InfoHub Logo

Aýdan ortalyǵyndaǵy orta mektepte búgin tótenshe bir qyzyq oqıǵa bolyp qaldy. Ras, bul oqıǵa aıaq astynan emes, aldyn-ala oılasýdan týsa da, dál kázir sol basta aqyl qosqan úlkenderdiń ózine de tosyn jańalyq bolyp kórinip, qulaǵy elen etpegen jan qalmady.

Mektepke kelgen árbir adam syrttan kirgen betinde, aldymen solǵa burylyp, keń korıdordyń taýsyla beris túkpirine qoıylǵan úlken stolǵa barady da, sodan soń ǵana ár tusqa taraıdy. Al, bul stoldyń ústinde birden kóz tartyp áketerlik pálendeı qyzyqty eshteńe bolmasa da, onyń atqaryp turǵan qyzmeti kóńil bólerlik edi.

Tańerteń, saǵat toǵyzdardyń shamasynda, aýdandyq baspasóz qoǵamynyń bir qyzmetkeri kelip, osy stoldyń ústin nemis túrli jańa kitaptarmen, gazet-jýrnaldarmen, qalam -qaryndashtarmen, bloknot - dápterlermen toltyryp ketti. Sodan beri 3-4 saǵat ýaqyt ótti. Bul ýaqyttyń ishinde osy stoldan talaı adam ózine keregin taýyp áketip te jatty.

Solardyń bárin únsiz qyzmet etip, mynaý stol tur.

Kún tús aýyp qalsa da, kelýshiler áli sıregen joq... Keıbir oqýshy balalar bir emes, birneshe ret qaıta oralyp soqty.

Stol mańy dý-dý áńgime. Mektep buryshynan oryn alǵan bul jańalyqqa bir oqýshy tańdana, tamashalaı qarasa, endi bireýleri muny kúndelikti bolyp jatatyn ádettegi tabıǵı isterdiń birine sanaıdy.

— Sender ne deseńder, ol deńder, menińshe, bul buryn esh jerde bolyp kórmegen jańalyq, — deıdi Bektemis degen bala, korıdordy basyna kótere sóılep.

— Ony saǵan kim aıtty? — deıdi ekinshi bir bala, oǵan toıtarys berip. — Kókshetaý qalasynyń bir mektebinde satýshysy joq, osyndaı kıosk baryn gazet taıaýda ǵana habarlady emes me. Ózin gazet oqymaıdy ekensiń ǵoı.

— Aýyldyq jerde bolǵan birinshi jańalyq dep tursam, bul bilgirsıdi ǵoı, — dep álgi bala dereý óz qatesin túzel jatyr.

— Qaıdan bastalsa da meıli ǵoı, — deıdi úshinshi bireý, — meniń oıyma kelip turǵan onysy emes...

— Endi nesi? — deıdi Bektemis.

— Kıosk ashylýyn ashylypty ǵoı, al túbi qalaı bolady?.. Memleket zıan tartpaı ma?

— Nege zıan tartady, keregińdi alǵanda durys eseptep, qassa-sandyqqa aqshańdy salyp otyrý qolyńnan kelmeı me?!

— Qyzyq ekensiń, men ózimdi aıtyp týrmyn ba?..

— Alǵan zatyna aqsha qaldyrý jurttyń báriniń qolynan keledi.

— Qoldan keletinine kim daýlasyp tur. Keregin alyp bolyp, aqshasyn ádeıi qaldyrmaı ketse, qaıtesiń?

— Qorqynyshynyń túrin qara. Eshkim de olaı etpeıdi.

— Olaı etpeıtinin sen qaıdan bilesin?

— Nege bilmeımin... Sen súıtesiń be? Joq. Men súıtem be? Joq. Murat súıte me? Joq. Oqýshynyń bári ózimizdeı... Káne, «mynaý menen sanasyz, osyǵan senbeımin» dep aıta qoıshy. Aıta almaısyń... Tıynda turǵan eshteńe joq, árkimge de senim qymbat. Solaı emes pe? — dep Bektemis manadan beri áńgimege aralaspaı, oqshaýlaý turǵan Muratqa qarady.

— Árıne, — deı saldy Murat, selqostyq bildirip.

Murat, ádette, óte kóńildi bala bolatyn. Besinshi klasta ózimen birge oqıtyn joldastary, onyń oılaǵanyn aıtyp salatyn, týrashyl minezin jaqsy kóretin. Ádette, mundaı bir qyzý áńgime bolyp qalsa, ol kózi jaınap qaǵyp, juqa erinderi jyp-jyp etip, ózi pikirin aıtpaı áste qalmaıtyn. Sondaı aqjarqyn Murattyń mynaý qyzyq áńgimege aralaspaýy joldastaryna da sezildi bilem:

— Nemenege aýzyń tompaıyp tur? — dep Bektemis ejikteı bastady.

— Eshteńe de bolǵan joq, — dep Murat teris aınalyp ketti.

Murat búgin, shynynda da, kóńilsiz edi...

Erteń mektep janynda kıosk ashylady degen soń anasy oǵan keshe 15 som aqsha bergen edi. Biraq, ne paıda, sol aqshasy bar bolǵyr kıosk ashylmaı jatyp-aq joq bolyp ketti. Qalaı taýsylyp qalǵanyna búgin ózi de ań-tań. Birer júz gram konfet alyp jedi, bir joldasy ekeýi klýbqa baryp kınofılm kórdi, lımonad ishti... Qoıshy, áıteýir kózge kórinerlik eshteńe alǵan joq... Saıyp kelgende, qaltada nebári 20 tıyn kúmis aqsha ǵana qalǵanyn ol bir-aq sezdi.

Alaıyn dese aqsha joq, almaıyn dese jaqsy kitaptarǵa kózi qyzyǵyp, ol kúni boıy tyqyrshydy. Bir joldastarynan bes-on som alam ba dep úmittengen edi, biraq olardyń ózderinen artylmady. Al sheshesine taǵy da aqsha ber deýge ımendi me, uıaldy ma, áıteýir oǵan batyly barmady.

Sonymen, kóńili ketken kitaptardy kózben ǵana qyzyqtap, Muratymyz jabyrqańqy pishinmen kóptiń dúrmeginde bosqa júr. Qasyndaǵy joldastary kerekterin alǵan soń jónderine . Al munyń ketkisi kelmedi. Manadan beri qolyma tıse dep kózin qadap júrgen «Kishkentaı juldyz» ben «Kishkentaı» sıaqty kitaptar bitýge jaqyndap barady. Endi az kidirse, bireýi de qalatyn túri joq. Óstip júrip bul kitaptardan kóz aldynda aırylyp qalýdyń da qaýpi bar.

Úlkenniń de, kishiniń de alǵashqy qarqyndary basylyp sıreı bastady. Birazdan keıin tipti, kıosk mańynda jan qalmady. Eshteńe ala almaǵan jalǵyz-aq. Murat qana ersili -qarsyly júrip, stol mańynda shyr aınalýmen boldy. Sóıtip júrgende qonyraý soǵyldy. Bul qońyraý ekinshi smenanyń sabaǵy bastalady degenniń habary edi. Murat endi aıaldaı almady (ol ekinshi smenada oqıtyn), jalma jan qaltasyndaǵy jıyrma tıyndy qolyna aldy da, stolǵa tastamaı, artynsha bógelip kilt turyp qaldy. Sodan keıin esine tyńnan bir oı túsip ketkendeı, ol art jaǵyna buryldy.

Mektep dırektory Tilegen, oıly pishinmen basyn tómen tuqyrta, qarsy aldynda otyrǵan kezekshi muǵalimge kirpik qaqpastan qarap qalǵan.

— Asyqpaı anyq eseptedińder me? — dep kezekshiń málim etkenine tolyq qanaǵattanbaǵandaı ol taǵy bir ejiktep qoıdy.

— Qaıta-qaıta eseptedik.

— Olaı bolsa, bul jaqsy yrym emes eken, jigitim...

Kezekshi muǵalim kinály adamsha pálen deı almaı tartyna berdi.

— Bul oqıǵa neni ańǵartqanyn baıqap otyrsyn ba, — dedi dırektor manadan bergi mazalap otyrǵan oıyn túıip. — Biz tárbıelegen adamdar arasynda sanasy áli de tómender bar eken. Myna oqıǵadan keıin, mine, osyny moıyndaýǵa týra keledi.

— Qansha degen.men kóptiń aty kóp qoı, onyń ishinde biren - saran...

— Joq, onyń orynsyz jubanysh. Kóp deısiń. Sol kóptiń aty kim desek — sovet adamdary ǵoı. Solaı emes pe? Onyń ishinde sen aıtqan «biren - sarańdyq» bolýy bizdiń qoǵamǵa jaraspaıdy - aq!

— Dırektor oıyn aıaqtamaı bógelip qaldy. «Osy biz tym jańashylyqqa salynyp, ýaqyttan oza tartyp otyrǵanymyz joq pa» degen oı basyna keldi. Biraq, bul oı tez ydyrady. «Ot basynyń kúıki múddesinen sanamyzdyń árdaıym bıik turatyn kezi aldaqashan jetken edi ǵoı...»

Pedagogtik mamandyq adam boıyndaǵy qasıetti barlaýǵa kelgende, tereńge boılap jatatyny qandaı! Tilegen joǵaryda aıtylǵan kıoskiniń ashylýyna tý basta-aq zor mán bergen edi. Ol da, onyń áriptes joldastary da bul jaıynda az tolǵanǵan joq-ty; sanaǵa osylaı da bir úńilýimiz kerek dep sheshken. Olar, mine sol sanaǵa bir ret úńilip te kórdi. Sana syr berdi. Keshki esepte bes som kem shyqty. Ne bári bes som. Al, biraq, osy bes som dırektorǵa úlken oı artyp otyr. Bes som túgil bes tıyn bolsyn, bári bir sanaǵa daq. Munyń aty memleket múlkine sýyq qol suǵý. Memleketten, óziniń sosıalısik memleketinen bes somdy jyryp alýǵa beti shimirikpegen adam, kózi kelgende, onyń múddesin tabanǵa baspaıdy dep kim aıta alar... Usaq oqıǵadan dırektordyń iri qorytyndy shyǵaryp otyrǵany da osydan edi.

Komýnızmniń alyp qurylystary, olardy ornatýshy sovet adamdarynyń isi onyń kóz aldyna taǵy bir elestep ótti. Uǵym da, sana da, is te komýnıstik dúnıeniń jarqyn jaǵalaýyn meńzep, búkil Otan tutasa kóterilip, alǵa ketip barady. Jalǵyz-aq ol mekendegen túkpir, ol basqarǵan mektep qana komýnıstik Otannan jyrylyp, eski menen jańanyń arasynda turyp qalǵanǵa uqsaıdy. Qóńil dúnıesindegi kúńgirttikti bilmeı ósken, úmit kútken, jas urpaq sanasynan bul aıqyn ańǵarylyp qalǵandaı boldy.

Osyndaı oılarǵa shomyp edáýir ýaqyt únsiz otyryp qalǵan dırektor kezekshi muǵalimge óz qalaýyn aıtyp saldy.

— Kıosk erteń de jumys istesin, baıqalyq. Al, sen erteńgi bolatyn kezekshige búgingi oqıǵany aıt. Tańerteń gazet - jýrnaldardy qabyldap alǵanda jáne keshke eseptegende jaqsylap sanap alyp, sanap berýge qatty kóńil bóletin bolsyn, sol jaǵyn da eskert.

Kezekshi muǵalim ketkennen keıin de Tilegen bul jaıynda uzaq oılandy. «Bizde mundaı sanasyzdyqqa kim barady», — degen oımen kollektıv múshelerin kóz aldyna túgel keltirip te kórdi.

Onyń bir qasıeti ár oqýshynyń túrin - túsin, qaısysynyń qaı klasta oqıtynyn bilýmen birge, qandaı minezi baryna deıin de biletin edi. Jurt onyń bul qasıetine tań qalatyn. Ózine tanys, syrminez kishkentaı dostaryn ol qazir oımenen birtindep kóz aldynan ótkerip jatyr. Al, biraq eshqaısysyna kúmán keltire almady. Bári de tamasha balalar. Balanyń boıyndaǵy jaqsy qasıetterimen birge, árqaısysyndaǵy túrli kemshilik te, aǵattyq ańǵaldyq isteri de munyń júreginde jazýly. Alaıda, sonyń eshqaısysy mundaı lastyqqa barýǵa tıis emes... Joq, joq, tıis emes!.. Al sonda kim? Báse kim?

Osy suraq mazalap «izdeı tús» degendeı ony qatty tolǵandyrdy. «Álde eresekterdiń bireýinen bolǵan is pe?» — degen túıtkil de bir sát týyp, bir sát ǵaıyp bolyp jatyr. Biraq, ne shara, bolyp ótken oqıǵa aýyz bar.mas iske amalsyz moıyn - suńǵyzady. Solaı bola tursa da: «Jańa shapan ishinde eski júrek soǵady» degenge Tilegen senbeıdi.

Kabınetin jaýyp, shamdy sóndirip, dırektor tysqa bettedi. Eshkim daýryǵa sóılemese de, gýili, zyńǵyry kún - uzaqqa bir basylmaıtyn ken korıdor typ-tynysh, jym-jyrt. Ekinshi smenanyń balalary úılerine taraǵan. Kúzetshiden basqa eshkim qalmaǵan.

Qaqpa aldynda, shyǵa beriste Tilegenniń qulaǵyna bir tyqyr shalyndy.

— Bul kim? — dedi ol qaqpanyń on jaq qaltarysyna burylyp. Sol shaq eńsesi túsip, muńaıyp turǵan bir balany kórdi.

— Ne ǵyp tursyń munda?

— Men úıge baryp kelgenshe bári de ketip qalypty, — dedi bala.

— Olaryń kim? — dep surady Tilegen eshteńege túsine almaı.

— Kezekshi aǵaı men apaı.

Balanyn «apaı» dep turǵany baspasóz qoǵamynyń qyzmetkeri ekenin Tilegen birden uqty jáne manadan bergi bas qatyrǵan jumbaǵy sheshilgeli tur ma degen úmitpen balaǵa ol jaqyndaı tústi.

— Olardy osy jeti túnde izdep qaıtpekshi ediń?

— Men kúndiz eki kitap alǵan edim... Sabaqta otyryp úıge bara da almadym. Sonyń aqshasyn jańa apamnan surap alyp kelip edim... Keshigippin, kasany jaýyp, aǵaı úıine ketipti... Endi qaıterimdi bilmeımin...

İshinen qýanyp ketse de, Tilegen balaǵa onysyn sezdirmeı, qaıta oǵan kiná arta sóıledi.

— Aqshasyn tólemeı turyp kitap alýyń qalaı?

— Qaltamda aqsham bolmaı... Qyzyqqan kitabym taýsylyp bara jatqan soń úıden ákele qoıamyn ǵoı dep oılap edim, — dep, bala sózin durystap quraı almaı, úlken uıat keshken adamnyń qalpyn kórsetip, bar shynyn aıtyp abdyraı berdi. Onyń býlyǵa, dirildep shyqqan ár sózi, moınyna sý ketip qunysyp turǵan sol mınýttaǵy aıanyshty pishini «asyǵamyn dep júrip kútpegen jerden qylmys istep aldym»- degen ókinishti ańǵartady. Manaǵy bir ázirde lúpil qaqqan balalyq asyǵys sezimdi, dál kázir sana zil bop basyp ezip tur...

— Asyǵýyń, árıne, aǵattyq... Jaraıdy, úıge qaıtaıyq, aqshańdy tańerteń tapsyrarsyń...

Olar selonyń shyǵysyna qaraı júrip keledi. Ózen jarasyn boılap salynǵan úlken selonyń úılerinen, kóshelerinen jarqyraǵan sham sáýlesi ózenge túsip, sý beti tańdaılana dirildeıdi. Al, ózenniń arǵy betindegi kósilgen keń jazyq ústinde de ár tustan sáýle jyltyldaıdy. Sáýle alystan da, jaqynnan da shashylady. Tún kórpesin jamylǵan keń jazyq dalanyn bárin de sáýle basqan.

Nurǵa shomylǵan týǵan jer Tilegenge dál kázir aıryqsha ystyq kórinedi. Ol osy jerdiń topyraǵyn basyp, osy jerde qyzmet etip júrgenin maqtan etedi. Ol da, ol turǵan selo da jas edi. Selo kolhozdyń al, ol respýblıkanyń qurdasy bolatyn.

Manaǵy bir keıistik ústinde aıtylǵan sózine endi ol ishinen kúldi. Dalany ǵana sáýle baspaǵan, sol dalada ornatylǵan jas selony mekendegen, ómirdiń jańara, jasara berýi jolynda qyzmet etken jańa adamnyń júregine de nur quıylyp, jańa sıpatpen ádemilenip, ásemdene túsken.

— Aǵaı, men úıge keldim, — degen Murattyń sózi onyń oıyn bólip jiberdi.

Balamen qoshtasyp turyp Tilegen onyń betine oıly pishinmen taǵy bir úńildi jańa zamannyń jańa adamyn ańǵartatyn ishki dúnıesine kóz jibere, súısine úńildi. Baladan komýnızm adamyn, al, mektep korıdoryndaǵy stol qoıylǵan múıisten komýnızm dúnıesiniń bir buryshyn kórdi.

Oktábr, 1951.

---