jańalyq ashtyńyz ba, álde? Teńiz sizge óziniń áldenendeı bir qupıa syryn aıtty ma?

Men oǵan jaýap qaıtarǵanymsha, ol stol ústindegi qoljazbasyn kórsetip, baısaldy pishinmen bylaı dedi.

— Mine, Aronaks myrza, bular birneshe tildegi jazba. Bul qoljazbada meniń zertteýlerimniń qorytyndylary aıtylady, al, men bul qoljazba menimen birge ólmeıdi dep senemin. Meniń óz atymmen qol qoıylǵan, óz ómirimniń tarıhy jazylǵan bul qoljazba, sýǵa batpaıtyn kishkene bir apparatqa salynady. «Naýtılýsta» eń sońǵy tiri qalǵan adam ony teńizge tastaıdy da, tolqyndar ony kóterip ala jóneledi.

Osy adamnyń esimi, óz qolymen jazǵan ómir tarıhy, demek munyń qupıasy qashan da bolsa bir ýaqytta ashylatyn boldy ǵoı?

Biraq men tap qazir onyń maǵan aıtyp otyrǵan bul habaryna, ózim sóılespekshi bolyp turǵan másele týraly sóz qozǵaýyma jaqsy syltaý boldy-aý degen turǵydan qaradym.

— Kapıtan,— Dedim men,— sizdiń istemekshi bolyp otyrǵan bul jumysyńyzdy maquldaǵannan basqa meniń aıtarym joq. Eger sizdiń eńbekterńizdiń jemisi iz-túzsiz joıylyp ketetin bolsa, ol essizdik bolar edi. Biraq bul jóninde sizdiń qoldanbaqshy bolyp otyrǵan ádisińiz, meniń oıymsha, tym jabaıylaý eken. Ol apparatty jeldiń qaıda aıdap aparatynyn, onyń qandaı adamnyń qolyna túsetinin kim bilipti! Budan kóri senimdirek bir jolyn tabýǵa bolmas pa edi? Bálkim, sizdiń ózińiz nemese joldasyńyzdyń biri...

— Eshýaqytta, olaı bolmaq emes, myrza,— dep meniń sózimdi bólip jiberdi kapıtan.

— Olaı bolǵanda, men jáne meniń joldastarym bul qoljazbany saqtaýǵa daıynbyz, árıne eger siz bizdiń bostandyǵymyzdy ózimizge qaıtarsańyz...

— Bostandyǵymyzdy? — dep qaldy kapıtan.

— Ia, kapıtan, meniń sóıleskeli kelgenim de osy másele edi. Bizdiń «Naýtılýsta» bolǵanymyzǵa jeti aı bolyp qaldy, sondyqtan meniń de, meniń joldastarymnyń da bilgimiz kelgeni — siz bizdi ómir boıymyzǵa osy kemede tutqyn etip ustap otyrmaqshysyz ba?

— Aronaks myrza, men sizge budan jeti aı buryn qandaı jaýap qaıyrsam, qazir de qaıyratyn jaýabym sol: «Naýtılýstyń» tabaldyryǵyn attap kirgen adam, ony, eshýaqytta tastap kete almaıdy!

— Biraq bul adamdy qul etýshilik qoı!

— Qalaı dep atasańyz da meılińiz.

— Quldyń bostandyq alý úshin tyrmysýyna erki de bar! Bul úshin qandaı qural, qandaı shara bolsyn, báribir.

— Sizdi ondaı erikten eshkim aıyrǵan joq, aıyrmaq ta emes,— dep jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo.— Men ant alyp sizdi sol antqa baılap qoıǵan joq edim ǵoı?

Kapıtan Nemo qolyn keýdesine aıqastyryp salyp maǵan qaraı qaldy.

— Myrza, — dedim men oǵan, — meniń de, sizdiń de bul taqyrypqa ekinshi ret qaıta oralǵymyz kelgen joq-ty. Biraq bastap qoıǵannan keıin aıaqtap shyǵalyq. Qaıtalap aıtaıyn, áńgime tek óz basym jaıynda bolyp otyrǵan joq. Men úshin ǵylym eń úlken tirek, meniń jetekshim de, kóńilimniń qoshy da, kerek deseńiz, basqanyń bárin de umytyp qumartatynym da sol ǵylym. Men de, siz sıaqty áıteýir bir kezde teńizge tastalǵan qandaı da bolsa bir apparat arqyly óz eńbegimniń nátıjeleri adamzattyń qolyna túser degen úmitti demeý etip, belgisiz bir dúnıede tirshilik ete alamyn. Bir sózben aıtqanda, men sizge sheksiz súısinip qaraımyn, keıbir retterde ádildik sizdiń jaǵyńyzda ekenin de moıyndaımyn tipti sizdiń osy búkil dúnıe júzin sharlap kele jatqan saparyńyzǵa qatysýshylardyń biri bolǵanyma kóp jaǵdaıda rızamyn. Biraq sizdiń ómirińizdiń ekinshi bir jaǵy bar,— oǵan osy kemedegilerdiń ishinde tek meniń jáne meniń joldastarymnyń ǵana eshqandaı qatysy joq. Solaı bolǵandyqtan, tipti sizdiń qaıǵyńyzǵa qosyla tebirenip, talantyńyz ben aqyl-oıyńyzǵa súısinip, júregimiz sizdiń júregińizben birge soǵyp turǵan shaqtarda da, mundaǵy barlyq ádemilik pen jaqsylyq ataýlynyń záredeıinen de eriksiz bas tartýǵa tıispiz. Sóıtip sizge qatysty nárseniń bárine jat adam bolýymyzdyń ózi bizdiń, meniń de munda qalýymyzǵa múmkindik bermeıdi. Buǵan ásirese Ned Lend tóze almaıdy. Kim bolsa da, áıteýir adam bolǵandyqtan, ol týraly oılaý kerek bolady. Bostandyqty jaqsy kóretin, quldyqty jek kóretin, ásirese, kanadalyq sıaqty adamnyń basynda kek alýdyń qandaı jospary týatynyn oılap kórdińiz be? Ol ne oılaýy múmkin, ne isteýge bel baılaı alady dep siz, oı júgirtip kórdińiz be?..

Kapıtan Nemo ornynan turdy.

— Ned Lend ne oılaı alady, qandaı iske bel baılaı alady? Onda meniń jumysym qansha? Men ony izdegenim joq! Ony men ózim úshin qyzyq kórip te ustap otyrǵam joq. Al siz bolsańyz, Aronaks myrza, siz bárin de túsinetin, tipti úndemeýdiń mánin de túsinetin adamdardyń birisiz. Meniń sizge budan basqa aıtar jaýabym joq. Bul taqyrypqa menimen sóılespekshi bolǵan birinshi áreketińizdiń bas-aıaǵy osy bolýǵa tıis, óıtkeni ekinshi ret men sizdi tyńdamaımyn.Men shyǵyp kettim. Osy kúnnen bastap bizdiń aramyz ashylyp ketti.

Men bizdiń aramyzda bolǵan áńgimeni ózimniń eki, joldasyma aıttym.

— Biz endi bildik, — dedi Ned Lend, — bul adamnan kúter endi túk te joq. «Naýtılýs» Long-Aılendýge jaqyndap keledi. Áýe raıyna qaramaı qashýymyz kerek.

Biraq kók júzi birden birge qaharlana berdi. Qaterli, qatty daýyldyń habarshylary da kele bastady. Áýede aq sút tuman kóshýde edi. Kók jıegin qalyń qara bult qaptap alǵan. Túıdek-túıdek ushpa bulttar teńiz ústimen tómen jóńkilip barady. Teńiz týlap jatyr. Qus ataýlydan daýyl dostary — daýylpazdar ǵana qalypty. Barometr tym tómendep ketti.

12 maı kúni «Naýtılýs» Nú-Iorkten birneshe mıl jerdegi Long-Aılendke jetken kezde kún shatyrlap kúrkireı bastady. Teńizdegi osy doly daýyl kúresin men sýrettep bere alamyn, óıtkeni-kapıtan Nemo sý astyna tereń túsip yqtaýdyń ornyna, qaı qıqarlyǵy ekenin bilmeımin, teńizdiń ústinde qaldy.

Jel ońtústik-shyǵystan sekýndyna on bes metr shapshańdyqpen soǵyp turdy; tústen keıingi saǵat úshte onyń shapshańdyǵy sekýndyna jıyrma bes metrge deıin jetti. Bul naǵyz dúleı daýyl edi.

Kapıtan Nemo kemeniń ústinen oryn aldy. Týlaǵan tolqyndar domalatyp áketip júrmesin dep ol ázin kemeniń qalqanyna baılatyp qoıdy. Oǵan qatarlasa men de ózimdi baılap qoıdym. Men daýylǵa da, daýyldan taısalmaı, qasqyıyp turǵan osy ǵajap adamǵa da — ekeýine de birdeı súısinip turdym.

Qaraqoshqyl bulttar aspanǵa shapshyǵan teńiz tolqyndaryna tıip turdy. Ádette úlken tolqyn jaldardyń arasynda bolatyn kishkene tolqyndardy kóre almadym. Aınala-tóńiregimiz qaptaǵan qara buıra alyp tolqyndar, bulardyń jaldary shashyrap, qyry jyǵylǵan joq, aralary asa tyǵyz edi. Bıiktigi barǵan saıyn ósip otyrdy.

«Naýtılýs» birese qyrynynan túsip, birese tumsyq jaǵy machtadaı tip-tik joǵary kóterilip, korm jaǵy sýǵa batyp, qatty shaıqalyp turdy. Keshki saǵat beste jańbyr jaýdy, — biraq ol. daýyldy da, teńizdi de tynyshtandyra almady. Daýyldyń shapshańdyǵy sekýndyna qyryq bes metrge .jetti, demek saǵatyna qyryqtan asa le alyp otyrdy. Mundaı daýyldar úılerdi de buzyp ketedi, úılerdiń tóbelerin de julyp áketedi, temir torlardy da qıratady, kemelerdiń ústindegi zeńbirekterdi doptaı domalatady. Biraq «Naýtılýs» osy dúleı daýylda álemge belgili, ataqty ınjenerdiń: «jaqsy jasalǵan kemelerdiń teńizben shaıqasa almaıtyny bolmaıdy» degen sózin tolyq rastap turdy. Bul keme teńiz tolqyndary buza alatyndaı, qozǵalmaıtyn jartas emes-ti, — bul qozǵalatyn, adamnyń aıtqanymen júretin temir urshyq bolatyn; ústinde qural-saımany da, machtalary da joq, osy keme ózine eshbir zıan keltirmeı týlap jatqan dúleı teńizben shaıqasyp turdy.

Alasurǵan osy zor tolqyn jaldaryn men qadaǵalaı qarap turdym. Bulardyń bıiktigi on bes metrge deıin, uzyndyǵy júz elý, júz jetpis metrge deıin jetti, shapshańdyǵy jeldiń shapshańdyǵynyń jartysyndaı edi, kólemi men qýattylyǵy teńizdiń tereńdigine baılanysty bolatyn. Bulardyń ózderimen birge teńizdiń tereńine aýany da ala ketip, onda ottegin jetkizip turý qyzmetin atqaratynyn sonda bildim. Ǵalymdardyń esebi boıynsha, bulardyń qysymynyń shegi árbir deneniń bir sharshy fýtyna úsh myń kılogramnan keletin kórinedi. Gebrıd aralyndaǵy, salmaǵy otyz úsh myń kılogramm jartasty ornynan qozǵaǵan osyndaı tolqyndar edi. 1864 jyly 23 dekabrdegi dúleı daýyl kezinde Iaponıanyń Ieddo qalasynyń bir bólegin qıratyp, muhıt betimen saǵatyna jeti júz kılometr shapshańdyqpen júrip otyryp, sol kúni Amerıka jaǵalýyna soǵylyp, joıylyp ketetin de osyndaı tolqyndar bolatyn.

Túnde men kók jıeginde daýylmen arpalysyp kele jatqan bir úlken kemeni kórdim. Ol dreıfte jatyr edi. Bul Nú-Iork pen Lıverpýldiń nemese Gavrdyń arasynda júretin kemelerdiń biri bolýǵa tıis. Keshikpeı-aq ol qarańǵyda kórinbeı ketti.

Keshki saǵat onda kók júzin jalyn qaptap alǵandaı boldy. Naızaǵaılar aýany damylsyz tilgilep turdy. Men osy ótkir jarqyldarǵa qaraı almaı qoıdym, biraq kapıtan kók júzine kóz aýdarmastan qarady da turdy. Tap bir osy dúleı daýylda raqattanyp, lázzat alyp turǵan sıaqty.

Birine-biri soǵylysqan zor tolqyndar, yshqyna ulyp turǵan qatty jel, shatyrlaǵan kún —tóńirektiń bárin qulaq tundyrǵan tasyr-túsirge toltyryp jiberdi. Jeldiń baǵyty únemi ózgerip turdy, shyǵystan bastalǵan sıklon soltústikti, batysty, ońtústikti aınalyp ótip, shyǵysqa qaıta oralyp otyrdy.

Áı, osy Gólfstrım-aı! Daýyl koroli dese degen-deıisiń-aý! Osy sumdyq sıklondy týǵyzyp otyrǵan onyń sýynyń jáne aǵysynyń ústindegi aýa temperatýrasynyń ártúrliligi ǵoı!

Jańbyrdan keıin naǵyz otty nóser quıyp berdi. Aqqan sý balqyǵan metal tasqynyna aınalyp ketkendeı boldy.

Kapıtan Nemo ózine laıyqty ólim tilep, naızaǵaı túsip ólsem dep tur ma dep qalǵandaısyń.

Doly teńiz shegine jete týlaǵan kezde «Naýtılýstyń» tip-tik joǵary shapshyp, óziniń bolat tisin syryqtaı .joǵary kóterip, ushqyn atyp turǵanyn da kórdim.

Men ábden qaljyraǵan kúıim qaqpaǵyn ashyp, kemeniń ishine túsip salonǵa bardym. Daýyl shegine, óziniń eń bıik satysyna jetti. «Naýtılýstyń» ishinde bir sekýnd tik basyp turýǵa bolmaıtyn edi.

Kapıtan Nemo kemeniń ishine tún ortasynda bir-aq tústi. Rezervýarlardyń sý alyp jatqanyn estidim, sol-aq eken «Naýtılýs» baıaý ǵana syrǵyp sý astyna túsip bara jatty.

Salon terezelerdiń qaqpaqtary ashyldy da, men top-top balyqtardy kórdim, olar beıne bir eles sıaqty, sendeı soǵylysyp, betaldy alasuryp júr edi. Keıbireýlerine naızaǵaı túsip, kóz aldymda ólip jatty.

«Naýtılýs» áli tómen túsip kele jatyr edi. Men ol on bes metr tómen túskende tynysh sýǵa jeter dep oılap edim. Biraq teńizdiń alasuryp qatty týlaýy saldarynan, bizge elý metrge deıin tómen túsýge týra keldi.

Al munda, tereńirektegi dúnıe qandaı, tynysh qandaı jaıbaraqat deseńizshi! Tap osy tusta doly daýyl soǵyp, teńiz beti astan-kesten bolyp jatyr dep kim oılar!

Jıyrmasynshy taraý

47⁰ 24' ENDİK PEN 17⁰28' BOILYQTA

Daýyl bizdi shyǵysqa qaraı aıdap tastady. Nú-Iorktyń jaǵalaýyna taıaý tusta nemese áýlıe Lavrentıı ózeniniń saǵasynyń mańynda qashý jónindegi úmit sáýlesi de úzildi-kesildi óshti. Beıshara Ned Lend qatty qaıǵyryp, kapıtan Nemo sıaqty, kórinbeıtin bolyp aldy. Konsel ekeýmizdiń jubymyz jazylǵan joq.

Men, «Naýtılýstyń» shyǵysqa qaraı, dálirek aıtqanda soltústik-shyǵysqa qaraı aıdalyp tastalǵanyn aıttym. Birneshe kún boıy ol birese sýdyń astymen,birese ústimen júzip kele jatty, teńizdi jolaýshylar úshin óte qaýipti qalyń tuman basyp tur edi. Bul tuman muzdyń erýine baılanysty paıda bolady, óıtkeni erigen muz aýany tym kóp býlandyrady.

Bul alqapta, teris baǵyt kórsetip jymyńdap turǵan ottardy nysana etip, jaǵalaýǵa jetpek bolǵan qanshama keme apatqa ushyrap jatady! Bul tumannyń saldarynan bolǵan baqytsyzdyqtar qansha! Fonarlardyńottaryna qaramastan, gýdoktardyń aıqaıyna qaramastan, kemelerdiń zor qońyraýlarynyń qaǵylýyna qaramastan qansha keme apatqa ushyraıdy! Jel sý astyndaǵy taýlardyń jaryna soǵylyp jatqan tolqyndardyń dybystaryn esittirmeı qoıatyn tustarda, jartasqa soǵylyp qansha keme qırap jatady deseńizshi!

Bul tustardaǵy teńiz túbi urys alanynyń kórinisin elestetip otyrýy, sondyqtan tańdanarlyq nárse emes, qıraǵan kemelerdiń qaldyqtary munda qaptap jatty: bulardyń keıbireýleri eski, ábden tozyǵy jetken, keıbireýleri jap-jańa, olardyń mys qaptamalaryna projektordyń sáýlesi túsip tur edi.

Munda óziniń adamdary men emıgranttar toly habarsyz ketken qanshama keme jatyr! Osy óte qaterli alqaptarda — Sen Pol araly mańynda Ras múıisinde, Bel-Il buǵazynda, áýlıe Lavrentıı saǵasynda, jyl saıyn qanshama keme apatqa ushyrap otyrady!

Tek sońǵy birneshe jyldyń ishinde ǵana bul tustarda sýǵa batqan kemelerdiń qaraly tizimderine qanshama keme qosylmady, bulardyń ishinde, dúleı tolqyndar sýǵa batyryp jibergen «Solveıa», «Izıd», «Paramat» «Vengeres», «Kanadalyq», «Aǵylshyn-Saksondyq», «Gomboldt». «Qurama Shtattar» kemeleri; qaqtyǵysyp qalyp, apatqa ushyraǵan «Arktıka» men «Leones» kemeleri: qalaı apat bolǵany belgisiz — «Prezıdent», «Tynyq muhıt», «Glazgo qalasy» kemeleri bar edi. «Naýtılýs» beıne ólikterdi aralap, baıqap kele jatqandaı osy qırap jatqan kemelerdiń arasymen júzip kele jatty.

15 maıda biz Núfaýndlend qaırańynyń ońtústik shetine jettik.

Bul qaırań sý aıdap ákelgen zattardan paıda bolǵan. Bul ne ekvatordan Gólfstrım aıdap ákelgen, ne oǵan qarama-qarsy Soltústik polústen, Amerıka jaǵalaýyn aınalyp ótetin sýyq aǵys aıdap kelgen ártúrli qaldyqtardyń úıindisi bolatyn. Sondaı-aq, munda bul tusta mıllıardtap qyrylatyn, taý-tóbe bolyp úıilip jatqan balyq súıekteri, mollúskalar men zoofıtterdiń de qaldyqtary bar edi.

Núfaýndlend qaırany onsha tereń de emes-ti, birneshe júz fýttan aspaıtyn. Biraq munyń ońtústiginde qulamaly tereń jyra bolatyn, munyń tereńdigi úsh myń metr edi. Bul tusta Gólfstrım keneıetin-di. Ol munda tipti teńizge sińip ketetin, óziniń shapshańdyǵynan da, jylýynan da aırylatyn.

«Naýtılýs» jaqyndap kelgende tyrym-tyraqaı bolyp qasha jónelgen balyqtardyń ishinde, men úlkendigi jarty metrdeı, arqasy qara, ish jaǵy qyzǵylt-sary dóńgelek qaýyrsyndylardy kórdim, bular jubaıynan eki eli aıyrylmaıtyn balyqtar bolady; eti óte dámdi, qońyr-jasyl mýrenderdi; kózderi úlken, bastary ıttiń basyna uqsańqyraıtyn karakstardy; taıynshalar men gýbandardy kórdim. Biraq bizdiń kózimizge kóbirek túsken treskalar boldy, bular ózderiniń eń jaqsy kóretin jeri — Núfaýdlend qaırańdarynda kóbirek kezdesip otyrdy. Treskany taýly jerdiń balyǵy dep irkilmeı aıtýǵa bolady, óıtkeni Núfaýndlendtyń ózi sý astynyń taýy bolatyn-dy. «Naýtılýs» treskalardyń qalyń tobyn qaq jaryp ótip kele jatqan shaqta, Konsel tańdanýmen boldy.

— Bul qalaı, osy ma treska! — dep aıqaılap jiberdi ol.— Men treskany kambala sıaqty jalpaq balyq dep oılaýshy edim.

— Bul qaı bylshyl! Treska balyq satatyn dúkenderde ǵana jalpaq qoı, óıtkeni magazınge onyń ishin jaryp ákelip salady ǵoı. Teńizde ol jaqsy júzýge beıimdelgen, golavl, urshyq tárizdi jumyr keledi.

— Qojaıyn jaqsy bilýge tıis qoı,— dep jaýap qaıyrdy Konsel. — Biraq munda balyq degenińiz qandaı kóp, tipti qumyrysqanyń ıleýindeı!

— Ol budan álde qaıda kóp bolar edi, dostym, biraq, adam degen jaýy bar. Bir analyq treskanyń qansha ýyldyryq salatynyn bilesiz be?

— Aıtalyq bes júz myń bolsyn!

— On bir mıllıon, dostym!

— On bir mıllıon! Qoıyńyz, ózim sanap shyqpaıynsha buǵan men eshýaqytta senbeımin.

— Sana. Biraq meniń. oıymsha, maǵan senseń sen ýaqytyńdy bosqa ótkizbes ediń. Esińizde bolsyn, bulardy óte kóp ustaıdy. Jurttyń orasan kóp tutynatyn balyqtarynyń biri de osy treska balyǵy, eger olar óte kóp enetin bolmasa, bul balyqtardan endigi túk qalmas edi. Tek Anglıa men Amerıkada ǵana jetpis bes myń balyqshysy bar bes myń keme treska aýlaýmen shuǵyldanady. Árbir keme balyq aýlaý maýsymy kezinde qyryq myń treska ustaıdy, sonda álgi kemelerdiń barlyǵy bir maýsymda-aq eki mıllıondaı balyq aýlaıtyn bolady ǵoı. Norvegıanyń jaǵalaýynda da osy shamada aýlanady.

— Óte jaqsy,— dedi Konsel. — Men qojaıynǵa sendim, endi sanamaı-aq qoıamyn.

— Neni sanaýdy aıtasyń, Konsel?

— On bir mıllıon ýyldyryqty. Biraq meniń bir pikirim bar.

— Qandaı?

— Ol mynadaı: eger árbir ýyldyryqtan bir balyq shyǵatyn bolsa, onda eki-ekiden tórt balyq-aq Anglıany, Amerıkany jáne Norvegıany asyrap turýǵa mol jetedi ǵoı.

Osy arada, biz Núfaýndlend qaırańynyń qumyna kemeniń kıli tıe jazdap óte bergen kezimizde men treskalardy ustaý úshin quryp qoıǵan eki júz qarmaǵy bar up-uzyn jińishke arqandy kórdim; árbir balyq aýlaıtyn qaıyqta osyndaı ondaǵan aý bolady. Bul arqandardyń bir sheti sýdyń astynda yrǵaqqa baılaýly bolady da, sýdyń ústińgi jaǵynda buıqa ustap turady. «Naýtılýsqa» sý astyndaǵy osy torlardyń arasymen júrýge týra keldi.

Biraq, súńgýir keme treskalary kóp tusta kidirgen joq, Núfaýndlend endigine deıin kóterildi; munda, Sen Djons aralynda Evropa men Soltústik Amerıkanyń arasyn telegraf joly arqyly qosyp turatyn, trans-atlant kabeliniń Amerıka jaqtaǵy ushyǵy shyǵatyn-dy.

Bul aradan «Naýtılýs», soltústikke qaraı kele jatqan jolymen júrýdiń ornyna, beıne, kabel jatqan jazyq qyratty zerttemekshi bolǵandaı, shyǵysqa qaraı júrdi, bul jerdiń bederi, óte kóp zerttelgendikten, onyń egejeı-tegejeıine deıin belgili bolatyn.

17 maıda Sen-Djonstan bes júz mıl jerde, tereńdigi eki myń segiz júz metr tusta, qumnyń ústinde sozylyp jatqan kabeldi kórdim. Men muny Konselge aıtyp úlgirgen joq edim, sondyqtan Konsel ony orasan úlken jylan dep oılap, óziniń belgili ádisi boıynsha, jylannyń qaı túrine jatatynyn belgilep alýǵa da kirisip qalyp edi. Biraq men munyń ne ekenin aıtyp, onyń taýyn qaıyryp tastadym, sondyqtan ony biraz jubatpaq bolyp, oǵan bul kabeldiń qalaı salynǵanyn, onyń tolyp jatqan oqıǵalaryn aıttym.

Birinshi kabel 1857 jáne 1858 jyldar boıyna salynǵan. Biraq ol tórt telegramma bergennen keıin jumys istemeı qalǵan. 1863 jyly ınjenerler úsh myń tórt júz kılometr jańa kabel salǵan; munyń salmaǵy tórt-bes júz tonna bolǵan, mundaı aýyr júkti salý úshin ádeıi, arnap «Great Eastern» kemesi jiberilgen. Biraq bul áreket te sátsizdikke ushyraıdy.

25 maıda «Naýtılýs» sýdyń astyna úsh myń segiz júz otyz alty metrge deıin túsip, dál kabel úzilgen jerdiń ústinen shyqty.

Kabel Irlandıa jaǵalaýynan alty júz otyz segiz mıl jerde úziledi. Kúndizgi saǵat ekide Evropamen habarlasýǵa bolmaı qalady. «Great Eastern» kemesindegi ınjenerler kabeldiń úzilgen jerin taýyp, keshki saǵat on birde sýdan kabeldiń eki ushyn shyǵaryp aldy. Buzylǵan jerin jóndeı kabeldi sýǵa qaıta salady. Biraq birneshe kúnnen keıin kabel taǵy da úziledi, biraq bul joly kabeldi muhıttyń túbinen shyǵara almaıdy.

Alaıda ınjenerler qıynshylyqtan taıynbaıdy. Olar endi jańadan, qurylysy jaǵynan ábden jetildirilgen tyń kabel jasaıdy. Symdardyń býdasy gýttaperchadan istelgen qabyqpen qaptalynyp, oqshaýlandyrylǵan talshyq zattar jastyqshalarymen qorǵalyp, metal armatýraǵa kirgizilgen.

1866 jyly 13 ıýlde «Great Eastern» kemesi teńizge shyǵady.

İstiń bári de oıdaǵydaı istelip kele jatady. Biraq bir kúni mynadaı bir tosyn oqıǵa bolady. Kabeldi sýǵa salar aldynda býdasyn taratyp jatqanda, ınjenerler onyń birneshe jerinen shegemen tesilgenin baıqaıdy, tegi, muny, kim de bolsa, kabeldi isten shyǵarýdy kózdep, qastyqpen jasaǵan bolýy kerek. Kapıtan Anderson, keme ofıserleri men ınjenerler basqosyp keńesip, aıypty adam tabylsa, sotsyz-aq ony teńizge batyryp jibermek bolady. Osydan keıin mundaı qylmysty áreketter qaıtalanbaıdy.

27 ıýnde, qalyń tumandy kókteı ótip otyryp, «Great Eastern» Amerıka jaǵalaýyna jetedi. Jumys ta oıdaǵydaı bolyp aıaqtalady.

Árıne, men elektr kabeldi zavodtan jańa jasalyp shyqqan alǵashqy kúıinde kóremin dep oılaǵam joq-ty.Óziniń tastaq tóseginde sozylyp jatqan metal jylan, kemirgish mollúskalardan qorǵaıtyn ızvestqabyǵyn jamylyp alypty.

Kabel teńiz tolqynynan tys, tereńde jatyr edi; elektr dabyly munyń boıymen Evropadan Amerıkaǵa otyz eki júzdik sekýndta jetetin. Bul kabel máńgi ómir súre alady, óıtkeni teńiz sýynyń áserimen gýttapercha ony tek nyǵaıta beretindigi baıqalǵan. Al munyń ústine onyń baǵyty da oıdaǵydaı durys tartylǵan, munyń nátıjesinde ol, sýdyń kúshti qysymy jarylý qaýpine ushyratatyn tereńge, qandaı jaǵdaıda da túspeıdi.

«Naýtılýs» kabel jatqan jerdiń eń tereń degen tustaryna — tórt júz otyz bir metrge deıin bardy. Sol aradan biz endi kabeldiń 1863 jyly avarıaǵa ushyraǵan jerine qaraı kettik.

Munda muhıttyń túbinde eni júz jıyrma metr, tarlaý kelgen ańǵar bar eken. Eger Monblandy osynda ákelip qoısa onyń tóbesi sýdan kórinbes edi. Bul ańǵardyń shyǵys jaq bóligi bıiktigi eki myń metr taý qabyrǵasyna tirelip aıaqtalatyn-dy. Bul ańǵarǵa biz 28-maı kúni jettik. «Naýtılýs» endi Irlandıanyń jaǵalaýynan júz elý kılometrdeı-q jerde tur.

Bálkim, kapıtan Nemo Brıtanıa araldaryn aınalyp ótpek bolǵan shyǵar? Joq, ol taǵy da ońtústik baǵytqa bettep Evropa teńizderine qaraı júrip, meni qaıran qaldyrdy.

— Ol osy jerde! — dedi kapıtan.

Biz Englezı aralyn oraǵytyp ótip shyqqan kezde, onyń Glazgodan nemese Lıverpýlden kele jatqan kemelerdiń jolyna jaryq túsirip turatyn maıaginiń ottaryn meniń kózim shalyp qaldy.

Meniń oıymdy óte bir mańyzdy másele kemire bastady: «Naýtılýstyń» La-Manshqa kirýge batyly bara ma, joq pa?

Óziniń ininen shyqqan Ned Lend, biz qurlyqqa jaqyndasymen-aq qaıta-qaıta osyny suraı berdi. Men oǵan ne dep jaýap qaıtaraıyn? Kapıtan Nemo burynǵysynsha kórinbeı qoıdy.

Amerıkanyń jaǵalaýlarymen júrip kanadalyqty bir qyzyqtyryp edi; endi Fransıa jaǵalaýymen júrip, meni qyzyqtyrmaq bolyp kele jatqan joq pa eken, ózi?

Bul kezde «Naýtılýs» burynǵysynsha ońtústikke qaraı júzip kele jatqan-dy. 30 maıda ol Lend araly kórinip turan jerden ótti, bul aradan Brıtan araldary da qashyq emes-ti.

Eger kapıtan Nemo La-Manshqa ótpekshi bolsa, onda ol shyǵys jaqqa qaraı júrer edi ǵoı.

Biraq ol muny istemedi.

31 maıda, kúni boıyna «Naýtılýs» teńizde ózgeshe bir aınalys jasap, shyr aınaldy da júrdi, bul meni óte tańdandyrdy. Ol osy mańnan bir oryndy izdep, sony taba almaı júrgen sekildi kórindi.

Tús kezinde baıqaý jumysyn kapıtan Nemonyń ózi júrgizdi. Maǵan til qatqan joq. Qabaǵy tym qatyńqy. Onyń kóńilin buzǵan ne? Bálkim, tastap ketken otany týraly áldeqandaı bir nárse esine túsip, sol janyn jep júrgen shyǵar? Sonda ol onyń ókinip júrgeni me nemese qaıǵyryp júrgeni me? Meniń mıymdy osy oı kemirýmen boldy. Maǵan, endi jaǵdaı kapıtannyń osy qupıa syryn ashar degen bir sezim paıda boldy. Erteńine, 1 ıýnde, «Naýtılýs» keshegi shyr aınalýyn qaıta bastady. Muhıtta qandaı da bolsa, belgili bir oryndy izdep júrgeni endi aıqyn boldy. Tús kezinde kapıtan Nemo keshegideı taǵy da baıqaý jumysyn ózi júrgizdi.

Teńiz tynysh, áýe ashyq edi.

Shyǵys jaq kók jıeginde segiz mıldeı jerde, bar pármenimen júrip kele jatqan bir úlken kemeniń keskini aıqyn kórindi. Onyń jalaýy joq edi, sondyqtan qaı ulttyq ekenin bile almadyq.

Kapıtan Nemo, kún kózi merıdıan arqyly ótip bara jatqan kezde sekstantty alyp baıqaý jumysyn óte muqıat júrgizdi. Bul jumysty isteý ońaı da edi. Óıtkeni teńiz typ-tynyshty. Toqtap turǵan «Naýtılýs» ne eki jaǵyna, ne aldy-artyna qaraı da shaıqalmastan turǵan-dy.

Men bul kezde kemeniń ústinde edim. Baıqaý jumysy aıaqtalysymen-aq, kapıtan Nemo:

— Ol osy jerde! — dedi.

Ol basqyshpen tómen tústi. Júrisin sál báseńsitken tárizdi, biraq bizge jaqyndap qalǵan kemeni ol kórdi me, joq pa, ony men bile almadym.

Men de salonǵa qaıttym. Kemeniń ústine shyǵatyn aýyz jabyldy, rezervýarlarǵa sý quıylyp, «Naýtılýs» sýdyń astyna túse bastady. Ol vınt qyzmet istemegendikten, tik túsip kele jatty.

Birneshe mınýttan keıin segiz júz otyz úsh metrge deıin tereń túsip, tumsyǵy teńizdiń túbine tıe toqtady.

Salondaǵy jaryq óship ketti. Terezeniń qaqapaqtary ashyldy, men terezeden qarap, projektordyń sáýlesi jaryq túsirip turǵan tóńirekti jarty mıl jerge deıin kórip otyrdym. Sol jaq terezeden qaraǵanda sýdan basqa túk kóre almadym, al oń jaqta meniń kóńilimdi birden aýdarǵan bir qaraýytqan nárseni kórdim: Munyń ózi qar basqan, aq rakýshkalarmen qaptalǵan teńiz túbindegi bir nárse sıaqty edi. Men keskinine muqıat qarap, munyń machtalarynan aıyrylǵan, apatqa ushyraǵan kezde, sýǵa tumsyǵymen batqan bir keme ekenin ańǵardym. Qalyń ızvestbasyp qalýyna qaraǵanda, apatqa ushyraǵan kemeniń kórinip turǵan qaldyǵy teńiz túbinde uzaq jyldar boıy jatsa kerek.

Al, bul netken keme? «Naýtılýstyń» munyń zıratyna kelýi qalaı? Bálkim bul keme apatqa teńiz daýylynyń saldarynan ushyramaǵan shyǵar?

Ne dep oılarymdy bilmeı dal bop turǵanymda, kenetten kapıtan Nemo sóılep ketti.

— Bir kezde bul keme «Marseles» dep atalǵan. Bul tuńǵysh ret bir myń jeti júz alpys ekinshi jyly teńizge túsirilgen, onda munyń ústinde jetpis tórt zeńbiregi bolǵan. Bir myń jeti júz jetpis segizinshi jyly on úshinshi avgýsta bul keme La-Poıpa-Vertrıenin basqarýymen «Perstonǵa» qarsy qatty shaıqasady. Bir myń jeti júz jetpis toǵyzynshy jyly admıral Estenniń eskadrasynyń quramynda bolyp Grenadany alý joryǵyna qatysady. Bir myń jeti júz seksen birinshi jyly besinshi sentábrde graf Trassanyń basqarýymen Chızpık qoltyǵynda bolǵan urysqa qatysady. Bir myń jeti júz toqsan tórtinshi jyly Fransıa respýblıkasy onyń atyn ózgertip, jańa at qoıady. Sol jyly on altynshy aprelde Breste Vılar-Jýaez eskadrasyna qosyldy, bul eskadraǵa admıral Van-Stabeldiń basqarýymen Amerıkadan astyq alyp kele jatqan kemeler kerýenin qorǵap alyp qaıtý tapsyrylǵan. Respýblıkanyń ekinshi jylynyń on birinshi jáne on ekinshi prerıalnda bul eskadra aǵylshyn kemelerine kezdesedi. Profesor myrza, búgin on úshinshi prerıal — bir myń segiz júz alpys segizinshi jyl, birinshi ıýl. Budan dál jetpis tórt jyl buryn, tap osy jerde, 47° 24' endik pen 17° 28' boılyqtyń arasynda, qaharmandyq, erlik kúresten keıin, machtalarynan, komandasynyń úshten birinen aıyrylǵan, sýǵa jarym-jartylaı batqan osy kemeniń adamdary tirideı qolǵa túskenshe, sýǵa batyp ólgen artyq degen toqtamǵa keldi... Tiri qalǵan úsh júz alpys alty jaýynger kemeniń art jaǵyndaǵy respýblıka týyn joǵary kóterip tóńirekti tegis kúńirente: «Jasasyn, respýblıka!» dep uran salyp sýǵa batyp ketedi.

— Bul «Kek alýshy» ma? — dep aıqaılap jiberdim men.

— Ia, myrza, bul «Kek alýshy». Tamasha esim, — dep sybyrlady kapıtan Nemo qoldaryn kókireginiń ústine aıqastyryp salyp.

Jıyrma birinshi taraý

KEK ALÝSHY

Kútpegen jerden kezdesken osy bir kórinis, basy jaı bastalyp sony erekshe bir tebirene aıtylǵan sózdermen aıaqtalǵan revolúsıashyl kemeniń tarıhy, meniń óz basym mańyz bermeı qala almaıtyn osy «Kek alýshy» degen attyń ózi meni qaıran qaldyrdy. Men kapıtannan kózimdi aıyra almadym. Teńizdi qolymmen nusqap kórsetip, ol osy tamasha synyqtarǵa suqtana qarap turdy.

Bálkim men, kapıtan Nemonyń kim ekenin, qaıdan kelgenin, qaıda bara jatqanyn eshýaqytta bile almaspyn, biraq men ǵalymdyǵyn adamgershiligi basym bolyp bara jatqan adamdy kórdim.

Osy temir qursaýdyń ishine kapıtan Nemo men onyń joldastaryn túsirgen tek adamdy jek kórýshilik qana emes-ti, olardy munda túsirgen qaterli, qaharly óshpendilik edi, bul óshpendilikti basýǵa tipti ýaqyttyń da shamasy kelmegen.

Bálkim, ol kek alýdy ańsaıtyn shyǵar?

Bul kezde «Naýtılýs» baıaý kóterilip kele jatyr edi, «Kek alýshynyń» keskini bara-bara kózden tasa boldy. Bul arada kemeniń bolmashy yrǵalýy bizdiń teńiz ústinde júzip kele jatqanymyzdy ańǵartty. Osy kezde kómeskileý shyqqan bir gúrsildi estip men kapıtanǵa qaradym. Biraq ol selt etpesten tur eken.

— Kapıtan! — dep qaldym men.

Ol jaýap qatpady.

Men ony qaldyryp, kemeniń ústine shyqtym. Konsel men kanadalyq ta sonda eken.

— Álgi ne gúrsil? — dep suradym men.

— Atylǵan zeńbirektiń gúrsili, — dep jaýap qaıyrdy Ned-Lend.

Men manaǵy keme kele jatqan jaqqa qaradym. Ol bar pármenimen «Naýtılýsqa» jaqyndap qalǵan eken. Bizdiń aramyz alty mıldeı-aq edi.

— Bul nendeı keme, Ned?

— Munyń soǵys kemesi ekenine bás tigise alamyn, — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq. — Bul onyń qural-jabdyqtary men machtalarynyń bıiktiginen-aq kórinip tur. Bálem, ol bizge shabýyl jasap, osy qarǵys atqan «Naýtılýsty» qarasyn óshirip, sýǵa batyrǵaı edi!

— Ned dostym, — dep jaýap qatty Konsel, — ol keme «Naýtılýsqa», qandaı zıan keltire alady? Ol sý astyna túsip shabýyl jasaı almaıdy, teńizdiń tereń túbindegi ony ata da almaıdy ǵoı.

— Ned, siz bul kemeniń ultyn bile alasyz ba, sony aıtyńyzshy? — dep suradym men.

Kanadalyq qabaǵyn kirjıtip, kózin syǵyraıtyp kemege tesile qarady.

— Joq, profesor,— dep jaýap qaıyrdy ol,— onyń ultyn men aıyra almaımyn, óıtkeni onyń jalaýy joq. Biraq men bul soǵys kemesi dep taǵy da aıtamyn, óıtkeni, onyń ortalyq machtasynda uzyn vympel jelbirep tur.

Shırek saǵat boıyna biz týra bizge qaraı kele jatqan kemege qarap turdyq.

Sonsha jerden «Naýtılýsty» onyń qalaı kóre alatynyna meniń mıym jetpeı qoıdy; munyń ústine, ol súńgýir kemeniń barlyǵyn biledi degen oıymda da joq edi.

Keshikpeı-aq kanadalyq maǵan munyń tisti jáne temir qursaýly eki palýbasy bar, úlken soǵys kemesi ekenin aıtty. Murjasynan qaraqoshqyl, qoıý tútin býdaqtap keledi. Jelkenderi jıylyp alynǵan. Jalaýy joq. Joǵaryda jelbirep turǵan vympeldiń túsin aıyrýǵa bolmady, óıtkeni jip-jińishke edi.

Keme shapshań júrip, jaqyndap keledi. Eger kapıtan Nemo ony tym jaqyn keltirse, onda bizge qashyp qutylatyn jaǵdaı týatyn edi.

— Profesor,— dedi Ned Lend,— osy keme bizge bir mıldeı qalǵanda, men teńizge bir-aq qarǵyp túsemin, siz de meniń istegenimdi isteıtin bolyńyz!

Men kanadalyqtyń usynysyna túk jaýap qaıyrǵam joq. Birden birge úlkeıip, kórinip kele jatqan kemege qaraýmen boldym. Meıili aǵylshyndyq, meıli fransýzdyq, meıli amerıkandyq, meıli orystiki bolsyn, — báribir bul keme júzip barsań bizdi kóterip alatyn edi.

— Bálkim, qojaıynyń esińde shyǵar, sýda júzý óneri jóninde bizdiń keıbir tájrıbelerimiz de bar ǵoı,— dedi Konsel. Eger Ned dostymnyń keńesin qabyl alatyn bolsa, onda ol ózin ilestirip ala júrý qamyn maǵan-aq tapsyrsyn.

Men endi ǵana jaýap qaıtarmaq bolǵanda, soǵys kemesiniń tumsyq jaǵynan aq tútin burq ete qaldy. Birneshe sekýndtan keıin teńizge kúmp ete túsken aýyr zattan «Naýtılýstyń» ústin kóbik shashqan sý alyp ketti. Atylǵan oqtyń gúrsili tipti meniń qulaǵymdy tyndyryp jiberdi.

— Munysy nesi? Bizdi atqany ma? — dep aıqaılap jiberdim.

— Er jigitter eken, — dep sybyrlady kanadalyq.

— Demek olar bizdi apatqa ushyraǵan keme dep sanamaǵany ǵoı,— dedim men tańdanyp.

— Eger qojaıyn ruqsat etse...— dep bastap edi Konsel.

Sol arada-aq álgiden de jaqynyraq kelip túsken zeńbirek oǵynan baǵandaı tip-tik kóterilgen sý Konseldiń aıaǵynan basyna deıin jýyp ketti.

— Qojaıynnyń ruqsatymen aıtqanda, — dedi Konsel úzilip ketken sózin jalǵap,— olar bizdi narval dep atyp tur.

— Biraq olar munda adamdar turǵanyn kórýge tıis qoı! — dedim daýysymdy qattyraq shyǵaryp.

— Bálkim, solaı bolǵandyqtan da atyp turǵan shyǵar,— dep jaýap qaıyrdy Ned Lend, oıly kózben qarap.

Bul sózderden men úshin bir jańalyq ashylǵanda boldy. Atyshýly jalǵan keremettiń syry endigi búkil dúnıe júzine belgili bolǵany kúmánsiz edi. «Avraam Lınkoln» «Naýtılýspen» qaǵysqan kezde, kanadalyq oǵan súńgi laqtyrǵanda, jurttyń qaterli keremet narval dep júrgenderiniń eń úlken degen narvaldan da qaýipti súńgir qaıyqtan basqa túk te emes ekenin kapıtan Faragýt bilip qoıǵan-dy.

Tas tóbeden túskendeı bul habar búkil dúnıe júziniń halyqtaryn tegis óshiktirgen shyǵar da, sonyń nátıjesinde endi barlyq eldiń soǵys kemeleri bizdiń sonymyzǵa túsip alǵan shyǵar dep topshylaýǵa bolar edi.

Al munyń ózi durys ta edi, óıtkeni eger kapıtan Memo bul kemeni kek alý isine jumsasa, onda budan qaýipti, budan qorqynyshty qarý joq edi.

Indıa muhıtynda, kapıtan Nemo bizdi qurysh túrmege qamap uıyqtatyp tastaıtyn túni, «Naýtılýstyń» qandaı da bolsa bir kememen shaıqasqanynda mende endi eshqandaı kúdik qalmady. Marjan molada jerlengen adamnyń da, «Naýtılýstyń» ózi bastaǵan qaqtyǵystyń qurbany ekendiginde kúmánim bolmady.

Kapıtan Nemo ómiriniń búrkeýli jatqan qupıa syry ashyla bastady. Onyń áli kim ekeni belgisiz bola tursa da, áralýan ulttardyń ókilderi birlesip alyp, belgisiz bir janýardyń sońyna túsip otyrǵan joq, ózderiniń qas jaýynyń, qas jaýy bolǵanda, búkil adamzatqa degen óshpendilik otyn órshitýge sert bergen adamnyń sońyna tústik dep otyr.

Meniń mıyma osy oı keldi. Sondyqtan jaqyndap kelip qalǵan kemedegilerdi biz dos adamdar retinde emes naǵyz meırimsiz jaý retinde qarsy alýǵa tıisti ekenimiz maǵan endi ǵana aıqyn boldy.

Bul ýaqytta bizdiń tóńiregimizge oq ústi-ústine túsip jatty. Sýǵa túsken oqtardyń keıbireýleri atqyp, qaıta serpilip, alysyraq baryp túsip, joǵalyp ketip jatty. Biraq birde-biri «Naýtılýsqa» túsken joq.

Soǵys kemesi endi bizden úsh mıldeı-aq jerde tur edi.

Zeńbirekterdiń gúrsili kúsheıe tússe de, kapıtan Nemo kemeniń ústine shyqpaı qoıdy.

Biraq eger zeńbirek oqtarynyń biri «Naýtılýstyń» korpýsyna tıse, súńgýir kemeni qaterge ushyratýy kádik edi.

Kanadalyq maǵan qarap:

— Myrza, ol kemedegiler biz týraly teris pikirde bolmasyn! Belgi berip kórelik.. Myńda bir shaıtan! Bálkim, olar munda adal adamdar da bar ekenin uǵar!

Ned Lend qaltasynan oramalyn aldy. Biraq ol oramalyn jazyp úlgirgenshe bolǵan joq, ony temirdeı qol ustaı aldy da, tegeýrindi kúshpen palýbaǵa laqtyryp tastady.

— Baqytsyz sorly,— dep aqyryp qaldy kapıtan.— «Naýtılýstyń» tisi sonaý kemege qadalmas buryn, aldymen ózime qadalsyn dep júrsiń be?

Kapıtannyń myna sózin tyńdaý bir sumdyq edi, al oǵan qaraý odan beter sumdyq-ty. Beti qup-qý bolyp ketti. Yza kernep, kóziniń qarashyǵyna deıin tartylyp, kishireıe qaldy. Daýysy qyryldap turǵandaı bolyp estildi. Ol qulap jatqan kanadalyqtyń ústine tónip ony sol jatqan jerinde shegelep tastaǵandaı qozǵaltpaı qoıdy.

Aqyrynda, Ned Lendti tastap, bizdi áli atqylap turǵan soǵys kemesine qarady.

— Qarǵys atqan halyqtyń kemesi, sen meniń kim ekenimdi bilesiń áli!—dep aıǵaılap jiberdi ol gújildegen daýyspen. — Kim ekenińdi bilý úshin, maǵan seniń jalaýyńdy kórýdiń qajeti joq! Qara, men saǵan qazir óz jalaýymdy kórsetemin!

Sóıtip, kapıtan Nemo Ońtústik polúste kótergen týǵa uqsaıtyn, qara jalaý kóterdi.

Osy kezde taǵy da bir oq kemeniń art jaǵyna kelip tıdi, biraq túk zıan keltire almady da, kapıtan Nemonyń ózine tıip kete jazdap baryp, teńizge túsip ketti.

Kapıtan ıyǵyn bir kóterip qoıdy. Budan keıin burylyp, maǵan qarady da:

— Tómenge túsińiz! Siz de, sizdiń joldastaryńyz da...— dedi.

— Kapıtan,— dedim daýysymdy qattyraq shyǵaryp,— siz shynynda da osy kemege shabýyl jasamaqshysyz ba?

— Shabýyl jasaý ǵana emes, ony sýǵa batyryp jibermekpin!

— Muny siz istemeısiz!

— Muny men isteımin, — dep sýyqtaý jaýap qaıyrdy kapıtan Nemo,— meni jónge salatyn siz emessiz! Siz kórýge tıis emes nárseniń ústinen kezdeısoq shyǵyp qalyp kórip tursyz. Meniń jaýlarym maǵan tıisken eken, men oǵan eselep toıtarys berýim kerek.

— Bul keme kimdiki ózi?

— Siz ony bilmeıdi ekensiz ǵoı. Tipti jaqsy. Onyń ulty, qalaı bolǵan kúnde de sizge aıtylmaıdy. Baryńyz!

Kanadalyq, Konsel úsheýmiz ketip qaldyq, tyńdamaýǵa batylymyz barmady. Kapıtandy «Naýtılýstyń» on bes matrosy qorshap aldy, olardyń bári de birden birge taıalyp kele jatqan kemege óshpes óshpendilikpen qarap tur. Men basqyshpen tómen túse bergende «Naýtılýstyń» art jaǵyna taǵy da bir oq kelip tıdi. Men kapıtannyń aıǵaılap mynadaı sózderdi aıtqanyn estidim:

— At, at, esýas keme! Paıdasyz oqtaryńdy ysyrap ete ber! Sen «Naýtılýstan» qutyla almaısyń! Biraq men seni bul jerde qurtpaımyn. Seniń qıraǵan synyqtaryńdy «Kek alýshynyń» qasıetti synyqtarymen aralastyrǵym kelmeıdi.

Men ózimniń bólmeme bardym. Kapıtan men onyń kómekshisi kemeniń ústinde qaldy. Vınt qozǵaldy. «Naýtılýs» tez qashyqtap, soǵys kemesi qýyp jete almaıtyn shamaǵa bardy. Biraq soǵys kemesi ony qýa berdi, al kapıtan Nemo osy qashyqtyqty saqtap otyrdy.

Kúndizgi saǵat tórtte men qobaljyp otyra almaı qoıdym, sóıtip shydamym jetpeı kemeniń ústine shyǵatyn basqyshqa bardym.

Aýyz esigi ashyq eken. Men eptep kemeniń ústine shyqtym. Kapıtan árli-berli sendelip júr eken. Onyń eki kózi jel artynan soǵyp, bes-alty mıldeı jerde kele jatqan kemede edi. «Naýtılýs» kemeni oıqastaı aınalyp, ony ózimen birge shyǵysqa qaraı eliktirip alyp kele jatty, kemeniń qýa berýine múmkindik berip qoıǵanymen, ózi ázirge oǵan qarsy shabýylǵa shyǵa qoıǵan joq-ty. Bálkim, ol áli eki oıly shyǵar?

Men taǵy da ara túspekshi boldym. Biraq men birneshe sózdi aıtqanymsha bolǵan joq, kapıtan meni tyıyp tastady:

— Ádildik pen quqyq meniń jaǵymda,— dedi ol.— Men ezilgen adammyn, al ol meni ezýshi! Men eń jaqsy kóretin, eń qymbat sanaıtyn otanymnan da, áıelimnen de, balalarymnan da, ákemnen de, anamnan da, eń qasıetti sanaıtyn dúnıeniń bárinen de tek sol ezýshiniń kesirinen aıryldym! Meniń bar jek kóretinim sol kemeniń ishinde! Úndemeńiz!

Bar pármenimen jaqyndap kele jatqan soǵys kemesine eń sońǵy ret bir qaradym da, tómen túsip, Ned pen Konselge bardym.

— Biz qashýǵa tıispiz! — dep aıqaılap jiberdim men.

— Óte jaqsy,— dedi Ned. — Biraq, bul kimniń kemesi eken?

— Ony men bilmeımin. Kimdiki bolsa da túnge deıin sýǵa batyrylady. Muny ne durys, ne burys degen pikirge kelý — bizdiń qolymyzdan kelmeıdi, olaı bolsa, bul sumdyq iske qatysýshylardyń biri bolǵansha, solarmen birge ólgenimiz jaqsy.

— Meniń de oıym sol, — dep jaýap qaıyrdy Ned.— Túndi kútelik.

Tún de boldy. Súńgýir keme jym-jyrt edi. Kompas «Naýtılýstyń» baǵytyn ózgertpegenin kórsetip turdy. Vınttiń sýdy sabalaǵan dybysyn esitip otyrdym. Keme teńizdiń ústinde edi.

Biz, keme bizdiń daýsymyzdy esite alatyn, eń bolmaǵanda kóre alatyn jerge kelgende qashpaq boldyq. Úsh kúnnen keıin aı tolatyn-dy, sondyqtan aı jaryq edi. Ol kemege bir iligip alǵan soń, eger ony apatqa ushyratpaý qolymyzdan kelmese, onda, áıteýir jaǵdaıǵa qaraı qoldan keletin basqa amaldardyń bárin de istep baǵarmyz dep oıladyq.

Maǵan birneshe ret, «Naýtılýs» urysqa daıyndalǵan sıaqty kórindi; biraq óziniń jaýynyń biraq óziniń jaýynyń jaqyndap kelýine múmkindik berdi de, taǵy da qaýyrt shapshań júrip, kemeden edáýir qashyqtap ketti.

Túnniń bir qydyrý ýaqyty tynysh ótti. Anda-sanda bir til qatysyp qoıyp, qashý úshin qolaıly kezdi kútip otyrdyq. Biz óte abyrjyp otyr edik. Ned Lend kemesine qaraı júzip kete bermekshi bolyp oqtalǵan saıyn men ony kidirtip otyrdym. «Naýtılýs» ol kemege qarsy teńiz ústinde shabýyl jasaıdy, al olaı bolǵanda qashýǵa múmkindik týyp qana qoımaıdy, tipti, qashý ońaı bolady ǵoı dep oıladym men.

Tańǵy saǵat úshte mazasyzdanyp, shydaı almaı, men taǵy da kemeniń ústine shyqtym. Kapıtan Nemo kemeniń tumsyq jaǵynda jelbiregen qara týdyń astynda, sonda tur edi. Ol eki kózin soǵys kemesinen almastan, qadala qarap tur. Qadalǵan kóz qarasy sol kemeni syıqyrlap, ózimen birge súırep kele jatqan sıaqty.

Aı merıdnannan ótip bara jatty. Shyǵystan Iýpıter kóterildi. Kók pen teńiz tynyshtyq, jaıbaraqattylyq jóninde bir birimen básekelesip turǵan tárizdi.

Tabıǵattyń osy tynyshtyǵyn myna eren júırik «Naýtılýstyń» árbir buryshyndaǵy qazandaı qaınaǵan óshpendilikpen salystyryp qaraǵanda, meniń denem túrshigetin-di.

Keme bizden eki-aq mıldeı jerde edi. Ol «Naýtılýstyń» projektor sáýlesin qýyp, únemi bizge qaraı jaqyndaı túsip otyrdy. Men onyń belgi beretin — jasyl, qyzyl jáne aq fonarlarynyń ottaryn kórdim. Murjasynan deste-deste bolyp ot ushqyndary shyǵyp turdy, tegi, keme bý qysymyn shegine jetkize kótergen bolý kerek.

Men kemeniń ústinde tańerteńgi saǵat altyǵa deıin boldym. Kapıtan Nemo burynǵysynsha meni baıqaǵan joq. Soǵys kemesi bizge bir mıl jarymdaı-aq jer qaldy, sóıtip tań qylań berisimen-aq bizdi taǵy da atqylaı bastady.

«Naýtılýstyń» ózin ókshelep kele jatqan jaýyna qarsy shabýylǵa shyǵatyn kezi de jaqyndap qaldy, al ol bul shabýylǵa kirisken boıda-aq men jáne meniń joldastarym, kapıtan Nemony birjolata tastaýǵa tıis edik, sonda da onyń isin úzildi-kesildi teriske shyǵarýǵa meniń batylym barmady. Kapıtannyń kómekshisi kemeniń ústine shyqqan kezde, men Konsel men Nedke óz oıymdy eskertip qoıý úshin tómen túskeli tur edim. Kómekshige birneshe teńizshi de ere shyqty.

«Naýtılýs» ta urysqa daıyndalýda edi. Bul daıyndyq onsha qıyn da emes-ti. Kemeniń ústin aınala qorshap turǵan qalqan tómen túsirilip jıylyp alyndy. Projektor men shtýrval turǵan kabınalardyń tóbeleri de kemeniń ishine qaraı tartylyp, tómen túsirildi, uzyn temir sıgardyń ústinde endi eshqandaı budyr qalmady. Sóıtip endi qalaı manevr jasaımyn dese de oǵan bóget bolarlyq eshnárse joq edi.

Men salonǵa qaıtyp keldim. Tańerteńgi kún sáýlesine bólengen «Naýtılýs» áli sý betinde kele jatyr edi, onyń kúnge shaǵylysqan qyzǵylttaý sáýlesi terezelerge túsip turdy.

Sumdyq kún — 2 ıýn de keldi.

Saǵat beste lag «Naýtılýs» shapshańdyǵyn báseńdete bastaǵanyn kórsetip turdy. Kemeni jaqynyraq keltirgisi kelip turǵanyn men bile qoıdym. Zeńbirekterdiń gúrsili jıi-jıi estile bastady. Bizdiń tóńiregimizde túsip jatqan oqtar, sýǵa kóbik atqyza, ysqyrǵan kúıi shyjyldap teńiz túbine ketip jatty.

— Dostarym meniń, — dedim men, — kútken saǵatymyz soqty! Ne bolsa da qol qysysyp, beldi bekem býalyq!

Ned Lend buǵan beldi baılaǵan adam-dy, al Konseldiń oıyna túk kirip shyqqan joq, jaıbaraqat qalpynda qaldy, men ózimniń abyrjýymdy zorǵa basyp turdym. Biz kitaphanaǵa bardyq joǵaryǵa shyǵatyn esikti ıterip qalǵanda, úske shyǵatyn aýyzdyń, qaqpaqtyń jabylǵan dybysyn estidim.

Kanadalyq basqyshpen júgire basyp shyqpaqshy bolǵanda, men ony ustap qaldym. Rezervýarlarǵa sý alyp jatqan belgili tanys dybys ta estildi. Sóıtip, shynynda da, sálden keıin «Naýtılýs» tereńdigi on metrdeı sý astyna tústi.

Munyń manevr ekenin men túsine qoıdym. «Naýtılýs» temir qursaýyna, eshnárse ótpeıtin kemege sýdyń ústinde tıispeı, sýdyń astymen kelip, metal qaby joq astyńǵy jaǵynan shabýyl jasamaqshy bolǵan edi.

Sonymen, biz endi taǵy da tutqyn, onyń ústinde daıarlanyp jatqan sumdyq dramanyń eriksiz kýálary boldyq. Onyń ber jaǵynda, oılanýǵa da ýaqyt joq edi.

Meniń bólmeme kirip alyp biz til qatpasam bir birimizge qaradyq ta otyrdyq. Men bir sumdyq apatty sezgendeı aza boıym qaza turyp, aýyr haldi bastap keshirip otyrdym. Men apatty kútýde edim, árbir sybdyrǵa deıin elegizip búkil denem tyńdaǵysh bolyp aldy.

Bul kezde «Naýtılýs» ta júrisin tezdetti. Tegi, ol barlyq pármenimen zýlaı jónelse kerek, barlyq korpýsy diril qaǵyp kele jatty.

Kenetten aıqaılap jiberdim. Eki keme qaqtyǵysyp qalǵan edi. Biraq bul onsha qatty silkinis emes-ti. Áıtkenmen, men súńgýir kemeniń tisiniń aǵashqa qandaı kúshpen baryp kirgenin sezip otyrdym. Syqyrlaǵan, tasyr-tusyr etken dybystar estildi. Biraq, ekpinmen zýlaǵan «Naýtılýs» kirsh etken ınedeı kemeniń korpýsyn qaq jaryp óte shyqty.

Men budan ári tózip otyra almadym. Bul sumdyqtan esim shyǵyp, bólmeden shyǵyp, júgire basyp salonǵa bardym. Kapıtan Nemo osynda eken. Ún-túnsiz sazaryp alǵan kúıi meırimsiz shyraımen terezeden ne bolyp jatqanyn qarap tur.

Cý astynan, dúńkıgen orasan úlken birdeme kórinedi. Onyń ólim azabyn basynan aıaǵyna deıin kórgisi kelgendeı, sý astyna «Naýtılýs» ta onymen birge túsip kele jatyr edi. On metrdeı jerden kemeniń eki bólingen korpýsyn kórdim; korpýsqa saryldap sý quıylyp jatty. "Joǵaryraqta eki qatar qoıylǵan zeńbirekter kórindi. Keme ústinde kóptegen kóleńke qarańdaıdy.

Sý ústi-ústine quıylyp jatyr. Baqytysyz bısharalar kez kelgen jerge, jarmasyp, machtalardyń ústine shyǵyp, sýda batyp shyǵyp júrdi. Bul tutqıyldan sý basyp ketken kádýilgi qumyrysqa ıleýi sıaqty edi.

Qatty tiksine, tóbe shashym tik turyp, jantúrshigerlik kórinisten kóz ala almaı alqyna qarap turdym.

Zor keme jaılap sýǵa batyp bara jatty. «Naýtılýs» onyń sońynan erip otyrdy. Kenetten vzryv boldy da, qysylǵan aýa, beıne dári qoımasynyń jarylǵany sıaqty, keme ústiniń kúl-talqanyn shyǵardy. Sý qysymynyń kúshi tipti «Naýtılýsty» da edáýir jerge deıin ysyryp tastady.

Endi baqytsyz keme tezirek bata bastady. Qurbandyqtar, jabysqan machtalar, salmaq túsip maıysqan beldikter, odan keıin grotmachtanyń eń joǵarǵy ushtary, aqyr aıaǵynda, qaraýytqan kemeniń barlyq qańqasy óli adamdarmen birge, sý ıiriminiń qushaǵynda birjolata kezden tasa bolyp, batyp ketti.

Men burylyp kapıtan Nemoǵa qaradym. Osy qaharly sot, óshpendiliktiń baryp turǵan dáý perisi qarańǵy sýǵa áli qarap tur edi. Bári de aıaqtalyp bolǵannan keıin ol óz bólmesine qaraı oqtalyp, esikti ashyp tabaldyryǵynan attady... Men ony qadaǵalap qarap turdym. Bólmesiniń tórgi qabyrǵasynan, onyń súıikti qaharmandarynyń sýretteriniń astynan bir jap-jas áıel men eki balanyń sýretin kórdim.

Kapıtan Nemo olarǵa biraz qarap turdy da, tizerlep otyra ketip, eńirep qoıa berdi.

Jıyrma ekinshi taraý

KAPITAN NEMONYŃ SOŃǴY SÓZİ

Qorqynyshty kórinis kózden tasa boldy, terezeler jabyldy. Biraq salonǵa jaryq berilgen joq. «Naýtılýstyń» ishi qaratúnek, jym-jyrt. Kapıtan Nemo osy sumdyq oqıǵa bolǵan tustan bar pármenimen qashyp kele jatqan sıaqty kórinedi. Qaıda barady, baǵyty qaı jaq: soltústik pe, álde ońtústik pe?

Men óz bólmeme qaıttym, munda til qatyspastan, meniń qaıtýymdy kútip, Ned pen Konsel áli otyr eken. Men kapıtan Nemodan túńilip, qatty tiksinip qaıtqanmyn. Qanshama azap-mehnat kóre tursa da, jurtty tap bulaı etip jazalaýǵa haqy joq edi. Munyń ústine, ol óziniń kek alý úshin istegen osy isine meni qatysýshy etpese de, kýásy etip qoıdy. Al munyń ózi tym shekten shyqqandyq edi.

Saǵat on birde jaryq berildi. Men salonǵa bardym. Salonda eshkim joq eken.

Men aspap-quraldarǵa qaradym. «Naýtılýs» saǵatyna jıyrma bes mıl alyp, birese sý betimen, birese otyz fýttaı sý astymen júzip, soltústikke qaraı kele jatyr eken.

Kartadan qaı tusta ekenimizdi izdep taýyp, men bizdiń La-Manshtyń saǵasynan ótip, endi soltústik teńizderge qaraı tartyp kele jatqanymyzdy kórdim.

Keshke qaraı biz Atlant muhıtynyń boıymen eki júz mıl jol júrdik.

Ymyrt jabylysymen, aı týǵansha teńiz: betine qarańǵylyq basyp turdy.

Men bul túni dóńbekship, uıyqtaı almaı shyqtym Kemeniń sumdyq apatynyń kórinisi meniń kóz aldymnan ketpeı qoıdy. Osy kúnnen bastap, salondaǵy kartada bir kúnde qansha júrgenimizdi kórsetýdi qoıdy.

Soltústiktiń qalyń tumanynyń ishimen pármeninshe zýlap kele jatqan «Naýtılýstyń» Atlant muhıtynyń soltústigine qaraı qansha jerge barǵanyn kim aıta alady? Shpısbergenge jaqyndap kele me, nemese Jańa Jerdiń jaǵalaýyna qaraı kele jatyr ma? Bálkim, kópke belgisiz teńizder: Aq teńiz, Karskıı teńizi, Ob qoltyǵy arqyly, tipti belgisiz Soltústik Azıa jaǵalaýlaryna taıaý Láhov arhıpelagy janynan ótti me? Men buǵan jaýap qaıyra almas edim.

Men ýaqyt esebinen de janylyp qaldym. Maǵan kún men tún ádettegideı bir qalypty almasyp otyrmaıtyn sıaqty bolyp kórindi. Men kádýilgi shyn ómirden góri Edgar Ponyń aýrý qıalyna tán, áldeqandaı bir belgisiz, qupıaly, qorqynyshty dúnıeniń sheńberinde qalǵandaı bop júrdim. Men Ponyń shyǵarmasynyń bir qaharmany—«Úlkendigi Jer ústindegi barlyq jandy maqluqtardan úlken, polúske baratyn joldy jaýyp turǵan, úlken jamylǵymen oranǵan adam músindi «Artýr Gordon Pım» sıaqty bireýdi kóremin dep mınýt saıyn kútýmen boldym.

Men, bálkim, qatelesetin de shyǵarmyn,— biraq meniń oıymsha, osy betaldy qańǵyrý on bes nemese jıyrma kúnge sozyldy-aý deımin, eger biz osy saıahatymyzdy birjola toqtatyp tastaǵan bir oqıǵaǵa kezdespegenimizde bul saıahattyń áli qansha ýaqytqa deıin sozylaryn men bilmes edim.

Kapıtan Nemo bul kemede tipti bolmaǵan adamdaı, múlde kórinbeı ketti, onyń kómekshisi de kórinýden qaldy. «Naýtılýstyń» adamdarynan birde-bir adam tym bolmasa bir mınýt ta kórinbeı qoıdy. «Naýtılýs» udaıy sý astymen júzip otyrdy. Ol aýasyn jańalap alý úshin teńiz betine shyqqanda, kemeniń ústine shyǵatyn aýyz tek ashylyp, jabylyp qana turdy. Men bizdiń qaı jerde ekenimizdi de múldem bile almaı qoıdym.

Osynyń báriniń ústine ábden qajyǵan, dymy quryǵan kanadalyq óziniń kaıýtasynan shyqpaıtyn bolyp aldy. Ol tipti qarysyp, úndemedi. Konsel oǵan bir aýyz sóz aıtqyza almaı, otanyn qatty saǵynǵan ol, qutylýdan kúder úzip, ózin-ózi óltirip tastaı ma dep te qorqyp júrdi.

Konsel Ned Lendtiń basqan izin andyp, qadaǵalap júretin boldy.

Osy jaǵdaılardyń bári bizdiń turmysymyzdy óte aýyrlatyp, adam tózgisiz halge jetkizgeni ózinen ózi túsinikti.

Qaı kúni ekeni esimde joq, bir kúni men tań ata mazasyz bir aýyr uıqyǵa batyp jattym. Oıana kelsem, aldymda Ned Lend tur eken.

Ol eńkeıip kelip sybyrlap:

— Biz qashatyn boldyq! — dedi.

— Qashan? — dep suradym men.

— Ústimizdegi túnde «Naýtılýsta» qazir eshqandaı baqylaý joq. Keme tap bir qatty uıyqtap ketken sıaqty. Siz muny maquldaısyz ba?

— Ia, maquldaımyn. Biz qazir qaı jerdemiz?

— Áldeqandaı bir jaǵalaýǵa taıaý jerdemiz. Men ony búgin tańerteńgi tumanda jıyrma mıldeı jerde shyǵys jaǵymyzdan kórdim.

— Ol qaı jer bolǵany?

— Ony men bilmeımin, biraq qaı jer bolsa da, odan panalaıtyn oryn izdep tabarmyz.

— Ia, Ned... Másele sheshildi: teńizde sýǵa ketip ólsek te búgin túnde biz qashamyz!

— Teńiz týlap jatyr, jel qatty, biraq «Naýtılýstyń» jeńil qaıyǵymen-aq jıyrma mıl jerge jetý onsha qıyn emes. Men bildirmeı azyn-aýlaq azyq, birneshe shyny sý da alyp qoıdym.

— Men sizdiń sońyńyzdan erdim!

— Bilip qoıyńyz: eger qolǵa túse qalsam, men qorǵanyp baǵamyn. Óz erkimmen berilgenshe keskilesip ólýge daıynmyn.

— Biz ólsek, birge ólemiz, Ned dostym.

Men munyń bárine de bel,baılaǵan edim. Kanadalyq shyǵyp ketti. Men kemeniń ústine shyqtym. Týlaǵan tolqyn ushyryp ákete jazdap, zorǵa turdym. Kók júzi tym qaharly edi. Biraq osy qaptap turǵan qalyń tumannyń tasasynda jer bolǵandyqtan qalaıda qashý kerek boldy. Biz bir kúndi de, bir saǵatty da bosqa ótkizýge tıis emes edik.

Men salonǵa qaıtyp keldim, Kapıtan Nemomen kezdesip qalam ba dep qorqyp, ári kezdeskim kelip eki oıly bolyp turdym; men ony kórgim keldi, kórmegim de keldi. Men oǵan ne aıtamyn? Onyń óshpes iz qaldyrǵan sol bir kúngi sumdyǵyn jasyra alamyn ba? Joq! Onda, kórmeı-aq qoıǵan jaqsy! Ony umytqan jaqsy! Biraq, degenmen...

«Naýtılýsta» ótkizýge tıisti bolǵan osy kún, osy eń sońǵy kún ne degen uzaq kún edi! Men kúni boıy ózimmen ózim ǵana boldym. Sezilip qalamyz dep qorqyp Ned Lend pen Konsel menimen sóılespeı qoıdy.

Saǵat altyda tamaq ishtim. Men ash emes edim, biraq kúshten aırylyp qalmaý úshin, jegim kelmese de, ózimdi zorlap jedim.

Saǵat jetide Ned Lend meniń bólmeme keldi. Ol maǵan:

— Biz endi qashan qashqansha birimizdi birimiz kóre almaımyz. Saǵat onda áli aı týmaıdy, qarańǵylyqty paıdalanyp qalýymyz kerek. Siz týra qaıyqqa kelińiz. Konsel ekeýmiz sol jerde kútemiz,— dedi.

Jaýap qaıyrýǵa da murshamdy keltirmeı, kanadalyq shyǵyp ketti.

Men «Naýtılýstyń» baǵytyn baıqaǵym kelip, salonǵa qaıta keldim. Bizdiń baǵytymyz soltústik-soltústik-shyǵys eken. Súńgýir keme elý metr tereńdikte óte shapshań júrip kele jatty.

Ózderin jınaǵan adammen birge qurıtyn tabıǵattyń ǵajaıyp dúnıesine, ıskýsstvo shyǵarmalaryna, osy mýzeıde jınalǵan, jer sharynda teńdesi joq koleksıaǵa men sońǵy ret bir qarap óttim. Osynyń bárin de uzaq ýaqyt boıyna esimde saqtaǵym kelip, men áınekterdiń astynda, tóbeden quıylyp turǵan elektr jaryǵyna bólenip jaınap jatqan osynaý asyl qazynaǵa bir saǵat boıy únsiz-túnsiz qarap turdym. Osydan keıin óz bólmeme qaıttym.

Kaıýtama kelip jyly kıim kıdim, ózimniń qoljazbalarymdy kıimderimniń ishine tyǵyp aldym. Júregim attaı týlaıdy. Eger men kapıtan Nemonyń kózine túse qalsam, meniń osy qobaljyǵan túrim, sóz joq, meniń syrymdy oǵan ashyp berer edi.

Men onyń kaıýtasynyń esiginiń aldyna taman kelip, ne istep otyr eken dep tyńdaı qaldym. Bireýdiń júrgen dybysy estildi. Kapıtan Nemo ózinde eken. Men árbir qybyr etken dybystan qorqyp, qobaljyp turdym. Ol shyǵa kelip, menen: sen ne, qashaıyn dep júrsiń be dep suraıtyndaı kórindi. Meni qorqynysh bılep, oı-qıal dúnıesi qoza bastady. Mundaı halde bolý maǵan óte aýyr tıdi, men tipti budan da bólmege kirip, kapıtanmen júzbe-júz kelip kezdeskenim jaqsy bolmas pa? — dep te oıladym.

Árıne, bul aǵattyq bolar edi, baqytqa qaraı, áıteýir, ózimdi-ózim ustap qaldym da, kaıýtama kelip, tósegime jatyp, biraz tynyshtalmaq boldym.

Abyrjý azdap basyldy, — biraq oıym talaı saqqa júgirip, mazam ketti. Men «Avraam Lınkoln» kemesinen qulaǵannan bergi, «Naýtılýsta» bolǵan kezimizde basymyzdan keshirgen baqytty jáne baqytsyz oqıǵalardyń bárin de esime túsirdim. Sý astyndaǵy ań aýlaý, Torres buǵazy, Novaıa Gvıneıa taǵylary, qaıranda turǵan ýaqyt, marjan mola, Aravıalyq tonnel, Sanatorıı araly, Krıt súńgýshisi, Atlantıda, muz qaqpan, Ońtústik polús, siresken muz, sprýttarmen shaıqas, Gólfstrımdegi daýyl, «Kek alýshy», aqyr aıaǵynda, soǵys kemesiniń, adamdarymen qosa, sumdyq apatqa ushyraýy. Osy sýretterdiń bári de, úzdiksiz aýysyp turǵan teatr sahnasy sıaqty meniń kóz aldymnan ótip jatty, osy kórinistiń bárinde de udaıy kapıtan Nemo qatysyp otyrdy. Meniń qıalym boıynsha ol bir dáý alyp bolyp aldy. Munyń ózi kádýilgi adamdarǵa uqsamaıtyn, sýdy meken etken belgisiz bir muhıt danyshpany sıaqty.

Saǵat toǵyzdy soqty. Qyzǵan basymdy eki qolymmen basyp, kózimdi Jumyp aldym. Taǵy da bir jarty saǵat kútý kerek edi. Osy azaby kóp jarty saǵat, sirá, meni aqylymnan adastyratyn shyǵar!..

Kenetten kómeskileý shyqqan organ dybysy estildi, bul bir sherge toly, muńdy án edi. Júrek qylyn shertken osy sazdy úndi Kapıtan Nemo sıaqty men de demimdi ishime tartyp, jan-tánimdi sala, tebirene tyńdadym.

Budan keıin tutqıyldan kılikken taǵy da bir oı meni qatty shoshytyp jiberdi: kapıtan óz bólmesinen shyǵyp ketse qaıtem. Ol salonda tursyn, men qaıyqqa sol salon arqyly barýym kerek. Men onymen onymen sońǵy ret kezdesem. Bálkim, ol menimen sóıleser! Onyń bir ǵana ısharat bildirýi meni qurtady ǵoı, onyń bir-aq sózi meni osy kemege birjolata shegelep tastamaı ma!

Aqyrynda, saǵat ondy soqty. Kaıýtany tastap, joldastaryma baryp qosylatyn ýaqyt ta jetti. Men budan ári tolǵana almadym.

Asa saqtana esikti ashtym. Esik maǵan qatty syqyrlap ashylǵan sıaqty kórindi. Bálkim, esik syqyrlamaǵan da shyǵar, bul meniń qıalym bolýy da múmkin ǵoı. «Naýtılýstyń» qap-qarańǵy qaltarystaryn sıpalap, júregimniń dúrsilin basqym kelip, ár jerde bir turyp, aıaǵymdy ańdap basyp kele jattym.

Aqyrynda salonǵa jetip, jaılap qana esigin ashtym.

Salonnyń ishi qarańǵy edi. Organnyń sazdy úni ǵana estiledi. Kapıtan óz bólmesinde eken. Ol meni kórgen joq. Meniń oıymsha salonnyń ishi jap-jaryq bolsa da, ol meni kórmes edi, óıtkeni ony zor bir shabyt bılep alypty.

Ózimniń munda ekenimdi bildirip alýdan qorqyp qybyr etken dybys shyǵarmaýǵa tyrysa, kilemge aıaq bastym. Salonnyń túpkirindegi kitaphanaǵa aparatyn esikke jetý úshin bes mınýt ýaqyt kerek boldy.

Men esikti asha bergen kezde, kenetten kapıtan Nemonyń qatty kúrsingeni estildi. Bul kúrsiný meni eriksiz toqtatty. Kapıtan Nemo organnan turyp ketti; men tipti onyń keskinin de kórip urdym, óıtkeni kitaphanadan salonǵa kómeski jaryq túsip tur edi. Eki qolyn keýdesine aıqastyryp salǵan kúıi ol maǵan qaraı jaılap jaqyndaı berdi: bul maǵan júrý emes, kóleńkedeı jyljý tárizdi bop kórindi. Qatty óksigendikten keýdesi solq-solq etedi. Men onyń sybyrlap aıtqan sózin estidim, — men estigen onyń sońǵy sózderi:

— Jeter, jeter! — dedi.

Demek, osy adamnyń aryn uıat kemirip, júregin tilgilep júrgen bolar ma?

Esim shyǵa, men kiptaphanaǵa kirdim. Odan basqyshpen kóterilip, qaıyqqa bardym, onda meniń joldastarym kútip tur eken.

— Qashalyq! Qashalyq! — dep sybyrladym men.

— Qazir! — dep jaýap qaıyrdy kanadalyq.

«Naýtılýstyń» temir korpýsynyń aýzy aǵylshyn kiltimen tas bekitilýli turatyn. Qaıyq turatyn qýystyń qaqpaǵy da áligi sıaqty bekitýli edi! Bizdi súńgýir kemeden shyǵarmaıtyn mataýlarymyzdyń biri bolyp tabylatyn sońǵy burandany kanadalyq ashýǵa kirisken kezde kemeniń ishki jaǵynan shyqqan kómeskileý daýystardy estidik. Bul ne bolýy múmkin? Bálkim, bizdiń joqtyǵymyzdy baıqap qalǵan shyǵar?

Ned Lendtiń maǵan pyshaq ustatyp jatqanyn sezdim.

— Ia,— dedim men sybyrlap,— biz ólimge de bas tigýge tıispiz.

Kanadalyq jumysyn toqtata qoıdy.

Biraq bir ǵana sóz, on ret aıtylǵan osy bir ǵana qorqynyshty sóz maǵan «Naýtılýstaǵy» erekshe abyrjýshylyqtyń sebebin ashyp berdi.

Munyń bizge túk qatysy joq edi.

— «Malstrem, Malstrem!»

«Malstrem»! biz esterlik sózdiń ishindegi eń qorqynyshty sóz edi. Sonymen, biz Norvegıa jaǵalaýyndaǵy eń qaýipti tusqa kelgen ekenbiz Biz endi ǵana táýekelge bel baılap, bostandyq jolyna shyqqaly daıarlanyp jatqanymyzda, shynymen-aq osynaý apat álemi —týlaǵan tolqyndardyń sheńgeline «Naýtılýstyń» túsip qalǵany ma?

Bul tusta sý qaıtqan kezde, Farer men Lofoten araldary eki jaqtan qysqan sýlar tosyn bermeıtin, orasan zor kúshpen aǵatyn-dy. Bul aradaǵy qatty sý ıiriminen eshbir keme aman óte alǵan emes. Munda jan-jaqtan, kókjıeginiń tus-tusynan keremet alyp tolqyndar qyspaqqa alyp, shabýyl jasaıtyn, al bulardyń ortalyqqa qaraı lap qoıǵan kúshiniń ekpini on bes metrge deıin baratyn. Osy alasurǵan tolqyn ıiriminde tek kemeler ǵana apatqa ushyrap qoımaıtyn, kıtter de, tipti arktıkanyń aq aıýlary da ajal tabatyn.

Kapıtan Nemo eriksiz, bálkim, tipti qasaqana «Naýtılýsty» osyndaı tusqa alyp kelgen bolar. Keme barǵan saıyn kishi, tar sheńber jasap júzip otyrdy. Onymen birge, kemeniń jaqtaýyna bekitýli turǵan bizdiń qaıyǵymyz da adam aıtqysyz shapshańdyqpen dóńgelenip kele jatty. Men muny sezip otyrdym. Meniń basym aınalyp, ábden mazam ketip kele jatty.

Bizdi sumdyq qorqynysh bılep áketti, tamyrlarymyzdaǵy qan da toqtap qaldy. Týlaǵan júrek te soǵýdan qalyp bara jatty. Biz endi óler aldynda jantalasqan shaqtaǵydaı sýyq terge shomyldyq! Osy bir kip-kishkene, jup-juqa qaıyqtyń aınalasyndaǵy ysyl qaǵa úzdiksiz yshqynǵan shý qandaı! Ondaǵan mıl jerdeı jańǵyryǵyp estilip turǵan gýildi aıtsańyzshy! Qushaq jetpeıtin jýan aǵashtardy byt-shyt jońqalap, teńizdiń tereń túbindegi jartastardyń qyrly qıalaryna soǵyp kúrkirep jatqan tolqyndar qandaı deseńizshi!

Qandaı sumdyq qorqynysh! Teńiz bizdi qatty shaıqap turdy. «Naýtılýs» doly tolqyndardyń soqqylarynan kádýilgi jandy maqluqtaı qorǵanýda edi. Onyń bolat qabyrǵalary diril qaǵyp, syqyrlap tur. Keıde keme tikesinen tik shanshyla qalady.

— «Naýtılýsqa» qatty jarmasyp baǵý kerek,— dedi Ned, — burandalardy qaıta bekitip burap kórelik. «Naýtılýstan» bólinip qalmasaq bálkim áli de aman qalarmyz...

Ol osy sózdi aıtqansha bolmady, álde ne tars ete tústi. Burandalar julynyp ketip, qaıyq óz uıasynan bólinip, beıne saqpannan atylǵan tastaı sý ıiriminiń qaq ortasyna ushyp tústi.

Men, basym qaıyqtyń temir jaqtaýyna tıip, qatty soqqydan esimnen tanyp qaldym.

Jıyrma úshinshi taraý

QORYTYNDY

Mine endi sý astyndaǵy saıahat ta aıaqtaldy.

Sol ótken qaterli, qorqynyshty túnde ne bolyp, ne qoıdy, týlaǵan doly tolqyn ıiriminen qaıyq qalaı shyqty, Ned Lend, Konsel jáne men úsheýmiz sol túpsiz, dúleı tuńǵıyqtan qaıtip qutyldyq, qalaı aman qaldyq — men ony aıta almaımyn. Lafonten araldarynyń birinde, bir balyqshynyń lashyǵynda men esimdi jıdym. Meniń joldastarymnyń ekeýi de jara-jaraqattary joq, ap-aman meniń qasymda tur eken; olar kádimgideı qýanyp, meniń qolymdy qysysty. Bir birimizdi qatty qysyp, qushaqtasyp ta aldyq.

Bul kez jyldyń qolaısyz mezgili bolatyn, sondyqtan, Fransıaǵa qaıtýdy oılaýdyń da qajeti joq edi.

Norvegıanyń soltústigi men ońtústigi arasyndaǵy qatynas óte nashar-dy. Aýa raıynyń jaqsarýyn, Soltústik múıiske qaraı qatynaıtyn kemelerdiń kelýin kútýge, kútkende uzaq ýaqyt kútýge týra keldi.

Munda bizdi qamqorlyq etip panalatyp otyrǵan qaırymdy qarapaıym adamdardyń arasynda, men óz basymnan keshirgen tamasha oqıǵalar jaıyndaǵy áńgimemdi qaıta qarap otyrmyn. Munyń bári de ras. Birde-bir fakt jazylmaı da qalǵan joq. Onyń birde-biri ózgertilgen de emes. Bul jazylǵandar kezi kelgende ǵylymǵa erkin jol ashatyn, qazir adamnyń qoly jetpeıtin tabıǵattyń dúleı meńireý dúnıesine jasalynǵan erekshe saıahat týraly tarıhı shyndyq.

Maǵan jurt sener me eken? Ony bilmeımin. Biraq onyń maǵan báribir emes pe?

On aıǵa jetpeıtin ýaqyttyń ishinde, sý astynda seksen myń kılometr sapar shektim, sý astymen búkil jer júzin aınalyp ótken osy ýaqyttyń ishinde Qyzyl teńiz ben Jerortalyq teńizderi, Atlant, Tynyq, Indıa muhıttary, Soltústik pen Ońtústik muz muhıttary maǵan ózderiniń barlyq qupıa, asyl syrlaryn aqtaryp, bárin de aldyma jaıyp saldy, maǵan osy da jetkilikti.

Biraq «Naýtılýstyń» taǵdyry ne boldy, sol dúleı tolqyn ıiriminen aman qutylyp kete aldy ma? Kapıtan Nemo áli tiri me? Ol áli óziniń qaharly kegin qaıtarýda ma, nemese sońǵy qurbandyqtar ony qanaǵattandyryp, sonymen tyndy ma? Qashan da bolsa bir ýaqytta, onyń barlyq ómir tarıhy jazylǵan qoljazbany tolqyn aıdap ákele me, joq pa? Sol adamnyń esimin men bile alamyn ba? Apatqa ushyraǵan kemeniń ulty boıynsha kapıtan Nemonyń ultyn biz bile alamyz ba, joq pa?

Budan men úmittimin. Sondaı-aq, men sol tamasha keme «Naýtılýs» teńizdiń týlaǵan, dúleı tolqyndaryn da jeńip shyqty dep, talaı kemeler ajal taýyp, apatqa ushyraǵan sol sumdyq tustan da aman qutyldy dep senemin! Eger bul solaı bolsa, eger kapıtan Nemo óziniń Otany ornyna Otan bolǵan kók muhıtty áli de sharlap júrgen bolsa, tek onyń júregindegi qaharly óshpendilik oty sóngeı de. Ol tolyp jatqan keremet ǵajaıyptardy kórip júr, sol kórgenderi onyń kókiregindegi kek otyn tek óshire kórsin! Qaharly sot qurýǵa tıis, sóıtip, ol óziniń ornyn teńizdi beıbitshilikpen zertteýshi ǵalymǵa berýi kerek. Kapıtan Nemonyń taǵdyry ózgeshe taǵdyr, biraq ol bıik abyroıly taǵdyr. Muny sol jumbaq adammen on aı boıyna birge júrip, birge turyp, birge dámdes bolǵan men bilmegende, kim biledi! Sonymen, «Ekklezlastyń:» «Túpsiz tereń tuńǵıyqty» qaı kezde kim ólshep kóripti?» degen budan alty myń jyl buryn qoıǵan suraýyna, — jer júzindegi adamdardyń ishinde qazir eki-aq adamnyń: «Men!» dep jaýap qaıyrýyna haqy bar.

Ol — kapıtan Nemo jáne men.

---