InfoHub Logo

1

— Siz Sálımovty bilemin deısiz be? Onda sýretti qoıa turyp beri qarańyz.

Men qabyrǵadaǵy sýretten kóz alyp, úı ıesine buryldym.

— Nadá, sen qalaı deısiń, Sálımovtyń oqıǵasyn aıtaıyn ba? — dedi ol kelinshegine qarap qýaqylana bir kúlip qoıyp.

— Jaraıdy, jaraıdy, — dedi áıeli yńǵaısyzdanyp.

— Ne jaraıdysy bar... Mundaı áńgimeni aıtpaýǵa bola ma? — Nazaryn maǵan aýdardy. — Siz sharshap otyrǵan joqsyz ba?

— Joq, joq, aıtyńyz, — dedim men.

— Nadá, jyrlaryn qalaı bastalýshy edi?.. Aıtyp jibershi óziń...

— Grısha!.. Jetedi!..

— Sen óıtip qabaǵyńdy túıme. Aıtpasań, ózim-aq...

— Ný, Grısha, qoıshy endi!..

— Qyzyqsyn, nege qoıamyn?!

— Kisiden uıalsaıshy...

— Sóz eken!.. Kisi qyz súıip kórmedi deımisiń...

— Uıatsyz! — dep áıeli úlken kókshil kózderin kúıeýine tóńkerip, nazdana kúlimsiredi de, aýyz úıge shyǵyp ketti.

— Áıelderdi bilesiz ǵoı. Siz otyrǵanǵa ásheıin qylymsıdy. Áıtpese, naǵyz erketaıdyń ózi. Kózin kórmeısiz be qaınańdap turǵan... Tentek!.. Qudaı aqy tentek!.. Eshkimge aqysyn da, sózin de jibermeıdi... Eger ashýyna tıseńiz, jaqtan shart etkizedi!.. Sálımovsha boıaýdy qalyńyraq jaǵyp jiberdim bilem... Ónińiz ózgerip barady. O, joq, qoryqpańyz, qoryqpańyz. Taıaq jemeımiz...

Ol osyny aıtyp qarq-qarq kúldi.

Qyzyq jigit! Aıtqanynyń qaısysy shyn, qaısysy ázil ekenin de ańǵara bermeısiń. Shyn aıtsa da, oınap aıtsa da, sózdi myq shegedeı qadaltady jáne «osy beıtanys-aý, boı tarta, saqtanyp sóıleıinshi» degenge de onyń jany qas. Ózińmen ushyrasqan saǵatta-aq úıirisip, syr minez dostar arasynda ǵana bolatyn aqpeıil qarym-qatynasqa kóshedi... Júregin aldyna jaıa kelgen soń sen de odan ózińdi syrt ustaı almaı, ejelgi syrlasyndaı shúıirkelesip ketesiń de, syr alǵyzbaıynshydan týatyn jasandy sypaıylyq jaıyna qalady. Osy minezine tez úırengendikten be, nemese onyń boıynda, shynynda da, kisini ózine tartatyn bir aıryqsha qasıetter bar ma, meni bul adam alǵashqy eki-úsh kórgende-aq baýrap aldy. Sodan bastap áńgimelerimiz eshbir bógelissiz ashyq óristeıtin boldy.

Qazir de ol áldeqalaı aıtyla bermeıtin bir qyzyq jaıǵa jetelep otyrǵany aqıqat edi. Bul Sálımov ne istedi eken? Onyń myna sýretine bul áńgimeniń qandaı qatysy bar? Ony tanıtyndyǵyma úı ıesi nege sonsha nazar aýdardy, al áıeli nege sonsha yńǵaısyzdandy? Munda bir kóńilsiz syr jatqannan saý ma? Olaı bolǵan jaǵdaıda maǵan nemenege dabyralaıdy?..

Men Sálımovty eriksiz eske túsirdim. Onyń ósip kele jatqan, jap-jaqsy sýretshi ekenin biletinmin. Biraq sonymen birge, óz mańaıyndaǵylar ol týraly ártúrli alypqashty sózder aıtyp maqtamaıtyn. Sondyqtan ba, onyń aty atalǵannan bastap: «Sálımov, Sálımov, tyńǵa kelip alyp shoq basqannan amanbysyń?» degen shúbáli oı paıda boldy.

— Ol bizge kóktemde, sovhoz jańa qurylyp jatqanda keldi, — dedi Grısha áńgimesin bastap, — durysyn aıtqanda, men onyń kelgenin alǵashqy kúnderi bilgenim joq... Qalaı bildiń deısiz ǵoı? Ol bylaı boldy: jaz shyqty-aq jastardyń úıden bezetini belgili. Qaı jerde oıyn-saýyq bolsa, sonda júresiń. Al biz degender ermekti qyzdardyń jataqhanasynyń aldynan taptyq. Kúnde jumystan keıin qolǵa garmondy alyp, sonda jınalamyz. Jınalyp alyp, ánge basamyz. Ándi estip, qyzdar júgire-júgire shyǵady. Sonsoń-aq, dýman qyzady. Keıde bárimiz qosylyp hor aıtamyz. Keıde bılep ketemiz. Úp-úlken bolǵan osy deneme qaramaı, bı dese tabanym qyshyp, tura almaıtynnyń bireýi myna men dep bilińiz. Alaqan sart-surt soǵylǵanda, qaıdan shydaısyń, ortaǵa qoıqańdap shyǵa kelesin. Kelistirip bılep júrsiń be, joq pa — onda seniń jumysyń bolmaıdy. Ábden sileń qatqansha tize búkpeısiń...

Nadámen de alǵashqy ret osynda kezdestim. Másele mine, osydan bastaldy. Týrasyn aıtsam, oǵan meniń kóńilim ketti... Onda ózi ádemi sıaqty edi. Alǵashqy kórgenge eken ǵoı, kim bilgen? — dep Grısha taǵy jymyńdady.

— Qazir de jaman emes qoı, — dedim men de kúlip.

— Joq, onda shynymen ádemi bolatyn... Nadá, qaıdasyń? Maqtaýyńdy jetkizip jatyrmyn...

Nadádan dybys estilmedi.

— Joq eken, tipti jaqsy boldy. Estise túıgishtep óltiredi. Onyń judyryǵymen oınamańyz!.. Ha, ha!.. Áńgimeniń barysyna ózińiz de túsine bastaǵan bolarsyz. Aıttym ǵoı, maǵan sondaı unady deımin. Oı, ony bar ǵoı sózben jetkize almaımyn!.. Endi týra máselege shuǵyl kirisý qaldy. Nemenege kúıbeńdeıtini bar. Aıtaıyn ózine, men seni súıemin deıin... ha, ha! Qalaı ońaı, qalaı batyl sheshemin súıispenshilik máselesin! Siz qalaı oılaısyz, bet alysym durys-aq emes pe?..

— Teris emes...

— Quptaısyz ba? — dedi ol sylq-sylq kúlip. — Biraq men masqara bolǵanda, olaı dep týra aıta almadym-aý! Naǵyz súıgende qıyn eken ǵoı qyz degenderińizdiń aldy! Kim bilgen? Siz kúlmeńiz, dál munym qaljyńsyz... Ne dersiz, dýdarbas, ózińiz kórgen osy shıkil sary Nadá maǵan sonymen arman boldy. Garmon da, bı de jaıyna qaldy. Án salsam da, bı bılesem de kóńilimde sol turady. Odan kózimdi bir almaımyn. Ol munymdy ańǵarmaı ma, álde ózinshe ádeıi pańdana ma, men jaqqa bir burylmaıdy. Aý, bir qaraı salsa nesi ketedi eken deımin! Bul qyzdardyń mine osynysy jaman ǵoı.

Biz degende tynym bar ma, erteńine taǵy jınaldyq. Jınalǵanymyz bar bolsyn, Nadá kelmedi. Má, saǵan kerek bolsa!.. Keshegi baqyraıyp qaraýym jaman edi. Ózim búldirmesem ne qylsyn. Shaqyraıǵan kók kózimdi nemenesin súzilip qaraı berdim deseıshi! Biz, jigit degender de, birtúrli janbyz ǵoı. Keıde áıeldi jep qoıardaı kózimizben qadalatynymyz bar kóp!.. Osynymyzben áıel ataýlynyń júregin tutqyndap alatyndaı bolamyz. Kózben tildesip «tutqyndaǵanyń» qaı ońǵan áıel deısiń!.. Óz qadirin, óz qasıetin biletin áıel, óziń súıkimsiz bolsań seniń kózińdi ne qylsyn!.. Maǵan deseń, keshke sheıin baqyraıyp qara, súımesinshi, osy adam eken dep ol saǵan nazaryn da aýdarmaıdy. Qaıta jeksuryn kórinesiń... Osynym ras emes pe?.. Shydaı almadym da:

— Nadá qaıda? — dedim bir qyzǵa.

— Ony qaıtesiń? — dep kóp qylymsıdy álgi qyz. Kerek edi maǵan sonyń qylymsyǵany!..

— Aıtsaıshy, qaıda?

— Aıtpaımyn, sol!..

Ne dersiń, bireý kúıip tursa, ol kúledi!..

— Nadá orman ishinde, — dedi ekinshi bir qyz durys jón aıtyp. — Qaı orman dep júrmeńiz. Ózimizdiń osy shoq-shoq aq qaıyńdar!.. Ázirge bul da bizge orman bolyp tur ǵoı.

— Onda ne istep júr? — dep suradym jón aıtqan qyzdan.

— Otyr...

— Otyrǵany qalaı?

— Bireý sýretińdi salsa, sen de otyrarsyń...

— Almatydan keldi dep júrgen sýretshi sonda baryp esime tústi, — dedi Grısha sál kidiris jasap. — Ashana aldynda keshe ony kórgenim de bar. Jylmańdaǵan bir qara jigig bolatyn. Biraq, onsha kóp nazar aýdarmaǵam. Tek meniń esimde qalǵany — jalpaq murnynyń aldyna qoıylǵan kishkentaı qara murty ǵana. Munyń ózi de unamsyzdyǵynan kózge túsken: boıyna jaraspaı, qaıta usqynyn alyp, júzine bir edireń minez bitirip turǵandaı sezilgen. «Ózińe ne kelisetinin bilmeı, áldekimge betaldy elikteısiń-aý, jigitim» dep ajýalap, janynan ótip ketkenmin... Men joldastarymnan bólinip, jataqhananyń syrtyna shyqtym. Dál aldymda, kók boılap ósken, syp-sıda, ádemi aq qaıyńnyń túbine alystaǵy bir núkteden kóz almaı, kúlimsireı qarap, Nadá otyr. Qarsydaǵy ekinshi bir butanyń túbinde ózim biletin qara jigit Nadáǵa jalt-jalt qarap qoıyp, tómen shuqshıady. Qolynda kıstisi, ol dál qazir Nadádan basqa eshbir jandy, eshbir tirshilikti ańǵarar da, kórer de emes. Basqa dúnıe degenińiz umytylǵan!.. Men kógi aıaldaı almaı ketip qaldym...

2

— Ózi de bir erinbeıtin jan eken, — dedi Grısha shylymyn tutatyp alyp, áńgimesine asyqpaı qaıta kirisip. — Ol tyńdaǵy bizdiń turmystan kóp sýretter jasady, sovhozdyń ataqty degen adamdarynyń talaıyna eńbegin sińirdi. Meni de kóp áýreledi. Qurylys materıaly kelmeı, qolym áldeqalaı ýaqytsha bosap qalǵan kúnderimde bir bosatpaı, keshke deıin aldynda sarǵaıtty. Esińizde bolsyn, sýretshiniń qolyna túse kórmeńiz. İs adamyna budan azap eshteńe joq-aq shyǵar. Ózińnen erik ketedi. Sýretshiniń aldynda sileıip, tapjylmaı otyryp baq. Otyra-otyra ishin pysady, jalyǵasyń. Meniń baǵyma jumys qyzyp, aqyrynda qashyp qutylǵandaı boldym. Sonda da sońymnan qalmady... Qolym tımegenin kórgen soń demalys kúnderimdi ańdydy... Al Nadáǵa degen yqylas erekshe bolatyn. Eshqaısymyzdy ondaı zerttemegen bolar. «Nadá ogorod brıgadasynda», «Nadá demalys saǵatynda», «Nadá aǵash arasynda» degen sıaqty neshe túrli atpen sýretter syzyp, ónerin de, boıaýyn da baıǵusyn aıamaı-aq jumsap bakty. Munyń syry da túsinikti edi. Alǵashqyda buǵan Nadányń jumysty jaqsy isteıtini sebep bolsa, keıin onyń ústine sýretshiniń qyzǵa degen jeke basynyń sezimi jalǵasty. Amalyńyz bar ma, dýdarbas qyz oǵan da unady. Joq, unady deýim az, týrasyn aıtqanda, men sıaqty ol da ǵashyq boldy... Shynymdy aıtsam, sýretshi, artıs, jazýshy aǵaıyndardyń súıispenshilik sezimderi qandaı bolatynyn bilgen adam emes edim. Sálımovqa qarap: bular bir qulasa, kúıreı qulaı ma dep qaldym. Álgi, qaıda, qashan bolsyn, ylǵı dýmandatyp júretin sýretshimizdiń myna qyzyqty qarańyz, júris-turysy, minez-qulqy ózgerip ketse ne deısiz!.. Keıde sýret salyp otyryp aıaq astynan renjip qalady, keıde salǵan sýretine baıqamaı artyq boıaý jaǵyp alady, keıde birdeńe deseń, meńireý jandaı jaýap bermeı, ózimen ózi bolyp, oıǵa shomady... Mine, sizdiń tanysyńyz tyńǵa kelemin dep osyndaı kúıge tústi, — Ol maǵan kóz qıyǵymen ǵana qarap mıyǵynan kúldi de:

— Men muny óz sýretimdi salyp otyrǵanynda san ret baıqaǵanym bar, — dep áńgimeniń arjaǵyn dereý qaljyńsyz baıypty qalypqa kóshirdi.

— Al, sýretshi dostym, nege kóńilsizsiń? — dedim bir kúni men oǵan.

— Ony saǵan kim aıtty? — dep sýretshim moıyndamaı qarsy daý ala júgirdi.

— Ony myna jabyrqaý qabaǵyń, meniń sýretime aıǵyzdala jazylǵan boıaýyń aıtty.

— Durys, — dedi ol basyn shulǵyp, menimen tez kelisip.

— Durysyń bar bolsyn! Olaı bir, bulaı bir otyrǵyzyp, bárinen buryn meni sorlattyń ǵoı...

— Moıyma, baýyrym! Sen maǵan unaısyń. Keremet sýret týady, kórip tur, — dedi ol qolymdy ýystaı qysyp...

Degenmen, ózi bir er jigit. Maǵan osy ózine degen senimi unaıdy!.. Jaraıdy, qalaı syzsa, olaı syzsyn! Tózdim!.. E, tózgenim de qurysyn, óz sýretimnen ózim bezip, teris aınalǵan kúnderim de boldy.

— Sen kishkentaı qoıa turshy, odan da kóńilsizdigińniń mánin aıt maǵan, — dedim men oǵan.

— Alańdatpa, alańdatpa! Qozǵalmaı otyr, — dedi ol buıryq raımen.

— Sýret degen salynar, salynbasa qalar. Meniń jýan tumsyǵymdy kórmese, eshkimniń eshteńesi ketpes. Sózdi qoı da, áńgimeńdi qozǵa, — dedim men de qasaryp.

— Búgin bitirýim kerek. Erteń seni taǵy da qolǵa túsirý qıyn, — dedi ol sýretten kóz almaı.

— Erteńgi keshimdi de qıaıyn. Tek áńgimeńdi aıtshy, — dedim men oǵan.

— Áńgime deıtin áńgime joq. Ásheıin kóńilsizbin.

— Nege kóńilsizsiń?

— Nege kóńilsizsiń! Kóńilsizbin, sol.

— Nege?

— Nege?.. Ǵashyqpyn. Túsinikti me?..

— Solaı ma?

— Solaı! — dedi sýretshi kúrsinip.

— Ehe, muńdas boldyq, dostym! Men de endeshe ózińdeımin...

— Kimge, kimge? — dedi ol kózi jypylyqtap

— Nadáǵa, Nadáǵa! — dedim bireý estip qalmasyn degendeı sybyrlap.

Onyń kıstisi jerge túsip ketti.

— Men de, men de soǵan! — dedi daýsy dirildep.

Ol da, men de ún-túnsiz otyryp qaldyq. Aramyzda aıtar sóz de qalmaǵandaı edi. Onyń sol mınýttarda ne oılaǵanyn ózi biledi, al meniń kózime bul adam súıkimdi bola alǵan joq... Jolymnyń bolmaýy da, qyzdyń maǵan júre jaýap berýi de — bári de, bári de naq osy adamnyń qyrsyǵynan týǵan baqytsyzdyq bolyp kórindi. «Eger sen kılikpeseń, múmkin, men aldaqashan uǵysqan bolar edim! Ne osy istep júrgeniń? Nege bireýdiń, jolyna turasyń? Nege meniń mahabbatyma ara túsesiń?.. Nege? Nege?..» Kúdikti sezim qaýlap, kóńil alaburtqan saıyn «negelerim?» kóbeıip ketti de, bir de bireýine aqylǵa qonymdy jaýap taba almaı qaldym... Bar tapqanym: Bul adamǵa sýretimdi saldyryp otyrý — eń baryp turǵan namyssyzdyq bolyp sezildi de, ornymnan atyp turyp, júre bergim keldi. Biraq men ketkenim joq! Kete almadym!..

— Ol seni súıe me? — dedi sýretshi esi jańa kirgen adamdaı maǵan jaýtań-jaýtań qarap. Oı, atamańyz, onyń kózinen sol shaq óte bir aıanyshty, júrek terber kúıinishti kórdim!.. Taqyldaǵan qur tili bolmasa, kúırek eken baıǵus... Qanshama qaıǵyryp tursań da, bir jolǵa syr bermeı ketýge bolar edi ǵoı. Óıte almady... Jaýap bermeı sazaryp turǵan maǵan álgi suraǵyn taǵy qaıtalady.

— Nege úndemeısiń? Ol seni súıe me dedim ǵoı?

— Onyń saǵan qansha keregi bar? — dedim men sustanyp.

— Bilgim keledi!..

— Bilgiń kelse, ózinen sura!..

— Qyzyq ekensiń óziń!.. Nemenege maǵan ashýlanasyń? Súıgenim úshin jazyqtymyn ba?..

Ras-aý, súıgeni úshin jazyqty ma ol? Nege men oǵan sonsha túksıemin? Súıýge men qandaı pravoly bolsam, ol da sondaı... Nege men ózimdi ǵana oılaımyn. Álginde oǵan jaýǵan «negeler» endi ózime aýdy. Jýasyp sóıledim.

— Men saǵan ashýlanyp turǵanym joq. Tek bul jaıyn qozǵaı berme deımin! Uqtyń ba?

— Joq, qalaı deseń de, men senen shyndyqty óz aýzyńnan estimeı kóńilim kónshimeıdi.

Osydan tez qutylaıynshy dep oıladym da:

— Ol meni súıedi. Saǵan keregi sol ma? — dedim. Aıtaryn aıtsam da, artynan ózimnen ózim qysyldym.

— Osynyn shyn ba? — dedi sýretshi kózime kózin qadap.

— Shyn!

— Olaı bolsa keshir!.. Men baqyttaryna bóget bolmaıyn... Kettim...

Kórmeısiz be, qateleskenmin ǵoı! Kúırek jan mundaı bola ma! Úlken eken ǵoı júregi!.. İshki dúnıesi alaýlap janyp tursa da, esten tanbaı, ózimshil dúleı sezimdi tóbeden uryp, adamgershilikti qorǵap alǵan ne degen keremet adam!.. Al men... uıalmaı ótirik aıttym-aý!.. Sýretshi taǵy da maǵan til qatty:

— Bir ǵana tilegim bar. Sen maǵan burynǵyńsha demalys ýaqytyńdy qı!.. Sýretińdi aıaqtaıyn...

Ol oryndyǵyn, boıaý, kıstilerin jıyp alyp, qalashyqtyń ońtústigindegi jańa salynyp jatqan jabyq qyrmanǵa qaraı aıańdady...

— Qyzdyń súıgeni ras pa edi? — dep suradym Grıshadan men.

— Joq, men oǵan jalǵan aıttym. Durysynda, ony aldamaýym kerek edi. Al men olaı etpedim... — dedi Grısha.

3

— Olaı etpedim! Etkim de kelmedi! Ol da, men de erkekpiz ǵoı. Erkekshe sóıleseıin, — dedim...

Men buǵan deıin Sálımovty oılap, sol birdeńeni búldirdi-aý, onysy qandaı aǵattyq, eken degendi eske alyp tyqyrshyp otyrsam, endi myna sózinen keıin Grıshamnan shı shyqpasa ne qylsyn, degen shúbáǵa qaldym. Óıtkeni «erkekshe sóılesýdiń» máni maǵan uǵylmady. Uǵylsa da, jaqsy maǵynada uǵylmady. Nesin jasyram, jigitim, sholaq oılap qaldy-aý dep joramaldadym.

— Budan keıin meniń eki kún boıy qolym tımedi, — dedi Grısha, — sovhozdyń ashanasyn aıaqtaý kerek boldy da, kúni-túni qurylys basynan attap shyqpadyq... Ár jumystyń ózindik qyzyǵy bolatynyn bilesiz. Úı salýdyń da sondaı bir qyzyqtary bolady. Ásirese, irgesi kóterilip, bólme-bólmege bólinip, kúnnen-kúnge bıiktep kele jatqanyn kórgende, qurylysshy qýanbaı tura almaıdy. Onyń jaýapkershiligi de, óz jumysyna degen yqylasy da arta túsedi, óz ónerine degen syny da, taǵylar mini de kúsheıe bastaıdy. Keıde men óz ónerimdi sýretshilikke uqsatamyn. Sýretshi bir nárseni kórkemdep jasap shyǵý úshin sýrettiń barlyq kórinisimen qatar, kólemin de, boıaýyn da — bárin de oılap, esepke alady. Bul úshin boıda bar barlyq ónerin jumsaıdy. Úıshi de sol sıaqty, eger bir kirpish ornyn tappasa ıakı sál qısyqtaý qoıylyp ketse, búkil úıdiń sánin buzady. Eń aıaǵy durystap syrlanbasa da, sylanbasa da ádemilik qashady. Syrt kórinisi sándi, ishi turýǵa jaıly, jyly, jaryq, sáýletti úı dúnıege op-ońaı kelmeıdi. Oǵan mańdaıdyń teri ǵana emes, aqyl men oıdyń da eńbegi sińedi. Sondyqtan da qurylysshy keleshek úıdiń kórinisin birinshi kirpishti qolyna almaı turyp oılaıdy. Sodan bastap onyń basynda sol bolashaq úıdiń tulǵasy, Sálımovsha aıtsaq — beınesi júredi.

Sol beıneni izdeýdiń jolynda júrip, keıde segiz saǵatqa syıa bermeısiń. Erteńge qaldyrýǵa bolmaıtyn, tap búgin aıaqtap tastaýdy tilep turatyn qaýyrt jumystar qurylysta kóp kezdesedi. Jáne bizdiki qandaı qurylys deseńizshi! Mańynda basqa pana joq, japan dalada ári jańa ornap jatsa, ári ondaǵan, júzdegen adamdar bitýin telmire kútip otyrsa — úı salýǵa asyqpaı kór... Olar senen bir mınýt kóz ala ma eken? Senimen ushyrasqan saıyn kózinde: «Qashan bitiresizder?» degen suraq turatynyn sezinbeske bola ma!.. Muny oılaǵanda segiz saǵatty aıtasyz, múmkin bolsa, barlyq saǵatyńdy qıýdan da tartynbas ediń...

Mine, osy jaǵdaımen júrip sońǵy kúnderi sýretshige ýaqytymdy bóle almadym. Túnimdi ol qalamady, kúndizimdi men bermedim. Maǵan qaraılap birer kún júrdi de, bolmaǵan soń, ol basqalarmen, onyń ishinde taǵy da Nadámen shuǵyldandy. Nadá ogorodtan qaıtysymen ekeýi aq qaıyń arasyna ketedi. Jańa bitip kele jatqan bıik úıdiń tóbesinde júrgen meniń kózime kóktıekke qona bastaǵan kún sáýlesi astynda, shashyraı taraǵan shapaqtan qyzyl túske boıalǵan shalǵyn arasynda bir-birine qarama-qarsy otyrǵan solar túsedi. Nendeı syrlar shertilip otyr? Nendeı sýretter týyp jatyr? Maǵan jumbaq. Qyzyǵamyn, qyzǵanamyn... Jyljyp otyryp demalys kún de jetti. Sýretshini bólmeme shaqyryp aldym.

— Qane, otyr, men saǵan jartylyq qoıamyn, — dedim oǵan.

— Nemeneniń qurmetine? — dedi ol kúlimsirep.

— Seniń tabysty bolýyn úshin...

— Munyń sebep emes, — dedi, qolyna alǵan stakandy qaıtadan jerge qoıyp.

— Anada men saǵan ótirik aıttym. Keshirim suraımyn. Sol úshin kóteremiz... Senderdiń baqyttaryn úshin kóteremiz?

— Ne úshin deısiń? Senderiń kim?

— Nadá úshin!.. Sen úshin!.. Ol meni súımeıdi... Men saǵan ótirik aıtqanmyn... Aıtyp qoıǵan soń artynan basqasha deı almadym. Ras búldirgen ekenmin, bitti. Mundaıda jartylyqty qyldaı qaq bólip iship, erkekshe sóılesip baryp, erkekshe keshirim suraý kerek boldy. — Grısha meniń betime qarady. — Siz táýir ishesiz be? Meniń munyma jaqsy ishetinder jaqsy túsinedi... Siz oılap qalmańyz mynaý bir maskúnem eken dep... Sońyna túsip araq ishken jan emespin. Al kerekti jerde jalyndyrmaımyn... Báldenbeı kóteremin... Sálımov ta solaı eken, qaǵyp jiberdi de:

— Beker aıtasyń, ol qyz seni súıedi, — dedi.

— Joq, shynym!

— Aıtyp otyrmyn ǵoı men saǵan beker dep! Ol seni emes, myna meni súımeıdi!

— Joq, meni súımeıdi.

— Olaı bolsa, qyz janyn túsinbepsiń, — dedi sýretshi maǵan sýyq jymıa qadalyp, — tyńda meni. Oǵan óz júregimniń qalaýyn bildirgeli qashan!.. Sodan beri jóndi jaýap ala aldym ba eken!.. Jyrdaı tolǵaǵan jan syrymdy kúlimsireı tyńdaıdy da, áldenendeı ázilder aıtyp, ádeıi eleýsiz qaldyrady. Taǵy qaıtalasam tentek, erke bala minezge basady da, yrǵyp qaıyńnyń basyna shyǵady. Men sońynan joǵary órmeleı bastasam, jerge tıyndaı qarǵyp túsip, demde joq bolady. Sodan keıin «aý-ý», «aý-ý» dep áldeqaıdan dybys berigi, izdetip áýreleıdi. Búıtip júrgende qalaı shyńdap sóılese alarsyń!.. Pále qyz!.. Munyń bárin ol meni súımegendikten jáne renjitip almaıyn dep bala minezdi ádeıi qoldan jasaıtyndyǵyna keshe ǵana birjola kózim jetti. Men oǵan sen týraly aıttym! Eshteńe jasyrmadym. Alǵashqyda muny da oınaqy minezben qalaı bolsa, solaı tyńdaǵansyp otyrdy da, «ol seni sondaı súıedi!» degenimde eki betiniń ushy qyzaryp qoıa berdi. — Sýretshi osyny aıtty da, jartylyqtyń túbinde qalǵan araqty óz qolymen eki stakanǵa jaryp quıdy.

— Seniń mahabbatyn úshin! — İship bolyp ornynan turdy. — Áńgime bitti. Núkte qoıyldy. Beri júr. Sýretińdi aıaqtaıyn...

— Osydan keıin ol birneshe kún kózge túspeı qoıdy. Qaıda júr? Ne istep júr? Bilmedim. Bir kúni ózi keldi.

— Men endi qaıtamyn, — dedi ol, — kóp oılanyp, kóp tolǵanyp bir sýret jasadym. Senderge arnap jasadym. Jaman ba, jaqsy ma, ony bilmeımin... Tek bir kezde osynaý dalada alǵashqy ret qyz súıip, mahabbaty janbaı jany aýyrǵan jas sýretshi beıbaqtan dep qabylda... Nadáǵa ber... Tek qazir emes... Keıin, úılengen soń... oǵan deıin ózińde bolsyn...

Grısha áńgimesin aıaqtap, sál únsiz otyrdy da, on jaǵyna moınyn burdy.

— Mine, bul sýrettiń osyndaı tarıhy bar... Endi jaqsylap qaraýyńyzǵa bolady.

— Ekeýmiz de sýretke úńildik.

— Adamnyń sezimimen oınaýǵa bolmaıdy ǵoı. Ol shynymen-aq súıgen edi... Sol súıispenshilik osy bir tamasha sýretti týdyrdy. Baıqaısyz ba, onyń oı-armany, sezingen ómiri, sol ómirdiń búgin men erteńi, dostarynyń tirshiligi, aldaǵy bolashaǵy — bári de osy bir ǵana sýrette beınelengen...

Myna sózden keıin men sýretke barlyq yntamdy sala qaradym. Biraq, qanshama qadalsam da sýret dál Grısha aıtqandaı áser qaldyrmady. — Qarapaıym ǵana eńbek sıaqty. Aldyma shaǵyn ǵana qyzyl úı. Úıdiń jan-jaǵy jazyq dala, árirekte úlken úılerdiń syrt tulǵasy kórinedi. Bular birine-biri jalǵasa, alysqa ketip jatqandaı áser qaldyrady. Sýrettiń bul tusyn avtor basqa bir boıaýlarmen ádeıi bólip, ózgeshe naqyshpen kórsetken. Bularmen tustasyp bir búıirde bastary sarǵysh tartqan egin jaıqalady. Eginniń syrty qalyn toǵaı. Munyń bári aıtýǵa dardaı bolǵanymen, sýrette azǵantaı ǵana oryn alǵan. Negizgi oıdyń bári de — alǵashqy qyzyq úıdiń aldynda ekeni uǵylady. Osy arada, alaqanyn mańdaıyna tósep, álgi alystaǵy úılerge qaran Nadá tur. Ol kúlimsireıdi. Onyń turysy, bet pishini ómirdegiden ózgesherek alynǵan. Kóp qadalsańyz, Nadá ekendigi umytylyp, basqa bir alyp qyzdy elestetkendeı bolasyz. Bet pishininde, dene bitiminde sarqylmas qaırattyń asqan jaıdarylyqtyń, súıkimdiliktiń, úlken senimniń belgisi berilgen... Sol ári som deneli, ári sulý músindi, ári áıelge tán náziktikti, súıkimdilikti tal boıyna jıǵan dala qyzy túý alysta, kóz ushynda áldeneni kórip turǵandaı barlyq yntasymen qyzyǵa qarap qalǵan. Al, bul qarasy tek alystan telmirip qana tátti arman jutyp turǵan dármensiz qaras emes, sol alysqa, sol alystaǵy dúnıege qoja da ózi ekendigin ádeıi sezdireıin degendeı júzine erkelikti, erkindikti ańdatady...

— Iá, unady ma sizge? — dedi Grısha maǵan, meniń bógelgenimdi kárdi de artynan ózi túsindire bastady. — Mynaý, tanyǵan bolarsyz, osy ózińiz otyrǵan úı. Esińizde bolsyn, sýretshiniń tapqyrlyǵy osy úıdi alýynda jatyr... Óıtkeni bul sovhozdary eń qasıetti úı. Óz páteri bolǵan soń maqtady dep oılap qalmańyz. Basqa syry bar. Ony qazir aıtamyn. Áýeli myna sýretti áńgimelep alaıyn. Bizdiń Nadá osy óziniń kishkentaı úıinen dalamyzdaǵy erteńgi úlken úılerimizdi, bizdiń úlken ómirdi kórip qýanady. Óziniń mynaý úıi sol daladaǵy ómirdiń basy dep qýanady. Kórdińiz be, mahabbat qanat bitirgen óner ıesi jalǵyz bizge emes, urpaqtan urpaqqa ketetin eskertkish qaldyrdy... Munyń shyn mánisin biz otyrǵan kishkentaı qyzyl úıdiń syryna qansańyz uǵasyz. Bul — sovhoz osy araǵa kep ornaǵanda, qulazyp jatqan tul dalada tuńǵysh salynǵan birinshi úı. Tyńda tuńǵysh tirshilik osydan bastalǵandyqtan da, biz muny qasıetti úı deımiz.

Men Grıshanyń áńgimesine de, sýrettiń syryna da endi qandym.

Jyldar ótedi. Sovhoz úlken qala bolady. Alǵashqy salynǵan kishkentaı qyzyl úı kóshede kók tirep ósken báıterektiń ári tasasynda, ári alysqa uzap ketken ásem qalanyń qaǵa beris shetinde qalady. Al, biraq, dalaǵa ornaǵan sol qalanyń tarıhyn zerttegende, dalada alǵash paıda bolǵan osy kishkentaı úıge, onda mekendegen alǵashqy turǵynǵa bir soqpaı eshkim óte almaıdy. Dala tarıhy osy úıden bastalady. Daladaǵy alǵashqy tirshilik te, alǵashqy súıispenshilik te, alǵashqy jas semá da osy úıde týdy. Endeshe bul úı de, bul úıdi qalaýshy da, salýshy da, bul úıdi mekendeýshi de eshýaqytta, eshqashan umytylmaıdy!..

Dekabr, 1954.

---