InfoHub Logo

1

Men «qaıda bos oryn bar eken» dep kózimdi jan-jaǵyma júgirtip, kitaphana zalynda turmyn. Ár jerden biren-saran bos oryndar kózge shalynady. Oıym: zaldyń tór jaǵyna qarap ótpeı-aq ózim turǵan mańnan ornalassam deımin.

Dál osy sát bir qyz ózim turǵan kireberis qatarda otyrǵan ornynan jaılap kóterildi de, kitaptaryn qolyna alyp, eptep basyp, tysqa bettedi. Men sonyń ornyna keldim.

— Myna oryn bos pa eken? — dedim ketken qyzdyń kórinisine sybyrlap.

— Joq, bos emes, — dedi, aldyndaǵy kitabyna úńilgen qyz, basyn óte samarqaý kóterip.

Men qyzdyń kózine kózim túsip, ańyryp qaldym. Ol da eshteńe emes-aý, kópten izdestirip, kezdestire almaı júrgen adamyndaı máz bolyp:

— Sálemetsiz be? — dep basymdy shulǵymaımyn ba? Qyz da basyn ızedi. Biraq, onysy ásheıin sypaıygershilik sıaqty. Baıqaımyn, ol meni tanıtyn adamǵa uqsamaıdy. «Sálemetsizbeni» aıtaryn aıtsam da, endi qysyldym. Alǵashqy bette jaqsy tanysymdaı bop kóringenimen, dál qazir, menen góri nazary kitapqa aýyp otyrǵan qyz, osy bir sekýndta beıtanystana bastap, ony biletindigime de shúbá týyp qaldy. Tynysh zalda kúbir sóz sonanyń yzyly tárizdi qulaqqa túrpideı tıetini eske túsip, qyzǵa qaıtyp til qatpaı ári aıaldap tura da almaı, ilgeri ótip, ózime oryn izdedim.

Oryn taýyp jaıǵasqan mınýtymda-aq bul qyz jaıyna qaıta oraldym. Qansha jańsaq bastym, tanymaı amandastym dep ózime-ózim kúdik týdyrsam da, ol, shynynda da, jaqsy biletin adamym sıaqtana beredi. Anyq-aq kórgen kisim. Al, sonda qashan kórdim? Bul arasy eske túspeı múdiremin...

Eki oı qabattassa, júrektiń tynyshy ketetini qandaı?! Kitapqa arnalǵan zeıinge kóldeneńnen kezdeısoq qosylǵan bógde oı kesirin tıgizip, kóńildi beımazalaı bastady. «Ózine baıyptap taǵy bir qaraıynshy, múmkin, qaıda kórgenim oıyma túser» dep, aldymdaǵy kitapqa úńilgen bola otyryp, kóz qıyǵyn tanys qyzǵa tastadym. Eki qolyn eki jaq shekesine taıanyp, jan-jaǵyna burylmaı qybyr etpesten kitapqa tesilip otyrǵan qyzdyń kózi de álden ýaqyttan keıin oıysyp, maǵan qadala, kúlimsireı bir qarap ótkendeı boldy. Shynymen-aq qarady ma, álde maǵan solaı kórindi me? Onshasyn anyq, bile almaı qaldym. Áıteýir, kitaptan kózin alyp, men jaqqa bir qarap qalǵany kúmánsiz. Múmkin, ol da shúý degende baıqaı almaı, tanystyǵy qazir ǵana esine túsip qaraǵan shyǵar. Múmkin «bul ne qylǵan jigit, ózin anyqtap kórip alaıynshy»- dep, mysqyldy ajýamen kúle qarap otyrmaǵanyn kim bilsin?.. Álde, tipti, bul tusqa jaı qaraı saldy ma?.. Adam syryn bile qoıý degen qıyn ǵoı, dostarym...

Meniń kózim qazir bir-aq nársege anyq jetip otyr. Ol pe deseńizder, osy qyzdy biletindigimdi aqıqat demekpin. Munym daýsyz shyndyqqa aınalyp keledi. Az kún ǵana dalada, taza aýada bolyp qaıtýdan paıda bolǵan kilegeı totyǵý emes, taza aýada aılap, jyldap uzaq júrgende, ári deni saý, eńbekpen ábden shyndalǵan adamda ǵana bolatyn totyǵy mol qyzyl reńdi, qoıý qara shashty eki jaqqa qaq jara kelistire órip qoıǵan, tolyq deneli sol bir qyz anyq tanysym ekenine tıtteı de kúmánim qalmady. Sóz joq, biletin, bilgende de jaqsy biletin adamym. Átteń esime túspeı, dińkemdi qurtyp otyrǵanyn kórmeısiń be!

Ovsov degen famılıany oıyna túsire almaı dal bolatyn Chehovtyń geroıyna uqsap, bir qyzdy kóre salyp, qaıdan kezdestirgenin bilmeı, shala búlingen, bul netken jan? — dep maǵan kúle qarap otyrǵandar da tabylar. Anton Pavlovnchtiń sol áńgimesin oqyp, meniń de bir kezde kúlgenim bar. Endi, oılap otyrsam, adamdy qandaı jaqsy bilgen jazýshy dep tańdanamyn. Syrt kózge kúlki úshin jazylǵan sıaqty, kishkentaı nárseden kóp syr ańǵartady, basqa, emes-aý, eń kıyn syrdy.. mıdyń syryn ańǵartady. Mı degen beıne bir túpsiz tereń teńiz ǵoı! Estigenin de, bilgenin de, sezgenin de, úırengeniń de alýan názik joldarmen shymyrlap sińip, túpsiz tereńine jym-jylas bop boılap ketedi. Biraq, bir de biri izsiz batyp ketpeı, qaıyryp alýǵa tolǵana kúsh jumsasań, qaıta shyǵatyny qandaı keremet! Kórmeısiz be, mıymnyń tańdaılanǵan tarǵyl tolqynyna, san-sıpat isterge qabattasa bir kezde aralasyp, batyp ketken tanys qyzymdy jadyma túsirýge amalsyzdan ábigerlenip otyrmyn. Muny bilýdi ári qajet kóremin, ári boryshym dep sanaımyn.

Men psıholog emespin. Jadymyz jaıynda tájrıbe jasaımyn degen nıet mende joq, ıakı kórse qyzarlyqqa salynyp, bir kózim shalyp qalǵan qyzben ońaı jerde tanysa qoıaıynshy degennen de aýlaqpyn. Ondaı arzan nıet oıda joq. Men ataǵan borysh armen, adamgershilikpen sabaqtasyp jatyr. Shynymdy aıtaıyn, osy adamǵa degen mende bir erekshe qurmet saqtalǵan. Nelikten sonsha qurmetteımin? Nelikten tanıtyn sıaqtana beremin? Sony ǵana ajyratyp alǵym keledi. Jas ta bolsam, ómirdiń ashshy-tushshy dámin tatyp kórgen, keshegi qandy seldi keship kelgen jan edim, basyma is túsken, sondaı bir qıyn kúnderde eńbegi sińgen, qaryzdar adamym ba dep oılap, bileıinshi dep mazasyzdanamyn...

Adamǵa qurmetpen qarasań, onyń boıyndaǵy qasıetti jaıshylyqtaǵydan áldeqaıda kóp ańǵarasyń. Mine, men jaqsy nıetpen qadir tutyp qaraǵan saıyn, qyz maǵan bir aýyz til qatpasa da, asa bir qymbatty adamymdaı kózime birte-birte jyly ushyrap barady...

Bilýge asyǵyp shyndap oıǵa kettim. Eń aldymen beriden bastap, qazirgi ózim oqyp júrgen medınstıtýtty oıǵa alyp, sonyń mańyndaǵy tanystarymdy kóńilmen sholyp shyqtym. Odan keziktire almadym bul qyzdy. Dáý de bolsań solsyn-aý degen negizgi joramalyma endi alańsyz kelip jettim. Kóz aldymnan keshegi surapyl shaıqasty, qandy maıdan dalasyn ótkizip, óz basyma tóngen qaýyp saǵatyna kelip, kilt toqtadym.

Býdapesht túbinde jaý oǵynan mert bolyp, kózin bir ashyp, bir jumyp jaraly jas soldat jatty. Bul men edim. Osyndaı ǵalamat qıyn saǵatta, jaýdyń borata atqan oǵyn da elemesten, qasyma eńbekteı basyp bir jan jetti. Sen úshin ólimge basyn baılap qaýiptiń qara seline irkilmeı qoıyp ketip, kóship kelgen adamnyń janyn óle-ólgenshe jyr etip óter eń, átteń dúnıe, aqyn bolyp týmadym ǵoı!..

Arqasyna salyp, ózimdi ajal aýzynan alyp shyqqan sol janǵa ishteı myń mártebe alǵys aıtsam da, durystap tildese de almaı armanda qalǵan edim. Tildesýge mende shama, onda ýaqyt ta joq edi.

— Atyń kim, shyraǵym? — degen bir ǵana sózdi aıtqannyń ózinde, ishi-baýyrym sýyrylyp, úzilip ketkendeı bolyp, talyqsyp qalǵan edim. Qulaǵyma:

— Raýza! — degen jalǵyz sóz ǵana alystan aıtylǵandaı emis-emis shalynyp, ón boıymdy basa túsken zildi jeńildetkendeı júregimniń tereń túbine darý bolyp sińgen edi. Bir ýaqyt esim kirip, jaram janyma batyp yńyranǵanymda:

— Aǵa, sabyr etińiz, qazir jetemiz, — degeni de dál búgin aıtylǵandaı qulaǵymnan bir ketpeıdi.

Eń bolmasa, sol qaryndastyń júzine de durystap qaraı almadym ǵoı. Bilmeımin, qaraǵan da bolarmyn. Biraq, keskin-kelbeti esimde joq... Bar bolǵany: qara tory ma, qalaı edi dep shamalaımyn.

Sodan qaıtyp Raýzany kórgen de, ol jaıynda esh habar estigen de emespin. Men gospıtalǵa, ol maıdanǵa ketti. Qazir qaıda? Ony da bilmeımin. Múmkin, ol ıa qalada, ıa aýylda beıbit eńbek maıdanynda bolar. Múmkin san azamatty, aýrý atty ejelgi jaýdan arashalap júrgen dáriger me? Álde, osynaý tom aqtaryp otyrǵan naq sonyń ózi me?.. Meniń bilýimshe ol qandaı jumysta, qandaı qyzmette, ıa oqýda júrse de, aldyńǵy sapta ekenine shek keltirmeımin. Elin, jerin jaýdan qorǵaı bilgen adam, eńbek kúıin tolǵaı da biledi. Adam jóninde meniń uǵymym osylaı...

Túsi tanys qyz kórinse, osy Raýza emes pe eken degen oı sap ete qalatyn basym, naq osy joly da sondaı bir jaqsy úmitke berilip, manadan bergi: «sol ma, joq pa» degen shúbámnan aryla bastaǵandaı bolyp otyrmyn. Sirá, qadirli qaryndasty taptym-aý dep shamalaımyn.

Qyzyq-aý, munyń ózi! Oılamaǵan jerden kezdestirgenimdi kórmeısiz be? Kitap qyzyǵyna túsip, qannen-qapersiz otyrǵanyn qarashy, óziniń. Ómirin saqtap qalǵan adamnyń aldynda otyr, sezemisiń, Raýza! Tym bolmasa súıkimdi kózińmen bir ǵana qarashy! Taǵy bir úńileıin júzińe! Etken qyzmetin jurt maqtap aıtyp júrse, adamǵa qandaı uly mártebe! Qazir sen de menen kem qýanar ma ekensiń. Qýan, maqtan, qaryndasym! Seniń tal boıyna osynyń ekeýi de jarasady.

Osyndaı shyryn oıǵa berilip, joǵym tabylǵandaı qýanyp otyrǵanymda qyz tysqa bettedi. Oqyp otyrǵan kitabyn qolyna alsa da, aldyndaǵy dápterin qaldyrǵanyna qarap, onyń birjolata ketigi bara jatpaǵanyn sezdim. Áıtkenmen, manadan beri bir tildesýge yntyzar bolyp otyrǵandyqtan, taǵat tappaı, men izinshe ere shyqtym. Qyz kitaphanashynyń aldyna baryp áldenendeı kitapty surastyryp turǵanda, jaılap basyp qasyna keldim. Ol kitaphanashymen sózin bitirgen soń:

— Ǵapý etińiz, men sizdi tanıtyn sıaqtymyn, — dedim.

«Bul nege meniń sońymnan qalmaıdy» degendeı, qyz alǵashqy bette únsiz tańyrqap qaldy da, artynsha kúlimsireı túsip til qatty:

— Múmkin...

Kúlimsireı aıtqan osy jalǵyz sózi «men de sizdi bilemin» degendeı bolyp kórindi maǵan. Álgideı emes, munan soń, meniń órisim jazylyp, erkinirek sóıleı bastadym.

— Janylmasam, sizdiń esimińiz Raýza bolar...

— Ia, keıbir joldastarym Raýza dep te ataıdy.

Keıbireýler ǵana emes, ózińiz de solaı ataǵanyńyz esimde, dedim men, ózim biletin sonaý jaıdy tezirek oıyna salmaq bolyp.

— Bilmeımin, esimde joq.

— Shyn aıtyp tursyz ba?

— Shyn aıtam.

Maıdan dalasyn esińizge túsirińizshi, — dedim men oıyna tez túse qalsyn dep.

— Men maıdanda bolyp kórgen jan emespin...

— Joq, joq, — dedim men onyń sózin bólip, — anyq sizsiz. Aǵaǵa jón aıtpaı, jaqsy qaryndas orynsyz ajýalamas bolar.

Álgiden bergi áńgimemizge ásheıin bir bos ermek sıaqty qarap ázildi pishinmen kúle sóılep turǵan qyz, osy sát onyń bárin keıinge ysyryp, maǵan shyndap jaýap berdi.

— Qaljyńsyz aıtam, aǵa. Nansańyz, maıdan túgil onyń mańyna barǵan, tipti, myltyq daýsyn estigen jan emespin.

Senbesime sharam qalmady. Amal neshik, aqyrynda qyzdan ekinshi ret keshirim suraýǵa týra keldi.

— Olaı bolsa, keshirińiz, Raýza degen bir jaqsy qaryndasym bolýshy edi, sizdi sol ma dep qalyp, qatelesken túrim bar.

— Jaqsy qaryndasyńyzdy tanymaıtynyńyz qyzyq eken? — dedi bir qyz janymnan óte berip.

Jaıshylyqta bolsa, mundaı tilmar qaryndasqa birdeńe taýyp aıtqan da bolar edim. Al, myna arada úndemedim jáne úndeýdi qajet te kórmedim. Óıtkeni, men oılap turǵan qaryndas syry, ol qyz oılaǵan ústirt, alasa, oıdan joǵary jatty.

Raýza kitaphanashyǵa buryldy. Men óz ornyma qaıtyp keldim. Manadan bergi áýre -sarsanym bos ábigerdeı kórinip, qyz jaıyndaǵy oıdan serilýge nıet qoıyp, kitap dúnıesine shyndap aralasýǵa kiristim de, keshe bastap, búgin jóndi jyljı almaı otyrǵan, vırýs jaıyndaǵy eńbekti azdan soń qyzyǵa oqyp kettim.

Osy kesh óte uzaq otyrdym. Biraq, bul joly kúndegimnen kóp oqydym, jemisti oqydym deı almaımyn. Qanshama serpip tastaǵanymen, álgi qyz jaıyna oıym anda-sanda oralyp soǵa berdi de, alańdaýym kóp boldy. Bastapqy úmit sónse de, qyzdy tanıtyndyǵym sónbeı, ol jaıynda tosyn bastalyp, jaqsy nıetke basqan tátti oıym: «Apyraý, bul qyzdy endi qaıda kórdim?» — degen áýesqoı suraqqa aınaldy.

2

Budan keıin Raýzamen kitaphanada jıi ushyrasyp turatyn boldyq. Zalda, ıakı kitaphana aldynda kezdese qalsaq, birimizge-birimiz bas ızep, amandasyp ótemiz. Men oǵan, ol maǵan basqa eshteńe demeımiz. Qyz ne oılaıtynyn ózi biledi, men ózim ár kezdesken saıyn «janym-aý, kórdim» degendi eske bir almaı qalǵan emespin. Biraq, oılaǵanmen esime bir túspeı-aq keledi.

Shý degende bolatyn tosyrqaýlyq ta salqyn sypaıygershilikpen amandasý da birte-birte joıyldy. Burynǵydaı bas ızep qana ótý emes, kele-kele shúıirkelese áńgimelesip kettik. Bir-birimizdiń aty-jónimizdi bilistik. Ol aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń 1-kýrsyna bıyl kelin túskenin, keleshekte agronom bolǵysy keletinin, men hırýrg bolýǵa talpynyp júrgenimdi ortaǵa salyp, bolashaq jaıynda tátti qıaldarǵa shomyp ta alatyn boldyq. Sondaı áńgimelerdiń sońynda men baıaǵy eski kúıime basyp:

— Buryn bir jerde kórgenim sháksiz, — deı bastasam-aq:

— Kórýińiz múmkin emes, — dep kúlimsireı túsip órshelenedi ol, — siz júrgen jerdiń eshqaısysynda bolǵan emespin. Jastaıymnan kolhozda óstim. Shymkent pen Almatydan uzap eshqaıda attap kórgen joqpyn.

Álde, osy Almatyda kórdim be eken? Bir qalada turǵan soń árıne, kórýim de múmkin, alaıda kúnde talaı adamdy kóresiń talaı adammen ushyrasasyń onyń bárin jadynda saqtaı da bermeısiń ǵoı. Raýzany kórýim bulardan múlde basqasha ekenine shák keltirmeımin. Meıli osynda kóreıin, tipti qaıda kórsem, onda kóreıin, áıteýir zor qurmetpen jadymda saqtaǵanymdy jaqsy bilemin. Dál qazirgideı, sol qyzdyń túr -sıpaty, shattyq oınaǵan sonaý bir jandary júzi kúni búgingideı kóz aldymda tur.

Tanysyp, bilisken saıyn meniń bul adamǵa degen qurmetim arta tústi. Mundaı eńbek súıgish jandy men bilmeımin. Kitaphanaǵa qashan kelsem de, onyń qalyń tomǵa kóz maıyn taýysyp, úńilip otyrǵanyn kóremin. Keıde basyn kitaptan kóterip, kózin oıly pishinmen qysa jumyp, az kidirip otyryp qalatyn da kezderi bolady. Sodan soń kitapqa qaıta tónip, uzaq ýaqyt bas almastan otyryp, dápterine áldenelerdi jaza bastaıdy. Onyń keı tusqa túsinbeı. túsinse de jete túsinbeı kidirgeni ekinshi mártebe oı jiberip, qaıtalap oqyp otyrǵany, oqyǵandaryn zerdesine quıa túsýge qumartatyny baıqaǵan adamǵa aıqyn ańǵarylyp turady.

Men de kitap oqýdy jaqsy kóretinderdiń birimin. Biraq, meni men Raýshannyń (Raýza dep birge oqıtyn joldastary atap ketken kórinedi) oqysynda úlken aıyrma bar ekenin sezgendeımin. Men qansha zeıin qoıyp, uqypty oqydym desem de, sharshap ketken keıbir kezderimde jeke sózderge, sóılemderge jete mán bermeı óte shyǵatyn ádetten onsha saý emespin. Keıin, búgin pálen bet oqyp ketsem be eken degen oıym da bolyp, asyǵa túsetinim taǵy bar.

Raýzada mundaı ádettiń birde-biri baıqalmaıdy. Oqyǵandaryn ábden kókeıge qondyryp, qaıtyp oralmastaı bolyp bilip almaı, ol alǵa jyljymaıdy. Kitapty óneboıy bulaı oqý óte tózimdilikpen erinbeı eńbek etýdi tilese de, Raýshan sol qıyndyqtyń bárin jeńetin kúshti óz oıynan taba bilgen.

— Tym kóp oqıdy ekensiz, Raýshan, — dedim men bir kúni ony jataqhanasyna uzatyp bara jatyp, — qaı ýaqytta demalasyz?

— Men kóp oqımyn ba? — dedi ol tańdanǵan adamsha betime kúlimsireı qarap.

— Iá, kóp oqısyz, — dedim men onyń nazdy daýsyna sala sóılep.

— Kitaphanaǵa kúnine 4 — 5 saǵat ýaqytty qıýǵa bolady ǵoı deımin...

— 4 — 5 saǵat bolsa, eshteńe emes qoı...

— Men sıaqty bilimi az adamǵa kúnine 10 saǵat oqysa da kóptik etetin túri kórinbeıdi...

— Bilimde shek joq ekeni ras, oqı berse, bilgen ústine bile berý tabıǵı da nárse. Al, biraq, «bilimsizbin» dep ózińizdi ózińiz ádeıilep kemitýińizge jol bolsyn. Munyńyz ne shekten asqan kishipeıildik te, ne jasandy jalǵan kishipeıildilik, — dedim men oǵan.

— Siz aıtqannyń ekeýi de emes. Shynym sol. Men soǵys jyldarynda kolhoz jumysyna aralasyp, mektepte jóndep oqı almadym... Instıtýt óte kıyn soǵyp tur.

— Munyńyzǵa nanýǵa bolady. Áıtse de, dál qazir jaman oqymaıtyn bolarsyz?

— Nelikten olaı dep oılaısyz?

— Siz sıaqty eńbek súıgish adam jaman oqýǵa tıis emes...

Aldymyzdan zý etip, bir «Pobeda» ótti de, ekeýmiz de kilt toqtap, sál abyrjyp qaldyq. Sonyń saldary ma, álde jańaǵy suraǵyma jaýap bergisi kelmedi me, qyz bul jaıǵa sol kesh qaıtyp oralmady.

Degenmen, men jańylmappyn. Aqyry, Raýshandy qaıda kórip, qalaı tanysqanym esime tústi. Buǵan stýdentterdiń qalalyq jınalysy sebep bolǵany bar emes pe.

Bul kúnge deıin biz Raýshan ekeýmiz kitaphanada, aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń klýbynda, kıno-teatrlarda ǵana bolmasa, qala kólemindegi mundaı saltanatty jınalystarǵa birge baryp kórmegen edik. Shyny kerek, astananyń stýdent jastary bas qosatyn úlken jıynǵa Raýshanmen barýdy óz boıyma maqtanysh kórdim.

— Búgin keshke qaıda bolasyń?dep suradym, men odan jınalysqa birge barýdy aldyn-ala kelisip qoıaıyn degen oımen.

— Bilmeımin, eshqaıda barmaspyn...

— Jınalysty qaıtesiń?

— Aıtqandaı solaı eken ǵoı.

— Baramyz ǵoı?

— Baramyz, Beken aǵa.

...Mine biz opera teatryn betke alyp, asfáltty keń kósheniń boıymen qoltyqtasyp júrip kelemiz. Tup-tutas appaq qar jyldaǵydan bıyl aıryqsha mol basqan Alataý shyńdary ińir qarańǵysyn jamylyp, kózden ǵaıyp bolyp barady. Kósheniń eki jaǵynda tizilgen sándi baǵanalardyń basyndaǵy kúmbez shamdar, jaýyp kele jatqan tún qarańǵysyn qaladan sol taýǵa ysyryp tastaǵandaı. Almatynyń aq úılerin kózge nurlandyryp kórsetedi. Ersili -qarsyly zymyraǵan mashınadan, aǵylǵan jaıaýdan kóshe bitken bir bosamaıdy. Osyndaı tynym almaı ómir kúıin shertip turǵan súıikti qalamyz adamnyń ot jigerli tynymsyz jastyq shaǵyna uqsaıdy.

Nege ekenin bilmeımin, Almatynyń ásem kórkine óz basym toıyp kórgen jan emespin. Maǵan ol kúnde jańa, kúnde jas bop kórinedi. Árdaıym, kóshege shyqqan saıyn ne úıinen, ne almaly baǵynan buryn ańǵarmaǵan bir jańalyq keziktirem de otyram. Men oǵan qanshalyq qyzyǵa qarasam, ol sonshalyq sulýlana beredi. Oqý maıdanyndaǵy jarty jyldyqty óte jaqsy baǵamen attandyryp, «ýh» dep bir dem alǵan soń solaı kórine me, qalaı, Almaty, ásirese, búgin aıryqsha qyrlanyp, gúl-gúl jaınap ketken tárizdendi.

Manadan beri biz únsizbiz. Ekeýmizdiń de qulaǵymyz kóshedegi úlken reprodýktordan alysqa ketip jatqan nazqońyr, muńdy ánde. Án kúńirenedi, ánshi jylaıdy. Ózekti órtep shyqqan ashshy zar sezimge shaýyp, sizdiń de júregińizdi bir sát tolqytyp-tolqytyp jiberedi. Kóz aldyńyzǵa osy ándi shyǵarǵan negr halqy, onyń tamasha ánshisi Pol Robson elesteıdi. Alystaǵy azap shekken baýyrlardyń aıanyshty ómiri, osy án arqyly búkil álemge jetip, aspan astyn aralap júrgendeı jelmen birge yzyńdaıdy.

Osy ándi estigen saıyn, Almatyma degen mahabbatym arta túsedi. Munsyz ánimdi, qaıǵysyz qalamdy, qapasyz ómirimdi maqtanysh sezimmen esime alyp, muń men zardy jerimizde taǵynan taıdyrǵan alyp Otanymdy osyndaıda kóz aldyma bir keltirmeı kóńilim kónshimeıdi. Súıgen qyzymdy qoltyqtap, men óz ólimniń keń kóshesinde aıaǵymdy alshaq basamyn. Alaıda, aınalamda ne bolyp jatqanyna kózimdi juma qaraıtyn paryqsyz, toǵyshar jan men emes. Men basqa dúnıe elderiniń onyń ishinde negr aǵaıyndardyń haline de nemquraıdy qaraı almaımyn!..

«Qazaq ta solardaı ashshy ómirdi keship kelgenin umytar jónimiz joq! Solaı emes pe?» degendeı burylyp Raýshanǵa qaraımyn.

«Solaı» degendeı bolyp kózin jaýtańdatady ol.

Ekeýmiz tis jaryp sóılespesek te, bir-birimizdi jaqsy uǵynyp kele jatqandaımyz.

Muńdy án bitti. Ózimizdiń qazaq áni, búgingi jańa qazaq áni shyrqaldy. Osy án bizdi teatrǵa deıin uzatyp saldy.

...Jınalys prezıdıýmynyń quramyn jarıalaı bastaǵan jigitten ózime tanys famılıany estip, Raýzaǵa jalt qaradym. Meni tańdandyrǵan Maraldına degen famılıa emes edi, bul famılıany qyzdyń óz aýzynan áldeqashan estigen bolatynmyn... Joq, meni osy famılıaǵa qosa aıtylǵan bir sózder tańdandyrdy. Dál osy sekýndta, Raýzany qaıda kórgenim de esime sap ete qaldy.

Budan 4 jyl buryn Berlınnen shyǵyp, týǵan elime qaıtyp kele jatqanymda, Polshamen eki aradaǵy shekaradan ótken soń bir stansıadan «Pravda» gazetiniń jańa nomerin satyp alǵanym esime tústi. Gazettiń birinshi betinde, eki baǵanaǵa úlken sýret basylǵan edi. Men sol sýrettiń jazýyna suqtana qarap: «Sosıalısik Eńbek Eri» ataǵyn alǵan jas kolhozshy, Qazaqstannyń ataqty maqtashysy Raýza Maraldına degen sózdi bir emes, eki ret oqyp shyqqan edim. Týǵan elimdi uzaq jyl boıy kóre almaı, ańsap kele jatqanymda Qazaqstannan alǵashqy kezdesken dańqty qyz kózime sondaı ystyq kórinip ketken edi de, sýretin gazetten qıyp alyp, qoıyn dápterimniń arasyna salyp qoıǵan bolatynmyn.

Sosıalısik Eńbek Eri, aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń úzdik stýdenti Maraldına degen sóz aıtylǵanda baryp qana sol tanystyq esime túskeni ǵoı. Ia, dostar, Raýza men oılaǵandaı maǵan emes, menen zorǵa — Otanyma eńbek sińirgen jan bolyp shyqty.

Men onymen alǵashqy ret qalaı tanysqanymdy bajaılap aıtyp berdim. Ol myrs etip kúlip jiberdi.

— Sosıalısik Eńbek Eri ekenińdi aıtsań men seni baıaǵyda biletin edim ǵoı, — dedi qyzǵa kádimgideı keıip. (Árıne, dóreki keıis emes, ózimsingende aıtylǵan maıda, jarasymdy keıistik qoı.)

— Men solaı edim deý qansha oryndy bolady?..

— Qurmetti ataqty ataýdyń ózi zor maqtanysh emes pe!

Qyz úndemeı tómen qarady.

— Eń bolmasa, altyn juldyzdy taǵyp júrmeısiń be — dedim.

— Eńbek Eri ekenim keýdemde taǵylǵan balǵa, oraqty juldyzdan tanylmaı, árdaıym isimnen tanylsa eken degendi arman etemin...

Qandaı kishipeıil, qarapaıym, zerdeli jansyn, Raýshan! Ósken aýylyń, onyń keleshegi jaıynda talaı-talaı áńgime sherte júrip, ózińniń eńbegiń jóninde bir aýyz sóz aıtpaýyn qyzyq eken! Meıli, oqa emes, bul da seniń tal boıyna jarasady. Menmensiz, kishipeıildik bizdiń bárimizge unaıdy.

Raýshanmen tanysqanyma sheksiz qýanyshtymyn, dostarym. Ózderiń aıtyńdarshy, maıdanda soldat, eńbekte batyr, bizdiń tamasha qyzdardy qaıtyp jaqsy kórmessiń!..

Mart, 1951.

---