InfoHub Logo

(poves)

BİRİNSHİ BÓLİM

«Bul jaqta kún qandaı salqyn! Almaty ǵoı qazir kúıip turǵan bolar» dep oılady mektep dırektoryn kútken Jaqypbek ashyq terezeden tysqa kóz jibere otyryp.

Kolhoz derevnásy jym-jyrt. Qybyr etken jan joq. Aımaǵyn kók-jasyl tóbeler qorshaǵan shaǵyn selo kún nuryna shomylyp, kúreńdenedi. Terezeden kóringen jasyl belester kók teńizdegi tolqyn terbegen kemedeı birde alystap, birde jaqyndap, yrǵalǵandaı bolady. Bar yntasymen sol aımaqqa tesile qarap qalǵan Jaqypbektiń kóńilin sonaý bir múıistegi úıdiń buryshynan júgirip shyqqan eki bala bóldi. Olar baryn sala bezek qaǵyp, mektepke qaraı zymyrap keledi.

Bulardiki jaı jarys emes, birin-biri qýyp kele jatqanyn Jaqypbek endi ańǵardy. Óıtkeni alda kele jatqan buıra shash sońyndaǵy, boı jaǵynan qalyńyraq, ótkir kózdi qaranyń ókshelep qalǵanyn sezip jaltaqqa basty.

Ol, teginde qutylmasyn bildi me qalaı, mektepke taqaı berip arsalaqtap kúlip, qulaı ketti. «Qýǵynshy» aı-shaıǵa qaramastan, ony kelgen bette ýmashtaı bastady.

— Á, qoıamysyń, bálem!..

Birese «qoıdym», birese «qoımaımyn» dep syqylyqtap kúlip, jer tepkilep buıra shash jatyr.

— Jalyn, janyńnyń barynda!..

— Qoıyńdar! — dep daýystady Jaqypbek terezeden basyn syrtqa shyǵaryp.

Oıyn qyzyǵyna berilgen balalar kenet tynyp, daýys qaıdan shyqty degendeı ań-tań bolyp, bastaryn jerden julyp aldy. Sol shaq, dırektor kabınetinde, ashyq tereze aldynda turǵan, buryn kórmegen, beıtanys jas jigitke ekeýiniń de kózi birden qadala ketti.

— Muǵalimderdiń bireýi me dep shoshyp qalsam, basqa jerden kelgen bireý eken ǵoı, — dep sybyrlady buıra shash joldasyna, osy jatysy ózine unaǵandaı ornynan da qozǵalmastan.

Eki balanyń úlken dep miz baqpaýy Jaqypbektiń de qytyǵyna tıdi.

— Qoı dedim ǵoı men senderge. Neǵylǵan tilazar balasyńdar?

— Biz saǵan neǵyldyq? — dedi manadan beri buıra shashty búrgishtep jatqan odan eresekteýi ornynan ushyp turyp.

Onyń turpaıy sózi Jaqypbekke tipti unamady.

— Men seniń qurdasyń emespin, eń aldymen siz dep sóıle, ekinshiden, óziń beri kel!

Onyń bul sózine bala mán bermedi.

— Tur, Seıten! — dep ol qus tósekte jatqandaı taqyrda raqattana aýnaǵan joldasyna buryldy.

Buıra shash ornynan ushyp turdy.

— Ekeýiń de beri kelińder!

— Bizdi qaıtesiń? — dedi qara sıraq.

— Qaıda oqısyńdar?

— Ony qaıtesiń?

— Keregi bar.

Áńgimege endi buıra shash aralasty.

— Biz osynda oqımyz.

— Olaı bolsa, men senderge kelgen muǵalimmin...

Eki bala nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, tosyrqap turyp qaldy da, artynsha qara sıraǵy taǵy da turpaıy minez kórsetip: «sen nanyp tursyń ba, ásheıin aıtady», dep buıra shashqa qarady.

— Áıda, kettik!

Ekeýi júgirip ala jóneldi.

«Bul neǵylǵan beıbastaq balalar? Ózderiniń áke-sheshesi qaıda eken?» — dep oılady Jaqypbek. «Adam tárbıeleýdi ońaı deme. Alýan túrli bala bar. Solardyń bárinen azamat ósirip shyǵarý — eń qıyn óner» deıtin edi onyń qart oqytýshysy, jańaǵy eki balanyń qylyǵy sol sózdi aýylǵa kelmeı jatyp-aq esine saldy.

Kabınetke jasy elý bes-alpystar shamasynda, samaıyna aq kirgen, býryl shashty, bet terisi qalyń, kózi shegirleý, orta boıly adam kirdi.

— Qadyrov, — dedi ol qolyn sozyp.

Jaqypbek kútken mektep dırektory osy kisi bolatyn.

— Ádilbekov.

— Meni kóp kútip qaldyńyz ba?

— Joq, kelip túsken betim osy.

Mektep dırektory kúderi áńgimeni bıpazdap, «siz, biz» dep jatpady. Jaqypbektiń jastyǵyna qarady ma, álde ózimsindi me, nemese, óziniń ejelgi ádeti solaı ma, birden «sen» dep sóıledi.

— Aýdandyq oqý bólimindegi jigitter sen týraly habarlaǵan... Pedagogıka ınstıtýtyn bitirgen bolarsyń?..

— Ia, bitirgen edim, — dedi Jaqypbek selqostaý jaýap berip. Ol jasy úlken bolsa da, dırektordyń tanysyp-bilispeı jatyp «sen» dep sóılegenin kóńiline aýyr alyp qaldy.

Dırektor Jaqypbek jaıyn kóp surap qazbalap jatqan joq, jumys babyn aıta bastady.

— Jaǵdaıymyz maqtarlyq emes, shyraq. Mektebimiz buryn bastaýysh edi, osy bıyl jetijyldyq bop qaıta quryldy. Muǵalimderdiń keıbiri ózin sıaqty jańadan kelip jatyr. Olarǵa páter de jetispeıdi. Ózi, shynyn aıtý kerek, qıyn bop tur.

— Kolhoz bar emes pe?..

— Mektebimizdi jóndep berdi. Sonysyna raqmet. Basqa kómekti kolhozdan kútpeımin de...

Kúderiniń mektep pen kolhoz arasyna jik qoıa sóıleýi Jaqypbekke jat estildi.

— Sizdiń sózińizdi qalaı túsiný kerek? Kolhoz mektepten boıyn aýlaq sala ma, álde mektep kolhozǵa jýysqysy kelmeı me?

— Mektep kolhoz kómegine qashan da dilger ǵoı, al, kolhoz mektep kómegin ne qylsyn.

— Menińshe, kolhozdyń da mektepsiz kúni joq...

— Osy sózińdi kolhoz bastyǵy Esenbekke aıtsań...

— Ol, sondaı túsinbeıtin adam ba?

— Túsinbeıtin adam deýge bolmas... Biraq, mektepke meıiri ońaılyqpen túse qoımaıtyn bir ádeti bar.

Derin dese de, osy aıtqanyn artynan ózi orynsyz kórdi me, álde bul jaıynda sóz qozǵaǵysy kelmedi me, dırektor áńgimeniń betin dereý basqa jaqqa burdy.

— Já, ol óz aldyna áńgime, seni ornalastyrýym kerek qoı. Sony oılastyraıyqshy... Teginde, páter tabylǵansha, bizdiń úıde bola turarsyń. Dırektordyń ázirge odan basqa daıyn páteri joq.

Ol esik aldyna baryp: «Baný» dep daýystady.

Manadan beri dırektordyń shaqyrýyn kútip, ádeıi kidirip turǵandaı, kózi oınaqshyǵan, aqquba, taldyrmash qyz syp etip kirip keldi.

Júris-turysynda balalarǵa tán erekshe bir shapshańdyq, oınaqylyq bar osy qyz kútpegen jerde ózin tym paryqsyz ustaıtynyn ańǵartyp ta aldy: ol kire berip, bógde adamdy kórip kilt toqtady jáne óziniń urshyqsha úıirilgen shapshań qımylynan uıalaǵansyp, dereý tómen qaraı qoıdy. Munysy tabıǵatyna bitken jaıdarylyqqa múldem kelispeı, qoldan jasalǵan ári burynǵy aýyl qyzdaryna tán orynsyz sypaıylyq bolyp shyqty da, kirip kelgen bettegi álgi bir súıkimdilik atymen joǵalyp ketti.

Nebári birer sekýndtiń ishinde bolǵan bul únsiz qubylystarǵa Jaqypbek syn kózimen qarasa, al Kúderi tipti bul jaılardy ańǵarǵan da joq.

— Bıolog Bektursynova qaryndas, — dedi Jaqypbekke tanystyryp, — bizdiń mektepte bul qaryndas ta birinshi ret sabaq bergeli otyr. Buryn kórshiles «Mádenıet» kolhozynda oqytýshy edi. Mektebimiz úlkeıýimen baılanysty osynda aýystyryldy.

Endi ol Banýǵa buryldy.

— Myna kisi bolashaq zavýchimiz...

Tómen qarap turǵan Baný basyn sál eleýsiz joǵary kóterip qap, Jaqypbekke kóz qyryn tastap jiberdi. Álgiden beri eki qabaqtyń astyna kezek-kezek tyǵylyp, árli-berli oınaqshyp turǵan móldir qara kóz aıasy keńip qalǵanda, óz otyn eriksiz jalt etkizdi de, qaıtadan tómen aýnap ketip joq boldy. Biraq sonyń ózinde jaı ketpeı, Jaqypbektiń bet pishinin qarashyǵyna qondyryp ala ketti.

— Men úı jaqqa baryp, myna jigitti ornalastyryp keleıin. Sen osynda otyra tur. Aýdannan telefon soǵyp qalýy múmkin, — dedi Kúderi oǵan.

— Úıge barý qashpas. Men áýeli mekteppen tanysaıyn. Baný qaryndas maǵan, múmkin, klastardy kórseter, — dedi Jaqypbek.

Qyz da endi alǵashqy bettegi kibirtikten qutylyp, «júrińiz, aǵa, kórseteıin» dep jaınań qaǵyp, úıirilip qoıa berdi. «Muǵalimdik óneri qandaıyn ózi bilsin, áıteýir, pysyq eken» dep oılady Jaqypbek onyń sóz álpetinen, júris-turysynan baılaý jasap.

Jaqypbek qyzdy qalap turǵan soń «men kórseteıin» degen artyq izetti Kúderi de jasap jatpady. Ol:

— Sender, olaı bolsa, klasqa kirip shyǵyńdar, úıge sonsoń bararmyz, — dedi de, aldynda jaıylyp jatqan qaǵazdardy retteýge kiristi.

Klastarǵa-Jaqypbektiń kóńili tolmady. İshi-tysy aqtalyp, tártipke keltirilgenimen pálendeı kóz tartpaıdy, kóńilsiz bop kórinedi. Birinde emes, bárinde de birdeńe jetpeı turǵan tárizdi. Biraq, sol jetpeı turǵan ne ekenin Jaqypbek oılap taba almady.

— Klastarymyz sizge unamady ǵoı deımin shamasy, — dedi Baný erni ernine juqpaı kúle sóılep.

— Ony qaıdan bildińiz? — dedi Jaqypbek te kúlimsirep.

— Bet pishinińiz, ásirese, kózińiz aıtyp tur.

— Olaı bolsa, kózimniń syr jasyra bilmegeni ǵoı, — dep Jaqypbek kúlip jiberdi.

— Kózdiń qasıeti de, osaldyǵy da sol syr jasyra bilmeıtindiginde ǵoı.

Jap-jańa ǵana eski aýyl qyzynsha kisi aldynda ózin qaıda qoıarǵa bilmeı ımenip, durys amandasýdyń da jónin tappaı músápirsip turǵan Banýdyń myna ázili jalpy tilmarlaý bolsa da, Jaqypbekke unap ketti. «Qaraı gór ózin» dedi ishinen ol.

Bular eń shettegi klasqa kelip kirdi.

— Keń bólme, átteń partalary eski, — dedi Jaqypbek. Sodan keıin otyryp kórdi de, — tym alasa emes pe, — dep Banýǵa qarady.

— Buryn tórtinshi klastyń balalaryna arnalǵan parta ǵoı. Áıtkenmen, 5 — 6-klastar úshin alasalyq etpes dep oılaımyz.

Kenet, Jaqypbektiń kózine aldyndaǵy partanyń ashpasyna pyshaqpen oıyp jazylǵan eki sóz shalyndy. «Sapar Baımuratov» dedi ol daýysyn shyǵaryp.

Baný onyń betine jalt qarady.

— Siz birdeńe dedińiz be?

— Myna jazýdy oqyp otyrmyn.

— Ondaı jazý munda da bar eken, — dedi Baný qatardaǵy partanyń ashpasyna úńilip.

— Seıten Janǵabylov, — dedi Jaqypbek álgiden de góri sóleket oıylǵan jazýdy oqyp. — Tanys esim.

— Sizdiń bilýińiz múmkin emes. Bul ekeýi de kishkentaı balalar...

— Ózderiniń áke-sheshesi bar ma eken?

— Sapardyń ákesi bar. Kolhozdyń zavhozy. Seıtenniń sheshesi bar, oqý úıin basqarady.

— Qalaı oqıdy eken, ol jaǵyn bilmeısiz be? — dep surady Jaqypbek, dáýde bolsa, jańaǵy eki tenteksiń ǵoı dep oılap.

— Nege bilmeımin. Mundaǵy bastaýysh mektepti bitirip, byltyrǵy oqý jylynda bizdiń «Mádenıette» meniń klasymda oqydy bul ekeýi... Osylar úshin pedsovette talaı taıaq ta jedim, ne sabaq oqymaıdy, ne til almaıdy, oı, bir tártipsiz balalar. Ásirese, Sapar degeni shataq. Bárin búldiretin de sol.

— Jalpy bul ekeýi jaqsy bala bolmady ǵoı.

— Jaqsyńyz ne, ońbaǵan balalar.

— Al klasyńyzdaǵy ózge balalar she?

— Olardyń bári de jaqsy.

Jaqypbek qyzǵa qadala qarap, kishkene oılanyp turdy da, jaılap sózge kiristi. Jańa ǵana kózinde oınaǵan kúlkiniń izi de osy mınýtta joq bolyp, reńi baısaldylyqty ańǵartty.

— Joq, Baný qaryndas, «jaqsy» bala, «jaman» bala degen pikirge qosylǵym kelmeıdi.

— Nesin daýlasamyz, ony sizge ómir ózi-aq áli kórseter...

— Oǵan sóz bar deısiz be... Al biraq jalpy belgili myna jaıdy siz de umytpańyz: týysynan jaman adam bolmaıdy, adamdy jaqsy etetin de, jaman etetin de kóp jaǵdaıda tárbıe demeı me bizdiń pedagogıka. Eger siz ben biz durys tárbıeleı bilsek, «jaman bala» degen uǵym izsiz joǵalatyny talas týdyra qoıar ma eken...

— Kiná, ózińizde deısiz ǵoı...

— Kiná jalǵyz ǵana sizde bolmaýy da múmkin...

— Solaı ma? — dedi Baný kúlimsirep. — Nesi bar, «jaman» degen sózdi ómirden joıý úshin budan bylaı bárimiz de sizden úırenetin bolamyz.

— Munyńyz orynsyz sheneý, al meni durys túsinýińizdi surar edim: men bilgenim bolsa úıretýge de, bilmegenimdi úırenýge de ázir adammyn...

2

Kúderi men Jaqypbek qaınap turǵan ázir shaı ústine keldi.

Ashań júzdi, bet ájimi kóp, óńi qýań tartqan, eńkish qara kempir «sálemetsiz be, sheshe» degen Jaqypbekke kózin syǵyraıta qarady da erniniń ushyn bolar-bolmas qybyrlatyp: «shúkir» dep kúbir etkizip shaıyn retteı bastady.

— Ásımajan qaıda? Shaı ishpeıtin be edi? — dedi Kúderi.

— Kól jaqqa baram dep ketken...

Aınalasyna maldas quryp otyratyn jataǵan dóńgelek stoldyń tór jaǵynan Jaqypbek, oǵan taıaý úı ıesi Kúderi, esik jaqqa taman samaýyrdyń qasyna Toıtyq otyrdy.

— Kempir-aý, ashshy sýyń joq pa edi?

— Bar bolsa, aıap otyr deımisiń!

— Onda shaıyńdy qoıýyraq quı!

Jaqypbek ádettegisinen shaıdy káp ishti. Birinshiden, qaıta-qaıta «jep ish!» dep otyrǵan úı ıesiniń kóńilin qımaı, birer kese iship qoıa qoıýdy yńǵaısyz kórse, ekinshiden, báıbisheniń kartop aralastyrǵan ashshy qýyrdaǵy birazdan keıin ony sýsatyp, sýǵa qunyqtyrdy. Sóıtse de, ol da, oǵan seriktesip otyrǵan Kúderi de shesheıge ilese almaı, aqyrynda, keselerin tóńkerdi. Kempir olarmen kóp jumysy da bolǵan joq dastarqandy ózine qaraı jıyp aldy da, shaıdy jalǵyz simirdi. Jáne ishken saıyn mańdaıy jipsip, álgideı emes, qabaǵy da jazyla tústi. Eptep áńgime de shyǵa bastady:

— Boıymda bir ketpeı júrgen jel bar. Shaı iship terlemesem, denem qurystap jatyp qalam... úsh-tórt kúnnen beri shaı bolmaı, ábigerim shyqty Tek shal keshe ǵana aýdannan alyp kelgen shaımen jan shaqyryp otyrmyn.

— Shaıdy kóp ishken zıan ǵoı, sheshe!

— Nege zıan bolsyn, shyraǵym, shaı degen dári emes pe.

Kempir kesedegi shaıyn soraptap bir urttap aldy da, Jaqypbekke ózinshe biliktilik kórsete, mysqylmen qarady.

— Shaıdan ólgen qazaqtyń molasyn kórmedim, balam...

Shaı jaıynda kempirdiń kóne zamannan kele jatqan óz uǵymy baryn, oǵan ózge pikirdi op-ońaı túsindire qoıý qıyn ekenin, sondyqtan jańaǵy aıtqany ańǵaldyq bop shyqqanyn Jaqypbek endi ǵana ańǵaryp, bul týraly áńgimeni sozbaı, qoıa qoıdy. Biraq, onyń esesine, qara kempir shaı jaıyna qaıta oralyp soqty.

— Shaı qadirin bilmeýińe qaraǵanda, áke-sheshe qolynan erte ketken bala bolarsyń dep shamalaımyn.

— Iá, áke-shesheden erte qol úzdim.

— Neǵyp qol úzdiń?

— Ákem alty jasymda, sheshem segiz jasymda qaıtys boldy...

Toıtyq aýzyna apara bergen kesesin dereý tartyp alyp, jerge qoıa saldy. Bulardyń arasyndaǵy áńgimege manadan qulaq aspaı, óz betinshe beıtarap otyrǵan Kúderi de Jaqypbekke jalt qarady.

— Oıpyraı, ata-anadan tipten jas qalǵan ekensiń, shyraǵym... Et jaqyn, týys degennen eshkimiń bar ma?

— Týys kóp qoı, sheshe...

— Birge týǵan ba, jama aǵaıyn ba?

— Birge týǵan da eshkimim joq, jama aǵaıyn degenderdi de bile bermeımin. Meniń týysym — osy ózderińiz sıaqty ózimizdiń adamdar.

— Álbette, er azamattyń bul kúnde bir-birine bótendigi joq qoı...

Jaqypbektiń ómirbaıany ázirshe qysqa edi. Onyń balalyq shaǵy Shymkenttiń detdomynda ótti. Jastyq shaǵynyń alǵashqy kezeńderi Almatydaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtta bastaldy da, jalǵasy, mine, osy aýyldan kelip shyǵyp otyr. Birneshe jyl boıy alǵan bilimi de óz jemisin endi bere bastamaq... ómir kitabynyń eń eleýli betteri de, mine, osy aýyldan ashylmaq.

Osy qyp-qysqa ómir tarıhty estip bolǵan Toıtyq oǵan onsha qanaǵattanbaǵandaı:

— Úı-jamaǵatyń bar bolar? — degen bir suraqtyń basyn qyltıtty.

— Joq, jalǵyz basym.

— Sen ony-muny surap mazasyn ala bermeı, Jaqypbekke tynyshtyq ber. Jatyp dem alsyn, — dedi Kúderi ornynan qozǵalyp.

— Iá, ıá maǵan qarama, shyraǵym, dem al, jol soǵyp sharshaǵan bolarsyń, — dep Toıtyq ta erimen tez raılasty.

Jaqypbek óziniń sharshamaǵanyn, kolhozdy aralaǵysy kelip otyrǵanyn bildirip edi, Kúderi oǵan:

— Qazir jurttyń bári egin basynda, eshkimdi tappaısyń, qur bosqa áýre bolasyń, — degendi aıtyp, tórgi úıge baryp biraz damyldap alýdy usyndy.

Shynyn aıtqanda, Almatydan shyqqaly Jaqypbekte maza joq edi. Júregi alyp-ushyp, óz-ózinen tynyshsyzdanady. Birese, artynda qalyp bara jatqan súıikti ınstıtýty esine túsedi, birese bet alǵan saparyn, áli kórmegen, ishine kirmegen, ázirshe jumbaq bolashaq mektebin oılaıdy. Bul qandaı mektep? Qandaı kollektıv muny qarsy almaq? Qandaı adamdarmen ol dámdes bolmaq? — Mine osy sıaqty oılar ony uıqymen araz etken.

Osy oı munda kelgen soń tipti kóbeıip ketti. Ózimen istes bolatyn muǵalimderdi, oqýshylardy kórgisi keledi, aýyl ómirimen, kolhozshylarmen tanyssam, kóp nárselerdi kórip, bilip ala qoısam dep asyǵady. Sonyń úshin de Kúderiniń usynysyn qabyldamaı, ol aýyldy aralap shyǵýǵa bekindi.

Sonymen Kúderi mektepke, Jaqypbek kolhozǵa bet aldy.

Jaqypbek sol kúni ymyrt jabylyp, qas qaraıǵansha kolhozdy aýyldy aralaýmen boldy. Klýbty, oqý úıin, kolhozshylardyń páterin kórdi. Ár túrli balalarǵa kezdesti. Olardyń keıi buǵan jatyrqap nazar aýdarsa, endi bireýleri tańdana qaraıdy, qaısy biri kúlimsireı qaraıdy, baǵzy bireýleri muny baıqamaǵan pishinmen únsiz ótip te ketti. Tipti, keıbir balalar áýeli baıyppen sálemdesip, sodan keıin odan úlken adamdarsha jón surap, estıarlyq qalyp bildirip te qaldy... Ol qansha bala kezdestirse ár qaısysynan basqada joq bir erekshelik kórip qalǵandaı boldy. Buryn óz boıynda onsha baıqalmaıtyn bul sezimtaldyq endigi qyzmet babynan týyp otyrǵanyn Jaqypbek kúlimsireı eske aldy.

İmyrt túsýi Jaqypbektiń kóńilin odan saıyn shalqytty. Kúbir sóz, kúlki, mashına gýdogy, motor daýsy birine-biri jalǵasyp, kúndiz tynyp turǵan kolhoz qalasy gýildep qoıa berdi. Bul gýil ózimen birge aýylǵa kórik te ala keldi. Tomsaryp turyp, kenet kúlip jibergendeı jańaǵy bir ázirde ǵana qońyr tartqan ár úıdiń terezesinen endi elektr shamy da jarqyraı bastady.

Jaqypbek tanys emes úılerge túndeletip baryp júrýdi orynsyz kórdi, al, kolhoz keńsesine kirip predsedatelge jolyqsam ba eken dep bir oqtalyp turdy da, kenet oı túsip, ony da keıinge qaldyrdy.

Qazir ol alǵashqy kúnniń áserine eltip, páterine asqan bir kóńildilikpen kele jatyr. Aýyldyń bolashaq ómiri, bolashaqtyń jazýshysy, ınjeneri, dárigeri, agronomy, ǵalymy... kúndiz ózi kórgen ár úıde qalyp jatyr. Bul solardy aralap, sáýle túsken ár terezege qyzyǵa kóz tastap, asyqpaı aıańdaıdy. Ár úıde qalyp jatqan kishkentaı adamdarda tez úńilýdi tilep turǵan ǵajaıyp syr bardaı, artyna jaltaq-jaltaq qaraı beredi.

Bul kelgende Ásıma tórgi úıde stol basynda kitap oqyp otyr eken, muny kórip, ol ornynan turdy.

— Otyra berińiz.

Qyz jeńiltektik jasap aýyz úıge tura jónelmeı, amandasqannan keıin ornyna qaıta otyrdy. Jaqypbek áńgimeni «oqyp otyrǵanyńyz qandaı kitap?» degennen bastasam ba eken dep bir oılady da, biraq onysyn áıel kórse, birdeńe aıtyp qalýǵa qumar pysyqsynǵan qyljaqbas jigitterde bolatyn arzan qaljyń kórip, jaı ǵana jón surasqandy qalady.

— Qaıda oqısyz, qaryndasym?

— Almatyda oqımyn.

— Onda qaı ınstıtýtta oqısyz?

— Ýnıversıtette oqımyn.

Osyndaı kelte suraqtarmen ol: qyzdyń jýrnalısıka bólimin aldaǵy oqý jylynda bitirgeli júrgenin, úıine kanıkýlǵa kelip jatqanyn bildi. «Bul arada demalysyńyz qalaı ótip jatyr?» «Jaman emes» degen sıaqtylar jalǵasa kelip, áńgime Almaty jaıyna, stýdenttik ómir jaıyna oıysty. Osydan keıin ekeýi de sheshile sóılesip ketti.

Jaqypbek ádette birbetkeı, minezi tikshil, oılaǵanyn beti-júzin bar demeı, tike aıtyp tastaıtyn qyzý qandy jigit edi jáne edáýir qyzbalyǵy da bolatyn. Sonysyna qaramastan, adamǵa juǵymdy edi. Kerekti jerinde óz boıynan baısaldylyq ta, izet te taba biletin. Onyń ústine, basqanyń qasıetin, adamgershilik sıpatyn tez ańǵaryp, sol jaıynda ózinshe tez baılaý jasaıtyn. Tosyn kózge shalynbaı qaldy-aý degen eleýsiz qubylystardy da keıde salǵan jerden qaltqysyz uǵyp, sol adam týraly jasy, ıa jaman degen túıindi oıda qalatyn. Sóıtip, qansha adammen dámdes, istes bolsa, solardyń árqaısysy jóninde arnaýly pikiri bolatyn. Al, is júzinde bul ádeti bireýdi ne tez unatýǵa, nemese alǵashqy bette-aq boıyn aýlaq ustaýǵa ıtermeleıtinin onyń ózi ańǵara bermeıtin edi.

Osy ádeti boıynsha geroıymyz Ásımaǵa da qońyrsalqyn qaramaı, onyń ishki dúnıesine úńile, zer sala otyrdy. Qyzdyń sóz saptaýy, ári salmaqty minezi, adamǵa degen iltıpaty, eń aıaǵy, tuǵyrǵa qonǵan qarshyǵadaı boı sylap, jyp-jınaqy otyrysynyń ózi onyń syn kózin jaqsy oıǵa burdy. Ol qyzdyń syrtqy kelbet músinine de urlap kóz tastap shyqty. Ásıma pálendeı sulý emes edi. Biraq onda adamdy ózine tartatyn bir súıkimdilik bar-dy. Osy súıkimdilik Jaqypbekke de birden baıqaldy. Keń, jazyq mańdaıly, kúlkisi az, biraq nury mol qara kózderi aqyldy, oıly adamdy ańǵartsa, azdap júdeý tartqanmen qany taramaǵan, sál ǵana totyqqan beti, sábı shyraılas júzi tez súıingish, ıakı tez kúıingish kúıgelek jandy emes, sabyrly, salmaqty bitimdi ańǵartady.

Áńgimeleri aıaqtalyp, qyz aýyz úıge bettegende Jaqypbektiń kózi onyń syrt tulǵasyna da bir qadalyp qaldy. Orta boıly, eki ıyǵy tip-tik, tolyqsha denege gúldi krepdeshınnen tigilgen sholaq jeńdi, dóńgelek, ashyq jaǵaly ádemi kóılek meılinshe kelisip, etek jaǵy aqyryn basqan aıaqtan sýsı qozǵalyp, sham sáýlesimen gúlderi birde aıqyndalyp, birde biriniń ústine biri aǵyp túsip, sóne qalǵan juldyzdaı bolyp tolqyp barady. Esik aldyna baryp sál kidirgende aıaǵy túp-túzý, tok baltyrly, kóılegi tústes, kókshil, bıik ókshe týflı kıgen sol súıkimdi qyz beıne bir qoldan quıǵan músinge uqsap ketti.

«Men osy qyzdy unatyp qalǵannan saýmyn ba» den jymıdy jigitimiz...

3

Biri jańada kelgen, biri demalystan qaıtyp oralǵan muǵalimder dırektordyń kabınetinde bas qosyp, ótken-ketkendi. jańa mektepte jańa bastaǵaly otyrǵan oqý jaıyn áńgimelep, dýyldasyp otyrdy. Beıtanys kollektıvke jańa kelgenin jasap, boı tartyp qorǵanshaqtamaı, olardyń áńgimesine Jaqypbek te qyzý aralasýǵa, keıbir jaılardy sóz arasynda bilip alýǵa umtyldy. Retti jerinde surap qalyp, keıde ózi de áldenendeı pikir aıtyp, boıyn erkin ustady. Onyń munysy bireýlerge jaǵyp, bireýlerge jaqpaı qaldy. «Mynanyń kelmeı jatyp pysyqsýy jaman eken, aǵash belsendileý bireý bolmasa ne qylsyn» dep oılady jaratpaǵandar. «Shirený, syzdaý, boı baǵý joq adammen aralasýǵa qushtar eken, jaman jigit bolmas» dep jorydy unatqandar.

Osy sońǵy oıda bolǵandardyń biri — fızıka muǵalimi, eki jyldyq muǵalimder ınstıtýtyn byltyr ǵana bitirgen, mektepte ári aǵa vojatyı Baısal Sultanbekov edi. Al, Baný bolsa, ábden rıza edi. Jaqypbektiń sózi, júris-turysy, eń aıaǵy adamǵa qarasyna deıin oǵan súıkimdi kórinip, bul adammen istes bolýdy ol qýanyshqa sanady.

Jańa kelgen oqý meńgerýshisi týraly eshqandaı baılaý jasamaǵan orys tiliniń muǵalimi Elızaveta Sergeevna Dorofeeva ǵana boldy. Ol bul adamǵa móldir kók kóziniń qıyǵyn birer ret tastaǵany bolmasa, oǵan pálendeı iltıpat ta kórsetpedi, al, biraq selqos ta qaramady. Ózin jaı bir salqyn táýelsiz qalypta ustady.

— Elızaveta Sergeevna, klastardy kórdińiz be, túgel qaıtadan syrlattym, — dedi Kúderi, demalystan keshe ǵana oralǵan qart muǵalımaǵa óz jańalyǵyn maqtana habarlap.

— Iá, ıá, kórdim.

— Kolhoz bastyǵyna baıbalam salyp júrip otyn da túsirttirip aldym. Tek páter úı demeseńizder basqaǵa kóńilim jaı...

— Sol kóńil jaı bolmaı tur-aý, Kúdeke, — dedi bir orynda taǵat tappaı, manadan bir otyryp, bir turyp júrgen Baı¬sal kúrsinip.

— Baıaǵy masaq jıý ma taǵy?.. Nemene, balalar búgin de barmaı qoıdy ma?

Kolhozǵa kómektesý maqsatynda oqýshy balalardan masaq brıgadasy qurylǵan edi de, bul jumysty basqarý Baısalǵa tapsyrylǵan bolatyn. Áńgime, mine, osy kómek jaıynda edi.

— Masaqtyń da bir jóni bolar-aý. Meni kele jatqan oqý jyly qorqytady...

— Elden ala bóten seniń basyna ne kún týdy? — dedi Baný kúlimsireı kúńk etip.

— Ne bıologıadan, ne fızıkadan, ne basqadan kórneki qural joǵyn bilemisiń? Nemene balalarǵa tájirıbe júzinde túk kórsetpeı, qur kitap jattatpaqpysyń?

— Árıne, — dedi Kúderi. — Baısal sóziniń biraz jany bar Burynǵy bastaýysh mektepke qaraǵanda endigi jerde jumys kólemi de, jaýapkershilik te edáýir artatyny daýsyz. Mektebimizdiń úlkeıýi jańa mindetter ákeledi. Degenmen biz, myna ózderiń bar, eptep bilimdi kadrlar da qosylyp jatyr (seni aıtyp otyrmyn degendeı Jaqypbekke bir qarap qoıdy), qıyndyqty jeńemiz ǵoı deımin. Solaı emes pe, Elızaveta Sergeevna?

— Basshylar bastaı bilse, buqara qostaýǵa árqashan da ázir ǵoı, Kúderi Kadırovıch, — dep jymıdy Dorofeeva.

— Durys, durys, — dedi Kúderi bas shulǵyp.

Korıdordan dúrsil estildi.

— Bul ne dúbir? — dedi Kúderi Baısalǵa.

— Balalar ǵoı klastaryn kórip júrgen.

— Bar aıtshy, ketsin, edender keýip bolmaǵan, búldiredi.

Baısal tysqa bettedi.

— Balalardyń kolhozǵa kómegi bıyl sondaı nashar kórinedi, — dedi Elızaveta Sergeevna baıaý daýyspen. — Osyny oılasqan jón bolar edi, Kúderi Qadırovıch. Jumys istegeni, kolhoz sharýashylyǵymen tanysqany olardyń ózine de jaqsy ǵoı...

Kúderi kúle sóıledi.

— Paıdaly, paıdasyzyn balalar ne qylsyn. Bul balalar degen qyzyq halyq emes pe. Ursyp ta aıtasyń, aqyl qylyp ta aıtasyń, seniń aldyńnan bárin de tyndyratyndaı bolyp ketedi de, shyǵa berip umytady. Ne isteısiń... Men sizderge birdeńe aıtaıyn, balalar bylaı tursyn, osy kúngi aýyl jastarynyń bar ǵoı, jumysqa kóbiniń moıyndary jar bermeıdi. Báriniń de ákim bolǵysy kep turady. Osyny baıqaısyzdar ma?

— Bul, árıne, maqtanysh emes, — dedi Elızaveta Sergeevna. — Eger aýyldaǵy qazirgi ómir shyndyǵy dál siz aıtqandaı desek, buǵan eń birinshi kináli de osy otyrǵan ózderimiz bolyp shyǵamyz...

— Sebebi?

— Sebebi ózinen-ózi túsinikti. Azamatty áýel basta eńbekke úıretetin kim? Mektep. Bizder, muǵalimder. Olaı bolsa jas býyndy eńbek súıýge baýlı almaı júrgenimiz. Biz, aýyl muǵalimderi, óz mindetimizdi bir jaqty ǵana túsinip keldik pe dep oılaımyn. Óıtpegen jaǵdaıda, aýyl tirshiligin janyndaı súıetin eńbekshi aýyl azamaty jetpeıdi degendi aıta bermes edik qoı.

Baısal qaıtyp oraldy da, Kúderiniń nazary soǵan aýdy.

— Baısal, balalar kolhozǵa kómektese almaı júr me?

— Árqalaı, aqsaqal. Keı kúni uıymdasqan túrde... Keıde birin de ustaı almaı qalasyń.

— Nege bulaı? — dedi Jaqypbek.

— Qalaı dep aıtýǵa? — Baısal ıyǵyn kóterdi. — Tártip nashar.

— Nege nashar? — dedi taǵy da Jaqypbek.

«Nege nashar? Osyndaı da suraq bola ma eken? — dep oılady Baısal shý degende unatyp qalǵan adamynyń mynasyna qarny ashyp. — Bala degendi bilmeısiń-aý, sirá, óziń?.. Áıtpese bulaı demes ediń...»

Baısaldyń bul oıyn uǵa qoıǵan adamsha Jaqypbek suraǵyn qaıtyp jańǵyrtpady.

— Tártipti jolǵa qoıýǵa bolmaı ma eken? — dedi Baný.

— Qoısań, osyndasyń ǵoı.

Esik tars ashyldy da, otyrǵandar túgel jalt qarasty. Moıny tómen ıilgen, aryq bireý suraq belgisi sıaqtanyp ımıip kirip keldi. Bul tarıh pániniń oqytýshysy Jaýynbaev edi.

— Nemene, Batyrbaı? — dedi Kúderi.

— Úlgi atańa nálet zavhoz búgin taǵy aldady. Kúni boıy kúte-kúte ıt boldym... Aqyry bermedi kóligin...

— Jaraıdy, bir jóni bolar. Beri kel! Tanys myna jigitpen.

Batyrbaı sýda júzgen túıeshe bir búıirleı júrip kelip Jaqypbekke qolyn selqos túrde, bylq etkizip ustata saldy.

— Myna nálet búıte beretin bolsa, Kúdeke, úıim, ollahı, bitpeı qalatyn túri bar. Siz birdeńe deńizshi... muǵalimderge kómektesýge kolhoz mindetti ekenin, zavhozy qurysyn, eń aldymen ana álgi bastyǵyna uqtyrsańyz... Oınamasyn bizdiń nervymyzben...

Keleshek jumys jaıynda jap-jaqsy bastalyp kele jatqan áńgimeni Jaýynbaevtyń buzyp jibergenine Jaqypbek ishteı qatty renjidi.

— Baısal, ekeýmiz aýyl aralap qaıtsaq qaıtedi? — dedi ol tysqa shyǵyp.

— Júrińiz.

— Sen meniń tártip nege nashar? — degen suraǵymdy jańa jaratpaı qaldyń, — dedi Jaqypbek jolshybaı. — Men senen shyn nıetimmen suraǵan edim...

— Al men onyńyzǵa, rasymdy aıtsam, jaýap bere almas edim...

— Óziń oılashy, endeshe osyǵan jaýap tabýymyz qajet emes pe...

...Ekeýi uzaq aralady. Alǵashqy kúndegideı emes, bul joly janynda aýyldyń óz adamy bolǵandyqtan, Jaqypbek bógelmeı, jeke kolhozshylardyń úıine kirdi, áńgimelesti, turmystarymen tanysty.

Mine, bular kolhoz keńsesiniń syrtyn ala, qystaqtyń orta tusyndaǵy dóńeske kóterildi. Kúndiz osy aradan búkil qystaq alaqannyń aıasynda kórinetin. Al qazir bul teńiz ortasyndaǵy aral sıaqtanyp, qaraýytyp qalǵan da, aınalasy, búkil oıpat elektr shamymen jalt-jult etip kúmis sáýlege kómilgen.

— . Qandaı tamasha! — dedi Jaqypbek jan-jaǵyna jaltaqtap. — Quddy qala! Tek baý-baqshasy joq...

— Qalamen salystyra bastasańyz, joqtardy kóbeıtip alasyz, — dedi Baısal. — Sondyqtan ony eske túsirmeńiz...

— Aý, bul qaısylaryń? — dedi aldarynan bir daýys.

— Biz ǵoı, Jaqa, — dedi Baısal kúzetshi shaldyń daýsyn birden tanyp.

Bular sklad aldyna keldi.

Appaq saqaly beline túsken, bet-aýzyn jún basqan kishkentaı qara shal kúlimsiregen syǵyr kózin sham sáýlesinde odan saıyn syǵyraıta:

— Myna balany tanymadyq pa? — dep Jaqypbekke úńildi.

Baısal Jaqypbek jaıyn qysqasha baıandady.

— Muǵalimderdiń kóbeıgeninen qorqamyn, — dedi shal basyn shaıqap.

— Ata, nege olaı deısiz?

— Muǵalim degender kolhozda adam qaldyrmaıtyn boldy. Oqytady, oqytady. Oqyp alady da, balalarymyz úlken qalalarǵa taıady. Ózderiń aıtyńdarshy, búıte berse, myna biz ólgen soń kolhozda jumysty kim isteıdi?

— Jaqa, qam jemeńiz, siz ólgennen keıin de kún kóremiz — dedi Baısal qýaqylana kúlip.

— Oı, jaman nemeniń áziliniń túrin qara. Atańnyń basyna kúlemisiń? Qanekeı, myna balaǵa júgineıik. Ótirik pe meniń aıtqanym? Osy aýyldan keminde 20-30 bala syrtta úlken qalalarda oqýda júr. Kór de tur, oqýy bitken soń, sonyń bireýi qaıtyp oralar ma eken. Eń aqyry álgi meniń boqmuryn nemerem de «aqyn bolamyn, Almatyǵa baryp sonyń oqýyn oqımyn» dep kúnde mazamyzdy alady... Bul ne!..

— Elimizge bilimdi, joǵary bilimdi adam kerek, Jaqa! — dedi Baısal kúlkiden tyıylyp.

— A, nemene, kolhoz ne, ol el emes pe! Oǵan oqyǵan adamdar keregi joq pa? Sóz emes, aıtqanyń qonbaıdy mıyma, — dep Jaqıa qolyn siltedi.

Shal sózi Jaqypbekke qozǵaý saldy. Aýylda oqyǵan jastar azaıyp bara jatqany bir esepten ras ta sıaqty. Bul ony jyl saıyn kanıkýlda bolǵanda, kórip te júrgendeı... Endeshe bul nelikten? Oqyǵan adamdarǵa aýyldyq jerde oryn joq pa?.. Nege munda turaqtamaıdy? Oqyp alǵan soń nege óz aýlynan ózi bezedi? Munyń sebebi ne?..

Osy suraq aýyl tirshiligine úńilgen saıyn Jaqypbektiń qyr sońynan qalmaı, zoraıa berdi. Qaıda barsa da: «Jastar bilim alady. Bilim alsa-aq, kolhoz umytylady, qalaǵa ketedi.

Nege bulaı? Nege bulaı?» degen suraq ámanda aldynan shyǵady. Kolhozdyń barlyq tirshiligi de osyny dáleldegennen. Oǵan qosa, aýyl ómiri oǵan mynandaı bir kóńilsizdikti ańǵartty. Oqýshy jastar aýyl múddesine yqylassyz. Jumysqa qyry joq. At ertteý, arba jegý, mal azyqtandyrý sıaqty kúndelikti jaı jumystardyń ózine olar olaq. Buǵan olar arlanbaıdy. Munyń nesheme mysalyn ol az kúnde kórip te úlgirdi.

Jaqypbekten maza ketti. Shytyrman qıyn istiń ortasyna kelip túskendeı oqytýshylyq jumystyń naǵyz salmaǵyn shyn maǵynasynda jańa ǵana sezingendeı boldy. «Aýyl súıgen azamat tárbıeleý kerek» deıdi-aý qart oqytýshy. Mine, mine, osy máselege úńile túsý kerek...

4

Predsedatel minezsiz, mektepke kóńil bóle bermeıdi degen Kúderi sózi oıynda qalyp, oǵan jolyǵý úshin naqty ispen barýdy kózdegendikten de, Jaqypbek kolhoz keńsesine kelýge onsha asyqpaı, áýeli aýyldyń, onyń ishinde mekteptiń jaıymen tanysýdy, mine, osylaısha birinshi maqsat etti. Sol oıyn júzege asyrý nıetimen jalpy jaı-jaǵdaımen edáýir tanysyp bolyp, kolhoz basshylaryna jolyǵýǵa sonsoń baryp kiristi.

Ol eń áýeli partorgtyń kabınetine keldi. Kúndiz egin basyna ketken sekretar qaıtyp oralmapty. Jaqypbek sekretardy kútip ýaqyt ozdyrmaı, kolhoz predsedateliniń kabınetine bet qoıdy.

— Men muǵalimmin, — dedi Jaqypbek kabınette, japadan-jalǵyz, shot qaǵyp otyrǵan, orta jastaǵy shombal qara kisige ózin tanystyryp.

Otyrǵan adam munyń betine kózildirigin eki saýsaǵymen joǵary kóterip, astynan kózin súze qarady da, bógde adam ekenin kórip ornynan ushyp turdy.

— Otyryńyz!

— Meniń sizde jumysym bar edi, — dedi Jaqypbek.

— Mende deısiz be? — dedi anaý tańdanǵan pishinmen.

— Iá, sizde. Mektep jaıynda sóılespek edim.

— Osy ózimizdiń mekteptensiz be? Buryn kórmegen balamsyz... Tegi, sizge basqarma kerek shyǵar...

Jaqypbek manadan beri kolhoz predsedateli osy ǵoı degen oıda bolatyn. Munyń basqa ekenin endi bilip;

— Siz kim bolasyz? — dep surady.

— Men zavhozbyn.

— Sapardyń ákesi ekensiz ǵoı?

— Iá, ıá, Sapardyń ákesimin.

«Kelmeı jatyp ony qaıdan bilip qaldyń?» degendeı Jaqypbektiń betine ol kózin jypylyqtatyp tańdana qarady;

Keńsege Baısal Sultanbekov kirdi de, zavhoz da, Jaqypbek te soǵan buryldy.

— Siz kelip te qalǵan ekensiz ǵoı? — dedi ol Jaqypbekke. Muny aıtqanda onyń kertpesh tanaýy deldıip, ústińgi erniniń ushy súıirlenip, up-ýaq, jip-jıi tisteri túgel kórinip, aýyzy múlde úlkeıip ketti.

Jaqypbek keshke kolhoz basshylaryna jolyǵatynyn Baısalǵa tańerteń eskertip: «sen de kel» degen edi.

— Toǵyz dep kelispedik pe. Qazir onǵa ketip barady, — dedi ol qol saǵatyna qarap.

— Iá, men azdap keshigip qalyppyn... Jetkenimizshe sol boldy...

Bul onyń egin basynan kelip turǵan beti edi.

Zavhoz áńgimeniń beti ózinen aýǵanyn kórip ıyǵyna túsken taýdaı júkten qutylǵandaı bolyp, kózildiriginiń astynan eki muǵalimge bir qarap ótti de, shottyń júzdikte turǵan tasyn jaılap jyljytyp, ejelgi ógiz aıańyna qaıta kiristi.

— Al búgingi jumystaryń qalaı boldy? — dep surady Jaqypbek Baısaldan.

— Máz emes. Keı oqýshylar jumysqa kelmeı qaldy. Mandytyp eshteńe isteı almadyq. Kolhozshylardan da ábden uıat boldy...

Osy kezde esik jaqtan:

— Uıalamyz deımisiń? — degen bir jýan daýys shyqty.

Jaqypbek te, Baısal da jalt qarasty. Basyna qara shuǵadan tigilgen shoshaq qalpaq, ústine tik jaǵaly aq kóılek, onyń syrtyna aq jolaǵy bar qońyr pıjak kıgen soldat etikti, alyp deneli, keń ıyqty, suńǵaq boıly, eńgezerdeı bireý kirip keledi eken.

— Kolhoz predsedatel — dedi Sultanbekov sybyrlap.

Jaqypbek ornynan turyp, oǵan qolyn usyndy. Predsedatel aıaǵyn myǵym basyp kelip sálemdesti de, Baısalǵa: «Uıalǵandaryń beker-aý deımin. Áıtpese, bir shırar edińder ǵoı» dep tórge bettedi.

Zavhoz aýdannyń aqpar suraǵanyn aıtyp, ornyn asyǵa bosatty da, esikke qaraı oıysty. Predsedatel únsiz bas ızedi de, Baımurat ketken soń:

— Aýdan jan alqymǵa alyp, astyq bastyrýdy bitir dep jatyr. Sender bolsań mynaý, osyndaıda durystap qol ushyn da bermeısińder! — dep taǵy da Sultanbekovty jazǵyra sóıledi.

— Balalar ǵoı. Oılaǵan jerden shyǵa bermeıdi, — dedi Baısal kináli adamdaı jelkesin qasyp.

— Tárbıeshisi ońbaǵanda, shákirti qaıdan ońsyn! «Ber, berden» basqany bile me bular...

Predsedateldiń. myna sózi Jaqypbekke shanshýdaı qadala ketti. Janyna batyra birdeńe aıtyp salǵysy kelip-aq edi, qapelimde aýzyna ondaı zárli sóz de túse qoımady.

Sultanbekov tyqyrshyp:

— Eseke, myna kisi bizdiń oqý jumysyn basqarýshymyz... — dep Jaqypbekti bastyqqa asyǵa tanystyrdy.

— A, solaı ma? «Ber» deısiń ǵoı, sen de, — dep Esenbek aýyr denesin shuǵyl buryp Jaqypbekke ala kózimen qarady.

Betin, bar, júziń bardy bilmeıtin, oılaǵanyn aıtyp salatyn jáne óıtpese kóńili kónshimeıtin Jaqypbektiń ádeti edi. Bul arada ol minez jaqsylyqqa bastamaıtynyn bilse de, buryn ár túrli adamdarmen istes bolmaǵanyn, ysylmaǵanyn kórsetip, shydaı almaı jigitimiz kúrt ketti.

— Ber demeımin, al deımin! — dedi ol tútigip.

Onyń sózi Esenbekke shanshýdaı qadaldy bilem:

— Ákel, alaıyn, — dedi ol qyńyrlanyp.

— Alǵyńyz kelse, menimen adamsha sóılesińiz!

— Al, sóılestik, — dedi predsedatel kózin mysqyldy júzben syǵyraıta, stolǵa bir shyntaqtaı qısaıyp.

Jaqypbek lap etken ashýyn dereý keıinge syryp, aptyqpaı, alqynbaı baıyppen sóıledi.

— Men osynda sizden ataly sóz estımin, aqyl alamyn dep kelip edim. Ol úmitim aktalmady, tanysyp-bilispeı jatyp, qyzyl tildiń naızasyn óńmenimnen qadalttyńyz...

— Oho, meni túzegeli kelgen ekensiń ǵoı.

— Ondaı qajasty qaıtemiz. Siz ben biz bala emespiz ǵoı... — dep Jaqypbek túsi surlana predsedatelge bir qarap qoıdy.

— Iá, aıtyp bol...

— Mundaı jaǵdaıda ne aıtýǵa bolady? Budan góri basqaraq jaǵdaıda sóılesetin bolamyz da... Tek bir ǵana nárseni qulaǵyńyzǵa sala keteıin: mektep — kolhozdyń ógeı balasy emes. Ol siz qalasańyz da, qalamasańyz da ómir súredi. Sizge jaqsa da, jaqpasa da aýylǵa bilim egedi. Óziniń anasy — halyqtan ol qol úze almaıdy. Qosh bolyńyz!..

Jaqypbek osyny aıtty da, esik jaqqa buryldy.

— Toqta, jigitim,- — dedi Esenbek ornynan kóterilip, — sen meni aýyr-aýyr sózdermen syıladyń da, kelgen jumysyńdy aıtpastan, jaqsynyń boıyna laıyqsyz jeńiltektik kórsetip, tura jóneldiń. Munyń kelispes. Otyr. Áńgimemizdi aıaqtaıyq.

Onyń kenetten shyqqan myna baısaldylyǵy Jaqypbekti selt etkizdi. Sonda da ol syr bermeı, qaısarlyqqa salyna sóıledi:

— Tyńdata almaımyn ba dep qorqamyn.

— Ol ózińe baılanysty. Qulaqqa jaǵar dámdi sóz bar da, qulaqty sarsytar tatymsyz sóz bar. Seniki sonyń qaısysy ekenin estip kóremiz.

Kelgen mınýtta turpaıylyqtan basqany baıqatpaǵan adamnyń lezde minezdiń ekinshi qyryn alǵa tartýy Jaqypbekti tańdandyryp, bul qarajaıaý bolmady degendi oǵan eriksiz oılatty da, óziniń asyra siltep alǵanyna ókindi.

— Tákappar bolǵan jaqsy. Al, biraq, jalǵan namystyń soıylyn soqqan qaısarlyq eshbir paıda bermeıdi, inim.

— Men qaısarlyǵym ustap turǵan joq, sizden betim qaıtyp qaldy.

— Al, shynymdy aıtaıyn, sen maǵan unap qaldyń. Ystyq qandy, shapshań mineziń, ustamsyzdyǵyń úshin unaǵan joqsyń janyńda jalyn, boıyńda mol namys, iske degen ynta bar eken. Sol úshin unadyń. Men ózim de sondaıdy jaqsy kóretin, beımaza adammyn.

Osynda kóp nárse úıretemin dep kelgen geroıymyz dál osy bir mınýtta mynaý adam aldynda ózin aqylshy emes, shákirt rolinde sezinip, sasqanynan oryndyqqa únsiz otyra ketti. Ol álgide ǵana aıtqan keıbir artyq sózderi úshin qysylyp, bir qyzaryp, bir surlanyp, kóz qıyǵyn Sultanbekovke tastap, bar tapqany, stoldy saýsaqtarymen sherte berdi. Baısal da buǵan kúlimsireı qarady.

Esenbek bıpazdaı sóıledi.

— Mektep jalǵyz seniki ǵana dep júr me ediń? Qatelesesiń, jigitim! Bala ósirgen ata-ana mektepti jek kóredi, ony ózinen bólip, ala kózben qaraıdy degenge kim ılanady? Áńgime basqada jatyr... Kóńiline kelse de aıtaıyn, sondaǵy basshylyq jumysqa kóńilim tolmaıdy. Kóp aqaýlyqtar ańǵaramyn. Amal neshik, ish qazandaı qaınaıdy, pedagog emespin, bilmeımin... Ras, bylaısha qarasań, dırektorlaryń jaman adam emes, biraq ózdiginen umtylý, talpyný degendi bilmeıdi. Bar tapqany kolhozǵa alaqanyn jaıady da otyrady. Kolhoz onsyz da qolynan kelgen kómekti aıamaıdy... Nemene, ashýyń basyldy ma?

Ol muny kúlip aıtty.

Jaqypbek Esenbek pen Baısalǵa kezek-kezek qarap, ne aıtarǵa bilmeı ańyrdy. Aýzyna basqa sóz túspeı, ornynan ushyp turdy da:

— Artyq aıtsam, keshirińiz, otaǵasy, — dep predsedateldiń oń qolyn eki birdeı ýysyna alyp, súısine qysty.

...Tez shekisip, tez uǵysqan olar negizgi áńgimelerine kóshti. Jaqypbek kolhozdy aýyldan ózi ańǵarǵan jaılardy túgel baıandap shyqty da, Baısal ekeýiniń oıǵa alyp kelgen usynysyn aıtty.

— Biz, muǵalimder, aýyl mádenıetin kóterýdi óz qolymyzǵa alǵymyz keledi. Bul aldymen mektepti jańa satyǵa kóterýden bastalatyn bolady. Sizden suraıtynymyz — bizge súıeý bolyńyz, qajetti jerinde kómektesińiz, aqyl qosyńyz. Neni oıǵa alyp otyrmyz? Qandaı sharalardy júzege asyrǵymyz keledi? Ony keńirek oılastyrarmyz. Bul joly sizden keńes estigeli ǵana keldik.

— Qazir saǵan ne aıta alamyn? Men de oılanaıyn. Joldastarmen aqyldasaıyn. Baısal shyraǵym, partorg osynda ma eken? Shaqyra qoıshy.

— Men ol kiside bolyp em, keńsesine kelmepti, — dedi Jaqypbek.

— Onda bul áńgimeni sonyń kelýine qarattyq. Ázirshe aıtatynym: nıetteriń unaıdy. Ol, álbette, az. Bizge búgingi tańda tehnıkanyń jaıyn biletin, egin salýdyń, mal baǵýdyń syrlaryna jetik, bilimdi adamdar kerek bola bastady. Mektebimiz bizge osyndaı adamdar tárbıelep berse eken. Bul bizdiń kúnbe-kún júregimizdi syzdatyp otyrǵan másele. Eger kolhozshylardyń múddesimen esepteskileriń kelse, osy tilegimizge qulaq qoıyńdar. Munsyz tirshiligimiz budan bylaı qıynǵa aınalady... Bilimsiz aıaq basa almaıtyn kún týyp keledi.

— ... Kimmen sóılesseń de, aýyl múddesin aldyńa kese kóldeneń tartady, — dedi Jaqypbek Baısalǵa bylaı shyqqan soń. — Muǵalim bolý qıyndaǵan!

— Menińshe, bul burynnan qıyn óner ǵoı, — dedi Baısal.

— Joq, Baısal, ásirese, qazirgi ýaqytta erekshe qıyndaǵan sıaqty. Óıtkeni, talap úlkeıip ketken. Sony baıqaısyń ba?..

— Ol ras.

— Osy talaptardy oryndaý úshin biz ne isteýimiz kerek, Baısal, á?

— Balaǵa bilim berý degenimiz ómirdiń óz qazanynan qaınap shyqsyn. Biz, mine, osyǵan jetýimiz kerek.

— Munyńa, shynymdy aıtaıyn, túsingenim joq...

— Qalaı aıtýdy men ózim de bilmeımin...

— Endeshe pispegen oı.

— Múmkin...

— Basty syndyrý kerek osy oıǵa...

Baısal úndemeli. Jaqypbek te budan soń edáýir jer únsiz keldi de:

Baısal, osy seniń kimiń bar? — dep surady.

— Munda eshkimim de joq.

— Súıgen qyzyń da joq pa?

— Joq.

— Ol ázir esh jerde de joq, — dedi Baısal myrs kúlip, — Al ózińizden bul jaıdy suraýǵa bola ma?

— Men de ózińdeı... Joq joq... Meniń jaǵdaıym senen góri sál basqaraq...

5

Kún edáýir kóterilip qalǵan kez bolsa da, terezesi teristik jaqtaǵy tapal úıdiń ishi qarakóleńke, buryshtary qaraýytyp kúńgirt kórinedi. Tór aldynda, qońyr bóstek ústinde eki qolyn eki jaqqa sozyp jiberip Sapar shalqasynan túsip uıyqtap jatyr.

— Aý, batyr, tur endi, — dedi Baımurat zavhoz, balasyna tónip.

Sapar bir qozǵalyp tústi de, uıqyly kózimen teris aınaldy.

Osy oıana almaı jatyr ma degen adamsha Baımurat balasyn qatty julqydy:

— Men kontorǵa baram. Ash uıqyńdy!

Balada ún joq.

— Menen birdeńe kóreıin demeseń, tur shapshań! — dedi Baımurat qaharyna minip.

Talaı estip, «aınalaıynymen» birdeı bolyp ketken, artynda zil joq bul qoqanloqy sóz balanyń qaperine kirip te shyqpady. Ol kózin ashyp ákesine bir qarady da, únsiz burtıyp, qaıtadan kózin jumdy.

— Mezgilinde uıyqtamaıdy da, birdeńe bitirgensip turmaıdy bul shirkin!

Munysynan eshteńe shyqpaıtynyn kórgen Baımurat:

— Búgin sabaǵyń bastalady ǵoı. Soǵan barmaýshy ma ediń, — dep álgideı emes, kúbijikke basyp, jaýapkershiliktiń salmaǵyn balanyń ózine arta sóıledi..

— Áli erte, — dedi bala erinshektikpen til qatyp.

— Qaıdaǵy erte, segiz boldy.

— Turaıyn, ne beresiń? — dedi manadan beri uıqynyń qushaǵynda jatyr degen Saparymyz kózin jalt etkizip ashyp alyp.

— Ne bereıin men saǵan?

— Kógershin alatyn aqsha ber.

«Aqsha» degen sóz estilgende Baımurattyń túsi buzylyp, júzine yzǵar syzdap shyǵa keldi de:

— Óı, qanjaýǵyr, aqsha degeni nesi? Óshir únińdi, — dep zekidi.

Túnergeni bolmasa, jaýary joq áke mineziniń syry ózine málim Sapar:

— Aqsha bermeseń, turmaımyn, — dep ádeıi qasardy.

Baımurat budan ári qarysa almady. Ádette, ol qulaqqa jat beıpil sózderdi «jomarttyqpen» ólsheýsiz kóp jumsap lekitip alatyn da, onysyna ózi paryq bermeı, tez umytatyn Eger osyndaı ábden tutandy degen shaǵynyń ózinde balasy jylamsyraı bastasa, dereý raıdan qaıtyp, onyń kóńilin tabýǵa asyǵatyn. Shesheden jastaı qalyp, osyndaı kóńilshek ákeniń baýyrynda beti qaǵylmaı esken Sapar óz qalaǵanynyń bárine ony báıek etetinine ábden kózi jetip, erkelikke salynyp alǵan. Qıt etse, «aqy» surap ábigerleıdi. Ákesi onyń bul minezin tyıýdyń ornyna, órshitip, ámirin eki etpeıdi. Óziniń sol daǵdyly osaldyǵymen ol bul joly da tez «jeńildi».

— Aqyly bar, turady ózi, — dep balasyna jalyna-jalbaryna otyryp, ony erkelete arqaǵa qaqty.

— Aldamaı-aq qoı, báribir, aqsha bermeseń turmaımyn!

Basqa nazynyń bárin kóterip alýǵa ázir, biraq aqshaǵa kelgende qınalatyn zavhoz ne isterin bilmeı, bir qyzaryp, bir surlanyp, balany jasqandyrmaq bolyp ashý shaqyryp ta kórip edi, odan eshteńe ónbedi. Ákesiniń, týlap alysqa bara almaıtynyn aıqyn ańǵaryp, ishteı myrs-myrs kúlip jatqan Sapar ońaılyqpen berilmedi. Ol miz baqpaı burynǵysynan beter bedireıdi. Mysy quryǵan Baımurat basqa laj tappaı.

— Áı, qanjaýǵyr-aı, al! — dep úsh teńgelikti laqtyryp tastady.

— Bul az!

— Qap, mynany-aı, á!..

Ol biraz qınala tolqyp turdy da, ishki qaltasyn aqtaryp, oramalǵa shıyrshyqtap oralǵan bir býda aqshany sapyrylystyryp, áreń degende úsh som taýyp, balaǵa taǵy laqtyrdy.

Sapar aqshany shap berip qaǵyp aldy da, syqylyqtap kúlip ornynan turdy.

— Tamaǵyńdy ish te, sabaqqa bar, kúshik, — dep zavhoz da raqattana kúldi.

— Alaqaı! Qazir kógershin alam. Sodan keıin sabaqqa baram, — dep jaırańdaǵan Sapar, qolyn jýmastan, úlken bir taba nandy alyp, aýyzǵa buralap tyǵa bastady.

— Esikti jap ta, kiltti mańdaıshaǵa qaldyryp ket.

— Jaraıdy, bilem...

Joly bolǵan Sapar ishine «el qondyryp» alǵan soń úıden shyǵyp, dosy Seıtendikine qaraı bet aldy. «Bul maǵan kógershinin alty somǵa berer me eken» dep oılady ol jolshybaı.

Seıten úıinde joq bolyp shyqty. Esigi jabyq tur. «Bul mektepke ketken boldy ǵoı» dep endi ol solaı júrdi.

Mektep mańy qaptaǵan adam. Bireý kirip, bireý shyǵyp. sapyrylysyp jatyr. Balalarmen aralas úlkender de júr. Kóptiń tasqynyna aralasyp, Sapar da ishke kirdi.

Shyn dýman mekteptiń ishinde eken. Samsaǵan balalardan kóz súrinedi. Mektep tabaldyryǵynan jańa attaǵan jeti jasar bóbekter áldeneni jatyrqaǵandaı, aıaqtaryn eppen basyp, erip kelgen ájesine, ıa ákesine tyǵyla uılyǵady, daýystaryn da aqyryn shyǵaryp, jasqana sóılesedi. Al, eresek balalar zaldy bastaryna kótere daýryǵa sóılep, aıaqtaryn nyq basady... Bul dúrmektiń ishinen Sapar izdegen dosyn kóre almady. Ol qaıda boldy eken» dep qaıtadan esik jaqqa kóz salyp edi, buryshta oqshaý turǵan, ózimen birge oqıtyn Bektaıdy kórdi.

— Sen Seıtendi kórdiń be? — dedi ol Bektaıdyń qasyna keldi.

— Sen jaqsy keldiń, — dedi anaý munyń suraǵanyna jaýap berýdiń ornyna qýanyp.

— Meni qaıtpekshi ediń?

— Aqyryn, abaıla, qulaǵyńdy beri ákel, — dedi Bektaı sybyrlap.

Sapar qulaǵyn tosty.

— Ádebıetten jańa muǵalim kelgenin bilemisiń?

— Bilemin.

— Óziń kórdiń be?

«Kórgendi aıtasyń, biz Seıten ekeýmiz onyń kim ekenin bilmeı, mazaq etkenbiz» dep qala jazdap Sapar ózin áreń toqtatty da:

— Kórgenmin — deı saldy.

— Oqý jumysyn da sol basqaratynyn estip pe ediń?

— Ony da estigem.

— Estiseń sol, — dedi Bektaı degbirsizdenip.

— Nemene sol, — dedi Sapar onyń ne aıtyp turǵanyna túsinbeı.

Ózi qatal, ózi tártipti jaqsy kóredi deıdi, tıtteı tártipsizdik kórse, tózbeıdi deıdi.

— Osynyń bárin sen qaıdan estı beresiń?

— Baný tátem aıtty.

— Á, meıli... Sen meni nege izdegenińdi aıtshy, — dedi Sapar muǵalim jaıyndaǵy áńgimeni tyńdaýǵa selqostyq bildirip.

— Bizdiń klass qashanǵy jaman bola bermek... Alǵashqy bette, tym bolmasa, onyń kózine tártipti klass bolyp kórinýimiz kerek. Óıtpegen kúnde, bizge abyroı joq, bildiń be?

— Sen-aq tártipti bol, — dedi Sapar teris aınalyp, — Seıtendi kórgen joqsyń ba?

— Seıten kólge qarmaq salam dep ketken. Maǵan júr dep edi, barmaǵam...

Myna habar Sapardyń qulaǵyn eleń etkizdi. Onyń kel basynda ótken kúni qoly jetken bir oljasy bar edi. «Sonymdy bilip qoıdy ma, bul neǵyp tań atpaı qarmaq sala qoıdy» degen jaman oı kelip, ol barlyq syry ashylǵaly turǵandaı júgire jóneldi.

— Sen barma, qazir onyń ózi de keledi.

Sapar tyńdaǵan joq. Bektaı ol ketken soń óz oıyna oralyp: «Bul mundaıǵa túsinbeıdi. Átteń, Jarqyn kelse», dedi tyqyrshyp.

6

Qonyraý soǵyldy. Shý lezde sırep, zalda tynyshtyq ornady. Muǵalimder oqý bóliminen shyǵyp, klasqa tarap jatty. 6 «a» klasynyń esiginen basyn qyltıtyp, jalt-jalt qarap turǵan Bektaı kabınetten shyqqan Jaqypbek pen Kúderini kórip:

— Tss! Kele jatyr, — dep habarlady klasqa, — báriń de qazir meniń komandamdy tyńdańdar!

— Sen be komandır?..

— Shýlamańdar, kelip qaldy!

Klasqa muǵalim men dırektor kirdi.

— Oryndaryńnan turyńdar! — dep komanda berdi Bektaı.

Balalardyń kópshiligi ol aıtpaı-aq oryndarynan turyp ta úlgirgen edi.

— Sálemetsizder ma, balalar?.. Otyryńdar!

Oqýshylar oryndaryna otyrdy. Tek Bektaı ǵana taqta qasynda, komandır aldyndaǵy soldatsha eki qolyn tómen salbyratyp jiberip, únsiz melshıip tur. Jańa muǵalimdi tanystyryp dırektor da ketti. Biraq, Bektaıdyń qozǵalar túri joq.

— Sen nege otyrmaısyń? — dedi Jaqypbek tasasynda turǵan Bektaıǵa burylyp.

— Men kezekshi edim. Raport berýge ruqsat etińiz, — dep Bektaı sasqalaqtap sóıleı bastady. — Klasta jıyrma tórt oqýshy sabaqqa qatysýǵa tıisti bolsa, sonyń jıyrma ekisi kelip otyr. Sapar Baımuratov pen Áıten Japalov joq.

— Jaqypbek oǵan otyr dep ısharat bildirdi de:

— Barlyq muǵalimge osylaı raport beresińder me? — dep surady.

— Raport fızkýltýra sabaǵynyń oqytýshysyna ǵana beriledi, — dedi balalar jamyrasyp.

— Tynyshtyq saqtańdar! Men kezekshiden surap turmyn.

— Ornyna jańa ǵana otyryp úlgirgen Bektaı ushyp turyp:

— Biz basqa klasqa úlgi kórsetkimiz keledi, — dedi.

— Ol jaqsy nıet... Al, raport jóninde mynaǵan keliseıik budan bylaı kelmegenderdi kezekshi raportsyz-aq aıtatyn bolsyn.

Raport berýdi qaıdan shyǵaryp júr, — dep sybyrlady bireý.

— Oılap tapqany ǵoı óziniń.

Klasta kúbir bastaldy. Bári de Bektaıǵa kijinedi. Bul jaıdy Bektaı jaqsy sezip, taǵat taba almaı, jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraıdy. Birde kóz qıyǵy Seıtenge túsip edi, al «seni me» degendeı kózin alartyp judyryǵyn túıdi.

Jaqypbek bul joly «tynyshtyq saqtandar» demeı, balalardyń kúbirdi qoıýyn únsiz turyp kútti. Onyń klass ishin jaǵalaı aralap, árli-berli qydyryp turǵan oıly kózi ár oqýshynyń kózimen kezdesip, dál saǵan qarap turmyn degendi aıtpaı sezdirdi. Muǵalim kózimen únsiz tildesken ár kóz ıesi kúbirdi qoıyp, birtindep tynyp jatty da, azdan soń búkil klass tynyshtyqqa bólendi.

— Balalar, maǵan sabaq bastaýǵa ruqsat etińder! — dedi Jaqypbek.

Manadan beri kózben ǵana tildesken oqýshylar onyń «ruqsat etińder» degenin estigende «jańylyp aıtyp qaldy ma», álde klasta ózderińdi ustaı bilmeıdi ekensińder degendi betke basyp, ádeıi aıtyp tur ma dep oılap, muǵalimdi bilsek degen tańsyq paıda boldy.

Osyndaı tynyshtyq ústinde esik syqyrlady. Basqany umytyp, muǵalimniń aýyzyn baqqan balalar dál sol sekýnd tynyshtyq qalyptan jańylyp ketti de, bar nazar solaı aýdy.

— Kirýge bola ma, aǵaı? — dedi Áıten esikten basyn qyltıtyp.

— Joq, bolmaıdy! — dedi de, Jaqypbek ózi baryp esikti jaýyp aldy.

Balalar ún-túnsiz, birimen-biri kóz qıyǵymen tildesip, shashaý qımyl jasamaýdy qarastyrdy.

— Búgin tanysamyz, áńgimelesemiz, — dedi muǵalim esik jaqtan qaıta oralyp. Sodan soń tizimge qarap, shákirtterimen birtindep tanysa bastady.

Álden ýaqyttan keıin esik jaqtan taǵy da bolymsyz tysyr estildi. Klass kóńili-taǵy sol jaqqa aýdy. Syqyrsyz aqyryn ashylǵan esikke jabysa bir ıyqtap Sapar kirip kele jatty.

— Sen qaıda barasyń? — dedi muǵalim oǵan.

Sapar jaýap qatpastan, syp etip ishke kirdi de, salyp uryp artqy partadaǵy Seıtenniń janynan bir-aq shyqty.

Jaqypbek balanyń yńǵaıyn jaqsy tanydy. Birdeńe dese-aq ot shyqqaly turǵanyn da sezdi. Biraq, tentektiń myna qylyǵyn eskerýsiz qaldyryp, ańǵarmaǵanǵa salyný múmkin emes edi. Mundaı beıbastaqtyqqa kelgen kúnnen bastap jol bersem, klasta sanaly tártip ornatýym bylaı tursyn, balalar erteń basyma sekirmeı me!.. — degen oı bılep, qaıtkende de óz degenin boldyrýǵa bekindi.

— Sen beri kel! — dedi ol Saparǵa tesireıip.

Bala bedireıip jaýap qatpady. Jaqypbektiń ón boıyn ashý qysyp, qulaǵyna deıin qyp -qyzyl bolyp, tútigip qoıa berdi. Onyń árbir qımylyn, bet ózgerisin múlt jibermeı, únsiz baǵyp otyrǵan balalar qatty býlyǵyp syrtqa shyǵyp kele jatqan joıqyn kúshti ańǵarǵandaı bolyp, birine-biri burylýǵa da batpaı, úlken bir jaǵdaısyz is kútip, ishterinen tyndy. Muǵalim yńǵaıyn jaqsy uqqan Sapar da tiresip otyra almaı, aıaǵyn jaılap basyp alǵa shyqty.

— Shyq dereý! — dep Jaqypbek esikti nusqady oǵan.

Bala esikke jete berdi de, kilt toqtady. Bul ne ister eken degendeı bar yntalaryn sala qaraǵan oqýshylar qybyr etpeı qatyp qaldy. Jap-jańa múláıimsip turǵan Sapar qaýyrt burylyp, sol qolymen esikti ashyp jiberdi de, myrs etip kúlip, shyǵa jóneldi.

Manadan beri qyl ústinde, dybyssyz, saryla baqylap otyrǵan balalar da oqys qozǵalyp, kúlip jiberdi. Bul kúlkini orta belinen úzip, tyıyp tastaýǵa muǵalimniń qudireti dál sol mınýtta jetpedi. Ózinen ustazǵa tán keń óristilikti emes, osaldyqty, lap etpe ashýdy, orynsyz urynshaqtyqty ańǵarǵandaı bolyp, saǵy syna qatty nalydy ol. Onysyn oqýshylarǵa sezdirip almaıyn dep, júzine jıylǵan ashýdyń yzǵaryn qýyp, jaıly jazdaı jyly shyraı ornatýǵa tyrysyp, jadyraı sóıledi.

— Iá, balalar, demalys qalaı, kóńildi ótti me? — Onyń birinshi suraǵany osy boldy.

Oqýshylar úndemedi.

Jaqypbek aldyndaǵy jýrnaldy keıin syryp tastady da, shákirtterdi kózimen barlaı sóıledi.

— Máselen, kim ne istegenin áńgimelese... basqamyz tyńdasaq. Káne, kimniń aıtqysy keledi?

Buǵan da eshkim tilenbedi. Áńgime munymen de óristemesin kórgen soń Jaqypbek endi jekelep suraýǵa ketti.

— Bektaı, múmkin, sen áńgimelersiń?

— Qulaǵyna deıin qyzaryp, Bektaı sasqalaqtap ornynan ushyp turdy.

— Neni, aǵaı?

— Demalysta ne istediń? Qandaı qyzyq kórdiń?

Bektaı kózin qaıta qaıta jypylyqtatyp, ne aıtarǵa bilmeı, abdyrap turyp qaldy.

— Sen qysylma. Bektaı... jazǵy saıahatta boldyń ba?

— Joq.

— Senderde týǵan ólkeni zertteıtin joryq uıymdastyrylmady ma?

— Bilmeımin.

— Qalaısha bilmeısiń? Uıymdastyryldy ma, balalar?

— Uıymdastyrylǵan joq — dedi balalar tus-tustan.

— Sonymen jazǵy demalysty úıde ótkizgen boldyń ǵoı?

— Iá, — dedi Bektaı.

— Munda qandaı qyzyq kórdiń? Múmkin, sony aıtarsyń... Kolhozda deımin.

— Kolhozda da eshteńe kórgem joq. Kólge tústik, balyq aýladyq. Basqa túk te... Iá, azdap jumys istedik, masaq terdik.

— Fermalarda, taıaý MTS-ta bolǵan shyǵarsyńdar?

— Joq aǵaı, men onda barǵanym joq. Onda eshkim de bolǵan joq...

— Nege ótirik aıtasyń, men boldym, — dedi art jaqtan bir bala.

— Iá, Kámal? — dedi Jaqypbek barlyq zeıinin soǵan aýdaryp.

— Fermada boldym. Qozy baqtym, atama kómektestim.

— Oıboı, onda sen qyrǵan ekensiń! — degen daýys qatarynan kúńk ete túsip edi, balalar myrs etip kúlip jiberdi.

— Nege kúlesińder? — dedi Jaqypbek. — Óte tamasha bolǵan!

— Aǵaı, mal baqqanǵa nemesine maqtanady?..

— Nemene, senińshe, mal baǵý ońaı ma? Álde... — Jaqypbek bala aýzyna sóz salǵysy kelmeı, suraǵyn aıaqtamaı irkip qaldy...

— Mal baqqannyń nesi qyzyq...

— Aıta ber, aıta ber...

— Keshke deıin jalǵyz óziń dalada júresiń. Oınaıtyn da eshkim joq...

— Kámal, sen qalaı oılaısyń?

— Árıne, ish pysatyny ras. Biraq, men bolmasam, atama kim kómektesedi?..

— Aqyldy jaýap, — dep qostady Jaqypbek Kámaldy. Alaıda muǵalimniń bul maqtaýy da ózge balalarǵa onsha áser etpedi, Kámal isine qyzyǵýshylar az sezildi.

— Kámal sıaqty ózderiń tilenip kolhozǵa kómekteskenderiń qol kóterińdershi.

— Úsh, tórt, bes, — dedi muǵalim kúbirlep. Ol balalarǵa arnaı sóıledi. — Az, óte az. Ata-ananyń kásibin qadirlemeý, óz mekeniń — kolhozǵa kómektespeý, kolhoz tirshiligine salqyn qaraý — qatty ókindiretin is eken, balalar...

Ol bul arada tamasha sózdermen jas býynnyń qoǵamdyq múddege degen sezimin ottaı laýlatqysy kelip-aq edi, biraq, bala júregine jeterlik ári uǵymdy, ári qarapaıym, ári áserli otty sóz taba almaı, jalań úgit aıtyp ketken sıaqtandy. Shirkin-aı, sóz óneri osyndaıda kerek eken ǵoı!..

«Balalar kolhoz sharýashylyǵyna berile qyzyqpaıdy, onyń múddesine keıi tipti selqos qaraıdy. Eńbek maqtanysh bolý degen myqtap saltqa aınalmaı keledi. Mine, bizdiń jumystaǵy olqylyqty osydan izdeńiz. Bul olqylyqtyń ornyn toltyrý sharasy meniń ıakı sizdiń nemese basqa bir muǵalimniń talpynýymen ǵana júzege asa almaqshy emes. Ol az. Bul búkil mektep tirshiliginiń jańa baǵyt alýyn tileıdi. Ekinshi sózben aıtsaq ony qazirgi ómir múddesinen týǵan talapqa oraı basqarý qajet bolady» degen edi Elızaveta Sergeevna ótken joly bir áńgimesinde.

Qart muǵalıma aıtqan jaılardyń ómir shyndyǵy ekenine Jaqypbek kózi kún saıyn jete bastaǵan. Mine, alǵashqy sabaq osyny tipti tereńdete tústi. Kolhoz jaıyndaǵy áńgimege balalardyń qulaǵy túrilmeıdi, nazary aýmaıdy, odan romantıka kórmeıdi. Qaıta Kámal sıaqty balalarǵa «qozy baqqan da óner bolyp pa» dep kúde qaraıdy.

Osy jaılardy qansha túsine tursa da, Jaqypbek endi alǵashqy bettegideı emes, biraz sabyr etti. Óıtkeni, kolhoz tirshiliginen alshaqtyqtyń zıanyn bir áńgimede uǵyndyryp, oqýshylardyń mıyna birden sińire qoıý aqylǵa syımaıtyn is sıaqtandy da, óziniń álgi bir oıyn ushqarylyq dep baǵalady. Joq qart muǵalıma aıtqan aýyl mektebindegi olqylyqty birer sabaqta joıa qoıý múmkin emes, mekteptegi barlyq oqý-tárbıe jumysyna, ár muǵalimniń árbir sabaǵyna jas býyndy kolhozdy súıýge baýlý degen jeli bolyp tartylýy qajet.

Jaqypbektiń kóńilge túıgeni, mine, osy boldy. Sondyqtan da ol balalardyń betin qaqpaı, olardyń syryna qana túsýdi oılap, ózderi ábden sheshilip sóılesin degendi kózdedi.

Ol muny qanshama tilese de, áńgimeniń bul joly sáti túspedi: kóńilsiz bastalyp, ári qaraı óristemeı, kelte qaıyrylyp úzile berdi.

Arqaýy oralmaǵan áńgimeni jiptestiremin dep ol da táýir-aq árekettendi. Biraq, eshteńe shyqpady. Balalar áńgimege qyzyǵa úıirilmedi, tartyna sóıledi, jadyrap syr shertpedi.

Dál mundaı «kezdeısoq» oqıǵaǵa ushyrap súrinem degen Jaqypbektiń oıyna kirip te shyqpaǵan edi. Mynaý oqıǵa onyń ot.jigerin qum etkendeı, renjis týdyrdy. Balalarǵa ne aıtaryn bilmeı, tuıyqqa tirelip, qatty qysyldy. Bul qyspaqtan tek qońyraý daýsy ǵana ony arashalap alyp qalǵandaı boldy...

— Mine, bul naǵyz qatal muǵalim, — dedi Bektaı tamsanyp.

— Qatal túgi de joq, kádimgi ózimiz kórip júrgen muǵalim. Biri bizdiń ózimizden, — dedi kolhoz predsedateliniń balasy Jarqyn oǵan qarsy shyǵyp.

Eshteńe kórmegendeı, jap-jańa kelip turǵan adamsha klasqa arsalaqtap Sapar kirdi. Odan keıin aıaǵyn eptep basyp qorǵana Áıten keldi.

— Bárin búldirgen osylar.

— Kim? — dedi Sapar basyn kekshıtip.

— Sensiń! — dedi Jarqyn odan taısalmaı.

— Men ne qyldym, tóbeńe quı qazdym ba?

— Tártip buzdyń, klastyń abyroıyn túsirdiń!

— Sapar onyń sózine qaıtyp qulaq qoımastan, Seıtenge buryldy.

— Sen nege úndemeısiń? Áli de bas saýǵalap otyrmysyń?

— Bas saýǵalap ne qyldym?

— Bas saýǵalamasań, álgide maǵan erip, klastan nege shyǵyp ketpeısiń? Ne kórsek te, birge kóremiz degen dostyq sert qaıda?

— Ol meniń esime kelmepti.

— Oı ótirikshi!

— Tapqan ekensiń arzan dostyqty! Ózińmen turmaı, Seıtendi de qosa orǵa jyqqyń keledi, á? — dedi Jarqyn tepsinip.

— Al, senińshe, dosty qysylshań jerde jalǵyz qaldyryp kete berý kerek eken ǵoı!

— Onda áńgime basqa. Dál bul arada eshqandaı serik izder jóniń joq. Óıtkeni, isiń teris. Men Seıten bolsam, saǵan osyny aıtar edim.

— Men eshkimnen sóz úırenbeımin, — dedi Seıten murnyn shúıirip.

— Sen ekeýiń de dostyq degenniń ne ekenin bilmeısińder!

— Bilmeıtin biz be? — dedi ana ekeýi qosarlanyp.

— Bilmeısińder!..

— Tss... muǵalim keledi, — dedi saq qulaq Bektaı esikten syǵalap.

Balalar dúrlige óz oryndaryna otyra-otyra qalysty.

— Men seni izdeımin dep sabaqtan qalyp qoıdym... Qaıda boldyń? — dedi Sapar Seıtenge kúbirlep.

— Qarmaq saldym...

— Ne kórdiń, ne bildiń?

— Túk te kórgenim joq — dedi .Seıten Sapardyń betine qarap.

— Endeshe tisińnen shyǵarma, qyzyqqa keneldirem. Jalǵyz-aq bir emes, eki kógershindi tegin beresiń!

— Ol ne qyzyq?

— Keıin bilesiń.

7

Mektepten kóńilsiz qaıtqan Jaqypbek áldenege mazasyzdanady. Tosyn bir jaısyz sezimder paıda bolǵan. «Sóz joq qate jiberdim» degen oı bastan shyqpaıdy. «Qandaı qate?» Dál muny kesip aıta almaıdy. «Álde Sapardy klastan qýǵanym teris pe, álde sabaq bastaı bilmedim be» degen shúbáni kezek-kezek salmaqtap kórse de, bezbenniń eki basy birin-biri baspaı, teń túse beredi. Teginde, eki birdeı sátsizdik birine-biri tyǵyz baılanysty tárizdi. Saparmen janjaldaspasa, áńgime, múmkin, qyzyqty da bolar ma edi, qaıter edi... Muǵalimimiz dep sábı qushaǵyn jaıǵan oqýshylar ózderiniń kishkentaı júrekteriniń túbindegi qylaýsyz syrlaryn aǵytqan da bolar edi-aý! «Menen oqys minez kórip, sýynyp, saqtanyp qalýy da ǵajap emes». «Álde, — dep oılady Jaqypbek, — meniń qatelespeýim de múmkin. Tentekti tártipke shaqyrý birinshi paryz. Endeshe, dál búgingi isimmen oqýshylarǵa kóp oı qaldyrǵan bolýym da yqtımal». «Jigitim, munyń ózińdi jubatý, — deıdi júrektiń tereń túbinen bir synshyl sezim bas kóterip, — klass bir jaq, sen bir jaq bolyp, eki oıǵa jarylyp otyrǵandaryńdy qaıtyp jasyra alasyń. Pedagogıkaǵa bas qoısań, eshbir oqýshynyń oıy senen selkeý shyqpaýy kerek edi ǵoı. Olaı boldy ma, óziń oılashy! Pedagogtik olaqtyq degen budan artyq qandaı bolady!..»

Jaqypbek buǵan múdiredi. Qalaı salmaqtap kórse de, bir qateliktiń barlyǵy aıqyn sıaqtanady da turady.

Mundaıda oıdyń bir jasap qalatyny qandaı. Álgiden de órship qabyndap, birine-biri sabaqtala jalǵasyp, renishti oı birte-birte keıinge syrylyp, onyń ornyn jańa oılar — tátti oılar basyp, týyndap jatty. Burynǵylarynyń ústine ótken shaqtary, Almatydaǵy oqyp júrgen kezderi qosyldy. Birge oqyǵan joldastary, úıirmelerdegi, jınalystardaǵy aıtys-daýlar, túrli talastar, keshki serýender — birinen soń biri kólbeńdep, qyzyqtyryp, alystatyp alyp barady.

Solardyń jýan ortasynda, bárinen de jańa, bárinen de jaqyn bolyp osydan alty kún buryn ǵana Almatyǵa attanǵan Ásıma tur. Alǵashqyda unatyp qalǵan sezim qyzben tanysa, sóılese kele ulǵaıyp, súıispenshilikke soqqan edi de, Jaqypbek Ásımaǵa attanar aldynda bul oıynyń shet jaǵasyn sezdirip te qalǵan.

— Ásıma, — dedi ol qoshtasyp turyp, — biz bir-birimizben kóp syrlas bola almadyq. Az syrlastyq ta, az bilistik. Aıaqtamaı oı, aıtylmaı kóp sóz de qaldy. Sol úshin de átteń degen bir ókinishpen qalyp baramyn. Qalasańyz, hat alysyp, hat jazysyp turalyq degen qolqam bar. Oǵan ne deısiz?

Qyz tis jaryp pálen demedi. Jaqypbek qyzdyń sol bir mınýttaǵy ne oılaǵanyn ańǵarǵysy kelip onyń júzine qarap. Alaıda, odan esh nárse uǵa almady. Uıalǵansyp orynsyz qylymsý, ıakı ashyq bolǵansyp birdeńelerdi ıbasyz asyǵys aıta salý sıaqty dóreki batyldyqtyń nemese jalǵan uıalshaqtyqtyń biriniń de belgisi betke shyqpaǵan. Aǵyny bilinbeıtin darıadaı syry kóp reńi tuńǵıyq jatyr.

— Nege úndemeısiz? Álde meniki orynsyz tilek pe?.. Olaı bolsa, keshirińiz! — dedi qyzdyń ylǵı ózin sýyq ustap, pańdana bergenine Jaqypbek te tákapparlyq kórsetip.

— Men sizdi aıypqa buıyryp turǵanym joq... Ádette, hat jazýǵa tyıym salynbaıdy ǵoı...

Ásımanyń osy bir sáttegi reńi, ásirese, bir jalt etip baryp, jaýtań etken kóz janary jigit boıynda bas kótere qalǵan tákapparlyqty seldeı shaıyp, joq etip jibergendeı boldy. Kisi tartqysh qarasýdyń úıirimdi shymyryndaı áldenendeı tolqyndar syrttaı tynyp jatqan sıaqtansa da, jigittiń keń keýdesinde qazandaı qaınap, sapyrylysyp ketti. Úmit sezimi jalt etip qaıta oraldy:

— Hat jazýdy tyımaǵanyńyzben jaýabyńyzdy qımaı júrmeseńiz...

— Jazyp kórińiz — dedi Ásıma kúlimsirep.

Jaqypbek qyzǵa ekinshi ret qolyn usyndy.

— Jańa qoshtastyq qoı, — dedi Ásıma.

Onyń daýsynan bolmashy bir diril sezildi. Bul kúlkiniń dirili me, nemese súıgen júrektiń dirili me, ajyratý qıyn edi.

— Artyq bolmas, taǵy da bir qoshtasaıyq. Dostarsha qoshtasaıyq.

Ásıma oń qolyn únsiz sozdy. Jigit qyzdyń jup-jumsaq, ystyq ýysyn alǵashqydaı emes, bul joly qattyraq qysty. Qyzdyń salaly, súırikteı saýsaqtary da, júrektiń soǵysyndaı dir etip, shıraq qysylǵandaı boldy.

«Jaqyn adammen qoshtasýdaǵy qıyspastyq belgisindeı qysý ma, álde, maǵan solaı kórindi me eken» degen oıda qaldy Jaqypbek...

Sol qyzdy, mine, ol kóńilimen ǵana emes, kózimen de kórip otyr. Manadan beri onyń eki kózi tusynda ilýli turǵan sýretke qadalýda bolatyn. Dál qazir eńsesin kóterip, sýretke moınyn soza kóz jiberdi. Sýret beıne Ásımanyń ózindeı bolyp; kúlimsiregen pishinmen ol da budan kóz almaı, qadala qarap qalǵan...

Jaqypbek jastyqqa bir shyntaqtap qısaıyp, jaqsy nıetpen bar nazaryn salyp, uzaq, únsiz jatyp kózi talǵansha qarady. Sýret talǵan kózdiń saǵymynda buldyrap, jam bitkendeı qozǵalyp, ashyq, aıqyn kóńilden óz júreginiń qalaýyn búkpesiz baıan etip: «Men seni súıemin», dep turǵandaı ómiri umytylmas bir tátti sezimge bóledi.

Jigitimiz budan keıin jata almaı turyp ketti de, kolhoz partıa uıymynyń sekretar! Kereıge keldi.

Kereı Óteshev osy mańda týyp-ósken, jas jaǵynan qyryqty alqymdaǵan orta boıly qarasur jigit edi. Júzi ashańdyqtan tosyn kózge áldeqaıda jas kórinetin. Onyń ústine istegi mol jigeri de, ázilqoı, aqjarqyn minezi de jastyq shaqtyń jalynyn ańǵartyp, qyryqty tipti aýyzǵa alǵyzbaıtyn.

Onyń ómir joly Jaqypbekke qaraǵanda ári baı, ári ózgeshe edi. Ol mektep tabaldyryǵyn tunǵysh ret 1921 jyly, on bir jasynda attap, 1928 jyly 7-klasty bitirisimen Qaraǵandyda salynyp jatqan temir jol qurylysyna ózi tilenip ketti. Munda birer jyl jumysshy bolyp istep, artynan basshy jumystarǵa joǵarylatyldy. Qurylys komsomol uıymynyń sekretarlyǵyna saılandy. Osy qurylysta júrip ol partıaǵa ótti. Keıin partıa jumysyna aýystyryldy. Sol qyzmette júrgende qaharly 1941 jyl keldi...

Bul aıtylǵan tarıhı qysqa merzimde ol talaı uly isterge aralasty. Jer bólisine qatysty, baılardy konfeskelesti, bes-jyldyqtardyń uranyn kóterip, sosıalısik eńbek maıdanynyń ekpindisi boldy, aqyry azattyq armıanyń qatarynda uly joryqqa qatysyp, Berlınnen bir-aq oraldy.

Bir jumystan soń bir jumys kútken jáne solardy barlyq jan-tánimen atqarý qasıetti boryshym dep uqqan Kereı joǵary mektepke túsip oqı almaı, sońǵy ýaqytqa deıin bilimin ózdiginen kóterýmen keldi de, tek 1946 jyly Almatydaǵy partıa mektebine túsýge múmkinshilik tapty. Sol mektepti bitirisimen partıa ony osynda jiberdi. Mektep qabyrǵasynda kóp oqı almasa da, jastaıynan san alýan jumysta bolyp, turmystan úırenýiniń arqasynda Kereı ábden ysylyp alǵan, bilimdi isker adam edi.

Onymen alǵashqy pikirleskende-aq bul jaılardy Jaqypbek jaqsy ańǵarǵan. Onyń aqylshy bola alatynyn kórgen. Bul kelisinde Kereıdiń sekretar bolǵandyǵy ǵana úshin emes, mine osy jaǵyn eskerip, aqyldasý nıetimen kelip otyr.

Kereı burynǵy ádetinshe Jaqypbekti bul joly da kóńildi qarsy aldy.

— Iá muǵalim joldas, jumys qalaı bolyp jatyr?

— Máz emes.

— Nege máz emes?

— Jas býynǵa búgingi ómirimiz tilegen dárejede bilim berýge bizdiń qazirgi mekteptiń qabileti jetpeı otyrǵan sıaqty.

— Múmkin... Al, qabileti qaıtse jetedi?

— Barlyq oqý-tárbıe jumysyn bútindeı qaıta qurý qajet...

— Atap aıtqanda?

— Ýaqyt aýyl mektebiniń jumysyn jańa arnaǵa salýdy tileıdi.

— Ol qandaı arna?

— Mektepte oqýshylarǵa biz beretin bilimniń negizi tirshilikpen qabysýdy kózdeıtin kez jetkendigin ómirdiń ózi-aq ańǵartyp otyr. Men kóp oqýshylarmen áńgimelestim. Bilimderin barlap kórdim. Ótken sabaqtarynan surasań olar taq etkizip aıtyp beredi. Al sony turmyspen baılanystyra bastasań, tosyrqap, biz muny ótkemiz joqqa basady.

Kitaptan, muǵalimderdiń aıtqanynan ǵana bilip, naǵyz ómirdi kózben kórmegen bolar.

Durys aıtasyz.

Demek, birinshi mindet — mektepti kolhoz tirshiligimen, ushtastyrý qajet deısiń ǵoı. Jaqsy. Al sonda mektepte oqý-tárbıe jumysyn bul jańa arnaǵa qalaı salý kerek?

Mine, ózińizben osyny aqyldasýǵa keldim.

Naqty oıyń, usynysyń bar ma?

Jaqypbek aýyl tirshiligin kórýden týǵan alǵashqy pikirin aıta bastady.

Kereı Jaqypbektiń sózin bólmeı, tyńdap shyqty da, oǵan mynadaı keńes berdi.

Eń aldymen mektepti asyqpaı zertte. Onyń jumysyndaǵy negizgi kemshilik ne eken? Sony ash. Bul kemshilikti joıý úshin nendeı shara qoldaný qajettigin sodan soń baryp usyn.

Ol ornynan turyp, aldynda otyrǵan Jaqypbektiń sol jaq ıyǵyna oń alaqanyn tósedi de, sózin jalǵady.

— Másele pedsovetke qoıylatyn bolsyn. Oǵan kolhozshy aktıvter de qatyssyn.

— Munymyz qalaı bolady? — dedi Jaqynbek, jaı adamdar qatystyratyn, pedsovet jalpy jınalys emes qoı degendi eskertip.

— Mektep pen ómirdi jalǵastyrý degen osyndaıdan da bastalady. Kolhozshy men muǵalim bir maqsattyń kúıin birigip tolǵasa jaman ba?

Jaqypbek úndemedi.

— Kelistik pe? — dedi Kereı.

Kelisýin kelistik-aý... Men bir ret súrinip edim, ekinshi ret súrinbes ne ekenmin, — dedi Jaqypbek temen qarap.

Kereı áńgimeniń jaı-japsaryn suraı bastady. Jaqypbek klasta bolǵan oqıǵany baıandady.

— Oqa emes. Ondaı-ondaı bolady. Ómirge shákirtterdi aralastyramyz dep otyrmyz ǵoı, bul saǵan sol ómirge aldymen óziń aralas degendi aıtady. Al, biz ekinshi ret súrinýge seni jibere qoımaspyz. Kómektese alarmyz dep oılaımyn...

Kereı sál oılanyp qaldy da, Jaqypbekke qaıta buryldy.

— Mundaıda tájirıbeli muǵalimdermen keńesip, solardyń aqylyn tyńdaǵan jón. Sen, shamasy, eshkimge aıtpaǵan bolarsyń.

— Aıtqanym joq.

— Bilmegendi suraýdan arlanbaý kerek...

— Men arlanǵandyqtan emes...

— Túsinem... Osynda bárimizge de aqylshy bir adam bar. Ol — orys tili muǵalimi Elızaveta Sergeevna. Mundaıda onymen aqyldasyp otyrý, ásirese, saǵan óte qajet. Ol tájirıbesi kóp, aqyldy, oıly adam. Bul mańda ol sabaq bermegen mektep, odan oqymaǵan jastar kem de kem. Biz bárimiz de alǵashqy ret sonyń aldynan tálim aldyq... Ol kisini men jańa klýbta kórdim. Erinbeseń soǵa ket.

— Jaqypbek partorgtyń kabınetinen kóńildi shyqty. Qart muǵalımany ol klýbta bir top kolhozshynyń ortasynda kezdestirdi:

— Meniń burynǵy shákirtterimmen tanysyńyz, — dep qart muǵalıma aınalasyn qorshaǵan jigitterdi megzedi.

— Jaqypbek bárine de qol berip amandasyp, jaǵalaı tanysyp shyqty.

— Osy jigitterdiń bári de shákirtterińiz, á?

— Jaqypbek muny tańdanǵan adamsha aıtty.

— Bári de shákirtim.

— Bári de osynda oqyǵan ǵoı?

— Iá bári de alǵashqyda osynda, odan keıin «Mádenıet», óz qolymyzda ósken balalar.

— Jaqypbek ázildeı sóıledi.

— Elızaveta Sergeevna, siz bala deısiz, meniń kórip turǵanym aldym qyryqqa aıaq basqan jigitter...

— Árqaısysynyń bala kúndegi minezi, qylyǵy esimde qalǵandyqtan ba, osylardyń bári de maǵan bala sıaqty bolyp kórinedi-dedi qart muǵalıma.

— Men sıaqty tentektermen talaı maıdandasqan kúnderdi Elızaveta Sergeevna qaıdan umytsyn, — dedi Sáten degen kolhozshy jigit jaıdary pishinmen sózge aralasyp.

— Shynynda da, tentek-aq ediń-aý, — dedi muǵalıma onyń balalyq shaǵyn eske túsirip.

— Tektigin keıin qoıyp pa edi? — dedi Jaqypbek bir jaǵynan ázildeı, ekinshi jaǵynan bilgisi kelgen adamsha.

— Qoımasyna sharasy bar ma, — dedi muǵalıma kúlip. Áı, balalyq-aı, deımin-aý. Endi oılasam, otqa túser kóbelekten tıtteı de aıyrmamyz joq eken. Qaýip-qater, oń teris degenderdi bilmeısiń ǵoı onda.

— Ol seniń balalyq shaǵyń shyǵar. Máselen, myna men olaı óskem joq — deı berip edi bir qaratory jigit. Sáten onyń sózin bólip:

— Sen «á» degende shesheńniń aýzynan osy qalpyńmen túse qoımapsyń ǵoı, — dep kúlkige aınaldyrdy.

— Shyn aıtam. Qorqý, uıalý, ımený degendi jastaı-aq jaqsy bildim men.

— Jaryq dúnıege týmaı jatyp-aq danyshpan bola kelgen ekensiń ǵoı.

— Bular qaljyńǵa aınaldyrady, bireý shynyn aıtsa...

— Al, men qorqaq edim. Biraq, mynaý batyr eken dep aıtyp dep ádeıi batyrsynyp, sotqarlanatynmyn, — dedi endi bireýi.

— Men she, men aıaǵymdy ańdap basatyn edim, — dedi taǵy bireýi.

— Shesheń marqum kóp sabap, jasqanshaq bolyp ósip eń, jurtqa sonyńdy kókip tursyń ǵoı, — dep ony bir joldasy sózben bastyrmalatty.

— Turǵandardyń bári kúldi.

Jigitterdiń balalyq shaqtaryn eske alǵan ázil áńgimelerin Jaqypbek pedagogshe tyńdap, sóz tórkinine pedagogshe úńildi. Qarap tursa, osylardyń qaı-qaısysynyń bolsa da, omyraýy ordender men medaldarǵa syımaıdy. Asqar taýdaı erliktiń asyl belgisi tegindikpen kelmegenin ol jaqsy túsinedi... Qara jaıaý jigitter emes, ónegeli uıadan túlep ushqan qyran jigitter ǵoı bul turǵandar! Solar ushqan uıa — osy mektep, osy aýyl. Solardyń alǵashqy ustazy — myna turǵan býyryl shashty muǵalıma. Aǵarǵan árbir tal shashy bos ketpegen. «Meniń balalarym» dep tamasha ómirin maqtanyshpen jınaqtaı aıtyp turǵan qandaı baqytty bul adam! O, shirkin deseıshi, ómirinen ómir týyndap, máńgi qýarmas báıterekteı kók órim butaǵyn keń jaıyp jatqan bul adamnyń ne armany bar eken!..

Jigitterdiń ázilin bastaýǵa sebepshi bop, endi mine osyndaı oı túsip, soǵan tereńdeı qalǵan Jaqypbekke Elızaveta Sergeevna:

— Siz ázildi ózińiz bastap turyp tez jalyǵyp, jym bolǵanyńyz qalaı? — dedi kúlip.

Jaqypbek sergidi:

— Sizdiń shákirtter emes, shyn bala men ekenmin degen oıǵa qalyp turmyn, Elızaveta Sergeevna.

— Nege olaı deısiz?

— Sebebi bar...

— Ustazdyń shákirt bolǵany kelispeıdi, — dedi Sáten qaǵytyp.

— Qate aıtasyz, qurbym, shyn ustaz bir jaǵynan ustazdyq etse, ekinshi jaǵynan shákirt. Eger meni ustaz dep túsinseńiz, shákirt bolýymnan úrikpeńiz.

— Meniń sizben aqyldasaıyn degen sharýam bar edi, — dedi qart muǵalımaǵa Jaqypbek áńgimeniń serile bastaǵanyn paıdalanyp.

— Júrińiz, onda úıge baraıyq.

8

Olarǵa esikti kishkentaı qyz bala ashty. Elızaveta Sergeevnanyń osy mańaıda otyz jylǵa tarta ýaqyt úzdiksiz sabaq berip kele jatqanyn, eri — Vasılıı Nıkolaevıch Dorofeev Otan soǵysy maıdanynda 1942 jyly qaza tapqanyn, erjetken balasy Aleksandr Moskva ýnıversıtetinde oqıtynyn, qazir munda kenjesi ekeýi turatynyn Jaqypbek budan buryn estigen edi. Sondyqtan bul qyz balanyn kim ekenin ol birden uqty.

— Atyń kim? — dedi ol sábıdiń qolyn ustap.

— Natasha, — dedi qyz bala úlken adamdaı baıyppen ap-anyq sóılep.

Jaqypbek ony arqasynan qaqty.

— Hat kelgen joq pa? — dep surady Elızaveta Sergeevna qyzynan.

— Kelgen joq!

— Hat jazýshy áli aýdannan qaıtpaǵan boldy ǵoı. Áıtpese, endigi oqsa kerek edi» dep oılady qart muǵalıma.

— Jaqypbek Adılbekovıch, otyryńyz! — dep Elızaveta Sergeevna oǵan oryndyq usyndy da, ózi tórgi bólmeniń shamyn jaqty. Munyń mánisi Natashaǵa aıtylmaı-aq uǵyldy. Ol eshbir bógelmesten sonda kirip ketti.

— Elızaveta Sergeevna men Jaqypbek aýyz úıde qaldy. Terezesi tústik jaqqa qaraǵan keń, taza bólme sham jaryǵymen kúndizgideı jaınap tur. Pálendeı asyl jıhazdar bolmasa da, tósek-oryn ádemilep jınalǵan aqshyl syrly kereýet, tusqa ustalǵan qyzyl -kók aıshyqty, túkti kóne kilem, terezege tutylǵan toqyma perde, buryshtaǵy dóńgelek stoldyń tusyndaǵy petimen qoıylǵan túrli sýretter, qyzyl, qyzyl-kók jippen kestelegen kesteli oramal-shúberekter, stol ústinde turǵan túrli flakon, shyny -shólmekter — bólmeni kózge ádemi kórsetedi. Ásirese, sary, aq, qyzyl-sary, shymqaı qyzyl gúlderdiń úlken shoǵy birden nazar aýdarady. Sentábrdiń kúninde, soltústikte gúlder qýraǵan kezde basqa úıden kórinbegen osy bir zattyń ózi úı ıesiniń uqypty adam ekenin aıtpaı-aq baıqatady. Ol shyn gúl me, álde qaǵazdan jasalǵan jasandy gúl me, alysyraq otyrǵan Jaqypbek ony aıqyn ajyrata almasa da, úı ıesine ishteı rıza! Bul ǵana ma, Jaqypbek taǵy bir nárseni keziktirip otyr. Ol — úıdiń edeni. Kúreń syrmen syrlanǵan taqtaı eden qala úılerin eske túsirdi.

Osylardyń bárin kóńilmen de, kózben de shola otyryp, Jaqypbek óz áńgimesine kiristi de, klasta bolǵan barlyq oqıǵany qaldyrmaı aıtty. «Kánekeı, qateligim nede?» — dep sózin suraqpen bitirip, qart muǵalımaǵa, kómek kúte, ózi sheshe almaǵan jumbaǵyn sheship beredi degen zor úmitpen qarady ol.

— Munyńyzǵa derekti sheshý aıtý kıyn, — dedi Elızaveta Sergeevna júzine bir bolmashy jymıýdyń nyshany paıda bolyp.

— Siz ómir ýnıversıtetinen ótken adamsyz. Uzaq jylǵa sozylǵan pedagogtik ómirińizdiń ashysy men tushshysynan birdeı alyp túıgen mol tájirıbe jatyr... Sizge qatemdi kórsetedi, túzeýimen kómektesedi dep kelip otyrmyn.

— Ár bala birin-biri qaıtalamas qandaı dara bolsa, omy tárbıeleý jolynda tap bolǵan árbir kóńilsiz oqıǵada da sondaı erekshe syr jatatynyn bilmeısiz be!.. Birine-biri úılesetin adam júreginiń kiltin taýyp, qolda ustaýdan qıyn óner bar dep bilmeımin men. Al, qıynnyń qyry da, syry da kóp.

Oǵan daıyn jaýap izdeı kórmeńiz. Ózińiz izdep tabyńyz. Tájirıbe, mine, osyny aıtady.

— Tájirıbe emes, munyńyz teorıa bop ketti, — dep Jaqypbek kúlimsiredi.

— Tájirıbe men teorıa egiz bolsa, men qaıtpekpin.

— Men siz aıtqandardyń bárine de túsinemin. Ónerpazdyq oı, talap, is bolmaı, súıgen kásibimniń kúnshýaq shyńyna órleımin dep oılaǵan da jan emespin. Men bul jolǵa barymdy salamyn. Kerek bolsa, ómirimdi sarp etýge de ázirmin. Bul meniń armanym. Qıalmen emes, isimmen, qýanyshty, jemisti jarqyn eńbekpen jetemin degen armanym... Men sizge aýyr júkten taısalyp, ońaıǵa júgirgendikten kelgenim joq... Alǵashqy sátsizdigimniń keıbir syryn uǵyndyrar, talpynǵan oıymdy durystyqqa megzer dep kelgenmin. Siz qalaı degende de bul jóninde birdeńe deýge tıistisiz...

Qart muǵalıma Jaqypbekke oıly kózimen biraz qarap otyrdy da, óz sózin jańa arnaǵa sala bastady.

— Sizdiń talabyńyz oryndy-aq. Al, men klastaǵy qateńizdi oılasam da, taba almaı otyrmyn, Bári de zańdy, oryndy tárizdi. Ár jazýshy sıaqty, ár pedagogtiń de sabaq berýde óz stıli bolady. Stılińizden de pálendeı oǵash turǵan túrpilik kórmeımin... Meniń shamalaýymsha, sizdiń qateńiz mynaý ǵoı deımin... Al, munyń ózi kóbimizdiń basymyzda bar qatelik. Biz balaǵa bala dep qaraımyz da, artynan ózimiz sonyń zardabyn tartamyz. Ras, bala — sóz joq, bala. Onyń óz boıyna tán jaqsyly-jamandy qasıeti bar. Bul daýsyz. Biraq, «men úlkenmin, aqyldymyn, sen kishisiń — aqylsyzsyń» degen uǵymmen óziń tym bıikke qoıyp, kópti kórgendikke salyppyn, shákirtterdi ónermen alam, aqylgóı sózime eliktirip, óz sońymnan ertemin dep úmittený aldamysh oı, aǵat nıet ekenin ańǵara bermeımiz. Siz balalar salǵan jerden maǵan erip ketpedi, sheshilip sóılespedi, bul meniń muǵalimdik ónerimniń azdyǵy dep ózińizge kiná artasyz. Al, men: bul ónersizdigińizden týǵan sátsizdik emes, balalar jónindegi teris uǵymyńyzdan týǵan qate der edim... Eger siz ózińiz aıtqandaı sheber muǵalim bolsańyz, balalardy kelmeı jatyp sońyńyzdan ertip áketken bolar edim dep oılaısyz ba? Joq qatelesesiz!.. Olar sizdi buryn bilmeıtin, tanymaıtyn balalar. Tanymaǵanyna bala, siz oılaǵandaı, ónerli eken dep eligip úıirilip túse qalmaıdy jáne úırenbegen adamyna tosynnan-tosyn sheshilip syr aıta da bermeıdi. Ol ózi jaqsy bilgen, jaqsy kórgen, sengen adamyna ǵana syryn aıtady. Kórgen-bilgenin, oı-armanyn tek sol jaqyn adamyna jetkizýge asyǵady... Olaı bolsa, muǵalim eń aldymen, balaǵa ózin, óziniń dos ekenin tanyta bilýge umtylýy kerek. Al, balaǵa ózińniń dos ekenińdi uqtyrý, ónegesi bolyp alý-eń qıyn is...

Mine, mine, siz maǵan úlken oı saldyńyz. Aıtqandaryńyz, usaq, eleýsiz degen nárselerden eleýli is týatynyna kózimdi, kóp jańa oılarǵa megzegenin kórmeısiz be. Kóp, kóp, raqmet, — dep Jaqypbek qatty rıza bolǵandyǵyn bildirdi.

— Búgin ǵana alǵan álippesiniń ishindegi sýretterge qarap, manadan beri tórgi bólmede jalǵyz otyrǵan Natasha jalyǵyp, ketti me, qalaı, anasynyń qasyna keldi.

— Bul kisi soǵysta bolǵan ba? Meniń papamdy bilmeı me?- dep sybyrlady ol.

— Joq, bilmeıdi... Al, sen búgin tártip buzdyń qyzym.

— Mamasynyń ne jóninde aıtyp otyrǵanyn uqqan Natasha:

— Bilmeımin, meniń búgin uıqym kelmeıdi. Báribir, meniń jatýym kerek, — dedi de, qaıtadan tórgi bólmege uıyqtaýǵa ketti.

— Jatsa-tursa esinen ákesi ketpeıdi, kúnde keledi dep kútip júrgeni baıǵus bala, — dep qart muǵalıma Jaqypbekke qarap aqyryn kúrsindi.

— Elızaveta Sergeevna, — dep daýystady bireý tereze aldyna kelip.

— Bul kim?

— Menmin...

— Keldi! — dep qart muǵalıma qýanǵannan esikke júgirdi.

— «Aýdannan kep turǵanym osy. Bir jınalysty kútip kesh shyqtyq. Úıge de barmastan, týra sizge keldim» degen daýys estildi Jaqypbekke.

— Sen búgin kelmes dep qorqyp edim, jaradyń!

— Sizge ádeıi ýáde bergen soń, taǵat tappadym...

— Kóp-kóp raqmet! Qatty qýanttyń meni!

Qart muǵalıma bólmege birneshe hat, telegramma alyp kirdi.

— Osynyń bári bir ózińizge me? — dedi Jaqypbek shynymen tańdana.

— Kóp pe?

— Árıne, kóp.

— Búgin bir erekshe kún. Hatty asyǵa kútýimniń de, onyń kóp keletin de jóni bar.

— Ol kózildirigin kıip, telegrammalar men hattardy kezegimen asha bastady.

— Týǵan kúnińiz be edi?

— Joq, men úshin odan da qadirli kún.

— Adamnyń jeke basynda týǵan kúnnen basqa taǵy da qandaı mereke bolatynyn oılastyryp, esine túsire almaǵan Jaqypbek Elızaveta Sergeevnaǵa shynyn aıtty.

— Týǵan kúnnen basqa dástúrli merekeni men bile almaı otyrmyn. Meniń óz basymda odan artyq merekem joq.

— Olaı bolsa, myna hattardyń birin oqıyn. Sodan keıin ońaı túsinesiz.

Muǵalıma hattyń amandyq-saýlyqty suraǵan kirispesin qaldyryp, árirekten túsip oqydy.

...Elimizdiń batysynda soǵys órti lapyldap órship, jyrtqysh jaý orystyń qart qalasy Kıevti qanǵa boıap, taptap ótip, alyp Moskvaǵa umtylǵan surapyl kúnder eske túsedi. «Bári de maıdan úshin, bári de jeńis úshin!» degen otty ýranmen tastaı túıilgen halqymyzdyń qımyly eske túsedi. Keń baıtaq Otannyń kishkentaı túkpiri — ózimizdiń sol kúnderdegi aýyl eske túsedi. Biz, bir top jastar, jeti jyldyqty sol kúnderde bitirgenimizdi umytpaǵan bolarsyz. «Sender aq úrpek balapansha jańa ǵana qanattandyńdar. Naǵyz bilim de, jarqyn keleshek te alda. Soǵan talmaı talpynyńdar» degen sózińizdi de umytpaǵan bolarsyz. Sizdiń jaqsy tilegińizdi árqaısymyz ár tusqa júregimizdiń tereń túkpirinde saqtap áketpedik pe... Mine — soǵan segiz jyl!.. Eger umytsańyz sol kúngi top bolyp túsken eskertkish sýrettiń syrtyna qaraı qoıyńyz. Qaradyńyz ba, tústi me esińizge...»

Elızaveta Sergeevna ornynan turdy da, stoldyń tartpasynan bir sýret alyp, Jaqypbekke berdi.

— Syrtyndaǵy jazýdy oqyńyz.

— Sýret syrtyna mynadaı sóz jazylǵan edi:

«Qymbatty shákirtim! Sen mektep bitirip, jas túlekteı qıaǵa, ómir qıasyna kóterilip barasyń. Seniń qazirgi qaharly, keleshektegi jarqyn ómirińnen úlken úmit kútem! Analyq ystyq sezimmen ardaqty atyńdy júregimde qasıetpen saqtaımyn. Qart oqytýshyńdy sen de umytpa!.. Osydan segiz jyl ótkennen keıin (sol kezde sen ınstıtýtty bitirýge tıissiń ǵoı), 1949 jyly, 1 sentábr kúni ózińniń qaıda júrgenińdi, kim bolǵanyńdy jaqynda bolsań aýyzsha, alysta bolsań — hatpen habarla!»

Dorofeeva Elızaveta Sergeevna.

1941 jyl, 15 ıýl, Abaı atyndaǵy jeti jyldyq mektep.

— El basyna aýyr kún týǵan, 1941 qaterli jyly mektep bitirgen shákirtterime arnap edim muny. Mine, kórdińiz be, sol ýádeli kún de kelip qalypty... Endi túsindińiz be men úshin erekshe kún ekenin?..

Shamasy, sizden oqyp shyqqan shákirtter óziniń kim bolǵanyn habarlaýǵa kelisken kúnińiz boldy ǵoı bul.

Durys aıtasyz... Osy hatty jazyp otyrǵan shákirtim qazir Balqashta ınjener. Myna bir shákirtim Qaraǵandydan jazady, shahter. Mynaý Almatydan kelgen telegrammalar...

Múmkin, men biletin bireýler kezdesip qalar degen oımen Jaqypbek Almatydan degen telegrammalardyń adresine kóz qıyǵyn salyp edi, shynynda da, bir tanys famılıa ushyrasa ketti.

Bul Ásımadan kelgen telegramma edi...

Súıgen qyzy oıyna túsip, ári qart muǵalımanyń jemis berip kóktep jatqan eńbegi alystaǵy armandaı qyzyqtyryp, Jaqypbek Elızaveta Sergeevnaǵa oılana otyryp, til qatty.

Týǵan kúnnen de qadirli, eleýli kún osylaı bastaldy deńiz...

9

Jaqypbek búgin tipti erte oıanyp, jibek pıjamasyn kıe salyp tysqa shyqsa, tań jańa ǵana syz berip keledi eken. Qońyr aspan kókshil tartyp, aıqyndalyp, juldyzdar sırep qalypty. Tún qarańǵysy basqan shyǵystaǵy belester de boı kóterip, qaraýyta bastaǵan. Ońtústik jaq dóńestegi qyrmanǵa úıilgen astyq maıalary da qylań berip, kózge shalynady. Aýyl janyndaǵy aıdyn kól de uıqysynan oıanǵandaı beti tańdaılana bolmashy jybyrlap, synaptaı jaltyrap kórinedi.

Aýyl adamdary aıaqtaryn shıraq basyp, eńbek maıdanyna tus-tustan aǵylyp barady. Móńiregen sıyr, úrgen ıt, dabyrlaǵan adam, gúrildegen mashına daýystary birine-biri ushtasyp, azanǵy tymyq aýany jańǵyrta, alysqa ketip jatyr.

Aınalaǵa bir ret kóz jiberip etti de, Jaqypbek gımnastıkaǵa kiristi. Taza aýada keń keýdesin kere dem alyp, bulshyq etterin oınatyp, árli-berli kerile, shıyrshyq atqan oǵan anadaı jerde sıyr saýyp otyrǵan Toıtyq tańdana qarady: «Oı, toba-aı», azannan turyp alyp ózin-ózi osynsha nege azapqa salady eken!..

Úıde, túnde jastyqqa basy kesh tıse de, erte oıanyp, kózin bir ashyp, bir jumyp Kúderi jatyr. Jigittik belesten kárilikke asyp, uıqysy qasha bastaǵan ol, Jaqypbektiń túnde eki jaǵyna kezek aýdarylyp dóńbekship, uıyqtaı almaı shyqqanyn sezgen-di. «Bul nege mazasyzdandy? Toıtyq birdeme dep renjitip aldy ma?» degen oı kelip, kóńilshek basy taǵat taýyp jata almaı, tysqa ol da shyqty.

— Nege munsha erte turdyń? — dedi ol Jaqypbektiń qasyna kelip.

— Erte emes qoı, aqsaqal.

— Qaıdan erte bolmasyn, tegi ádettengensiń ǵoı.

— Ol jaǵy da bar. Oqyp júrgenimizde budan da erte turatyn kezderimiz bolatyn...

Shynynda da, Jaqypbek kóbine sabaqty ylǵı erte turyp alyp oqıtyn. Bul onyń ádetine aınalyp ketkendigi sondaı, tipti, sabaq oqymaǵan kúnderdiń ózinde de ol eleń-alańda tósekten turyp ketetin. Búgin sol daǵdyly ádetinen de erterek turdy. Munyń ózinshe sebebi de bar edi: alǵashqy sabaq sátsiz boldy. Oqý jumysyn basqarýshy dep atalǵanymen áli bul salada eshqandaı jumys ta isteı alǵan joq. Al, aýyl ómirine úńilse, bul basqarysyp otyrǵan mektep kóńilge qobaljý salady. Aýyl tirshiligi qaryshtap ilgeri ketken, mektep bir orynda qalyp qoıǵan. Ortanyń osy ósken tilegine sáıkes mektepte álde ne isteý kerek sıaqty. Biraq ne isteý kerek? Jumysty neden bastaý kerek? Buǵan múdiredi.

Bul jaıǵa qanǵan Kúderi ezý tartty.

— Qaıran, jastyq shirkin-aı, ne oılatpaısyń!

— Nege olaı deısiz?

— Jastyq shaqta, adam tátti armanǵa qandaı qumar. Sen de sol jastyqtyń býymen mektep degen uǵymnyń ózin de bútindeı jańǵyrtyp jibersek deısiń ǵoı...

— Joq, ózińiz oılańyzshy, aýyl tirshiligi aıtyp jetkizgisiz jańa satyǵa órlep ketken. Al mektep bolsa, baıaǵy bir belgili sarynnan uzap eshqaıda barmaǵan. Ol sol qalpynda qashanǵy qala bermek? Búıte berse ári-beriden soń bizdiń aýylymyzǵa ózi bóget bolmaı ma?..

Kúderi Jaqypbektiń bul sózine jóndi qulaq qoımaı selqos tyńdady. «Qıaldaǵan jaqsy -aq, tek sonyń ómirmen qabyssyn, áıtpese bosqa ábigerleıdi» dep sózderin murnynyń astynan shyǵara bir kúbir etti de, úıge kirip ketti.

«Bul ne degen paryqsyz jan? Qınala tolǵanbaı, ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońbaı, aldyna bıik maqsat koımaı, qalaısha búıtip qyzmet isteýge bolady? Túsinbeımin!» dep oılady Jaqypbek.

Mektepke de ol búgin osy kóńilsiz oımen keldi. Onyń kabınettegi qońyr shkafqa kózi túsýi muń eken, qabaǵy burynǵysynan jaman jabylyp ketti: keshe úı sypyrýshyǵa ózi osy shkaf jaıynda ádeıilep tapsyrma bergen edi. Amal qansha, onysy oryndalmaǵan. Dál keshegi shań basqan qalpynda, sury qashqan qońyr shkaf júdeý tartyp áli tur. Aınalasy jınaqty turmasa kóńili kónshimeıtin jáne basy artyq esh nárse bolmaı ár zattyń óz ornynda bolýyn unatatyn onyń ádeti edi. Kabınet ishiniń tap-taza bop, jaınap turmaǵanyna kádimgideı kóńili alańdap, tize búkpesten, korıdorǵa shyqty da, eden sypyryp júrgen áıeldiń qasyna bardy.

— Jeńgeı, shań súrtetin shúberegińiz bar ma?

— Áıel Jaqypbektiń betine tańdana qarady.

— Ony qaıtesiz?

— Shkaf súrtýge kerek edi.

— Betim-aý, ol ne degenińiz, men súrtem ǵoı.

— Siz súrtpeıtin kórinesiz.

Klastardyń edenin jýam dep qolym tımep edi, — dep úı sypyrýshy aqtala sóılep, óz kinásin ótemek bolyp, dereý iske kiristi. Ol shkaftyń ústindegi, aınalasyndaǵy tozańdy dymqyl shúberekpen táptishtep súrtkennen keıin stol mańyn, burysh-buryshty kózimen jiti súzip shyqty. «Endi qylaý joq shyǵar» degendeı senimdi pishinmen Jaqypbekke burylyp:

— Qaınym, ekinshi ret mundaı salaqtyq bolmaıdy, — dep shyǵyp ketti.

Áýelde salaqtyq jasasa da, úı sypyrýshynyń óz kemshiligin tez ańǵaryp, uıala moıyndaýy, sózge qulaq qoıǵyshtyǵy Jaqypbekke birden áser etti. «Mine, bul jaqsy qasıet» dep oılady ol. Áıtse de, súısiný uzaqqa barmady, taǵy bir oqıǵa kóldeneńnen kez bolyp, qabaǵy onyń qaıta jabyldy. Bul renjis tarıhtan sabaq berýshi Jaýynbaevtyń alqam-salqam bolyp kelýinen týyp ketti. Kabınetke shý dep kirgennen-aq Jaqypbek odan kózin almaı, bas-aıaǵyna damylsyz qarap, áldene aıtqysy kelgendeı oqtala túsip, toqtala berdi. Árqashan da moınyn tómen salbyratyp, eki ıyǵyn joǵary shyǵaryp, qonaqtaǵan qustaı buıyǵyp, adam betine týra qaramaı, qunysyp otyratyn Batyrbaı Jaqypbektiń qaraǵyshtaı bergenin sezdi bilem, ózinen-ózi yńǵaısyzdanyp, kózin bir jerge toqtatpaı jypylyqqa basty.

— Keshirińiz, Jaýynbaev joldas, sizdiń úı-jamaǵatyńyz bar ǵoı, á?

— Kelinińiz bar.

Elýdiń ishindegi adamnyń jap-jas Jaqypbekke «keliniń» degenine otyrǵan muǵalimder dý kúlisti. Batyrbaı jurttyń nege kúlgenin alǵashqy kezde uqpasa da, artynan sezip:

— Jasy kishi bolsa da, joly úlken bolǵan soń aıtam da, oǵan nesin kúlesińder, — dep qaldy.

— Keshe bir nárseni sizdiń esińizge salǵam edim. Eskermepsiz, — dedi Jaqypbek oǵan.

— Sizdiń maǵan ne degenińiz esimde joq.

— Men sizge týra aıtpasam da, qulaq qaǵys etip edim. Ańǵarmaǵan boldyńyz ǵoı.

Anaý úndemedi.

Jaqypbek ornynan turyp, Jaýynbaevtyń qasyna keldi de, basqalar estimesin degendeı kúbir etip:

— Ústi-basyńyzǵa kóńil bólgenińiz jón bolar edi, — dedi.

— Ústi-basyma ne bolypty? — dedi minezi shálkes Batyrbaı shamdanyp.

— Siz kóńilińizge almańyz, Jaýynbaev joldas, jaǵańyz kir, ári galstýk baılamapsyz! Bul qalpyńyzben klasqa kirý qolaısyz ǵoı.

Ózi týraly bireý birdeńe aıtsa, dereý tynysy tarylyp, qany qaınap qoıa beretin Batyrbaıdyń boıyndaǵy bir em qonbas aýrýy edi. Jaqypbektiń dostyq kóńilmen aıtqan jańaǵy sózin de ol keselmen qabyldap, «maǵan ádeıi tıisý, abyroıymdy tógý» dep jorydy.

— Kóılekti kúnde aýystyratyn kıimge baı emespin, shyraq... — dedi ol ádeıi janjal izdegendeı tuldanyp.

Jaqypbek buǵan da daýys kótermedi:

— Barmen bazar etip, ústi taza ustaýǵa bolady ǵoı.

— Ne qylar deısiń, osy qalpymyzben de sabaq berip kelgenbiz.

Batyrbaıdyń órshı túsken myna qıastyǵy manadan beri ózin azar ustap otyrǵan Jaqypbektiń sabyryna shoq tastady. Betine ashýdyń qany soǵyp:

— Buryn berip kelseńiz, budan bylaı bermeıtin bolasyz. Uqtyńyz ba? — dedi ol zilmen.

Jaýynbaevtyń úni óshti. Eshkim tis jaryp esh nárse demeı, kabınet ishinde bir ańyrý paıda boldy. Mundaı buıryq raıǵa qulaqtary úırenbegen muǵalimderge jańa kelgen áriptestiń sózi tosyn bop estildi. Tynyshtyqty Jaqypbek ózi buzdy.

— Eger adam tárbıeleýdi shyn oılasańyz, jón sózge shamdanbaı, ózińizdi tártipke salyńyz!

Batyrbaı únsiz sazaryp biraz otyrdy da, kepkasyn qolyna alyp shyǵa jóneldi. Sol betinde ol kúıip-pisip Kúderige bardy.

— Aqsaqal-aý, myna zavýchyn bas jaryp, kóz shyǵaryp barady. Mektepti kazarmaǵa aınaldyrmaq... Kóp aldynda bas salyp tildep, aptarıhamdy túsirdi.

Birine biri baılanyssyz, uǵymsyz aıtylǵan Batyrbaı sózine erkin túsine almaǵan Kúderi mán-jaıdy ózi surap baryp áreń qandy. Ol Jaqypbekti shaqyrtyp aldy.

— Jaýynbaev joldas saǵan renjip kelip otyr.

— Bul joldasqa men de qatty renjidim.

Kúderi Batyrbaıǵa buryldy.

— Jaraıdy, búginnen soń kóılegińdi durystap kıip kel.

Muny ol kúlkili pishinmen ázilge shaptyryp aıtty. Muǵalimderdiń júris-turysyna, syrtqy pishinine dırektordyń mán bermeı, áńgimeni jeńil-jelpige aınaldyrýyna Jaqypbek ishteı narazy boldy. Onysyn jasyrǵan joq.

— Bul oıynshyq másele emes, óte mańyzdy másele, áńgime Jaýynbaev joldastyń kóıleginde emes, muǵalimniń mádenıetinde bolyp otyr. Eger bizdiń muǵalimderimiz ózin qalaı bolsa solaı ustap, klasqa baryp mádenıet jóninde ýaǵyz aıtsa, kim tyńdamaq. Balaǵa ondaı jelbýaz sózdiń qandaı quny bolmaq?!

— Onyń bylaıynsha durys...

Kúderi Batyrbaıǵa kete ber dep ymdady.

— Bizder, talap ári oryndy, ári oryndalatyn bolsyn dep úıretpeımiz be? Sen tym qatty ketkensiń. Aıqaı-shý kótermeı-aq ózine ońasha aıtýǵa bolatyn edi ǵoı. Solaı emes pe?

— Aıttym, elemedi.

— Elemedi dep muǵalimniń bedelin túsirý qalaı bolady.

— Bedeldi qoldan jasaýǵa bolmaıdy. Shyn bedel bar da, jalǵan bedel bar. Bul ekeýiniń arasyna qashan da shek qoıylady. Siz maǵan sol jalǵan bedeldi usynyp otyrsyz. Al, jalǵan bedel jaqsy ataq ápermeıdi. Men siz aıtqandaı, muǵalimniń bedelin túsirdim demeımin. Qaıta bedelin kóterýdiń amalyn qarastyrdym dep bilemin...

— Bolmashy nárselerge tús sýytpaı uǵysa jumys istegenimiz durys bolar...

— Meniń muǵalimge qoıǵan oryndy talabymdy bolmashy nárse dep sonyń óz kózinshe aıaqasty ótkenińizge men narazymyn...

Kabınetke demigip zavhoz kirip keldi. Ol sálemdesýdi asyǵyp júrip umytyp ketti me, álde óziniń ádeti me, Kúderiniń aldyna tónip:

— Qurtatyn boldy ǵoı, bul tegi... Sirá, shara qoldanyla ma, joq pa? — dep taýsyla sóılep otyra ketti.

— Jaı ma?

— Tórt kún boldy, kolhozdyń qaıyǵy joq...

Jaısyz birdeńe bolǵan eken dep oılap qalǵan Kúderi de, Jaqypbek te shydaı almaı kúlip jiberdi.

— Ony bizge ne qyl deısiz?

— Ne qyl deıin, taptyryp berińizder. Urym — sizderdiń jumysshylaryńyz. Túnde óz kózimmen kórdim. Qarańǵyny paıdalanyp ustatpaı ketti.

Baımurat aıtyp turǵan joǵalǵan qaıyqtyń tarıhyna onyń, óz balasy Sapar ortaq edi.

Sapardyń súıetin eki nársesi bar-dy. Birinshisi — kógershin ushyrý da, ekinshisi — kól betinde qaıyqpen júzý bolatyn. Alǵashqysy ońaı bolsa da, sońǵysyna qoly kóp jete bermeıtin. Óıtkeni, kolhoz menshigindegi 3 — 4 qaıyq eresek adamdardan bosamaıtyn, bosaı qalǵan kúnniń ózinde balasynyp eshkim oǵam bere qoımaıtyn. Búıtip júrip qaıyqqa qoly emin-erkin jetpesin bilip, Sapar ne de bolsa, basqasha bir tirlik isteýge kirisken. Ol birinshi sentábrge qaraǵan túni ala-kóleńkemen turyp alyp, eshkimniń kózine shalynbaı, kólge kelgen. Kól jaǵasynda baılaýly turǵan úsh qaıyqtyń bireýin sheship alǵan da, qamys arasyna aparyp jasyryp, sodan soń eshteńe kórmegen kisideı úıine kelip typ-tynysh jatyp qalǵan. Onyń Seıtenge aıtamyn dep qos kógershinge satqan qyzyǵy da, alǵashqyda odan qyzǵanamyn dep sabaqtan qalyp qoıýynyń sebebi de osy bolatyn.

Seıtendi qasyna alyp, sol qaıyqpen eki-úsh kún saıran salǵan Sapar keshe qyzyǵynyń shet-jaǵasyn Bektaıǵa da sezdirip, odan da bir qarmaq, bir kógershindik aqsha qaǵyp aldy. Ymyrt jabyla oǵan kelmek bolyp ýáde berdi. Sol ýádesi boıynsha Seıten ekeýi qas qaraıǵan kezde Bektaıdyń úıine bet qoıdy. Aýla ishinde jyltyrap janǵan sham kórindi. Shamnyń janynda Banýdyń sheshesi Aqyq pen Kúderiniń kempiri Toıtyq shaı iship otyr eken.

— Eshqaıda barmaısyń. Baımurattyń tentek balasyna erem dep óziń múlde jaman bolyp barasyń, — degen Aqyq báıbisheniń daýsyn estip, mynalar toqtaı qaldy.

— Búginshe ǵana, ájetaı...

— Qaıda barasyń jeti túnde?..

— Bir jerge baram da kelem.

Aqyq shesheı daýysyn kóterýdi qoıyp, jaılap sóıledi.

— Aqylsyz bolma, balam, ájeńniń tilin al, erme oǵan, seni ol kórgensizdikke úıretedi... Odan da tórgi úıge bar da, sabaǵyńdy oqy.

Bektaı ne isterin bilmeı, jylamsyrap úıge kirip ketti.

— Oı, jasyq! — dedi Sapar kúbirlep.

— Mundaı beıbastaq balany kim kórgen, — dedi Aqyq shaıyn urttap qoıyp, — Bektaıjanǵa kúni-túni damyl bermeıtin boldy.

— Sapar óz aty atalǵan saıyn demin ishine tartyp tyńdady.

— Áńgimeni qozdyrǵysy keldi bilem, manadan beri shaıdy únsiz simirip otyrǵan Toıtyq ta sózge aralasty.

— Áı deıtin áje qoı deıtin qoja joq bolǵan soń súıtedi de onyń ákesin sen jaqsy bilmeısiń ǵoı, kóńilshek, elpildegen bir bıshara. Odan balaǵa qandaı tálim bolady.

— Nesıe sózge joq Aqyq Toıtyqqa «solaı ma» dep te emeýrin jasamastan, óz pikirin tomaǵa-tuıyq qaldyryp, basqa bir jaılardy aıtyp ketti. Biraq bir jelpinse uzaqqa silteıtin Toıtyq sóz tizginin óz qolynan shyǵarǵysy kelmedi, qalaǵan taqyrybyna qaıtyp soqty.

— Bala tárbıesi qıyn ǵoı. Qyzymyz esin bilip, erjetse de qalaı bop qaldy dep osy kúnge deıin mazasyzdanyp júremiz.

— Mazasyzdanyp qaıtemiz. Oqyttyq, tárbıeledik, ósirdik,ólerin bilmese, endigi obaldary ózderine. Biz solardyń sońynan kúzetip júremiz be.

— Toıtyq buǵan maqtanysh sezim kórsetti.

Shúkirshilik etemin. Ózim jaman bolsam da, qyzym teń qurbylarynan kem qalǵan joq. Onyń oqyp júrgen mektebi ilimniń eń sarqylar jeri desedi ǵoı...

— Oqyǵan jasqa bilimniń esigi keń ashyldy ǵoı bul zamanda, — dep sonaý alysta izsiz, buldyr bolyp qalǵan óziniń jastyq shaǵyn eske túsirgendeı, Aqyq aqyryn kúrsindi.

— Banýdyń oqýy bizdiń Ásımalarǵa qaraǵanda az bolsa kerek,-dep Toıtyq-bir jaǵynan suraǵansyp, ekinshi jaǵynan qyzynyń bilimi joǵary ekenin anǵartyp ótti.

— Aǵasy tiri bolǵanda oqıtyn edi ǵoı janym, — dep Aqyq shesheı maıdanda qaza tapqan balasyn (Bektaıdyń ákesin) esine ala muńaıa sóıledi.

Óz qyzynyń bilimi artyqtyǵyn Aqyqqa ańǵartqan soń Toıtyq bul jónindegi áńgimeni sozbady.

— Jańa Ásımajannan hat aldyq. Syry bar hat. «...Ózi oqyǵan bolsa da, úı ishi ómirden kenje qalǵan, jaısyz eken demesin. Qoldaryńda jatqan adam aldynda ózderińdi jınaqy ustańdar» depti. Uǵyp otyrsyń ba, Aqyq aqyldym meniń juqalaı aıtyp, bárin jetkizip otyr.

Aqyqqa qyz sózinen pálendeı sezikti eshteńe ańǵarylmaıdy. Toıtyq aıtqandaı basqa maǵyna da uǵylmaıdy. Astarsyz kádimgi týra aıtylǵan sóz, tanysy aldynda óz úıi úshin uıalǵysy kelmegen adamnyń aıtatyn tabıǵı sózi.

Toıtyq Aqyqtyń jaýap qatpaǵanyna moıymady.

— Qalaı dep oılaısyń, Jaqypbek jaqsy bala emes pe? Aqyldy, ádepti, qyzdaı syzylyp turady. Ózi jalǵyzbasty kórinedi, — dep bir qoıdy.

Toıtyq sózi oıǵa túrtki boldy. Bul oıy «qandaı adamǵa kez bolar eken meniń Banýym» degennen bastalyp onyń keleshegin keńinen sholyp ketti. Turmysqa shyǵady, óz aldyna úı bolady, múmkin, sonda Toıtyqtyń qyzy oqyp júrgen aıtýly mektepke ol da túser. Joq, bul múmkin emes, dep oılady sodan soń ol, — balaly-shaǵaly bolmaı ma, qaıtyp oqysyn. Osy oı alǵashqyda jaısyz bop bilinip, Aqyqty mazalasa da, artynan tátti shyrynǵa aınalyp, kórmek sezim joq boldy. «Bóbek, jas ıis qandaı tátti, qandaı qyzyq! Oqymasa oqymasyn, qudaı ylaıymda soǵan jetkizsin!»

Kútpegen jerden týyp ketken osyndaı oıyn ári qolapaısyz, ári kúlkili kórip Aqyq: «Aljyǵanmyn ǵoı tegi áldeqaıdaǵy bir oılar túskenin qarashy» dep edi, aıtylǵannyń bárin de bilgisi kelip turatyn Toıtyq osy joly bul sózdi qazbalamady. Ol ózi de qyzy jaıynda bir tátti qıaldyń qushaǵynda edi, ańǵarmady.

Eki kempir osylaısha áńgimelesip otyrǵanda Sapar men Seıten oryndarynan jaılap turyp ketti de, tereze aldyna bardy.

— Bektaı, áı Bektaı!

Bektaı tereze aldyna keldi.

— Júr, tez! — dep sybyrlady Sapar.

— Ájem ursady!

— Terezeden shyǵyp ket, ájeń bilmeıdi.

Bektaı batyly barmaı, biraz kúıbijiktep turyp edi, analar jeme-jemge alyp, bolmady.

...Úsheýi ońtústikke qarap tartty.

— Shynyńdy aıtshy, — dedi Bektaı Saparǵa jolshybaı, — jańa muǵalimnen yǵyp júretin bolypsyń ǵoı óziń.

— Tapqan ekensiń qorqaqty, men sender deımisiń.

Áneýgi dostyq jaıynda aıtqanyn Sapar taǵy da betke basa ma dep oılap, Seıten «qoı» degendi sezdirip Bektaıdyń jeńinen tartyl qaldy. Olar poselke syrtyndaǵy kólge keldi. Jaǵalaýy oıdym-oıdym qamysty, ortalyǵy jalańash dóńgelek kól aı jaryǵymen jaltyrap, móldirep jatyr. Aınaladaǵy ásemdik: jasyl jaǵalaý, buıra basty tóbeler, jaqpar-jaqpar jartastar tún qarańǵysyn aıqara jamylyp, kúndizgi kúlli sulý kórkin jasyryp, melshıip qalǵan.

Sapar joldastaryna buryldy.

— Sheshinińder!

— Sheshinip ne qylamyz? — dep surady Bektaı.

— Anaý qamysqa deıin júzip baramyz.

— Joq, sý sýyq. Men túspeımin.

— Sen she? — dep Sapar Seıtenge qarady.

Onyń da júni jyǵylyp, moınyna sý quıylyp turǵandy.

Áıtkenmen, túspeımin dese, Sapardyń qoıan júreksiń degeli turǵanynan ımenip, syr bermeı baqty.

— Men daıynmyn!

Qansha batyldanyp aıtamyn dese de, onyń daýsy titirep shyqty.

Daıyn bolsań, sheshin!

— Seıten amalsyz kúıbijikke basty.

Buryn mundaıda óz artyqshylyǵyn kórsetpese kóńili kónshimeıtin Sapar tap osy arada qasaryspady.

— Jaraıdy, úreıleriń ushpaı-aq qoısyn, men senderdi ádeıi synaıyn dep aıtyp edim. Ózim-aq baramyn, — dedi de, sheshinip kólge qoıyp ketti ol.

— Ishsha-aı, — dedi Bektaı sýyq sýǵa ózi túskendeı bolyp denesi túrshigip.

— Sapar keýdesin kóterip, eki qaryn kere, kezek-kezek qulash siltep, qalyń shoq qamysqa qaraı tartyp barady. Myna ekeýi jaǵada odan kóz almaı, únsiz, dybyssyz, telmire qarap qalǵan. Qarasy barǵan saıyn kishireıe munartyp, Sapar birte-birte alystap ketti.

Qaıda barady eı bul? — dedi Bektaı álden ýaqyttan keıin Seıtenge til qatyp. Qaıyq ákeledi... Ol ne qylǵan qaıyq?.. Jańa shoq qamysqa kirip joq bolǵan Sapar osy kezde aıdynda qarań ete tústi. Ol qaıyqpen shyqty.

— Qane, meniń kıimimdi áperińder de, ózderiń dereý otyryńdar, — dep Sapar qaıyqty jaǵaǵa tiredi.

— Ana ekeýi kıimdi ala-sala qaıyqqa qondy.

— Tisińnen shyǵýshy bolmasyn! Kún saıyn túnde bir mezgil syrǵytyp turamyz, — dedi Sapar Bektaıǵa qarap.

— Ol qalaı? Tek búginshe ǵana emes pe? Erteń ornyna qoımaımyz ba? — dedi Bektaı.

— Tyǵyp qoımasań qolyńa kúnde-kúnde qaıyq túse bere me.

— Oı, bul urlyq bolady, jaramaıdy!..

— Jaramasa, tús, — dedi Sapar oǵan shuqshıa tóne qalyp. Bektaı sasaıyn dedi. Onyń aýzyna túsken sóz «Apama aıtam» boldy.

— Apańa aıtasyń ba, joq pa? — dedi Sapar sýǵa laqtyrǵaly turǵan adamsha ony tý syrtynan qapsyra qushaqtap.

Bektaıdyń daýsy qysylyp shyqty.

— Aıtpaımyn!

— Pıonerlik sózim de!

— Shyn pıonerlik sózim!

— Endeshe, bopty. — dep Sapar saq-saq kúlip, endi jaǵdaıdy túsindirdi.

— Keme kapıtany, eki bastan, menmin. Sen Seıten ekeýiń jaýynger kómekshimsińder... Kómemizdiń joly — mynaý aralyq bolady. Anaý ortalyqtaǵy ashyq alańǵa jaqyndamaýymyz kerek. Ol ara óte qaýipti. Kózge túsip qalýymyz múmkin. Uqtyń ba?

— Uqtym!

— Uqsań, rúlge otyr. Saparymyzdy bastaımyz. Dybys shyqpasyn! Sýdy shalpyldatý bolmasyn! Únsiz jyljyp otyryp, qamys arasymen tústikten shyǵamyz. Odan soń keıin qaıtamyz. Búgingi joryq sonymen aıaqtalady.

Qaıyq syrǵyp kelip qalyń qamysqa tireldi. Bul tústiktegi jaǵalaý edi.

— Merzimdi jerge jettik. Kemeni keıin bur, — dep komanda berdi Sapar.

Qaıyq kilt burylyp, ortaǵa qaraı jóneldi.

— Áı, toqtańdar! — degen daýys shyqty osy kezde.

— Tez, tez! — dep sybyrlady Sapar eskishti dereý óz qolyna alyp.

— Zavých! — dedi Sapar kúbirlep.

— Joq, ol emes, seniń kókeń sıaqty, — dedi Seıten.

— Joq, sol!

— Áı...

Sodan keıingi sózdi balalar estimedi, estýge murshalary da kelmedi. Aı-shaıǵa qaramastan úsheýi úsh jaqtan esip, qamystyń tasasyna kirip joq boldy.

— Biz ekenimizdi tanyǵan bolar? — dedi Bektaı úreılenip.

— Menińshe, tanyǵan joq, — dedi Sapar.

— Eger bilse, masqara boldyq! — dedi Seıten...

* * *

— ...Anyq bizdiń oqýshylar alǵan bolsa qaıyq erteń qolyńyzǵa tıedi, — dedi Jaqypbek.

«Siz ne aıtasyz» degendeı Baımurat Kúderige buryldy.

— Iá, eshqandaı qam jeme, qaıta ber. Biz taptyrtyp beremiz.

— Taptyrtyp beremiz deımiz, alǵan bala aıta qoısa jarady ǵoı, — dedi Kúderi zavhoz ketken soń Jaqypbekke ózinen-ózi shúbálanyp.

— Aıtýǵa tıis.

Jaqypbek 6 «a» klasynyń tabaldyryǵynan attaǵanda, qaıyq oqıǵasyn taǵy bir esine túsirip, zavhoz aıtqan úsheýi, múmkin, osy klasta otyrmaǵanyn kim bilsin degendeı, ár balanyń júzine kóz tastap, oılana qarap ótti. Júz de, kóz de esh nárse aıtpady. Barlyq kóz qarsy qadalmaı, jasqana jaltaryp, tómen qarap qala berdi.

Sodan keıin bul oıy: «múmkin, basqa klastyń balalary ma eken» degen shúbáli oımen almasty. Áıtkenmen qaıyq jóninde suraýdy durys kórdi.

— Men senderden bir nárse suramaqshymyn...

Balalar «ol ne eken» degendeı yntyǵa qulaq túrdi.

— Úsh bala kolhozdyń qaıyǵyn jasyryp, ornyna qoımaı keledi. Mine, búgin tórt kún. Sol kim? Kórgenderiń bar ma? Eger balalyq etip alyp, aıtpaı júrgender bolsa, moıyndaýy qajet.

Kim ornynan qozǵalar eken degendeı, ol klasta otyrǵandarǵa úmittene kóz tikti. Eshkim selt etpedi.

— Nege úndemeısińder?

— Bilmeımiz, áıtpese aıtar edik» degendeı qara kózder jaýtańdap, muǵalimge qıyla qaraıdy. Sol kóp tolqynǵa Seıten men Bektaı kózderi de toǵysyp, búkken syrdy bildirmeı jasyrynady. Biraq, sender jasyrǵanmen men jasyra almaımyn degendeı ekeýiniń de júrekteri dúrs-dúrs soǵady. Ekeýi de qatty qysylyp, partamen parta bolyp, aınalasyna da burylýǵa batyly barmaı, esi shyqty.

Sapar háli bulardan da aýyr edi. Ol qansha syr bermeı sazarǵanymen, eki kózin álsin-álsin jypylyqtatyp, qıyn qyspaqta qalǵandaı aýyr qınalysqa túsken-di. Oǵan: «Men dep aıtyp salsam ba eken» degen bir oı kelip ketti de, munyń aıaǵy taǵy janjalǵa soǵady ǵoı, búldirip alarmyn dep toqtalyp qaldy.

«Jaqsy, sabaq bastaımyn. Kórseńder ıakı sezseńder, aıtarsyńdar», degen Jaqypbek sózi eńsesin túsirip, tóbelerinen zil bop basqan aýyr júkti úsheýinen de syryp tastaǵandaı bolyp, boılaryn jeńildetip jiberdi.

Jaqypbek búgin 6-klasqa arnalǵan ádebıet oqý kitaby boıynsha sabaq ótkizýge tıisti edi. Biraq, olaı etpeı, programmada kórsetilmegen, Egorka degen bala týraly jazylǵan bir áńgimeni oqyp taldaýdy uıǵardy. Onyń oqýy balalarǵa qatty, áser etti. Oqyǵan emes, ózi kórgenin baıandap otyrǵandaı, óte uǵymdy boldy. Egorka qaıyrlap qalǵan jaıyndy kórip úlkenderge habarlaıdy, bári jıylyp balyqty ustaıdy. Úlkender mol úlesti balaǵa usynady. Ol almaı, kolhozdyń ashanasyna beredi. Balanyń sosıalısik ortaq múddege degen kózqarasyn, kollektıvke degen súıispenshiligin, sanaly qýanyshyn sheber tolǵaıtyn osy qysqa áńgime klasta otyrǵan balalarǵa túgel derlik unady. Jas búldirshinder odan óz beınelerin kórdi. Onyń ornynda bolsaq, biz de súıter edik degen sezim kóbiniń-aq basyna keldi.

Jaqypbek áńgimeni taldaýǵa balalardy túgel qatystyrýdy kózdedi. Munysy óte sátti bolyp shyqty. Sóz bolyp otyrǵan jaǵdaı tanys másele, úırenshikti oqıǵa bolǵandyqtan ári shyndyq kóńilde saırap turǵandyqtan, balalar talqyǵa qyzý aralasyp, árqaısysy óz pikirin aıtyp bakty. Olar birine-biri suraý qoıyp, qyza-qyza talasqa kóship, qysylyp -qymtyrylmaı, oıdaǵylaryn erkin aǵytty. Manadan beri talqyǵa aralaspaı, enjar tyńdap otyrǵan Sapar da bir sózdiń ıininde óz pikirin aıtyp saldy. Egorkanyń isi bárimizge ónege degen Jarqynǵa ol qarsy shyqty. Ónege erlikte, al munda eshqandaı erlik joq dedi ol. Sapar dese juldyzy qarsy Jarqyn sabaqqa odan áldeqaıda ozyq edi. Ózinen osal Sapardy jekpe-jekke ózi tilenip urynǵanyna ol raqattanyp ketti.

— Eger bir úlken oljaǵa kenelseń, sen qaıter ediń? Óziń alar ma ediń, kolhozǵa berer me ediń! Áýeli osyǵan jaýap bershi, — dedi ol Sapardyń názik jerine jarmasyp.

Egeske jany qumar Sapar berilmeı:

— Sen óziń qaıter ediń? — dep qarsy suraq qoıdy oǵan.

— Men, árıne, kolhozǵa berer edim.

Suraqqa dereý Jaqypbek aralasty.

— Óziń almaı, ne úshin kolhozǵa beresiń, osyny asha ket, Jarqyn.

Jarqyn kúmiljip qaldy. Muny kórip Áıten qolyn kóterdi...

— Al, aıta ǵoı...

— Jalǵyz Jarqynda bolǵannyń kimge paıdasy bar. Al, kolhozda bolsa, bárimizge ortaq.

— Áıten durys aıtady. Kolhozdyń qory kóbeıe berse, bizdiń turmysymyz jaqsara beredi. Solaı emes pe?

— Solaı, solaı, — dep balalar shý ete tústi.

Sóz aralasyp, Jarqynnyń suraǵynan ońaı qutylyp kettim dep otyrǵan Sapardyń joly bolmady. Jarqyn oǵan qaıtyp oraldy:

— Sen jaýaptan tartynba, shynyńdy aıt!

— Klass túgel Saparǵa qarady.

— Sen, árıne, óziń alar ediń, — dep sybyrlady janynda otyrǵan Seıten oǵan.

— Sapar qysylaıyn dedi. Jaltarýǵa bolmady. Onysyn Seıten sezip otyr. Muǵalimnen ımengenińnen sen ótirik aıttyń dep ol shyǵa sala kúlýi haq. Osyny oılaǵan ol:

— Men ózim alar edim, — dedi.

Balalar dý kúlisti. Olarǵa bul sóz múlde sóket bolyp kórindi. Bireýler: «dúnıequmar», endi bireýler: «sarań», «sanasyz» mysqyldaıdy. Aqyryn aıtylǵan barlyq sóz Saparǵa ap aıqyn estilip, shanshýdaı qadalyp barady. Buryn klasta balalar arasynda, ózin ózgeshe bıik sanaıtyn onyń dál osy arada birinshi ret saǵy syndy. Egesken Jarqyn boı teńestirý bylaı tursyn, oǵan joǵarydan qarap, mensinbeı álgiden de tosyn suraqtarǵa jyǵyp, jurt kózine jeksuryn etip syqaqtaıdy. Ony qostap basqalar da muny ajýalaıdy. Olarǵa munyń nıeti oǵash, ersi, sóleket kórinedi. Klasta men, qojamyn dep bir ózin myńǵa balap júrgen onyń kózge shyqqan súıeldeı jeke qalýy boıyna úlken min bolyp, namysqa tıdi. Kútpegen jerde batyldyǵyn kórsetemin dep, osaldyǵyn ańǵartty. Oǵan serik te az bop shyqty. Dosy Seıten de qyzaryp, eshteńe deı almaı, aınalaǵa qorǵana jaltaqtaıdy. Al, Bektaı eki kózi jypylyqtap, áldenege ókingendeı, kóńilsiz, solǵyn, músápirsip qalǵan. Al, anaý muǵalim ǵoı aıyzy qanyp otyr!

Osy sıaqty neshe túrli yzaly oılar kelip, ne isterin bilmeı, ishteı býlyǵyp otyrǵan Saparǵa arashashy da sol muǵalim boldy.

— Sender kúlmeńder, — dedi ol balalarǵa, — Sapar yńǵaısyz bolsa da, shynyn aıtty. Al, shyndyqty taısalmaı aıtý da erlik. Ras, ol bizdiń ómirdiń tamasha syrlaryn jete uǵa almaı kelgen. Oqa emes, áli-aq túsinedi, bizshe oılaıtyn bolady, kemshiligin de joıady. Ol emdeletin dert. Al, qorqaqtyq, eki júzdilik em qonbaıtyn qaýipti aýrý — mine, solar...

— Men qorqaq bolsam, ótirik aıta salǵan bolar edim. Onda tipti jalǵyzsyramas ta edim! Biraq, men ony óz boıyma ar kórmedim be! Sony baǵalaǵan mynaý muǵalim qandaı ádil ıdam! — dedi Sapar mektepten shyqqan soń Seıten men Bektaıǵa.

— Olar úndemedi.

— Nege úndemeısińder?

— Joq, biz túk te batyr emespiz. Muǵalim ony bilmeıdi, — dedi Bektaı.

— Bizin kim? — dedi oǵan Sapar qadalyp.

— Bizder, myna men, sen...

— Sen, árıne, túk te batyr emessiń, ol belgili.

— Sen de batyr emessiń!

Bireýge qarsy kelýge joq Bektaıdyń myna sózi Saparǵa da, Seıtenge de tótennen paıda bolǵan batyldyq bolyp kórinedi.

— Qane, dáleldeshi! — dedi Sapar tepsinip.

— Kolhozdyń qaıyǵyn urlaımyz. Muǵalim surasa úndemeımiz... Shyn batyr bolsań sony nege aıtpadyń?

Ana ekeýi birine-biri qarady.

11

Qaıyq oqıǵasy bylaısha eleýsiz, aýyl ómiri úshin eshqandaı máni bolmaǵanymen, bir sheti tárbıemen ushtasyp jatqandyqtan, Jaqypbek buǵan sál nárse dep qaraı almady. Qaıyq dep atalǵany bolmasa, rasynda áńgime basqada edi. Arzannyń aqaýy kóp. Qıt etse, qıýy qashyp, ońaı búlinedi. Jaqypbekti mazalaıtyn da osy sezim: mine, tárbıeden aqaý bilindi. Bir emes, úsh shákirtten shı shyǵyp, kollektıvten jyrylyp otyr, kórgenderin aıtpaıdy, adaldyq degendi umytady, bar senimdi de jelge jiberedi. Onyń ústine, bul kolhoz múlkine, qoǵamdyq múlikke aýyl balasy arasynda sanaly kózqaras joqtyǵynyń anyq bir aıǵaǵyndaı. Kolhoz múlki ekenin, onsyz tirshiligi joǵyn uqpaıtyny bir sári, tipti onyń múddesin aıaqqa basady, múlkin shashady... Mundaılar erteńgi kolhozdyń nesi bolar ma... Qaıyq usaq bolǵanymen, bul qylyq usaq emes. Budan bir qortyndy shyǵarmasa mektep tirshiliginde eleýsiz bop bilingen, zoraıa berse, aıaǵy nasyrǵa shabatyn qylyqty elemeý bolyp shyǵar edi.

Jaqypbek bul oqıǵaǵa mine osylaısha qarap, usaq isten iri qortyndy shyǵarǵysy keledi. Aqyry ol jeke muǵalimdermen aqyldasýdy uıǵaryp, sabaq sońynda Elızaveta Sergeevnanyń, Banýdyń, Baısaldyń bul másele týraly pikirin tyńdady.

— Bul oqıǵaǵa baılanysty barlyq klasta otrád jıynyn ótkizsek, — dedi Baısal.

Onyń bul oıyna Baný qarsy boldy.

— Jıyn ótkizýdiń menińshe qajeti az. Onymyz orynsyz daýryǵý bolady.

Jaqypbek Elızaveta Sergeevnaǵa qarady.

— Siz qalaı oılaısyz?

— Men Baısaldyń pikirin jaqtar edim. Sóz joq, seniń aıtyp otyrǵandaryńnyń kóńilge qonatyn jaǵy bar, — dep Banýǵa buryldy, — balalardy toptap, bárin jazǵyrý, búkil kollektıvke shúbá keltirý, árıne, teris tálim. Biz olaı egýge tıis emespiz...

Endeshe jıynnyń qajeti ne?: — dedi Baný kózin bir tóńkerip jiberip qıyǵymen qart muǵalımaǵa qarap.

— Jıynnyń qajet bolatyny sol: munda Baısal aıtqandaı qaıyqqa baılanysty másele tikeleı qaralmaıdy...

— Endi ne qaralady?

— Bul jıynnyń búgingi bir ǵana oqıǵaǵa baılanysty ótýi tárbıe tar maǵynada ústirt qaraý bolar edi. Ol jalpy adaldyqqa arnalýy kerek.

— A, mundaı jıynǵa men de qarsy emespin, — dedi Baný tez kelisip.

Olaı bolsa, daıyndyqqa kirisińizder, — dedi Jaqypbek jalǵyz-aq mynaý este bolsyn: tek tyńdaýshy ǵana bolmaı, árbir pıonerdiń belsene qatysýy qatty oılastyrylsyn.

Qaıyqqa baılanysty másele ázirshe osymen tyndy da áńgime basqa jumys jaıyna aýdy.

Balalar úıirmesi jaıynda ne oılap jatyrsyzdar? Osyndaı qol bosta sony da bir sóılesip alaıyqshy, — dedi Jaqypbek. — Bektursynova joldas, áýeli sizden estisek...

— Meniń qasymda barlyq bala jas mıchýrınshiler úıirmesine jazyldy. Búgin alǵashqy ret jıylyp, aǵashtyń adamǵa paıdasy jaıynda áńgimelesemiz, — dedi Baný óziniń qolǵa alǵan jumysyn qysqa baıandap.

Úıirme balalardyń ermegi ǵana bolyp júrmesin. Odan tıisti jemis kóretin bolaıyq. Máselen, aıtaıyq, ár oqýshy bes-altydan aǵash egip, sony ózderi kútip ósiretin bolsa, qandaı jaqsy.

— Ony da oılastyryp kóremiz.

— Eger bulaı etsek, balalardy eńbekke, ónerge úıretemiz, ári bıologıa pánin qyzyǵa oqýǵa, tabıǵatty súıýge, zertteýge baýlımyz. Ol ǵana ma, az jyldan keıin mektebimiz baýǵa bólenedi... Pıoner joldas, seniń jumysyń qalaı? — dep, Jaqypbek kúlimsirep Baısalǵa buryldy.

Jaqypbektiń bul arada muǵalimdik jumysty emes, vojatyılyq jumysty talap etip otyrǵanyn «pıoner joldas» degen sózinen ańǵaryp, Baısal óz jaýabyn birden sol tilekke oraılastyrdy.

— Bizdiń jumys ta jaman bastalǵan joq. Ánshi de, dombyrashy da, bıshi de, taqpaqshy da kóbeıip tur. Keıbir oqýshylar eki úıirmege birden qatysamyz dep qandaı qyldy. Men olarǵa: — bir úıirmege qatyssań da jetedi. Áıtpese, sabaq oqýyna bóget bolady dep áreń kóndirdim.

— Úıirme ýaqytty kóp alyp ketip, sabaqqa paıdasy emes, zıany tıip júrmesin...

— Á, ony eskeremiz...

Kolhozshy jastardyń yntasy qalaı?

Suramańyz! Ár keshti oıyn-saýyqsyz ótkizbeımiz. Tek bilge mýzyka aspaptaryn kóbeıtýge, shaǵyn pesalar tabýǵa kómektes dep kúnde keledi.

— Jalǵyz kórkemóner ǵana emes, doıby, shahmat sıaqty basqa da ónermen shuǵyldanamyn deýshilerge de kóńil bel...

— Maǵan qoıatyn qandaı talabyńyz bar? — dedi Elızaveta Sergeevna map-maıda bir súıkimdi daýyspen tamaǵyn kenep.

— Bizdiń balalar orys tiline qalaı ózi?

— Bul til olardyń ekinshi ana tili bop kele jatqanyn ańǵaram.

— Jasańyz, Elızaveta Sergeevna, laıymda solaı bolsyn!..

Jaqypbek mýzyka aspaptary janynda jáne basqa da birqatar máselelerdi sheshpek bolyp, kolhoz basshylaryna keldi de, áýeli Kereıge kirdi.

Ol kolhoz kúzetshisi Jaqıa qartpen áńgimelesip otyr eken.

— Jaqandy tanısyń ǵoı? — dedi ol Jaqypbekke qarap.

— Tanyǵanda qandaı!

— Meniń sende nemerem oqıdy.

— Bilem, bilem, Áıten ǵoı.

— Soǵan kóz qyryńdy kóbirek sal, balam... Óleń jazatyn bir ádet taýyn aldy. Eki sózdiń basyn qurap uıqastyryp, úıge kelse, shatady da jatady. Sabaǵyn oqysyp, sol óleńin ázirshe qoıǵyzshy.

— Jaqa-aý, aqyn bolǵany jaman ba eken? — dedi Kereı kúlip.

— Sonyki qaıbir aqyndyq deısiń. Ásheıin, áýesqoılyq ta, odan da alańsyz sabaǵyn oqyǵany tıimdi.

— Oqysyn, óleń ónerine de umtylsyn. Odan da tyımaıyq. Qaıta qoldan kelse, kómekteseıik, — dedi Jaqypbek.

— Óner tutsa jaqsy ǵoı. Óse kele «qoı, boldy» bop júrmese... Olaı deıtin sebebim bizdiń qazaq qolynan kelsin, kelmesin eleń shyǵarýǵa qumar-aq. Bári aqyn ba, áıtpese, óleńdi ońaı kásip kóre me, uqpaı-aq qoıdym. Meniń de jas shaǵymda biraz qoıyrtpaqtaǵanym bar.

— Onyńyzdan eshteńe shyqpady ma? — dep surady Jaqypbek kúlip.

— Ol jaǵyn ózin de kórip otyrsyń ǵoı, tegi Jaqıa degen aqyndy estimegen bolarsyń..

Qart sózine biraz kúlisip alǵannan keıin Kereı jumys jaıly áńgimege kóshti.

Jaqań mynadaı bir tilek aıtyp otyr: biz elimizde bolǵan jańalyqtardy radıoprıemnıkten árdaıym estip otyramyz. Al óz kolhozymyzda kún saıyn ne bolyp jatqanyn, kimniń qandaı tabysqa jetkenin keńsege kelip ádeıi surap turmasaq bile bermeımiz deıdi. Aqsaqaldyń bul talaby menińshe óte oryndy. Kolhozda radıotoraby jumys isteıtin mezgil, shynynda da jetken sıaqty.

— Sizdiń ar jaǵyn qarıa ózi jalǵady.

Keıde bireýdi izdeseńder de kisi jiberip, áýre bolyp jatqandaryń. Sondaıda, áı Jaqıa, keńsege kel, jumys bar dep radıomen bir ret jar sala qoısańdar, jetip kelmeımiz be...

Ieginen bastap jaq súıegin túgel qamtı, qulaǵyna deıin tutasa ósken uzyn aq saqalyn qolymen bir sıpap qoıyp otyrǵan aqjarqyn qarıaǵa Jaqypbek kóz almastan, qaıta-qaıta qaraýmen boldy.

«Adamnyń janynan syrly, adamnyń janynan jumbaq ne bar eken? Ústirt qarasań, eshteńe ańǵaryla bermeıdi. Al, úńile ketseń, teńizdeı tereń bir ǵajap! Tuńǵıyǵyna súńgı túsip, qyzyǵyna kenele beresiń... keıde asyl izdep, shylaýly tarǵyl tasyna kezigesiń, keıde oılamaǵan jerden keremet qazyna tabasyń. Adam, netken keremetsiń sen!..»

Qarıanyń betine úńilgende Jaqypbekke osy oı keldi. Ol bul aýylmen dámdes bolǵannan beri, oqyǵandy bylaı qoıyp, oqymaǵan qarapaıym adamdardan da kóp syr ańǵaryp, talaı aqyldy sózder estip, kóńilge túıýmen, oıyna oı qosýmen keledi... Aýyl birtutas alyp dene de, ár adam sonyń óz orny, óz qyzmeti bar jandy múshesindeı uǵylady oǵan. Sonyń biri myna otyrǵan qart tárizdi. Bul adamnyń maqsat-armany jeke bastyń bolymsyz ózimshil tilegin attap ótip, ortaq múddege aralasyp ketken. Jatsa-tursa, oılaǵany kollektıv jaıy bolǵan, jasy qartaısa da, bizdiń ǵasyrdyń ortasyna jany jasaryp jetken osy qart syry kóńildi tolqyndatyp, shashaý shyqpas nıet bar, yntymaq, birlik bar kolhozdy aýyl adamynyń shynaıy qasıetin alǵa tartady. Shyn keremet. sovet adamy, bir sende ǵana degendi, geroıymyz ishteı san mártebe qaıtalap, oıynan shyryn jutqandaı raqattana otyryp til qatty.

— Tilegińiz oryndalady, qarıa. Radıotorabyn iske qosýdy qolǵa alamyz! Bul bizdiń oqýshylardyń da qolynan keledi.

— Estip otyrsyz ba, Jaqa, jastar qolǵa alsa, bitti dep esepteı berińiz.

— Áp bárekeldi, súıtińder, shyraqtarym.

Koreı nazaryn Jaqypbekke aýdardy.

Al, endi seniń sharýańdy tyńdaıyq.

Meniki buryn ózińizge aıtylǵan tanys máseleler ǵoı.

— Durys, ony bastyqqa kirip sóıleseıik. Al, ózińniń pedsovetiń qalaı bolyp jatyr?

— Pedsovette qoıylatyn máseleni zerttegen bop jatyrmyz. Osy taıaýda ótkizemiz.

— Silte qulashty... Jaqa, sizdiń bizde basqa buıymtaıyńyz joq qoı?..

— Joq, ásheıin jaı kirip shyǵaıyn jáne jańaǵyny aıtaıyn dep kelgenim ǵoı.

Klýbqa baryp turasyz ba? — dedi Jaqypbek qartqa.

— Anda-sanda baramyn. Klýbtaryń onsha qyzyqtyrmaıdy.

— Klýbty jastar óz qoldaryna alyp otyr. Budan bylaı kóńilsiz bolmas dep oılaımyz. Baryp turyńyz, — dedi Kereı oǵan.

— Doıbyshylardyń jarysyn ótkizemiz. Oǵan qatysyńyz.

— E, bularyńa aralasyp kórýge bolady.

— Olaı bolsa, Baısalǵa jazylyńyz.

— Á, jazylaıyn, shyraǵym...

Esenbek Kereı men Jaqypbekti óte sırek kezdesetin bir asqan jaıdarylyqpen qarsy aldy.

— Al, nemen qýantasyń bizdi? — dedi Jaqypbekke.

— Qýantam ba, joq pa, áıteýir ber degeli keldim, — dedi Jaqypbek alǵashqy kezdeskende aıtqan Esenbektiń óz sózin ázil retinde eske túsirip.

— Óı, kóp jasaǵyr, umytpaıtyn jigit ekensiń, — dep Esenbek sylq-sylq kúldi.

— Jaqypbek «berge» sarań, «alǵa» jomart jigit qoı. Aýzy aıtqany bolmasa, ala bermeıdi. Munyń sol bir qasıeti bar. Ony ózińiz de ańǵara bastaǵan bolarsyz, — dedi Kereı kúlip.

— Ańǵarǵanda men ańǵaraıyn.

— Maǵan kópshikti qalyńyraq, qoıyp jiberdińizder. Biraq, men bul joly almaı ketpeıtin shyǵarmyn.

— Kómeıińde birdeńe tur ǵoı, — dedi Esenbek onyń betine kúlimsireı qarap.

— Turǵany ras.

Áńgime ázilden is jaıyna oıysty. Sózdi Kereı bastady.

— Jigitter ónerpaz oqýshylardan ult orkestrin qurǵysy keledi. Sizden bir emeýirin estip, sonyń daıyndyǵyna kirisip te qoıypty...

— Mýzyka aspaptary kerek deısiń ǵoı.

— Álbette.

— Odan basqa ne tilek bar?

— Kolhoz kitaphanasynyń jaıyn da aqyldassaq dep edik.

— Kitap alýǵa qarjy kerek deısiń ǵoı. Taǵy qandaı tilek bar.

— Kerek kóp qoı. Ázirshe eń qajetti aıt deńiz. Bul jigitter úıge de jaryp otyrǵan joq.

Uzaq sonarǵa salýdy bilmeıtin Esenbek toq eterin aıtty.

Alǵashqy tilekterińdi oryndaýǵa múmkinshilik tabarmyz, páter máselesine ázir ýáde bere almaımyn. Ras, mektep úıin qaıta salýǵa, onyń janynan muǵalimderge arnap on páterlik úı turǵyzýǵa joba jasaý qurylysshylarǵa tapsyrylady. Basqarmanyń kezektegi májilisinde sol máseleni talqylaımyz. Ázirshe aıtatynym osy ǵana.

— Endi bir tilek aıtýǵa ruqsat etińiz, — dedi Jaqypbek.

— Bir emes, on tilek aıtýyńa bolady.

— Aldaǵy aptada kolhozyńyzdyń keleshegi jaıynda oqýshylarǵa áńgime aıtyp berýińizdi suraımyz.

— Ony myna sekretar aıtsyn, — dep Esenbek Kereıdi nusqady.

— Men aıtatyn da másele tabylady. Áńgime ótkizýdi aldymen ádeıi sizden bastaǵymyz kelip otyr. Kolhoz sharýashylyǵyn oqýshylarǵa keń kólemde tanystyrýǵa aýyldyń barlyq ıntellıgenti, aktıvısi qatystyrylady, dep basynda Ózińizben otyryp kelistik qoı. Siz sol kelisimdi buzbaıtyn bolyńyz.

— Qup, oǵan da keliseıik.

— Aýyl ıntellıgensıasyna arnalǵan mekteptiń sabaǵyn erteń bastaǵaly otyrmyz. Oǵan kelýińiz kerek.

— Tegi, damyl beretin túrleriń joq qoı!

— Iá, tynyshtyq bolady dep oılamańyz, — dedi Jaqypbek ázildep.

12

Áýelde qýanǵan Bektaı qazir muńaıyp otyr. Onyń mektepte áldenendeı jumysqa aralaspasa ıakı birdeńelerdi ózinshe tyndyryp júrmese, kóńili kónshimeıtin ádeti bar-dy. Pıoner jıyndarynda, saýyq keshterde ol úndemeı qalý degen sırek kezdeser edi. Biraq osy belsendiliginen onyń bir osal jaǵy da qalyspaıtyn. Bul onyń degbirsizdigi. Ol osy kemshiliginiń taqsiretin tartyp-aq júr. Sóılese búldiredi, sahnada óner kórsetse. jańylady, jańa bir qadam baspaq bolsa súrinedi. Bir jaqsysy, buǵan ol muńaıa da bermeıdi. Ras, mundaıda deldıgen jup-juqa jarǵaq qulaǵy qyp-qyzyl bop shyǵa keledi de, badyraq kózin damylsyz jypylyqtatyp, úrkek buzaýsha ostıyp turyp qap, ne isterge bilmeı alǵashqyda abdyraıdy. Áıtse de, munysy birer mınýttyń ǵana isi. Artynsha bul sezimnen tez bosap, álgi sátsizdigin tez umytady.

Osyndaı jańǵalaqtyǵyna qaramastan, Bektaı óte zırek bala edi. Oqyǵanyn, ásirese estigenin umytpaıtyn. Sabaqty da jaqsy oqıtyn. Onyń osy qasıetterin baǵalap, klass pıonerleri keshe ony otrád sovetiniń predsedateli etip saılady.

Bul, árıne, Bektaıdyń janyna jaǵyp ketti. Úıine barysymen ol otrádtyń aldaǵy ýaqyttaǵy jumysy jaıyn oılastyryp, ózinshe jospar da qurdy, sovet músheleriniń dereý májilisin ótkizýdi de qarastyrdy.

Bektaıdy kóńilsiz oıǵa qaldyrǵan aǵa vojatyı Baısaldyń búgingi tapsyrmasy. Ol buǵan adaldyq týraly ótetin jıyndy habarlaǵan. Osyǵan otrádtyń jaqsy daıyndalýyn, sovet predsedateliniń bul jıynda ónege kórsetýge tıistigin eskertken.

— Sen óziń, — degen oǵan Baısal, jıynǵa qalaı daıyndalýdy, ne oqýdy aıtyp bolyp, — «Pıoner sózi» degen taqyrypqa ázirlen. Onda pıonerdiń shynaıy qasıetterin aıtatyn bol. Sonymen qatar óz otrádyndaǵy jeke pıonerdiń basyndaǵy kemshilikterdi de syna.

Alǵashqyda bul oǵan op-ońaı oryndaı qoıatyn tapsyrma bolyp kórinse de, oılana kele ony qıynǵa bastap ketti. Aldynan, quryp qalǵyr, álgi bir qaıyq oqıǵasy shyqty. Adaldyq jóninde ol qaıtip áńgime aıtpaq kimdi synamaq? Shyntýaıtqa kelse, áńgimeni áýeli ózinen bastaýy kerek qoı.

Jıynnyń qıynshylyǵy, mine, osynda jatty. Ony muńaıtqan da, mine, osy alǵashqy jıyn.

Amaly bar ma, iske kirisý qajet. Osyndaı jaısyz kúıde otyrǵan oǵan birese Sapar, birese Seıten, birese Áıten jónsiz suraqtar qoıyp, orynsyz qajaıdy.

— Adaldyq jaıynda sen ne aıtasyń eı? — dep sybyrlaıdy Seıten kishkentaı murnyn tampıta jymıyp.

— Áı, osy seniń sóılemeı qalatyn kúniń bola ma? — deıdi Sapar ózinshe pańdana mysqyldap.

— Óleńmen daıyndalýǵa bola ma? — deıdi Áıten bir orynda otyra almaı, birese Bektaıdyń on jaǵyna, birese sol jaǵyna shyǵyp.

Balalar Áıten suraǵyna dý kúlisip te aldy. Bireýleri:

— Sen endi bárin qoıyp, óleńmen baıandama jasamaq boldyń ba? — dep qaǵytyp ta jatyr.

Oǵan qulaq qoıar Áıten kórinbeıdi.

— Shyn aıtam, óleń oqýǵa bolady ǵoı, ol, dep Bektaıdan kózin almaıdy.

— Nege bolmasyn...

— Jıynda óleń oqý — ol qaıdan shyqqan jańalyq? — dep Sapar kıe jóneldi.

— Qolyńnan kelse, sen de jaz.

— Júrsem-aý, sen qusap shatpaqtap!..

— Áıten, bálemniń ózine bir óleń shyǵaryp qatyrshy.

— Shyǵaryp kórsiń!..

— Al shyǵaram, ne qylasyn?

— Baıqa, qońqaq murnyń jalpaıyp keter!..

— Eregistirme!..

— Áıten deımin, sileıt óleńmen.

— Qur keýdege salatynyn da qosyp jiber...

Klass ishin jańǵyryqtyra, birese jamyraı daýryǵysyp, birese dý-dý kúlisip otyrǵan bulardyń ústine Jaqypbek kirip keldi.

— Bul ne daý?

— Jıynǵa daıyndyq jasap jatyrmyz, — dedi Áıten ornynan lyp etip ushyp turyp.

— A, solaı ma? — dedi Jaqypbek jymıyp, — olaı bolsa, men bóget jasamaıyn.

Ol muǵalimder bólmesine bet aldy.

— Jaqypbek, maǵan kire ketshi, — dedi Kúderi ony óz kabınetiniń aldynda toqtatyp.

İshke kirgen bette dırektor óz ornyna otyrmastan, sózin túregep turyp bastady.

— Mynany ózin, alyp qaıta qarashy, — dep birinshi toqsanǵa jasalǵan oqý planyn stol ústinen alyp Jaqypbekke usyndy ol.

— Munyń nesin qaıta qaraımyn?

— Biraz ózgerister jasasań...

— Qandaı ózgerister deısiz?

— Seniń kolhozǵa ekskýrsıam kóbeıip ketken.

— Nebári úsh-aq ekskýrsıa ǵoı...

— Oqý programmasy onsyz da aýyr ekenin bilesin...

— Aqsaqal-aý, ekskýrsıanyń bári de sabaqtan tys ýaqytqa belgilengen ǵoı.

— Qashanǵa belgilense de, oqýshylardyń báribir ýaqytyn bolady ǵoı, solaı emes pe?

— Ýaqytyn alsyn, almasyn olarǵa bilim berýimiz kerek shyǵar.

— Oqýshy fermaǵa baryp, sıyr saýǵandy kórgende, qansha bilim alp qoıady dep oılaısyń? — Kúderi qalyn betin tyrjıta bir kúlip qoıdy.

— Mektepti aýyl ómirine jaqyndatýdyń tıimdi jolyn taba almaı júrgende, ekskýrsıa sıaqty bolymsyz sharalardyń ózine bulaı qaraýyńyz maǵan túsiniksiz.

— Ońashada betine aıtaıyn, sende «ózim bilemin» deıtin bir jaman ádet bar eken. Ony qoıý kerek, jigitim.

— Miniń tipti kóp bolar, aqtalmaımyn. Biraq meni óne boıy búıtip qomsyna bermeı, adasyp bara jatsam, aq jarqyn kóńilden aqylyńyzdy aıtyp, durys birdeńe usyna alsam, shyn nıetińizben sózimdi tyńdaýyńyz kerek emes pe.

— Sen dámdi pikir aıtyp, men tyńdamaı qoıǵan jerim boldy ma? Nege mundaı orynsyz kiná taǵasyn?

— Muǵalimniń mádenıeti, bedeli jóninde zańdy talap qoıam, mán bermeı, sózimdi aıaq asty etesiz. Oqýdyń sapasyn arttyrýdy oılasaıyq desem, oǵan taǵy da kúle qaraısyz. Munyń atyn ne deımiz?..

Esikten kirip kele jatqan Batyrbaıdy kórdi de, Jaqypbek kilt toqtap qaldy.

— Jaraıdy, keıin sóılesermiz, — dedi Kúderi de bul áńgimeni sozǵysy kelmeı.

Jaqypbek kidirmesten shyǵyp ketti.

— Baıqaımyn, meni qoıyp, sizge de aýyz salǵan ǵoı tegi — dedi Batyrbaı.

— Ne kerek sondaı shaldýar sóz!

— Al qoıdyq...

Batyrbaı men Kúderiniń týǵan jeri — Batys Qazaqstan oblysynyń bir aýdanynan edi. Basta birin-biri onsha jaqsy bilmese de, osynda kelgennen keıin semálary qatty aralasyp, týystaı bop ketken-di. Jerlestikke erekshe mán beretin nadan Batyrbaı Kúderiniń dırektorlyǵy úshin emes, osy «aǵalyǵy» úshin qadirlep, aǵa retinde oǵan taǵzym etetin. Kúderi mundaı sezimderge óz basy onsha qulaı berilmese de, bireýdiń báıek bolǵanyn, betine kelmegenin unatatyn edi, onyń munysyna Batyrbaıdyń «baýyrmaldyǵy» dóp kelip, ekeýiniń shek-qaryny ábden aralasyp ketken-di. Ózinen sóz asyrýǵa joq Batyrbaıdyń Kúderiniń jekı aıtqan sózine shamdanbaı, moıyn usyna qoıýynyń túpki tórkini de mine osy jerlestikte bolatyn.

Óziniń yrqyna Kúderiniń kene bermeıtinin de, kóp jaǵdaıda Toıtyqty aralastyryp, sol arqyly sózin san ret ótkizip te onyń kórgeni bar-dy. Sondyqtan, Kúderige ıakı ózine áldenendeı qaýip tóndi dep uǵatyn bolsa, ol dereý Toıtyqqa moıyn buratyn da, Kúderige sony salatyn. Kúderi tym paryqsyz bolsa, Toıtyq tym sabyrsyz edi. Ol mundaıdy qulaǵy shaldy-aq túımedeıdiń ózin túıedeı kórip, dúnıeniń bárin sýaltyp ózine de, Kúderige de maza bermeı, qaı-qaıdaǵy páleni tóbege tóndirip, sarnap qoıa beretin. «Jeńgesiniń» bul «qasıetin» baǵalaıtyn Batyrbaı Jaqypbek pen Kúderi arasynda bolǵan búgingi áńgimeni de kidirissiz jetkizip tyndy. Mundaıǵa mán bergish kári jeńgeı de mol ermek tapty.

13

Jaqypbek páterine keshtetip oraldy. Ol aýyz úıge kirisimen-aq Toıtyqtan kúndegiden bólek, áldeqandaı tosyn sýyqtyq ańǵardy. Munyń kelgenin jaratpaǵandaı, tomsara qarady. Jaqypbek tórgi bólmege únsiz etti de, tamaq ishýge de qaıtyp barmastan, edáýir ýaqyt oılanyp otyryp qaldy: «Nege bulaı?..»

Nege ekeni belgisiz, kóńilsiz bir oılar qaptady. Stýdenttik turmysty, jataqhanany ańsady. Ash bol, toq bol, óz qoıqańda, óz joldastaryń ortasynda jatqan qandaı rahat! Eshkimnen qymsynbaısyń, eshkimniń qas-qabaǵyna qarap, qorǵanyp júrmeısiń. Erkinsiń, ári kóńildisiń. Bar ma — qyldaı bólip Jeısiń! Joq pa — opyq jemeısiń. Bári de jeleýsiz, adal nıet, adal qarym-qatynas...

Endi mynaý Toıtyq, kempirdiń qabaǵy da kóńilge túıtkil alyp, kádimgideı alańdatady...

Jaqypbek kóńilsiz oılardan serpilgisi kep, Maın Rıdtiń romandarynyń birin alyp oqýǵa kiristi. Biraq, keıde ańǵaldyqqa, keıde jalań «qyzyq» qýalap ketetin shytyrman oqıǵaly kitap ony múlde tartpady. Bári aldyn ala ádeıi qoldan jasap qoıylǵandaı bolyp, ómirden alystap, múlde qyzyqtyrmaı, ishin pystyrdy. Kitapty sodan keıin ornyna qoıdy da, Gorkııdiń jınaǵyn qolǵa aldy. Uly jazýshynyń shyǵarmalarynda ol oqymaǵany kemde-kem edi. Soǵan qaramastan, pesalaryna, áńgimelerine kóz júgirtip, qaraı bastady. Maın Rıdtiń qalyń romanyndaǵy jelbýaz, nanymsyz oqıǵalar demde umytylyp, naǵyz ómir bastaldy da, adam degen ardaqty esimdi madaq etetin ot júrekti qarapaıym geroılar kóz aldynan tizilip: ómir lázzaty jarqyn keleshek jolyndaǵy izgi kúreste dep jar salyp, ótip jatty. «Alekseı Maksımovıch, naǵyz azamatsha ómir súrýdi eshbir jazýshy sendeı úırete almas-aý» dedi ol, boıyn kitaptan taraǵan bir joıqyn aǵyn bılep.

Kitap qyzyǵymen otyrǵanda ýaqyt zymyrap ótip. saǵat túngi on birdi soqty. Jaqypbek kitap oqýdy toqtatyp, taǵy da úı ıelerin esine aldy. «Bulardyń maǵan renjir ne jóni bar?» dep oılap, ol esik jaqqa qarap edi, bosaǵada súıeýli turǵan toǵyz perneli dombyrany kózi shaldy. Sol shaq qońyr daýyspen yńyldap óleń aıtqysy kelip ketti de, dombyrany alyp, kúıge keltirdi. Biraq, úı ıeleri uıqyǵa kiriskende, jalǵyz otyryp alyp, án aıtýdy orynsyz kórdi de, ózi biletin «Qarabas» kúıin shertti. Kúıdiń basy terbele yrǵalyp, jaıly, baıaý yrǵaqpen birte-birte qanatyn jazyp shalqı aǵytylsa da, pernesi azdyq etkendikten be, qalaı, bes saýsaq dombyranyń saǵasyna barǵanda, kúıdiń keń tynysy tarylǵandaı, bebeýleı berdi. Ol pernelerdi árli-berli syrǵytyp kórip edi, onymen de kúı tynysy keńimeı, alǵashqy tutyqqan kúıki sarynnan jazbady. «Kúıde kelmeı me, nemese men mundaı dombyrany bilmeımin be» dep endi ol jaılap qana án tartýǵa kiristi.

Dombyranyń shegine eń aldymen «Saǵyndyrǵan sáýlem-aı» oraldy. Ony bir-eki ret qaıtalap tartqannan keıin «.Syrymbet», «Jylqyly bandy» shertti. Bulardan soń taǵy bir án tartpaq bolyp «Teris qaqpaıǵa» salyp edi, onysy oralyp kelip «Saǵyndyrǵan, sáýlem-aıǵa» qaıtyp soqty. Pernede shashyraǵan únderdiń basyn qosyp, «Sáýlem -aıdy» endi shabytpen bezildetti. Dombyranyń boıyn qýalap bir ádemi yzyń ketti. Ol yzyń «Saǵyndyrǵan, sáýlem-aı» degendi anyq aıtyp, qulaqtan kirip, júrekke boılap sińip jatqan tárizdendi. Ásheıinde elenbeıtin osy ánniń búgin nelikten búıtip sezimge urǵanyna Jaqypbek ózi de tańdandy... Án sazy barǵan saıyn júrekke tunyp, Ásımany eske salyp: «Maǵan hat jazýdy umytyp otyrǵan joqsyń ba?» degendeı bolyp qyz kóz aldynda kúlimsirep turyp aldy.

Kúndiz birneshe ret oqyǵan Ásıma hatyn taǵy da qolyna alyp, oǵan oılana qadalyp qaldy. Hattan ol súıispenshiliktiń lebin izdeıdi. Áıtse de, bul jaıynda tikeleı aıtylǵan eshteńe tappaǵandyqtan, ár sózdiń ekinshi maǵynasyna úńilip, sezim tolqyndaryn barlaıdy. Biraq, qansha úmittenip, ár sózdi qyz mahabbatynyń alǵashqy qarlyǵashyna balasa da, syr seziminen ondaı ystyq lep aıqyn sezilmeıdi. «...Meniń qarttarym eskiden qalǵan sarqynshaqtan arylmaǵan kóne adamdar. Olardyń uǵymdarynda da bizge úılespeıtin jaılar kóp. Keıde olar bala sıaqty ańqaý da, al keıde tastaı qatal. Bir turyp, birge jumys istep aralasqan soń, minez, uǵym aıyrmasy da jiktelip, boı kórsetýi de zańdy qubylys qoı... Sondaı bir qabaq shytatyn shaqtarda tez sýynyp, olardan boıyńyzdy aýlaq salmaı, tiregi bolyńyz... Múmkin, bul qıynǵa da soǵar. Qaıtesiz, tózesiz de...»

Qyz «qaıtesiz, tózesiz de...» degen sezdi kúlimsirep otyryp jazǵan sıaqty. Bul sózden dosqa aıtylar naz, ózimsingen jumsaq ázil, keleshekte jalǵasatyn taǵdyrǵa nıet qoıǵan úmit te jalt etip kórinip qalǵandaı bolyp ketedi... Joramaly bolmasa, buǵan da onyń kózi anyq jetpeı, jaqsy nıetinen týǵan kóńilim ǵana ma dep oılaıdy da, shúbá keltiredi.

Bul da eshteńe emes-aý. Qyz shyn súıgen bolsa, keıin júrek syryn ashyq jazar edi ǵoı. Onyń artyp otyrǵan qolqasyn aıtsaıshy! Úı ishimen qyrǵı qabaq bolatynyn kúni buryn bilip alǵandaı, sen solardyń qalaýyn tap deýin kórmeısiń be. Amal qansha, qyzdyń bul qolqasy oryndalar túri joq. Munyń alǵashqy belgileri álden-aq ańǵarylyp otyr. Al, búıte berse, erteńgi kúni qyzdyń úı ishimen atquıryǵyn birjolata kesýmen tynbasyna Jaqypbek sene almaıdy.

Ne dep jazý kerek qyzǵa? Tilegiń oryndalmaıdy, oǵan úı ishiń kinály dep bar aıypty kempir-shalǵa taǵyp, aqtalýy kerek pe? Álde. bul másele jaıynda úndemeı qoıa turyp, ázirshe aqysyn ańdaý kerek pe? Ol da, bul da kókeıine qonbaıdy. Syr minez adam bolsa, tez-aq uǵysar edi. Tosyn bolǵany qandaı qıyn!

Osyndaı bir eki ushty oıda otyrǵanda onyń nazaryn tysta, tereze aldynan shyqqan jińishke daýys bóldi.

— Aǵaı, kirýge bola ma?

— Kel, kel!

Bul Bektaı edi. Ol uıyqtap jatqandar oıanyp ketpesin degendeı, aýyz úıdiń esigin eppen ashyp kirip, aıaǵyn ushynan basyp, tórgi bólmege ótti.

— Iá, otyr!

— Meniń sizge aıtatynym bar, — dedi Bektaı jasqana sóılep. Onyń júregi lúpildep, sózin aıta almaı, qorǵanyp turǵany ańǵaryldy.

— Sen saspa!

— Men... men... jaman bala boldym.

Bektaı sózin osylaı sasqalaqtap bastady da, artynan qaıyq jónindegi oqıǵany baıandady.

— Osyny klass aldynda aıtqanyńda qandaı jaqsy bolatyn edi, — dedi Jaqypbek.

— Meniń aıtýyma bolmady ǵoı.

— Nege?

— Pıonerlik sóz berip qoıdym ǵoı... Sizge de amalsyz keldim... Joldastaryma bergen ýádemdi buzdym... Múmkin, siz olarǵa aıtpassyz...

— Olarǵa men emes, sen óziń aıtýyń kerek.

— Ne dep?

— Muǵalimge aıttym de.

— Bergen sertiń qaıda dese, me deımin?

— Sen qatelikten sert berdiń. Ony túzeýge mindetti ediń... Túzediń, orynsyz berilgen qasıetti sertińdi qaıtyp aldyń. Ádette,pıonerlik sert las is úshin berilmeıdi, sony túsindir olarǵa!

— Muny ózim de túsinbedim... Meni azǵyrdy, aldady, qorqytty.

— Oqa emes. Sen qateńdi kesh te bolsa moıyndadyń. Munyń pıonerge tán qasıet... Endi sol aǵattyǵyńdy túzeýiń kerek.

— Qalaı túzeımin?

— Joldastaryńnyń aldynda aıtatyn bol!

— Uıalmaı ne dep aıtam?

— Sol uıalǵanyńdy joldastaryńa aıtyp, jalǵyz menen emes, solardan keshirim sura. Ana ekeýi de súıtetin bolsyn...

— Bektaı jelkesin qasydy.

— Seıten kóngenmen, Sapar kónbeıdi ǵoı maǵan.

— Kóndir! Úsheýiń de aıtatyn bolyńdar!

Jıyn esine túskende, betinen oty shyqsa da, muǵalimniń sózine kónbesine Bektaıdyń sharasy bolmady. Endi ol áje aldyndaǵy abyroıyn saqtaýdy ótindi.

— Ájeme aıtpaısyz ǵoı, á? — dedi jaltaqtap ol.

— Aıtpaımyn... Biraq, ekinshi ret ájeńdi de, meni de aldama!

— Men uıalyp, jasqanyp aıta almadym...

— Men onyńa túsinip otyrmyn. Al, biraq, qolmen istegendi moıynmen kóterýden jaltarý jaman qasıet. Osy bastan ondaıdan aýlaq bol! Boıǵa úıir bolǵan dertten óse kele arylý qıyn soǵady.

— Men endi qaıtyp Saparǵa ermeıtin bolamyn.

— Joq, onyń jaramaıdy. Sen de, men de, basqa da boıymyzdy aýlaq salsaq, oǵan kim kómektesedi. Biz oǵan kómektesýimiz kerek. Kemshiligine kózin jetkizip, ózimizdiń qatarymyzǵa qosýymyz kerek. Bul jolda ursýǵa da, namysyna tıýge de bolady, alaıda aramyzdan alastaýǵa bolmaıdy. Ol da ózimizdeı adam, ózimizdiń kollektıvtiń, múshesi, joldasymyz, jaqynymyz... Sen pıonerlik namysyńdy, otrádyńnyń namysyn solaısha, ony sapqa qosyp qorǵaýyń kerek.

Tez berilgish, tez aınyǵysh, tez áserlengish Bektaı kelerinde endi isi qaıtyp ońǵa baspastaı taýsylyp kelse, keterinde kóp nárseni uqqandaı bolyp, úıden aıqyn mindet alyp shyqty. Onyń tysyrymen Toıtyq oıandy. «Myna júgirmek jeti túnde neǵyp júr» dep kúńk etip, ol Kúderige burylyp edi, tátti uıqynyń qushaǵyna kirgen Kúderi qybyr etpedi. Sodan soń, tórgi úıdiń jartylaı ashyq qalǵan esiginen syǵalap: «bul ne istep otyr eken» degen adamsha Toıtyq kóz qıyǵyn Jaqypbekke tikti. Qyzynyn tustaǵy ilýli sýretiniń aldynda, uıań shashy buıralana uıpalanyp, qany az qaǵylez júzi shaqshıǵan sham jaryǵynan odan saıyn qýqyldanyp, keń mańdaıyn sol qolymen anda-sanda sıpap qoıyp, qaǵazǵa úńilip otyrǵan Jaqypbek oǵan kúndegiden basqasha, bógde adam bolyp kórindi de: túnde de uıqy bermeıtin boldy ǵoı túge» dep daýsyn estirte dúńk etip, tars etkizip esikti jaýyp aldy.

Bektaı shyqqan betinde Seıten men Saparǵa bardy. Bolǵan «jıǵany aıtty. Seıten úreıi ushyp sasyp qaldy da, Sapar yzalanyp, Bektaıǵa sustana qarady. Biraq, qarańǵy tún onyń ashýly júzin óziniń qara perdesimen kólegeılep, Bektaıǵa baıqatpady.

— Men eshkimnen keshirim suraı almaımyn! — dedi Sapar álden ýaqyttan keıin.

— Nege suramaısyń? Qorqamysyń? — dedi Bektaı.

— Qoryqpaımyn... Biraq suramaımyn...

— Ony ózin bil, al, biz Seıten ekeýmiz jıyn aldynda keshirim suraımyz.

Seıten buǵan pálen demedi. Onyń munysy kelisýdiń belgisi ekenin Bektaı da, Sapar da aıtpaı-aq sezdi.

Qaıtyp bul jaıynda sóz qozǵalmady. Balalar úılerine tarady.

Sapar túnimen dóńbekshidi. Buryn qansha paryqsyz bolsa da bul joly oılanbasqa bolmady. Baıqap otyrsa, joldastary arasyndaǵy burynǵy «dáýirleýi» bylaı tursyn, solardyń sońynda eleýsizdenip qalyp bara jatqan sekildenedi. Keshegi sabaq ústinde bolǵan oqıǵa osyny aıqyn ańǵartty. Úziliste de, sabaq sońynda da, balalar oǵan mysqylmen kúlimsireı qarap, budan óz boılaryn aýlaq ustaıtyndyqtaryn da tanytty. Munyń belgisi búgin de ańǵaryldy. Búkil klass Áıtendi kótermelep, buǵan sóz bermeı, tejeý saldy. Bul kúıinde endi biraz kúnde aıaǵyn alshaq basqan burynǵy erkindik, erkelikten jurdaı bolyp, seriksiz jalǵyz qalmaq túri bar. Eń jaqyn dostary Seıten men Bektaı da bógde minez kórsetti. Budan bylaı muny qostamaıtyndaryn sezdirip te ketti.

Osynyń bári shetke qaǵylýdaı bolyp kórinip, paryqsyz, alańǵasar bala amalsyz oıǵa kómildi...

Erteńine de ol mektepke óte kóńilsiz keldi. Sabaq ústinde eshkimmen til qatyspaı, buryn bolmaǵan bir jabyrqańqy minez kórsetip, tomsarǵan kúıinde únsiz otyrdy.

Sońǵy sabaq Banýdiki edi. Sol bitisimen klasqa Jaqypbek pen Baısal kirdi. Bektaı men Seıten eńselerin tómen salyp aıaqtaryn kirbiń basyp alǵa shyqty. Bularǵa ne bolǵan degendeı, barlyq oqýshylar olarǵa tańdana qarady. Jaqypbek kóz qıyǵymen Sapardy barlady. Ol basyn tuqyra, tunjyraı tómen qarap, ornynan tapjylmady. Onyń bul otyrysy Jaqypbekti tyqyrshyta bastady...

Bektaı men Seıten kóp aldyna baryp tursa da, alǵashqy sát eshteńe aıta almaı ańyryp qaldy da, otyrǵandardyń bári solardyń aýzyna qaraı, klass birer mınýt únsiz tyndy. Tura berýge dáti shydamady bilem, Bektaı tamaǵyn kenep sózge kiristi.

— Biz bilmestik óttik...

Osy kezde bir noıan kúsh jelkesinen joǵary tartyp qalǵandaı, Sapar ornynan ushyp turdy. Ol daýsy dirildep:

— Olar jazyqsyz. Qaıyqty alǵan men! — dedi.

Osyǵan jalǵasa Jarqynnyń aýyzynan: «eı, uıatsyz!» degen sóz de ere shyqty.

Jaqypbek Jarqynǵa qabaǵyn túıe oqys buryldy.

14

Bizdiń turmysta sózden qartamys ne bar eken. Adam adam bolǵaly talaı ǵasyr ótip, talaı ómir sarqylsa da, sóz uzaq jasap keledi. Ol eski zaman men jańa zamandy jalǵastyryp bizge jetti. Bizben keleshekti jalǵastyryp, komýnızm dúnıesine ketedi.

Adam sıaqty, sózde de áralýan taǵdyr bar. Ol da basta sábı bop týady, er jetedi, qartaıady, keıde qartaıyp baryp qaıta jasarady, keıde turmysta bolǵan ózgeriske ilese almaı, keıin birte-birte solǵyndap, qaǵajýda qalyp, jańa sózge jol beredi, nemese tyń maǵyna taýyp jańǵyryp, jańasha uǵymǵa ıe bolady...

Oılap otyrsaq qazaqta osyndaı kóp jasaǵan kári sózderdiń ishinde «aýyl» degen ataýdyń orny erekshe sıaqty. Ol san ǵasyrdy keship kelip, bizge qartaıyp jetti de, qaıta jasardy jáne eski jurtyn tez tozdyryp, eski uǵymnan tez qol úzip, jańa dúnıeniń tórine etti.

Osy jańa aýyl geroıymyzǵa kóp syr anǵartyp qana qoımaı, kóp arman týdyryp, «atym kóne bolsa da, kúıim jańany» aıtyp, er talapqa bastady. Onyń pedsovette jasaǵan baıandamasynyń negizgi túıini, mine, sol aýyldyń keleshek qamyna arnaldy.

— Kereımen keliskennen keıin bul baıandamaǵa ol baryp sala ázirlengen edi de, jany qalaǵan jumystyń qyzyǵyna shomǵan: Jazǵandary aýyl mektebiniń beıne keleshek jarqyn ómirindeı elestep, shabyt ta bitirdi. Kók bloknotyn aldyna jaıyp, óziniń de, aýyl adamdarynyń oılaryn da salmaqtap túıindeı otyryp, turmys múddesiniń tereńine boılady...

Jalǵyz aýyl adamy ǵana ma? Bul baıandamaǵa sovet pedagogıkasynyń ókilderi de ortaq edi! Oqyǵan, bilgen jańalyqtardy jınaqtap, ár gúlden nár alyp, bal salǵan aradaı ol óziniń ónerpazdyq oıyn saralap jumsady. Ásirese, profesor ustazyn ınabatpen eske alyp, oǵan myń mártebe alǵys aıtty. Qart ustaz buǵan bilim berip qana qoımaı, iskerlikke, uqyptylyqqa baýlyp, bolashaq oqytýshy, ǵylymı qyzmetkerge óz oı-órisin óristetý jolynda ne kerektiń bárin zerdesine quıa bilgen edi. Oqyǵan ádebıetti qalaı paıdalaný kerektigin de úıretken ol. Sol tálimniń jemisin Jaqypbek birinshi ret osy baıandama ústinde tatty. Ol aldyndaǵy qatar-qatar jaıylǵan qoldan túptelgen, úlkendi-kishili papkalardan ózine keregin tapty.

Bul papkalardyń ózinshe tarıhy bar edi. Jaqypbek bularmen tórt jyldan beri joldas bop alǵan. Mundaı papkalarmen dos bolýdy alǵashqy ret sol qart ustazynyń úıinen bastaǵan. Profesor árbir gazetti, jýrnaldy, ǵylymı vestnıkti, kitapshalardy, túrli taqyryptaǵy leksıalardy árdaıym edi danadan alatyn da, ondaǵy materıaldardy taqyryp-taqyrypqa bólip, árqaısysyn arnaýdy papkaǵa kúnbe-kún tigip otyratyn. Munyń ózi ǵylymmen shuǵyldanǵan zertteýshige óte qolaıly jaǵdaı týǵyzar edi. Zerttep júrgen máseleńde qandaı jańalyqtar ashyldy? Kim qaı kezde, qandaı pikir aıtqan? Maqala avtorlarynyń arasynda qandaı qaıshylyq bar? Bir papkaǵa tártibimen qattap tigilgendikten, munyń bári de aınadan kóringendeı saırap turady jáne álgi avtorlardyń bul másele jóninde jyl saıyn kózqarasynda qandaı ózgerister bolǵany da birden kózge shalynady.

Ózdiginen izdengen adamǵa bul óte tıimdi ádis ekenin kórgen Jaqypbek ádebıet jınap, olardy joǵaryda kórsetilgen ádispen saralap saqtaýdy ádetke aınaldyrǵan. Onyń ishinde til, ádebıet, pedagogıka, psıhologıa máselelerine kóbirek zer salyp, solar jónindegi jańalyqtardy erinbeı, qunttap, zerttep jınastyrǵan.

Onyń kóńilin bul joly qatty bólgen aýyl mektebi jaıyndaǵy materıaldar boldy. Bul jóninde odaqtyq pedagogıkalyq baspasóz betinde kóterilgen sońǵy jyldardaǵy aıtystar, pedagogtardyń usynystary, ozyq mektepterdiń tájirıbeleri arnaýly papkada tıisti tártibimen saqtalǵan. Asa qajetti degenderiniń asty da syzylǵan. Tusyna nemese bólek qaǵazǵa óz oılary jazylǵan. Osy máselege arnalǵan san alýan pikirler beıne bir jınaqtaı, ábigersiz, bir papkadan tabylýy onyń jumysyn kóp ońaılatqan edi...

Sóıtip daıyndalǵan baıandamasyn ol, mine, jurt talqysyna usynyp, bir arnaǵa quıatyn eki salany áńgime etip tur. Birinshi sala — mektep. Ekinshi sala — kolhoz. Mektepke adam tárbıeleý negizgi mindet ekenine úńilgen baıandamashy ekinshi salaǵa soqpaı kete de almady. Búgingi aýyldyń tirshiliginde bilimniń mol kózi baryn ańǵarmaý, kolhozdyń mashınasy, elektri, baý-baqshasy, fermasy, baı tabıǵaty bilimniń sarqylmas bulaǵy ekenine úńilmeý múmkin emes edi. Amal neshik, aýyl mektebi ómirdiń ishinde otyryp, jańalyqtan kóbine syrt qalyp kelgeni, onda oqyǵan balalar aýyl turmysyn jaqsy bile bermeıtini de turmysta kezdesip júrgen fakty bolatyn. Demek, oqý-tárbıe jumysyn jaqsartýdyń joldaryn aýyl ómirine aralasýdan izdeý, muǵalimderge qoıylatyn talap ta osymen ushtasýy óte qajet edi. Mine sol úshin de, Jaqypbek árbir aýyl muǵalimi jalpy bilimin, pedagogtik sheberligin arttyrýmen birge, aýyl sharýashylyǵyn da jaqsy biletin bolsyn degen talapty usyndy.

Biz aýyl mádenıetin kóterýge, aýyldyń keleshegi jolynda qyzmet etýge jiberilgen adamdarmyz. Onyń erteńgi kúnine kóz tikpeı otyra almaımyz. Buǵan deıin bizdiń kolhozshylarymyzdyń kóbi tájirıbege ǵana súıenip eńbek etse, endigi jerde ol ólshem az soǵady. Aýyldyń ár azamaty zoologıany, agronomıany, botanıkany, hımıa men fızıkany bilýdi ómir qazirdiń ózinde alǵa tartyp otyr. Mal baǵý da, egin salý da qara kúshti kóp tileıtin qara dúrsin qalyptan ǵylymǵa aınalyp kele jatqany kimge aıan emes. Olaı bolsa, bizdiń mindet keleshek aýyl azamatyn tárbıeleýmen ǵana tynbaıdy, búgingi kolhozshyny da erteńgi kúnniń tilegine saı ázirleýdi qolǵa alýdy qosa qamtıdy.

Jaqypbektiń oıynsha bul jumys — jalpy aýyl adamynyń bilimin kóterýden bastalýǵa tıis, sóz túıini kolhozshylardy jappaı oqytýdy uıymdastyraıyq, ıntellıgensıa úshin arnaýly mektep ashaıyq, ár muǵalimniń aýyl sharýashylyǵy ǵylymynan habary bolýyn oılasaıyq degenge kelip tireldi...

Jaqypbektiń pedsovette mekteptiń ishki ómirin kóbirek sóz etýdiń ornyna oqý-tárbıe jumysyn kolhozben baılanystyra aıtýyn Kúderi orynsyz kórip, unatpady. Pedsovetke kolhozshy aktıvıserdi qatystyrý kerek degenniń ózi-aq shúý degennen oǵan jat estilgen edi. Sondyqtan, bul usynysqa kezinde qarsy da bolǵan. Al, munyń ózi Jaqypbekten emes, Kereıden taraǵan pikir ekenin bilip, Kúderi oǵan da óz oıyn aıtqan. Áıtse de partorg sóz bolǵaly otyrǵan másele kolhoz ben mektepke birdeı qatysty bolǵandyqtan, mundaı bas qosyp pikirlesýden qajetti jerinde úrikpeý kerek ekenin, qaıta ortaq iske paıda keltiretinin ańǵartyp, aqyry kóndirgen-di.

Endi bulaı bas qosýdan pálendeı óreskeldik kórmese de, baıandamada aıtylǵan keıbir pikirlerden pedagogıkaǵa jatpaıtyn teris kózqaras tapqandaı bolyp, Kúderi óte tyqyrshyp otyr. Jaqypbek baıandamasyn aıaqtasymen, óz uqqandaryn anyqtap almaq bolyp oǵan suraq jaýdyrdy.

— Mektepti sen aıtqandaı kolhoz ómirine beıimdeýdi qolǵa alsaq, qazirgi oqý programmasyna ózgeris kirgizý qajet bolmaı ma? Muny qalaı sheshý kerek dep oılaısyń?

— Biz programmany kóbine saǵatpen ǵana ólshep, onda kórsetilgen jaılardy óz tarapymyzdan óner jumsap, damytpaı kóldik der edim... Bizdiń mekteptiń tájirıbesi osyny aıtyp otyr. Bizge, minekı, osy jaǵyn oılaý qajet. Al, tipti, programmany ózgertý qajet eken, naqty tájirıbemizge súıene otyryp, tıisti oryndarǵa usynys kirgizýden de tartynatyn jón joq.

Kúderi jurt jarys sózge shyqpas buryn: «Jaqypbek qatelesip otyr» degendi aıqyn ańǵartpaq bolyp, pedsovetke ózinshe durys baǵyt berýdi kózdep, mynandaı eskertý jasady:

— Sóıleıtin joldastardyń esine sala ketetin mynadaı top bar... Árıne, baıandamashynyń kolhozshylardyń bilimin arttyrý jaıyndaǵy usynysy teris emes. Bul buryn da sóz bolyp júrgen másele. Al, onyń ekinshi qozǵap otyrǵan máselesi buryn-sońdy mektep tarıhynda bolmaǵan, qısynsyz usynys ekenin aıtýǵa tıistimiz. Áıtpeıinshe mektepti aýylsharýashylyq tehnıkýmynda aınaldyratyn bolamyz. Kórdińizder me, áńgimeniń aıaǵy qaıda baryp soǵatynyn... Mektep — barlyq jerde mektep. Ol balaǵa mal baǵýdy, traktor júrgizýdi, monter bolýdy úıretýge mindetti emes, ǵylymnyń álippesin tanytýǵa mindetti. Onyń ústine, on tórt jasar baladan kolhozshy jasap shyǵaram deý aqylǵa da syımaıdy ǵoı, janym-aý... Uzyn sózdiń qysqasy: mektepti kolhozǵa telımiz, bolashaq kolhozshy esiremiz dep balalardy sabaqtan shyqqan soń fermaǵa, MTS-qa, elektr stansıasyna kúnde-kúnde bezektetip júrý degennen aýlaq bolǵan jón... Osy jaǵyn jas kadrǵa uqtyra aıtyńyzdar...

— Oqýshylardy kún saıyn kolhoz jumysyna salý degendi men de usynyp otyrǵam joq, — dedi Jaqypbek, — áńgime programmada kórsetilgen ýaqyttar, tájirıbe sabaqtary jóninde bolyp otyr... Ári mynany da eskerý kerek: biz jumysqa qyry joq aqsaýsaq adamdar tárbıelemeımiz. Eńbek ete biletin, óziniń shyqqan uıasy — kolhozyn janyndaı jaqsy kórip, qadirleıtin, onyń namysyn qorǵaıtyn sanaly azamat tárbıeleýge tıistimiz.

Jaqypbek budan soń Kúderiniń negizgi pikirlerine qolma-qol jaýap bere ketý qajet bop qalǵanyn eskerip, buǵan jurt nazaryn dál qazir aýdarýdy maqul kórdi.

— Mektepti tehnıkýmǵa aınaldyrý kerek degen talaptan men aýlaqpyn. Birinshiden, joldastardyń esine osyny salamyn. Ekinshiden, oqýshy bala agronom, ıa zootehnık bolsyn, basqany jıyp qoıyp, sony úıreteıik degendi de usynǵam joq usynbaımyn da. Men múmkinshiligi bolǵansha, oqý programmasyn kolhoz ómiriniń tirshiligimen baılanystyryp júzege asyrý qajet dep otyrmyn. Kolhoz balasy elektrdi de, mehanıkany da, zoologıany da, botanıkany da kitaptan ǵana úırenbeı, óz kolhozynan kózben kórip úırensin deımin, Budan qorqýdyń eshbir jóni joq. Biz bul arada mynany da eskerýimiz kerek: búgingi on tórt jasar bala budan otyz-qyryq jyl burynǵy bala emes, tipti ony aıtasyz, on-on bes jyl burynǵy da bala emes. Qazirgi aýyl balasy — jańa bala... Bilim degenimiz ómir ǵoı... Sol ómirdiń kóbin endigi bala anasynan týyp, kózin ashqannan úzbeı kórip, kózi qanyp, bilimmen birge jasap keledi. Qazir tehnıkamen aýyl balasy dos bolyp aldy. Endi olarǵa mashınanyń syrty tańsyq emes, ishi, tetigi tańsyq. Muny uǵý biz oılaǵandaı onsha qıynǵa da soqpaıdy. Muny mektep qana úıretpeıdi, ómirdiń ózi de kúnbe-kún qosa úıretedi. Biz osyny esepke almaıtyn sıaqtymyz. Al, muny esepke alý óte qajet. Budan bylaıǵy aýylymyzdyń damýy — osyǵan tikeleı baılanysty bolyp otyrǵanda, árbir qoıshyǵa, árbir sıyrshyǵa, árbir eginshige tehnıka, aýylsharýashylyǵy salasyndaǵy ǵylymnyń negizin bilý shart bolyp otyrǵanda, qara dúrsin, eski tájirıbege súıengen jabaıy ádistiń kúni, qazirdiń ózinde ótýge aınalyp otyrǵanda — muny umytar jónimiz joq. Eger muny umytsaq — aýyldyń keleshegin umytqanymyz... Bolashaq kolhozshyny jastaıynan baýlyp ósirý degenimizdiń de tórkini osy maqsattan kelip týady...

«Kimdiki jón?»

Kúderi men Jaqypbek talasy osy suraqty alǵa tartty.

Kúderi miseshil, Jaqypbek jańashyl deıik. Sonda munyki qaı jańalyq? Aty jańalyq pa? Zaty jańalyq pa? Jańa ómir týdyrǵan erekshe sıpaty kóp, soqpaǵy mol sovet pedagogıkasy jańalyqty qansha tilese, osy jańashyldyqqa degen jaýapkershilikti de sonsha kerek etetini anyq. Májiliste otyrǵandardyń baıqaýynsha jańashyl Jaqypbek tyńǵa siltep otyr. Onyń jańalyǵy aýyl muǵalimderiniń turmysyna ǵana emes, ondaǵy búkil oqý-tárbıe jumysyna eleýli ózgeris engizýdi kózdeıdi. Eń aldymen qazirgi qoldanylyp júrgen oqý programmasyn qaıta qaraý kerek bolady. Óıtkeni, jańa belge kóterilgen ónerli, tehnıkaly aýyldyń tirshiligimen jeti jyldyq bilim alatyn oqýshy jetkinshekti tolyq tanystyryp, teorıa jóninde ǵana emes, turmys júzinde de mol habardar etip shyǵarýda aýyl mektebine arnalǵan qazirgi oqý programmasy edáýir mólsherde tarlyq etedi. Onda joǵary tehnıkaly, kolhoz óndirisi esepke alynbaǵan, bıologıalyq, fızıkalyq, hımıalyq faktylardy, qubylystardy bildirý ǵana nysana etilgen. Eger jetijyldyq mektepti bitirýshiler kolhozdyń elektr stansıasynan da, baý-baqshasynan da, zootehnıkasynan da, traktor, kombaınnan da edáýir kólemde habardar bolyp shyqsyn degen talap qoıylatyn bolsa, onda, sóz joq, programmaǵa birqatar ózgerister, qosymshalar kirý qajet.

Al, sonda dál osy talapty aýyldyń jetijyldyq mektebine qoıý oryndy ma, joq pa? Bul da tereń oılanatyn pikir. Ras, bul talap aýyldyń qazirgi turmys múddesine úılesedi. On tórt jasar kolhozshy ózin qorshaǵan ómirdi óz dáýletiniń syr-sıpatyn bilýi, sol jańa ómirdi jasaýshylardyń tobynda bolýy qajet, ol bolashaqta ǵalym bolsyn, jazýshy bolsyn, qysqasy, kim bolsa ol bolsyn, bir jaǵynan kolhozshy, kolhoz qaıratkeri ekeni daýsyz. Aýylda jeti jyldyq bilim mindetti boryshqa aınalyp otyrǵanda, qala men aýyldyń aıyrmasy birte-birte joıylyp kele jatqanda, máselege osylaı qaraýdyń, tolǵana oı júgirtýdiń jóni ábden-aq bar...

Qup, bul solaı-aq bolsyn. Oqý programmasyna qazirgi kolhoz ómiri tilep otyrǵan talapqa sáıkes ózgeris te jasalsyn. Sonda munymyz pedagogıkanyń zańyna syıa ma? On tórt jasar balanyń oı órisine munsha talap saı kele me? Ol qabyldaı ala ma? Bul suraqty da attap ketýge bolmas edi.

«Kimdiki jón?» degen suraqtyń, mine, osyndaı salmaǵy bar-dy.

Osy suraqqa baılanysty ekinshi bir ańǵarylǵan nárse: Jaqypbek pen Kúderi pedagogtik kózqaras jóninen ǵana emes, jalpy uǵym jaǵynan da aralary alshaq edi. Kúderi bardy mise tutyp, oıpatta kúıbeń qaqsa, Jaqypbek ilgeri umtylyp, ushar bıikke qulash sozady. Onyń bul bet alysy «aıǵa shapqan arystandaı» mektepti mert etedi dep birinshisi kúdikpen qarap, jolyna tosqaýyl bolǵysy kelse, ekinshisi bul tosqaýylǵa boı bermeı, degenin iske asyrýǵa órshelenedi...

«Kimdiki jón?» degen suraqqa úńilgenderge bul da ańǵaryldy.

Bólme ishi únsiz tynyp, ǵajaıyp bir tynyshtyq týa qaldy. Árkim aq oıǵa ketken. Pikir aıtý ári jaýapty, ári qıyn sıaqty. Sol oıǵa ketken jurtqa «sóıleńder» degendeı Jaqypbek te, Kúderi de damylsyz qaraǵyshtap, jaltaqtap otyr.

Buryn mundaıda jurt aldyna sýyrylyp shyqpaıtyn Batyrbaıǵa batyldyq bitti. Ol qaıta-qaıta tamsanyp, murnyn qaıta-qaıta tartyp, ornynan turdy. Keıigende ıakı júreksingende bet pishini ózgerip, oń ezýi urtyna baryp qaıtyp, baryp qaıtyp jybyrlap, damyl tappaıtyn bir daǵdysy bar edi, sonysy bul joly tipti qatty bilindi. Jáne munysynyń ústine erin, muryn degender tynymsyz qozǵalyp, eki qastyń arasyndaǵy saı -saı ájimder de tereńdep, búkil bas terisi jıyrylyp ketti.

Men, álgi, myna Ádilbekov týraly aıtam, — dep bastady ol sózin, — shyraǵym, sen óziń áli jassyń, biraq, sońyna qaramaı, basqaǵa kóp aqyl úıretpek bolasyń. Birdeme aıtaıyq desek, tipten bar ǵoı, seskenemiz. Álgi, myna búgin aıtyp otyrǵanyń da, ollaqı mıǵa qonbaıdy. Ol jaıynda Kúdekeń tipti ádemi aıtty. Oǵan, álgi, osy otyrǵan eshqaısymyz áı eshteńe qosa almaspyz. Eń durys álgi, osy jańalyǵyńdy qoıa tursań...

«Qalaı deısińder, meniń osym durys emes ne?» degendeı eki ıyǵynyń arasyna tómen tuqyrtyp alǵan basyn sál kóterip ol aınalasynda otyrǵandarǵa jaltaqtady. Biraq, onyń sózin quptaǵan eshkim sezilmedi...

Jaltaqtaǵany bolmasa, sózin tyńdap otyr ma, joq pa, Batyrbaı bul qubylysty barlaýdan aman edi. Sóziniń ózgege áser etý-etpeýin bul ózi ómiri oılastyrǵan da, ol jóninde qam jegen de jan emes. Sonysyna basyp, bul joly da aınalasynda otyrǵandardy umytyp, qaı-qaıdaǵyny aıtyp, azdan keıin laǵa bastady. Zaldan:

— Naqty másele jóninde aıtsań...

— Ýaqytty únemdesek, — degen sózder estildi.

Osynyń ózi-aq belgili jeli joq, úzik-úzik, quraq oılardy septestirip turǵan Batyrbaı shesheńdi sulata jyǵyp ketti. Ol kúıbeńdep biraz turdy da, birdeme dep mińgirlep, sózin aqyrynda aıaqsyz qaldyrdy.

Qyzý sóılegen Baısal boldy. Ol Jaqypbektiń pikirin túgel qostaı kelip, kóp máselede odan da ári siltedi.

— Árqashan da durysty durys, burysty burys deýimiz kerek qoı. Ádilbekov joldastyń usynysy bastan-aıaq oryndy. Onyń oryndy bolatyn sebebi — ómir múddesine negizdelgen. Bizdiń búgingi aýylymyzdyń jańa qarqynmen, jańasha damyp otyrǵany aqıqat pa? Aqıqat. Bizdiń pedagogıkamyz da, metodıkamyz da osyǵan ilese almaı artta qalyp qoıǵany ras pa? Ras. Qazirgi programma jóninde de dál sony aıtýǵa bola ma? Bolady. Máselen, fızıkany oqytýda tehnıkaly aýyldyń múddesi programmada jete eskerilgen be? Eskerilmegen. Bizder muny ár sabaq saıyn sezip júrmiz be? Sezip júrmiz. Aıtaıyq qazirgi programma boıynsha fızıka ǵylymynyń sońǵy jańalyqtaryn oqýshylarǵa tanystyrýǵa múmkindik bar ma? Joq. Bulardyń ornyna keıbir eskirgen, nemese ekinshi qatardaǵy máseleler programmada oryn alyp ketken be? Ketken. Laboratorıa sabaǵyna ýaqyt az bólingen be? Az bólingen. Endeshe muny aıtýda, naqty usynys jasaýda qandaı sókettik bar? Jaqsy, bul da óz aldyna deıik, osy bizdiń ózimizge birdemelerdi isteýge, sirá, bola ma? Eger bolsa, tyrbanýdan nege qaıtamyz? Kitapta jazylǵandy úıretýmen ǵana qanaǵattaný endi bolmaıdy. Biz búgingi tilekke ushtastyra jańasha oqytýǵa mindettimiz...

...Jańasha oqytýymyz kerek degen pikir sóıleýshi muǵalimderdiń ortaq oıyna aınalyp, aýyl mektebin jańa arnaǵa burý degen oı barǵan saıyn aıqyndala berdi, aıqyndala berdi.

«Tym bolmasa, aptasyna bir ret leksıa tyńdap otyrsaq eken deıdi brıgadır Sáten. «Klýbta jıi-jıi oıyn kórgimiz keledi» deıdi-ekinshi bir kolhozshy. «Ana kitap nege joq, myna kitap nege joq, dep jurt esimizdi shyǵarady. Osy jaǵyn da bir oılastyrsańyzdar» deıdi Nurjamal. «Biz bolsaq qartaıyp kelemiz. Ornymyzdy basatyn erteńgi kolhozshyny mektepten kútetinimiz umytylmasyn» deıdi Esenbek.

Bireýler baý-baqsha isin, endi bireýler elektr, radıo ónerin úırenýdi tileıdi. Osy sıaqty tujyrymdy oı pikirden kolhozdy aýyl ómiriniń júrek soǵysy ańǵaryldy. Sonyń bárinen mektepke, muǵalimderge degen talaptyń salmaǵy erekshe sezildi.

Pedsovettiń bul bet alysy Kúderige úreı saldy: «Kolhozshylardy qoıshy, tipti muǵalimderdiń kóbi Jaqypbektiń ásire qyzyl jańalyǵyna syrttaı eligip, adasyp barady. Siz túzemeseńiz mert bolamyz» degendi ańǵartyp, Kúderi Elızaveta Sergeevnaǵa qıyla qarap, lebiz kútti.

Daý-janjaldy qalamasa da, mundaıda Elızaveta Sergeevna únsiz qalýǵa tıis emes edi, jáne ol pikir aıtsa, ózin tyńdata da, syılata da alatyn. Kúderiniń sondaı qurmet ıesine dál qazir úńilýi zańdy da edi.

Onyń aqsary júzinde eshqandaı keıistiktiń ıakı Kúderishe shyjalaqtaýdyń nyshany atymen joq. Maı kúnindeı jadyrańqy, nurly. Aspan tústes, biraq tunyq móldiri biraz kemip, alasynda sarǵysh daqtar kóbeıe bastaǵan kókshil kózderi kóńildirikti ańǵartyp, qadalǵan jerine sáýle tógip turǵandaı, jarqyraı, jaınaı túsken.

Dırektor sýalyp otyrǵanda, áriptes eski dosynyń bulaısha qýanýynyń máni qalaı? Mektep qamy janyn aýyrtpaıtyn bolǵany ma? Álde Jaqypbek sıaqty jas muǵalimderdi ábden sóıletip alyp, logıkasy bolattaı bultartpas dáleldi sózdermen tóbeden bir-aq urmaq bolyp, óz kúshine ózi sengendikten qysylmaı, ádeıi erkin otyr ma?

Kúderi qansha oılasa da túsine almady. Tipti ol Elızaveta Sergeevnanyń sózin óz aýzynan estip te alǵashqyda nanbaǵandaı ań-tań bolyp, búk túsken kúıde otyryp qaldy. Qanshama qabyldamaıyn basqasha uǵaıyn dese de, eski dosynyń sózderi ol yrqyna kónbeı, qulaǵyna jat estile berdi.

— ...Men qýanam, mynaý otyrǵan jas dostarǵa qarap qýanam. Bular bizge jańa tolqyn ákelgenin baıqamaýǵa bola ma! Mektebimizden jańa bir lep espeı me! Sony baıqaısyzdar ma?.. Joq, qurmettim, Kúderi Kadırovıch, bul jańa lepke kóz juma qaraýǵa pravomyz joq. Kóne oıymyzǵa jańa oı aralasqanyn moıyndap, talantty jastar, biz sendermen birge degendi qýana aıtýǵa tıispiz...

«Joq, joq, jeter, Elızaveta Sergeevna! Estigenim joq, estigim de kelmeıdi!..» Eski dosynyń sózderine ishteı osy qarsylyqty bildirip, eki jaǵyn taıanyp, tómen shuqshıyp Kúderi qaldy. Jalǵyz-aq bar aıtqany mynaý boldy:

— Siz ben bizdiń jasymyzdy bulaısha jeńiltektik kórsetý degenge óz qulaǵymmen estimesem senbegen bolar edim. Amal qansha... Tipti, qalaı oılasam da, sizdiń boıǵa qondyra almaımyn...

— Oı, oı... Qandaı ózimshil edińiz, a!..

...Pikirler bir arnaǵa quıylyp, aýyl mektebiniń jumysyna ózgeris engizý degen oı jeńip tyndy. Buǵan qarsy kóterilgen Kúderi, Batyrbaı pikirleri tolqyn yqtyrǵan salyndydaı, tasqyn oılardyń yǵynda eskerilmeı qalqyp qaldy.

Jurt qalaýy jınaqtalyp, pedsovettiń únine aınaldy da, qaýly bolyp qabyldandy.

Kúderi uzaq júrip, joly bolmaǵan ańshydaı pedsovetten eńsesi túsip, qabaǵy jabylyp, úıine kóńilsiz qaıtty: «Osy bala ne istegeli júr, á?..»

EKİNSHİ BÓLİM

1

«Jazylmaǵan jańa dápter, búgin seniń betińdi asham. Endigi sóz senen bastalady. Alaıda, alǵashqy jazar isime kóńilim tolyp otyrǵan joq. Oıymnan enerim kem soǵyp, kóńilsizdeý jaılardan bastadyń, kúndeligim!..»

Bul birinshi sabaq bastalǵan kúni jazylǵan kúndeliktiń kirispesi edi. Endi qarap otyrsa, jazylǵan sózder kóbeıip, qalyń qara dápterdiń birinshi beti edáýir alysta qalǵan. Jaqypbek paraqtap ashyp, jazǵandaryna kóz júgirtip kórip edi, sátsizdikti ǵana emes, qýanyshty ańǵartqan kúnder de kezdese bastady. Sol kúnderdiń ázirge eń bir eleýlisi sońǵy pedsovet edi.

Bul pedsovet ony jańa belge kóterdi. Kúderiniń qarsylyqtaryn estigende, «osynyń aıaǵy qalaı bolar eken? Meniki qur áýreshilik bop shyqpasa ne qylsyn» degen bir oı esine kele ketkeni bar edi. Munyń ózi kollektıv syryn jete bilmeýden týa qalǵan-dy. Artynan, pedsovettiń barysynda «qaıtyp osylaı ústirt oıladym eken» dep ol ózin-ózi jazǵyrǵan.

Rasynda, jańalyq izdegen oı bir munyki ǵana emes, ortaq bop shyqty. Meıli bul, meıli ózge bireý aıtsyn, áıteýir aýyl mektebiniń baǵyty, ondaǵy kollektıv yńǵaıy tyń arnaǵa bet alyp bara jatqanyn, búgingi kúnniń múddesi dál osyny tilep otyrǵanyn pedsovet aıqyn kórsetip berdi. Ózin sol búkil kollektıv oıyn beıneleýshiniń biri ekenin sezinip, myqty taıanysh tapqanyna, bul taıanysh ony adastyrmaıtynyna, árqashan da durystyqty meńzeıtinine kózi jetip, qýandy. «Kollektıvke jańa oı usyn.

— Ol seni ystyq qushaǵyna qysyp, oıyńa oı qosyp, ilgeri bastap áketedi. Tek, tyrbana bil, tyrbana bil, dostym!..»

Qara dápterdiń betterine jazylǵan sózder ázirge osylaı aıaqtalǵan edi...

— Berile oqýyńyzǵa qaraǵanda bir qyzyq nárse boldy ǵoı, — degen daýysqa Jaqypbek jalt qarasa, Baný qasyna kep kúlimsirep tur eken. Ol abyrjyp:

— Joq ásheıin, — dep dápterin jaba saldy.

— Nege sonsha qysyldyńyz?

— Qysylýdan aman edim, bilmeımin...

— Joq, jasyrdyńyz...

— Oqýyńa bolady. Kúndelik dápter.

Kúndeligine nendeı sózder jazady eken? Biler me edi, dep qumartqanymen oqýǵa uıalyp jáne kabınetke Elızaveta Sergeevnanyń kirgenin kórip, ol «á, solaı ma?» deı saldy da, jumys jaıyndaǵy áńgimege kirisip ketti:

— Elızaveta Sergeevna, jaqsy keldińiz. Umytpaı turyp suraıynshy: 6-a klasynda, keshe sizdiń sabaqtan keıin Baımuratov qulaǵyna deıin qyzaryp, kóp ýaqyt tynshı almady. Surasam, aıtpaıdy, ne bolyp edi?

Qart muǵalıma oılanyn qaldy. Eshqandaı tótenshe qubylys bolmaǵan, sabaq ádettegideı «tynysh» ótken.

— Bile almadym. Máselen, men tarapynan esh nárse aıtylǵan joq, — dedi Elızaveta Sergeevna tańdanyp.

— Endeshe oǵan ne boldy eken?

— Basqa balalar ne deıdi?

— Qaısysynan surasam da, «bilmeımiz» dep kúlimsirep tómen qaraıdy.

Elızaveta Sergeevnanyń sabaǵynda Sapardyń Baný aıtyp otyrǵan kóńilsizdigi baıqalmaǵan. Ne bolsa da, teginde meniń sabaǵymnan týǵan ǵoı? — dep oılana otyryp, tájirıbeli muǵalıma bolmashy bir qubylysqa nazar tikti.

Ol ejelgi ádetinshe jańa sabaq bastamaı turyp, ótken materıaldy eske túsirý, pysyqtaý maqsatymen oqýshylardan jekeleı suraı bastaǵan. Kezek"Saparǵa da kelgeni bar. Ol burynǵysyna qaraǵanda táp-táýir jaýap bergen. Muǵalıma shákirttiń sabaqqa ynta qoıyp kele jatqanyn ańǵaryp, ishteı oǵan rıza da bolyp qalǵan.

Munan basqa ne boldy? Tipti, eshqandaı kóńil aýdararlyq oqıǵa bolǵan joq... Oılana túsińizshi, Elızaveta Sergeevna!.. Sapar suraqqa bógele, birde durys, birde teris jaýap berip turǵanda, Jarqynnyń qolyn qaıta-qaıta kóterip, tyqyrshyp otyrǵanyn bilesiz be? Iá, ol da este. Al munda ne tur?.. Taǵy da ári qaraı úńilińizshi. Sapar jaýap berip turǵanda, Jarqynnyń kúlip jiberip, kishkentaı alaqanymen aýzy-murnyn qosa basyp, tómen tuqyraıa qoıǵanyn ańǵarmap pa edińiz?.. Joq, joq, ańǵardyńyz. Áýeli Jarqynǵa. sodan keıin búkil klasqa únsiz qarap óttińiz de, Sapar aıtqan bir sózdi ózińiz ádeıi qaıtalap, túzep aıttyńyz: «Bólshoı» emes, «bolshoı... Sapar, taǵy bir aıtshy. Taǵy, taǵy... Jaqsy, otyr» dedińiz.

Osy sóz siz ketken soń Saparǵa jelim bop jabysty. Korıdorǵa shyǵyp alyp Jarqyn: «bólshoı, beri kel» dep ony kelemejdeı bastap eli, kúlli balalar shýyldasyp, zaldy basyna kóterdi. Sóıtip jazǵan Sapar oıda joqta «bólshoı» degen at taýyp aldy Orysshaǵa tili áli onsha kóp synbaǵan, sabaqty nashar oqıtyn Sapar buǵan qatty namystanyp, Jarqyndy tútip jep qoıǵysy kelse de, lajyn taba almaı, qulaq, shekesine deıin qyzaryp ábden ashýǵa býlyǵyp bitkendi. Kelesi sabaqta, Baný klasqa jańa kire bergende Jarqyn Saparǵa: «Bólshoı, hal qalaı» dep jazyp, bir jaıaý pochtany jóneltip jibergen...

Baný Sapardyń nege ashýlanǵanyn mine, endi bilip, shek-silesi qata kúldi.

— Áı, balalyq-aı!..

— Orys tiline tipti nashar ma? — dep surady Jaqypbek.

— Basqa sabaqtarǵa qaraǵanda qaıta orys tilin jaqsyraq biledi deýge bolady. Áıtse de jazýǵa, erejege ázirshe álsizdeý, jeke sózderdiń ekpinin de durys saqtaı bilmeıdi. Bul, árıne júre joıylatyn kemshilik. Baımuratovtyń bul kemshilikterden arylýǵa qabileti jetedi,- — dep Elızaveta Sergeevna oqýshysyn jaqsy, jaman jaqtaryn bezbendeı otyryp minezdedi.

Elızaveta Sergeevnanyń bul aıtyp otyrǵandarynyń shynynda da jany bar edi. Sapar orys tilinen qur alaqan bolmaıtyn. Sóılesýge, ásirese, beıpil sózge kelgende aýzy aýzyna juqpaı, ústi-ústine burqyratyp jiberetin. Jeke sózder qate aıtylyp, ekpinder bir býynnan ekinshi býynǵa aýnaı túsip, jalǵaýlar shalys kelip jatsa da, ol óz oıyn túptep kelgende kádimgideı uǵyndyryp beretin. Alaıda, soǵan qaramastan, Jarqynnyń buǵan kúlerlik orny bar edi. Bul ózi orys tilin taza sóıleıtin, jazǵanda kóp qate de jibermeıtin. Ol sóılegende Sapardiki sıaqty tili dóreki emes, bir túrli jatyq, tyńdaýǵa da sondaı kelisti estiletin. Buǵan Sapar ishteı qyzyǵýshy edi.

— Jarqyn tym maqtanshaq bop barady. Bul bala jaıynda oılasý kerek, — dedi Jaqypbek.

— Oılasatyn odan da zoryraq másele bar, — dedi Baný.

— Ondaıyń bolsa aıta otyrmaımysyń, — dep Jaqypbek ázildep qoıdy.

— Mektepti jańa arnaǵa salamyz dep qoı pedsovette qaýly aldyq. Biraq men sol qaýlymyz qaǵaz júzinde qalyp qoıa ma dep qorqamyn. Olaı deıtinim, basqany bilmeımin: men ózim endigi jerde balalardy qalaısha oqytý kerektigin bilmeımin.

— Buryn qalaı oqytsań, qazir de solaı oqytasyń, pedsovet revolúsıa jasa demegen shyǵar, Baný qaryndas.

— Siz meniń sózimdi durys uqpadyńyz. Meni qınaıtyn myna másele: men, myna, bıologpin, solaı ǵoı. Al, osy men bıologıa pánin ómirge jaqyndatý úshin naqty ne isteýim kerek?

— Sony aıtyńyzshy!

— Báse, ne isteýiń kerek? Ony aldymen ózin aıtýǵa tıissiń.

— Men ne aıta alamyn? Túk aıtýyma bolmaıdy. Óıtkeni jańasha oqytarlyq bizde jaǵdaı, on eki de bir nusqa joq. Tym qurysa mektep janynda ýchastok bolsa eken-aý. Jalǵyz ekskýrsıamen alysqa bara alarmyz ba?..

Onysy ras. Ekskýrsıa da, kolhoz ómirinen mysal alynyp, jaqsy túsindirilgen, jaqsy oqytylǵan sabaq ta oqýshyǵa dál oılaǵandaı bilim bere qoıady dep kóńildi toqqa sanaý qıyn. Tereń bilim berý munymen ǵana sheshiletin bolsa, onda oılap bas aýyrtatyn da eshteme joq. Óıtkeni bul burynnan mektep ómirinde qalyptasqan, bar tájirıbe. Mektepti aýyl ómirine jaqyndatý degenimiz, teginde, budan góri basqaraq bolsa kerek.

Jaqypbektiń uǵymynda bıolog bolsyn ıa fızık bolsyn, kim bolsa ol bolsyn — shyndap bilim berýdi júzege asyramyn dese, ol bárinen de buryn, búgingi ǵylymnyń, tehnıkanyń jańalyqtaryn elestete alatyn, fızıkanyń, hımıanyń, bıologıanyń jaqsy jabdyqtalǵan arnaýly kabınetteri bolýyn oılaýǵa tıis. Bul da az. Kolhozda ónetin mádenı daqyldardyń barlyq túri mektep janynda óspeıinshe, oqýshy solardy óz kózderimen kórip, óz qoldarymen egip, óz ónerlerin jumsap, jemisin tatpaıynsha ár jaqty bilim berý júzege aspaıdy. Al, bul jaǵdaı mundaǵy mektepte ázirge joq. Kabınetter bir kúnde jabdyqtalyp, mektep baýy bir kúnde barlyq ósimdikke tola qalmaıdy. Bul aılardyń, jyldardyń isi... Sonda qalaı bolǵany?..

Banýdyń talaby, mine, osyndaı qıynshylyqtan týyp otyr.

— Elızaveta Sergeevna, bul jaıynda siz ne aıtasyz? — dep Jaqypbek ózi sheshe almaı, tájirıbeli muǵalimge salmaq artty.

— Menimshe, aýyl ómirine bıologıadan jaqyn turǵan pán joq. Bul pándi úıretýge múmkinshilik te kóp. Meniń qymbattym, sen orynsyz abyrjısyń, — dedi ol Banýǵa.

— Bıologıa kabıneti jańa quralyp jatsa, ıa zoologıalyq múıis, ıa baý-baqsha degen atymen joq bolsa, qaıtyp men bul pándi ómirge jaqyndatpaqpyn? Elızaveta Sergeevna, siz, mine, maǵan osyny aıtyńyzshy, — dep Baný enteleı tústi.

— Óziń oılashy, qymbattym, joq dep otyra berýimizge bola ma?

— Qarap jatqamyz joq qoı, Elızaveta Sergeevna...

Banýdyń suraǵyna Elızaveta Sergeevnadan naqty jaýap bola qoımaǵanyna Jaqypbek shydap otyra almaı, ózin mazalaǵan oıdyń yrqyna jyǵylyp:

— Banýdyń dál búgin tańda ne isteý kerektigi jaıynda qoıyp otyrǵan máselesi óte oryndy sıaqty, — dedi ol. — Aıtty-aıtpady, ázirshe ıe isteýimiz kerek?..

Bul oıdyń ar jaǵyn dereý Baný ilip áketti.

— Álde mektepte búgingi ómir talabyna sáıkes bilim berýdi júzege asyrýǵa ázirge tıisti jaǵdaı joq dep, ony bıylsha jyly jaýyp qoıa turmaqpyz ba?..

— Kúni keshe ǵana kolhoz óndirisine arqa súıeımiz dep pedsovette kelispedik pe...

— Kelisýin kelistik qoı...

— Kelissek, sol oıymyzdy bıyl júzege asyra beretin bolamyz...

Elızaveta Sergeevnanyń ne aıtqaly otyrǵanyn Jaqypbek te, Baný da ańǵara almaı, onyń betine balasha jaltaqtap, únsiz tynyp qaldy.

— Sen bıologıa kabıneti joq deısiń, qymbattym, dál janymyzda turǵan tamasha kabınetti kórmeısiń. Kolhoz basshylarymen kelisip, osyndaǵy hata laboratorıany bul maqsatqa paıdalanýǵa bolmaı ma? Nemese kolhozdyń fermalaryn alyńyz... Bulardy da zoologıa múıisine aınaldyryp jiberse qaıter edi...

Oıdyń silemi bilinse-aq ar jaǵyn ózi jiptestirip, jalǵan áketýge Jaqypbekteı qabiletti adam sırek kezdeser edi. Ol tájirıbeli muǵalımanyń oıyn tez paıymdady.

— Mine, saǵan, bıolog joldas, tamasha kabınet! Hata laboratorıadan ósimdikke baı múıisti izdeseń, tabar ma ekensiń?..

— Elızaveta Sergeevna, munyńyz tamasha pikir boldy, — dep Baný da qostaı jóneldi. — Bıyldyń lajy tabyldy...

— Sizder meni qostamaı tura turyńyzdar. Munyń yńǵaısyz jaqtary da bar. Ony da oılasaıyq...

— Oılasýǵa, pikirge pikir qosa berýge árqashan da bolady... Al, biraq, sizdiń usynysyńyz óte baǵaly ekendigine shek keltirip jatýdyń eshbir jóni joq. Bul pikirińiz kóp oıdyń kózin ashyp saldy. Kolhoz óndirisi — ekinshi mektep bolýdyń siz bizge týra jolyn taýyp berdińiz...

— Siz meni orynsyz maqtap barasyz. Al, dırektor bizdiń bul pikirimizben kelispeýi de múmkin.

— Elızaveta Sergeevna durys aıtady, Kúderi aǵaı, kórip turyńyz, qarsy bolady.

Qarsy bolmaıdy, kelisedi. Eger kelispeı bara jatsa, kóndiremiz! — dedi Jaqypbek.

Onyń daýsy senimdi, nyq estildi.

2

Kitaphanashy Nurjamal egin basynan oralǵan Esenbektiń keńsege kidirmesten, tory jorǵany shaıqaltyp, ótip bara jatqanyn terezeden kózi shalyp tysqa júgirip shyqty.

— Men sizdi tań atqaly kútip otyr em. Múmkin bolsa, moıynyńyzdy bura ketseńiz...

— Sonshama asyǵys jumys pa?

— Jaqypbek muǵalim myna qaǵazǵa siz taǵy da qol qoıyp beredi dep edi.

Onyń predsedatelge usynyp turǵan qaǵazy oblystaǵy «kitap saýdasy» bólimine kolhoz atynan jazylǵan qatynas bolatyn. Onda kolhoz kitaphanasyna bas-aıaǵy bes júzge tarta kitap suralǵan, olardyń atyna, avtoryna, qaı kitap, qansha danadan kerektigine deıin kórsetilgen-di. Mundaı qatynas áýeli aýdanǵa jazylǵan edi. Biraq, aýdanda joǵaryda kórsetilgen kitaptardyń kóbi bolmaı shyqty. Osydan keıin Jaqypbek pen Kereı aqyldasyp, Nurjamaldy tikeleı oblys ortalyǵynyń ózine jiberýdi uıǵarysqan.

— Sonymen, oblystyń týra ózine tarttyń ba? — dedi Esenbek qaǵazǵa qol qoıyp turyp.

— Nem ketipti, baryp qaıtam.

— Qur baryp qaıtpa, alyp qaıt!

— Berse, alam ǵoı.

— Alystan kelgenińdi aıtyp, basshylaryna jolyq, kóp uıalshaqtaı bermeı, pysyǵyraq bol! Áıtpese, odan da quralaqan kelýiń ǵajap emes. Jaqsy kitaptardyń qoldan qolǵa tımeıtinin bilesiń ǵoı.

— Ádeıi barǵan soń, qur qaıta qoımaspyn.

Osy kezde klýbtyń aldynan Baımurat kórindi de, Esenbektiń nazary soǵan aýdy.

— Aý, jarqynym, beri kelshi, — dep daýystady, sodan keıin ol Nurjamalǵa buryldy.

— Al, jolyń bolsyn!..

Baımurat pen Sáten qalaǵa baryp, qýatty radıotoraptyń apparatyn jáne tolyp jatqan mýzyka aspaptaryn alyp qaıtqan bolatyn. Solardy búgin rettep zavhozdyń klýbtan shyǵyp kele jatqan beti osy edi. Teginde bastyqtyń osy jaıynda suraǵysy kelgen bolar dep oılap, Baımurat tyndyrǵan isin asyǵa baıandaı bastady.

— Biraq, Esenbektiń ony shaqyrǵan sebebi múldem basqa, bolyp shyqty.

— Seni keshe sabaqqa qatyspady dep muǵalimderiń shaǵym aıtyp ketti. Ol qalaı?

— Jumys kóp... Qol tımeıdi.

— Nemene, basqamyz, qol bos, erikkendikten oqyp júrmiz be?

— Sizderdiń jónderińiz basqa. Buryn oqyǵan adamsyzdar. Al, maǵan sabaq oqý degen kóp qol baılaý. Nansańyz jumys isteýden qaldym. Bar ýaqytym kitap pen dápterge úńilýmen ketetin túri bar. Zadynda, meni qınamasańyzdar da bolady ǵoı.

— Oqyǵyń kelmeı me?

— Qara tanımyn, shot qaǵa bilemin, esebimdi eshkimge jibermeımin. Jetpeı me... Tipten qartaıǵanda meni oqy dep qınaýdyń ózi orynsyz...

— Endi neshe jyl ómir súrem dep oılaısyń?

— Kim bilsin, elýden asyp kettik qoı.

— Jıyrma, otyz jyldan kemge kelispessiń.

— Árıne, maǵan salsa, endi bir qyryqqa da qarsy bolmas em ǵoı.

— Kórdiń be, áli de qyryq jyl ómir súrgin keledi. Al, qyryq jylda aýyldyń qandaı dárejede bolatynyn oılaısyń ba?.. Qara taný bylaı tursyn, ol kezde kolhozda ınstıtýt bitirip qana qyzmet isteýge týra keler. Sony da esker...

— Baımurat jelkesin qasydy.

— Budan bylaı sabaqtan qalýshy bolma.

Esenbek torynyń basyn keri burdy da, mektepke bet túzedi. Bul kez kún keshkirgen, altynshy klastarda sabaq aıaqtalǵan mezgil edi. Esenbek dırektordyń kabınetine bettep bara jatyp jolshybaı Dabyrdy estip, bir bólmeniń esigin ańǵarmaı ashyp qaldy.

— Eseke, kirińiz! — degen daýys ile shyqty.

— Men baıqaýsyzda tártipsizdik jasap, sabaqtaryńdy bólip jiberdim be? — dedi Esenbek ishke kirip.

— Joq, sabaǵymyz bitken...

Mundaıda ózgeden buryn qımyldaıtyn, ózi birinshi qatardyń esik jaǵynda otyrǵan Bektaı kúbir etip:

— Bul úıirme sabaǵy, — dedi.

Onyń art jaǵynda otyrǵan Áıten «sóıleme» degendeı ony búıirden túrtip qaldy. Bektaı bir selk etti de, jym boldy.

— Eseke, jaqsy keldińiz. Bir qyzý máseleni talqylap jatyr edik, — dedi Baısal.

— Meniń de tyńdaýyma bola ma?

— Tyńdaýdy aıtasyz, sizben aqyldaspaqshy edik...

Predsedatel Bektaıdyń qasyna kelip otyrdy. Onyń zor denesi partaǵa ońaılyqpen syımaı, alasa otyrǵyshtan eki tizesi joǵary sopaıyp shyǵyp, arqasy keptelip qalǵanyn baıqaı qoıǵan balalar bir-birine kóz júgirtisip, ózara jymıysyp aldy.

— Bizdiń osynda otyrǵan úıirme músheleri — bári de radıo ónerimen áýestenýshiler, — dedi Baısal Esenbekke tanystyryp,-bular detektorly radıoqabyldaǵysh jasap shyǵarǵan edi. Jańa sony synap kórdik. Taıaýdaǵy qalalardan jaqsy qabyldady. Alaıda, bizdiń jas sheberler bul isterine ózderi qanaǵattanbaı otyr. Kolhozymyzda elektr qýaty bar, detektorly qabyldaǵyshtyń bizge qajeti ne, odan góri tıimdiregimen shuǵyldansaq degendi aıtady.

— Durys talap...

— Al lampaly qabyldaǵysh ta kolhozdyń ishki ómirine qolaısyz. Toq eterin aıtqanda, bizdiń balalar kolhozda radıotranslásıalyq torap bolýyn qalaıdy... Anada bul jaıynda bir aıtqan sózińiz de bar edi, — dep Baısal áńgimeniń aıaǵyn predsedateldiń ózine artty.

— E, ony da qoldan jasamaısyńdar ma? — dedi predsedatel ádeıi ańǵal pishin kórsetip.

— Apparatyn jasaý qıyn ǵoı, Eseke! Eger sol bolsa, ar jaǵyn bizdiń úıirme músheleriniń ózderi-aq damytyp áketer edi.

— Solaı ma?. — dedi Esenbek qýlanyp, — MGSRTÝ-100 qalaı bolar edi?

— Tamasha bolar edi, — dedi Baısal kúlip.

— Olaı bolsa qazir klýbqa bar da, izdegen radıotorabynyń apparatyn qabyldap al!

— Ras aıtasyz ba?

— Ras bolmaǵanda.

— Qýanǵannan balalar ýralap jiberdi.

— Baısal endi shuǵyl isteletin jumystaryn atady.

— Balalar, — dedi ol, — kolhoz radıotorabyn osynda, fızıka kabınetine ornatamyz. Durys pa? Sodan soń erteńnen bastap, barlyq kolhozshylar úıin radıolandyrýǵa kirisemiz. Buǵan qalaı qaraısyńdar?

— Durys, Durys.

— Biz ázirmiz, — dep oqýshylar quptap áketti.

— Predsedatel ornynan kóterildi:

— Júr, Baısal, dırektorlaryńa kireıik.

— Esenbek pen Baısal kóńilsiz áńgimeniń ústinen shyqty.

Shyraq osy istep júrgeniń meniń kóńilime qonbaıdy. Ony áneýgi pedsovette de aıtqam. Biraq, laj ne, ázirge meniń teris, seniki on bolyp tur. Qaıtem, kópke topyraq shashamyn ba? İsteı ber oıyńa kelgenińdi. Mektepti jaýyp, balalardy birjolata sıyr qorada oqytam deseń de erkiń. Jalǵyz-aq mynany uq: mektep — óndiris orny emes. Ol jańalyǵyńa talǵap-talǵap qaraıdy. Túbi aıtpady deme, osynyń taqsiretin bir tartamyz...

Osyndaı zildi zildi sózder shyǵaryp, raısyzdyq bildirýine aparǵanda, Kúderi ábden taýsylyp, biteý jaraǵa ishteı juqaryp bolǵanǵa uqsaıdy. Jaqypbek te onyń yńǵaıyn tanyp, kóp qajaı bermeıin degendeı elpildep:

— Aqsaqal, maǵan orynsyz renjısiz, osynyn bári kollektıvtiń yrqymen bolyp jatqan joq pa, — dep kúmiljıdi.

— Nemene, osy senderdiń daýlaryn bitpeıdi? — dedi Esenbek.

— Eki qazaq bas qosqan jerde daý júretinin bilmeısiń be? — dedi Kúderi ózinshe ázildegen bolyp.

— Seniń daýyńa da qazaq, kináli... Qarashy sóziniń túrin.

— Túıeniń tanıtyny japyraq dep, men dese, dúrse qoıa beretin ádetiń ǵoı seniń...

— Bul dırektorlaryń alpysqa jetpeı aljyp bolǵan, — dedi Esenbek Jaqypbekke qarap kúlip, — munyń sózine oısha paryq bermeı, jumysty batyl júrgize berińder.

— Áı, Esenbek, seniń munyń qaı tálimiń? Jastar syılamasyn degeniń be?

— Odan qoryqpa. Kári biz bolmasaq, jastar syılaı da, syılata da biletin sıaqtanady ǵoı.

— Kúderi syrttaı ázilmen qaǵysqansysa da, ishteı jaratpaı qap, orynsyz tomsardy.

— Jaraıdy, qoıdym, qabaǵyń túsip ketken eken. Sen kóksoqqan qaljyńdy da kótere almaı ashýlanyp masqara qylarsyń.

— Sen kóse, ózińniń shadyr minezińdi maǵan tańba, — dep Kúderi de esesin jibermeı, sózben shymshyp qaldy.

— Saqaldy qul jarytpas dep seniń ıegine bitken bes tal qylshyǵyńnan kimge paıda bar...

Qaǵytqan ázilderin qyzyqtap tyńdap, Jaqypbek pen Baısal bulardyń sózin bólmedi.

— Paıda bar ma, joq, pa, ony qaıtesiń, qane, óziń kelgen sharýańdy aıtshy. Ne ǵyp mektepshil bolyp kettiń? — dedi.

— Buǵan ne deýge bolady. Kelmesem ǵoı kelmedi dep jazǵyrar edi. Kelsem taǵy jaqpaımyn... Jaqypbek shyraǵym, osynyń babyn taýyp júrgen sender myqty ekensińder...

Esenbek óz famılıasyn qatty qadirleıtin, ony kir shalmaýyn jaqsy kóretin adam edi. Sondyqtan bala tárbıesine óte kóńil bóletin. Onyń mektepke kelgen búgingi jumysy da osy tárbıege, jalǵyz uly Jarqynǵa baılanysty bolatyn. Balasy qalaı oqıdy? Ol jaǵy ákege aıandy. Buǵan baıqalmaı júrgen nendeı kemshiligi bar? Neden saqtandyrýǵa týra keledi, osyny muǵalimderinen bilmekshi edi.

— Jarqyndy nesip suraısyń. Ol bir jaqsysy sen emes, mektebimizdegi eń úlgili, ozyq oqýshylardyń biri, — dedi Kúderi.

— Sender qalaı oılaısyńdar? — dep Esenbek Jaqypbek pen Baısaldan da pikir kútti.

— Kúdekeń durys aıtady. Ol bizdiń maqtanyshymyz, — dedi Baısal.

— Ozyq oqýshy ekeni ras, — dedi Jaqypbek, — biraq kemshiligi de bar. Meniń baıqaýymsha Jarqyn tym ózimshil, maqtanshaq bolyp barady. Muny da áke qulaǵyna salý artyqshylyq etpeıdi.

— Onysy ákesine tartqany ǵoı, — dedi Kúderi ázil men mysqyldy aralastyra.

Famılıasyna daq túse bastaýdyń bul bir bet asharyndaı sezilip, Esenbek kóńilin demde kirbiń shaldy. Murttary tikireıip, jaq terileri búrtiktenip, kózinen ot shashyrap, ádettegi jaıdarylyq ta jym-jylas joıylyp ketti.

— Siz eshqandaı qapa bolmańyz, — dedi oǵan Jaqypbek, — men sizge múlde eleýsiz, biraq, qazir kórmesek, túbi úlken min bop qalatyn jaǵymsyz qasıetti ádeıi saqtandyra, dardaı etip aıtyp otyrmyn. Demek meniki bala ústinen ákege shaǵym emes, minezdeme... Osyny jaqsylap túsinip alyńyz. Balańyzǵa eshteńe demeńiz...

3

Tańerteńnen beri qabaǵyn túıip turǵan aspan álemi burynǵysynan da tunjyrap, shyǵystan soqqan jel kúsheıip alypty. Kókti torlaǵan ári sál bozǵylt tartqan órkesh-órkesh qaraqoshqyl bulttar qoıýlanyp, qańbaqsha kóshken qarqynyn baıaýlatypty da, aspan asqarynan edáýir tómendeı, jerge tóne, batysqa qaraı oıysýǵa shyqqan. Biraq kóshpeli ushpa bult emes, arty da, qabaty da qalyń, uzaq ýaqytqa torlaǵan bult tárizdi. Qalyń bult qansha josyla kóshkenimen, shyǵys jaq kókjıek odan bosar túri kórinbeıdi. Jer men kók tutasyp ketken. Bir taıpa bult joǵary kóterilse, ekinshisi onyń ornyn tolastamaı, qoıý qara-qońyr tútindeı shubatylyp, úrtis shyǵyp atylyp jatyr. Al batys jaq sol bulttardy ózine, kókjıekke jınap jatqandaı qap-qara bop tútigip tur.

Aspan aıasyn Jaqypbek jeldi kúngi teńizdiń betine uqsatty. Bul onyń pıoner kezinde «Artekke» baryp júrip, Qara teńizde keshken saıahattaryn esine túsirdi. Sonda teńiz qara-qoshqyl tartyp, buıra tolqyndary astan kesten bolyp jaǵalaýdy soǵyp, naq osyndaı sapyrylysyp jatqany bar-dy. Kóp qyzyqtardy balalyqpen erkin ańǵara almaǵan ásem Qyrymǵa endi bir baryp qaıtar ma edi degen oılar kelip, jazǵy demalysyn, bolashaq úı turmysyn esine aldy...

Bul oı mektep ýchastogine jetkenshe ilesip keldi de, jumysqa aralasysymen izin sýytyp, umyt boldy.

Mektep mańynda muǵalimder men oqýshylar eki topqa bólip alyp, biri jer qazyp, ekinshisi buryn qazylyp qoıǵan shuńqyrǵa kóshet qadap jatty. Esenbek sonda keldi.

- Mektepti baýǵa bólepsińder ǵoı, — dedi ol Jaqypbekke mıyǵynan kúlip.

— -Baýǵa bólemesek te, bolashaq baýdyń alǵashqy shybyǵyn qadadyq.

— Kóshetteriń jete me?

— Jetýge tıis.

Predsedatel qadalǵan kóshetterdi aralap kóre bastady. Ol mektep terezesi tusynan jıyrma-otyz qadamdaı ótip baryp kilt toqtap, basyn shaıqady.

— Emenderdiń arasy tym jaqyn bolyp ketken. Bul bıiktegen saıyn butaǵyn búıirge jaıyp, aýmaǵyn shyǵara ósetin shash ekenin esepke almaǵansyńdar. Birneshe jyldan keıin emenderiń biriniń esýine bir bóget jasaıdy.

— Baný, munda kel, — dep daýystady Jaqypbek.

— Baný keldi.

— Bıolog joldas-aý, sen ne qaraǵansyń, predsedatel jumysymyzdan aqaý taýyp tur.

— Aldyndaǵy shybyqtarǵa qarap Baný sóz bolyp turǵan jaıdy birden ańǵardy.

— Munda terek pen qaıyń ósirilýge tıisti edi. Emen egip qoıypty ǵoı balalar.

— Balanyń isi shala degen, baıqamasa bolmaıdy, — dep Esenbek tamaǵyn kenep, qoıý qara murtyn bir sıpap qoıdy.

— Batyrbaı aǵa, men sizge senip em, — dep Baný tarıh muǵalimine yńǵaısyzdana qarap, kináli adamdaı kózin tómen alyp qashty.

Yryń-jyryńy, laýy kóp qur ábigershilik sıaqty kórinse de. kolhoz, mektep bolyp qolǵa alyp uıymdastyrylǵannan keıin maǵyna taýyp, birte-birte úırenshikti iske aınalyp kele jatty. Jaqypbekti bul da qýandyrdy.

Yntadan talap, talaptan maqsat týyndap, geroıymyz jastyqtyń muqalmas otty qaıratyna mindi. Ol kelgendegideı emes, alyp-ushqan, bir júdep, bir ońalǵan tolqymaly kóńili ornyǵyp berik senimge ıe boldy...

Biraq, adam ómirindegi ekinshi ózek — jeke bas tirshiliginde ol dál mundaı qaryshtaı almaı, múdirip, kirbiń qabaqtyń ot basy tirshiliginiń eleýsiz eski bógetine súringen edi. Súıgen qyzynyn áke-sheshesi júz shaıystan keıin, eskishil tomyryq minezge basyp, ashylyp sóılesýdi de qoıyp aldy. Tipti, kempirden «úı tar» degen keıbir kúńkil de shyǵa bastady. Osylardy ańǵarǵannan keıin Jaqypbek páter izdep, aqyry Banýdyń úıine ornalasty. Sodan soń, bolǵan jaıdy baıandap, «basqa páterge shyqtym» dep Ásımaǵa hat jazyp jibergen. Qyzdan sodan beri hat joq. Ne dep jaýap keler eken dep Jaqypbek júregi bir jaǵynan kúpti de, ekinshi jaǵynan kempir-shalmen ortaq til taba almaǵanyna qynjylǵandaı bolady.

Eshqandaı kinásy bolmasa da ar-namysyna daq bul oqıǵa, osynyń saldarynan týyp órshigeli turǵan Ásımamen aradaǵy qazirdiń ózinde alystaı bastaǵan dostyqtyń buldyr taǵdyry jigitti qatty mazalasa da, qamy men túr-tarmaǵy kóp áleýmettik qyzmet zor aýmaǵymen kese-kóldeneń turyp, jeke bastyń kúńgirt tartqan qońyr kóshin tasada qaldyryp, óziniń kúngeı qyzyǵyna tartatyn da, ózgeni ýaqytsha da bolsa umyttyratyn. Onyń jaıdary qabaǵynyń túıilmeıtin de sebebi, mine, osynda edi.

Jaqypbekti ishteı unatyp, óziniń eń. jaqyn adamyndaı jaqsy nıetpen qadirleı júrip, odan kózin bir almaıtyn Baný jigit janynyń túkpirinde býlyǵyp jatqan jeke bas syryn barlaı almasa da, qyzmet babyndaǵy tátti kúıdi ózgeden erekshe ańǵaryp, júrekpen túsingen. Mektepte bolsyn, nemese osyndaı jumys ústinde bolsyn, oǵan óz nazaryn jıi-jıi tastap, toımaı qaraıtyn. Qaraǵan saıyn jigit júrekke jyly tıip, qyz janyn áldebir jumbaq syrǵa toltyratyn. Nege ekeni belgisiz, onyń ár isi, júris-turysy, sóılegen sózine deıin súıkimdi kórinip, qyz kóńilin sol bir jyly lebimen jelpip, bildirmeı mazalap, tynym bermeıtin. Alǵashqyda syılaýdan, súısinýden bastalǵan sypaıy sezim, kele-kele sol kúıinen jańylyp, jańaǵydaı tynymsyz qalaýy bar, syry jumbaq kúıge oıysqan.

Osyndaı belgisiz bir kúsh tynym bermegendikten be, Baný Jaqypbekpen lebizdesýdi sońǵy kúnderi óte unatyp turatyn bolǵan. Sol ádeti boıynsha búgin de eńbek raqatyna júzgen jigitke bir qalt beriste áldene aıtpaq bolyp kúlimsireı qarap qalǵan-dy. Dál osy kezde: «Sen bul aradan ket!» degen Jarqynnyń daýsy estilip, qyzdyń da, Jaqypbektiń de, oqýshylardyń da nazary solaı aýdy.

— Ne janjal, Baný, sen sol jaqta bolshy! — dedi Jaqypbek.

Baný Batyrbaı bastap aǵash otyrǵyzyp júrgen balalarǵa keldi.

— Jarqyn, sen nege aıqaıladyń? — dedi Baný.

— Mynaý Sapar jumys istetpeıdi.

— Áı, sen muǵalimge ótirik shaǵystyrma! Myqty bolsań, menimen jarysqa tús degennen basqa, jumys istetpeı men saǵan ne qyldym, — dedi Sapar Jarqyn sózin joqqa shyǵaryp.

— Janjaldy qoıyńdar!

— Qolynan jumys kelmegen soń tili men jaǵyna súıenedi.

Sapardyń myna sózi Jarqynnyń namysyna tıdi.

— Sen ǵurly jumys isteı bilemin!..

— Kel, ekeýmiz qatar túsip shuńqyr qazysaıyq...

— Sóz eken, senimen básekelesip júrsem-aý...

— Áne, batylyń jetpeıdi...

— Kel endeshe! — dedi Jarqyn Sapar sózine shydaı almaı.

— Qoıyńdar, balalar!

— Apataı, bógemeńiz! Men eki shuńqyr qazǵanda bul bir de shuńqyr qaza almaıdy, — dep ótinish etkendeı Sapar Banýǵa qıyla qarady.

Batyrbaıǵa da jelik paıda boldy.

— Qazsa qazsyn, ekeýiniń de kúshin kóreıik! — dep, ol Banýǵa toqtaý saldy.

Jarqyn kúrek salǵan jerge eki metrdeı jaqyndap kelip, Sapar da tura qaldy.

— Áı, óziń aǵash pen aǵashtyń arasy osynsha jaqyn bolǵanyn qaıda kórdiń endi úsh metrdeı shegin, — dedi Jarqyn.

Sapar buǵan qarsylyq bildirmesten Jarqyn meńzegen tusqa bardy.

Ekeýi de qaýyrt qımyldady. Jáne ekeýinen eki túrli qalyp baıqaldy. Jarqyn asyǵys qımyldasa da, kóp julqynbaı qazǵan topyraqty shuńqyrdyń sol jaǵyna ǵana tastap, baıyptylyq kórsetti. Al, Sapar olaı etpedi, topyraqty kez kelgen tusqa laqtyryp, asyǵa siltedi. Muny kórgen Baný oǵan aqyl berdi.

— Qazǵan topyraqtaryńdy shashpa, ázirshe sol jaǵyńa tasta, sol tereńdegensin oń jaǵyńa laqtyr! Sońyra aǵash otyrǵyzǵanda bul ekeýin almastyryp tógý kerek bolady.

— Ózi, jas mıchýrınshiler úıirmesine qatysyp júrip, aǵashty qalaı egýdi osy ýaqytqa deıin bilmeıdi eken ǵoı, — dep sybyrlady Áıten Bektaıǵa. Osynysyn mazaqtap óleń shyǵaraıyn ba ózińe?

Bar yntasy ana ekeýine aýǵan Bektaı onyń sózin tyńdamaı:

— Qoıa turshy, deı saldy.

— Joq aıtshy, shyǵaraıyn ba, joq pa?

— Ne?...

— Óleń?...

— Áıtenniń qıt etse, óleńin ala júgiretini Bektaıǵa da, basqalarǵa da, ábden úırenshikti bolyp alǵan syr edi. «Óleń» degennen-aq ol ar jaǵyn uǵa qoıyp:

— Áı qoıshy, seniń-aq óleńiń bitpeıdi eken, — dep teris aınalyp ketti.

Áıten buǵan moıyǵan da, renjigen de joq. Bir ezýin bolymsyz qısaıtyp, jymıǵan kúıde turyp qaldy.

Aqyry, shuńqyrdy Sapar buryn qazyp bitirdi. Ol endi ekinshisine kirisýge yńǵaılanyp edi, Baný toqtatyn, daıyn shuńqyrlarǵa kóshet otyrǵyzyp júrgen ekinshi topqa kómektes degendi aıtty.

Sapar solaı ketip bar jatyp, Jarqynǵa buryldy da, tónip kelip tilin shyǵardy. Ári qalyp qoıǵanyna namystanyp, ári onyń syqaǵyna tóze almaı, Jarqyn bir kúrek topyraqty Sapardyń ústine shashym jiberdi.

— Áı, ózińe ne kerek, — dep Sapar kilt toqtady. Osy kezde Jaqypbek te bulardyń qasyna keldi.

— Bar endi, tez, — dep Baný Sapardy asyqtyrdy. Sapar Jarqynǵa urynýdy tilep tursa da, muǵalimderden ımenip, amalsyz ketti.

— Mundaı tártipsizdik etpes bolar, — dedi Jaqypbek Sapar ketken soń Jarqynǵa.

— Ózi yza qyp qoımaıdy...

Jaqypbek ótkir qara kózin balaǵa qadap turyp basyn shaıqady.

Bul qylyǵyn muǵalimniń unatpaǵanyn aıqyn ańǵarǵan Jarqyn qulaǵyna deıin qyzaryp, «sókettik etsek keshirińiz» degendeı uıalǵan keskinmen onyń ámirin únsiz kútti.

— Sen Saparmen tabys, keshirim sura, — dedi Jaqypbek.

Muǵalimnen myna sóz estilgende Jarqyn shoshyp ketkendeı bolyp titirenip, «keshirim suraıtyn sonsha ol kim edi» degen soıqan burq etti. Jaqypbek onyń dál osy oıynyń ústinen túskendeı, bala minezindegi túrpilikti salmaǵy aýyr zildi sózben tejedi.

— Shákirtten shákirt artyq ta, ardaqty da emes, muǵalim úshin olardyń ala-qulasy joq, isiń teris eken... moıyndaısyń. Keshirim de suraısyń!.. Ózin joldasynan joǵary ustaıtyn, menmensigen, maqtanshaq shákirtke muǵalim mine osyny aıtady. Aıtyp qana qoımaıdy, tártipke shaqyrady...

Óziniń jaqsy qasıetterin basqanyń da ańǵarýyn kóp qunttaıtyn Jarqyn, muǵalim taqqan aýyr kináǵa narazylyq bildireıin dese de, batyly barmaı, ózinen-ózi apshysy qýyryldy. Bul súıikti oqytýshysynan bir ádiletsizdikti kórgendeı kóńili óksip, munysyn kózine mólt etip kelip qalǵan jaspen bildirdi.

Jaqypbek raıdan qaıtpady. Ol jaqsy shákirti Jarqynnan «menmendikke» bastap kele jatqan jaǵymsyz minezdi jıi seze bastaǵan. Áneýgi Saparǵa aıtqan oqys sózi de, ony «bólshoı» dep mazaq etkeni de esinde... Sabaq ústinde bolsyn, pıoner jıyndarynda bolsyn, Jarqyn óz basynyń qasıetin ózgeden erekshe dara kórsetýge tyrysyp, «men aıtam», «men bilemin» dep boıyn ozyq ustap baǵatyndy da shyǵarǵan. Keıde, muǵalim sabaq suraǵanda, basqalar bilmeı qalsa, kezekti ózi alyp, jany raqat taba jaýap beretin. Muǵalimder de ony kótermelep, dırektor, zavých nemese aýdandyq oqý bóliminen ókilder sabaqqa qatysqan jaýapty kezderde klastyń abyroıyn soǵan artatyn. Mundaıda sabaq birinshi bolyp sodan suralady. Osyndaı kezderdi ańsap kútetin Jarqyn sabaqqa árdaıym jaqsy ázirlenip, úıinen qapysyz bop keledi. Klasta bógde bireý boldy-aq, óziniń topqa túsetinin anyq bilip alǵan oǵan «klastyń maqtanyshy menmin» degen bir asqaq senim de paıda bolǵan.

Osynyń bári alǵashqyda óte zańdy bastalyp, zańdy bolyp kórinse de, kele-kele basqa bir qolaısyz shekke shaýyp, balanyń kollektıvshil, joldasshyl sábı sezimi jetilýdiń ornyna, «men» degen darashyl sezim týyp, bas kótere bastaǵan-dy. Bul jaıdy Jaqypbek sol klastyń jetekshisi Banýǵa, jeke muǵalimderge jáne ákesine aıtyp, olardy qatty saqtandyrýmen ǵana tynbaı, ózi de Jarqynǵa degen qarym-qatysyn ózgertip, «men aıtam» dep qolyn kóterip tilenip otyrsa da, ony elemegensip, basqa balany tańdap, «menmendikti» tejeýge alǵan. Sonda da balany durys jolǵa shuǵyl burýdyń sáti túspeı júrýshi edi. Jarqynǵa oqys minezi ústinde jany tebirenerlik, ashyna oıǵa batarlyq, ishki dúnıesine tóńkeris jasarlyq júk artýdy kózdeıtin. Mine sondaı oqystyq dál qazir boı kórsetip otyrǵandaı boldy da, Jaqypbek óz degenin batyl usynýdy, balany teris minezden shuǵyl ózgeriske bastaýdy oıǵa aldy.

Bala óz kinásin moıyndaı qoımaǵanymen, súıikti oqytýshysyna nelikten jaqpaı qalǵanyn uǵyp tur. Áıtse de, Sapardan keshirim suraýdy ózine min kóredi. Mine osy sezim ony on saqqa júgirtip, qansha kóne qalaıyn dese de bógeı beredi. Qınala-qınala turyp:

— Sizdiń kóńilińiz úshin-aq keshirim suraıyn, — dedi ol amalsyzdan.

— Joq, meniń kóńilim úshin tatýlasqanyńnyń eshbir qajeti joq! Qate túsinbe meni. Meniń senderden kútetinim — múlde basqa tilek. Men senderden adal sovet azamatyn tárbıelegim keledi. Birine-biri shyn joldastyqpen qaraıtyn, biri súrinse, ekinshisi taıanysh bolatyn, minderin batyl betke aıtysyp, adal dostyqpen ómir súretin, qoǵamshyl, kollektıvshildikten týatyn shynaıy sezimge tárbıelegim keledi. «Ózim ǵana» kózge tússem eken dep darashyl nıetke salynyp, syrty jyltyrap ishteı ekige jarylyp ómir súrýden opa izdemeımin. Men ondaı ómirdi bilmeımin! Meniń shákirtterim de ondaı las ómirdi bilmese eken deımin... Tatýlasqyń kelmeıdi eken, tatýlaspa. Zorlamaımyn!..

Osyny aıtty da, Jaqypbek júrip ketti. Ózin bar jaǵynan ónegeli ustaýǵa umtylatyn Jarqyn muǵalimnen estilgen renjis sózge qatty qynjylyp, eki betiniń ushyna qan tepti. «Eki0ge jarylyp ómir súrýden opa joq» degen sóz qulaǵynda shyńyldap, kópke deıin ketpeı turyp aldy. Sol shyńyl: «oılan, shyraq» degendeı balalardyń shýymen, kúrektiń shynylymen ushtasyp, bir shuńqyrdan ekinshi shuńqyrǵa zoraıa jetip, óktem estilip, ulasyp ketken tárizdendi...

4

Kúzdiń qara sýyǵy túsken. Jer betin japqan qalyń boz qyraý kún kók tóbeden kóterilgeli edáýir ýaqyt bolsa da, áli erimeı jatyr. Úı murjalarynan shanshyla shyqqan qoıý tútin kókke biraz boılap-boılap ketedi de, alystap baryp joǵalady. Árdaıym kún sáýlesine shaǵylysyp, diril qaǵyp, tynymsyz qozǵalysta jatatyn aıdyn kól de betin japqan jup -juqa kókshil muzǵa tunshyǵyp, qybyrsyz, qımylsyz, meńireý tartyp tynyp qalǵan.

Kóldiń shyǵys jaǵyn ala salynǵan kolhoz selosy oıpattan birte-birte kóterile-kóterile kelip, buıra basty jal-jal tóbege ıek arta toqtaıdy. Bir top bala (ishinde eresekter de bar) sol taýsyla beris tóskeıdegi eń shetki bıik aq úıge qaraı dabyrlaı sóılesip keledi.

— Anań qarańdar, áli bitpepti.

— Baǵanalardyń basynda órmelep júr.

— Kómekteseıik!

— Bizdiń qansha sharýamyz bar, ózderi bitirsin...

— Oń qolyn mańdaıyna tosyp, qaqpasynyń aldynda manadan syǵyraıa qarap turǵan Jaqıa qart bulardyń aldyn kes-kestep, solarǵa ere ketti.

— İske sát, balalar.

— Ata, biz bittik.

— Bittik?..

— Nege tańdanasyz?

— Tym tez eken.

Sońǵy kúnderi aýyl adamdary barlyq úıge radıosetin aparýdy qolǵa alǵan edi. Bul jumysty negizinen júrgizgen 6,7-klass oqýshylary bolatyn. Búgin, jeksenbini paıdalanyp oqýshylar tań sáriden turyp, sońǵy qalǵan bir az ǵana jumysty bitirip tastamaq bolyp ekige jaryla, iske kirisken. Sonyń Baısal bastaǵan toby jumysyn aıaqtap, qaıtyp kele jatqan beti edi bul.

Balalarǵa onsha ılanbaı, qarttyń suraǵyshtaı bergenin baıqap, artta Sátenmen áńgimelesip kele jatqan Baısal:

— Jańa, bizdiń balalar qolǵa alsa, is osylaı tez bitedi, — dedi.

— Bitýin biter... Tek balanyn isi qashan da shala bolýshy edi...

— Siz, Jaqa, bizdiń balalardy jaqsy bilmeıdi ekensiz...

— Á, múmkin... Áıtkenmen... Ónerpaz degen balalaryńnyń biri bizdiń Áıten ǵoı... Solaı emes pe?..

— Sol Áıtenińiz, eger shyndap sóılesip kórseńiz, sizdiń ózińizge talaı nárse úırete alady... Oınamańyz búgingi balamen, Jaqa!

Jaqıa budan ári sóz talastyrmaı, alǵashqy suraǵyna qaıyryldy.

— Qup, sonda bularyń qashan sóıleıdi?

— Osy búgin, qazir...

Qarttyń oıyna aǵash taıaqty at qyp mingen balalyq, shaǵy túsip ketti me, qalaı:

— Taǵy da shynymdy aıtaıyn, osylaryń kúr ánsheıin asyǵys jar salý bola ma dep qorqa berem... — dedi jas jaǵynan sol bir kezdegi ózińdeı, búgingi balalardyń myna sıaqty eleýli isti tyndyrady degenge shubálanyp.

— Áli senbeı tur Jaqań, — dep Baısal Sátenge qarap jymyń etti.

— Syr berdiń, shalym! — dedi Sáten.

— Oı, jolyń bolǵyrlar, nege kúlesińder?

— Kúlseń, kárige kúl degen ǵoı, Jaqa...

Aq úıge jetken soń áńgime de úzildi. Jaqypbek pen Baný bastaǵan top ta sonda keldi. Seıten men Sapar barlyq jumysty ózderi tyndyrǵandaı, toptan oǵashtalyp, Jarqyn men Áıtenderge: «bizden qalyp qoıdyńdar» degendi aıqyn-aq ańǵartyp tur. Muny ańǵarmaǵandaı Áıten óziniń ádettegi paryqsyzdyǵymen:

— Qal qalaı, «bólshoı?» — dedi.

— Eı, saǵan ne joq? — dedi Sapar jaratpaı qarap.

— Soǵan nesin namystanady ekensiń...

— Sen, sen, baıqa! — dep Sapar áýeli Áıtenge qoqanloqqy kórsetip aldy da, sodan soń «bárin shyǵaryp júrgen sen» degendeı Jarqynǵa kózin súze qarady.

— Nemenege qaraısyń? — dedi Jarqyn.

— Men saǵan «bólshoıdy» kórsetemin!..

Sapardyń shataq izdep turǵanyn baıqap, Jarqyn taılyǵyp teris aınalyp ketti.

— Kórdiń ǵoı, taıǵanyn, — dedi Sapar Seıtenge maqtanyp.

İshte úsh tórt bala radıotoraptyń apparatyn ortaǵa ap, biri jumsaq, taza shúberekpen súrtkishtep, ekinshisi mıkrofondy bir orynnan ekinshi orynǵa qozǵap, endi biri edende jatqan provodty aıaǵymen jaılap irgege syryp, bólme ishin tártipke keltirip júr. Ózge balalar aıaqqa oralǵy bolmaı, apparat mańynan keıinirek sheginip ketken. Báriniń kózi apparatty tártiptep júrgen joldastarynda: olardyń árbir qımylynan kóz almaı, bolymsyz qubylystaryna deıin baǵyp, qyzyqqan kúıde aýyzdary ashylyp qalǵan. Ásirese, Áıten men Bektaı máz-meıram: birine-biri kúlimsirep kózderin qysady.

— Sen qalaı deısiń, buǵan óleń jazbaı qalýǵa bolmas, — deıdi Áıten sybyrlap.

— Qaıda jazasyń?

— «Qazaqstan pıonerine» jazam.

— Basa qoısa...

— Ol baspasa, «Lenınshil jas» basady.

— Oǵan da jiberesiń be?

— Jibermegende. Nem ketip barady, kopırovkany qabattap salamyn da, birneshe danasyn bir-aq shyǵaryp, barlyq gazet, jýrnalǵa aıdaımyn.

Muny aıtqanda ol on, qolyn siltep qap, ar jaǵynda turǵan Sapardy shyntaǵymen qaǵyp jiberdi.

— Áı sen óziń osy jerden taısaq deımin...

— Óı, men baıqamadym...

— Qalyń kóptiń arasynan:

— Tynyshtalyńdar, — degen daýys estilip, balalar jym boldy, bul Baısaldyń daýysy edi.

— Qazirden bastap radıotorabymyz jumys isteı bastaıdy.

Birden gúý ete túsken shapalaq daýsy bógetti buzyp ketken taý sýyndaı kúrildep, bólme ishin tebirente shaıqaltyp jiberdi.

— Tysqa shyǵýlaryńdy suraımyz...

Astyq bastyrýdy, memleketke tapsyrýdy aıaqtap, qys qamyna saılanyp bolǵandyqtan, bul kolhozda jeksenbiler demalys kún bop esepteletin. Búgin sol qoly bos bolǵandyqtan ba qalaı, mektep mańy adamǵa syımaı ketti. Úlken de, kishi de kelgen.

Sol jınalǵan jurt mektep mańdaıshasyndaǵy úlken reprodýktorge kóz tigip, óz kolhozy radıotorabynyń daýsyn estýge asyǵady.

— Radıotorapqa qolymyz jetti. Bul jaqsy-aq,- Al, munyń endi jumysyn qalaı uıymdastyrmaqsyńdar? — deıdi Esenbek Jaqypbekke aldaǵy kúnniń qamyn jep.

— Ol jaǵy kolhozdyń moınynda ǵoı, — dep kúldi Jaqypbek.

— Qulaqqa jaqpaıtyn sózdi aıtpa!

— Ylǵı jaǵymdy sóz taýyp aıtý degen qıyn bolar...

— Men seniń tek qıyndy jeńgenińdi ǵana kórgim keledi emes pe!

— Kópshikti tym qalyń qoıyp jiberdińiz...

— Kolhozǵa aýyrtpalyq túsedi eken dep qoryqpaı aq qoıyńyz, — dedi sózge Baný aralasyp, — onyń da bir jóni tabylar.

— Sender turǵanda men nege qorqaıyn.

— Jaqypbek degender bul jaǵyn da oılastyryp qoıǵan, — dedi Kereı.

— Ózim de solaı oılap em.

— Úsh adamnan redkollegıa qurylmaq, — dedi Kereı.

— Olar ne isteıdi?

— Radıo peredacha uıymdastyrady.

— Kim-kim?

— Sáten, Batyrbaı, Baný...

— Tyndańyzdar, tyńdańyzdar! Sóılep turǵan kolhoz radpotoraby! — degen daýys estildi de, bári de soǵan qulaq túrdi.

Bul daýys óktem shyqty. Kóshelerdi, úılerdi jańǵyrta, osy dáýir efır tolqynymen uıtqı sharlap, aýyl aspanynyń aıasyn jańa úıge toltyrdy.

5

— Sen maǵan jıyn ótkizbe deısiń be sonymen?

— Ótkiz, biraq, bul máseleni kún tártibine qoıýǵa bolmaıdy.

— Nege?

— Nege ekenin aıttym ǵoı.

— Baný apasy-aý, seniń ol aıtqandaryń, kókeıime qonbaı tur ǵoı, dep Baısal kúle sóıledi.

— Onyń munysy boı teńestik pe, ıakı mysqyl ma, áıtpese, albyrttyqtan týǵan ánsheıin qaljaqbastyq pa? Dál mynasy dep aıtý qıyn edi. Biraq, munyń qaısysy bolǵanda da, tym orynsyz ekendigin Baný onyń esine saldy.

— Sen menimen ázildesip turmysyń, joq bolmasa, jumys jaıynda sóılesip turmysyń? Nemenege yrjaqtaısyń?

— Qyzyqsyń ǵoı, kúlýge de bolmaı ma?

— Kúlkiniń de orny bar.

— Al, qoıdyq olaı bolsa...

Baný da ejelgi jaıdarylyqqa kóshti.

— Kelistik qoı?

— Jaqypbek aǵanyń aldyna barmaı kelisim joq.

— Júr endeshe!..

— Men saǵan birdeńe aıtaıyn ba, — dedi Baısal korıdormen kele jatyp, — sen bar ǵoı, ashýlanshaq bop barasyń. Shamasy...

— Iá, shamasy...

— Bireýge ǵashyq bop qalǵannan saýmysyń?

— Saǵan keıip júrgen mende es joq! — dep Baný myrs etip kúlip jiberdi.

— Ras aıtam. Qyz degender qyzyq halyq. Júregine súıispenshiliktiń ushqyny tússe boldy, keıigish bop shyǵa keletini de bar.

— Neshe qyzdyń júregine kirip shyǵyp eń?

— Kirmesek te, biz bile beremiz ǵoı. Odan da shynyńdy aıt! Kim?

— Qyzyqsyń ǵoı óziń, qaı-qaıdaǵyny shyǵaratynyń ne?

— Anań qara, qyp-qyzyl bop ketti ózi.

— Bilipsiń...

Baısal sózi qur dolbar, ázil bolsa da, Banýdyń betine qan oınap, qyzaryp ketkeni ras edi. «Ashýlanshaq bolyp barasyń» deıdi. Onysynyń, shynynda da, jany bar shyǵar degen oı qyzǵa sap ete tústi. Minezdiń ózgergem, ózgermegenin kim bilin, sezimimde bir jańa kúılerdiń paıda bolýy aqıqat edi. Óıtkeni, unatqan Jaqypbeginen súıispenshiliktiń eshqandaı jyly lebi ańǵarylmaı, qyz júregin toryǵý sıaqty bir kónilsiz sezimder torlaı bastaǵan-dy. Baný osynym ańǵarylyp qaldy ma dep qysyldy. Ol qansha seziktengenmen, Baısaldyń oıynda eshteńe bolmaıtyn. Munyń bárin Jaqypbektiń kabınetine kelgen soń ol umytyp ta ketti.

Áńgime 6 «a» klasy jaıynda edi. Ótken jyly «Mádenıet» kolhozyndaǵy mektepte eń artta qalyp kelgen bul klass bıyl da shúý degennen súrinip, syr berdi. Jaqypbek ótkizgen alǵashqy sabaqtyń sáti túspeýi, qaıyq oqıǵasy, Jarqyn men Sapar arasyndaǵy kıkiljiń — saıyn kelgende osynyń bári bul klasta sanaly tártip pen dostyq, yntymaqtyń kemdigin baıqatty. Mektepte oqý-tárbıe jumysyn jolǵa qoıýdy da aldymen osy klastan bastaý qajettigi anyq boldy. Bul klasta sabaqqa shalaǵaı daıyndalý sıaqty kelisimsiz jaılar da álden-aq kórinip qaldy. Bul jaıynda ózgeden erekshe bolyp Sapar taǵy da kózge tústi. Ol klass aldynda óz kemshiligin moıyndap, burynǵydaı emes, syrt kózge tártipti bola bastasa da, sabaq oqýǵa kelgende moıyn jar bermeı, kibirtikten shyǵa almaı qoıǵandy. Biraq. talapty kúsheıtken oqytýshylar odan kúnbe-kún ótken sabaqty suraǵyshtap, tynysh tapqyzbaǵan. Sabaq oqymaı tynyshtyq joǵyn kórgen soń Sapar da beıqam qala almaı, oqýǵa ynta qoıyp kirise bastaǵan-dy. Áıtkenmen, besinshi klasty áreń bitirgen basy kóp nárselerdi qansha zeıin qoıǵanymen uǵa almaı, qıynshylyqqa tap bolǵan edi

Muny ózgeden de buryn Jaqypbek jaqsy ańǵaryp, oǵan qazirden bastap kómektesýdiń qolaıly jolyn oılastyrýdy jáne klasta sanaly tártip ornatýdyń qamyna kirisýdi Baný men Baısalǵa ádeıilep tapsyrǵan-dy.

Bul ekeýi aqyldasa otyryp, birqatar sharalar belgilese de, Saparǵa kómektesýge kelgende aralarynda kelispeýshilik týyp qaldy. Ár muǵalim Saparǵa keıbir qıyn degen materıaldardy ǵana túsindirýge qosymsha ýaqyt bóle otyryp, negizgi salmaqty balanyń ózine artý kerek degen Banýdyń usynysyna, Baısal qosylmaıdy.

— Muǵalim balaǵa qansha kómekteseıin degenmen, óne boıy onymen aralasa almaıdy. Demek, Sapar sıaqty sabaqtan múlde artta qalyp qoıǵan oqýshyǵa muǵalimniń kómegimen birge jaqsy oqıtyn oqýshylardyń da járdemi qajet, — deıdi ol.

Bul kómekti ol jıynda sóz etkisi keledi, ári dostyq jaıynda áńgime qozǵaı otyryp, Saparǵa sabaq úıretýdi jıyn atynan bireýge ádeıi tapsyrýdy kózdeıdi. Óıtkeni, balamen bala óne boıy aralasyp, úıde de, túzde de birge júredi, birinen-biri surap alýǵa da ımenbeıdi, qysylyp-qymtyrylmaıdy, deıdi ol.

Onyń bul usynysy Banýǵa pedagogıkanyń zańyna qaıshy, óreskel oǵash bolyp kórinedi.

— Balany balaǵa telý degen múlde teris ádis ekenin turmys ózi kórsetti. Bireýge jastaıynan ıek artyp ósken bala óse kele óz betimen talpynýdan qalady. Ondaılar basyna bolmashy qıynshylyq tússe-aq sony jeńýge umtylý ornyna demeý bolar syńar izdeıdi de, boıkúıezdikten ómir boıy arylmaı ótedi. Muny qalaısha oılamaısyń? — deıdi Baný.

— Oılamaı otyrǵanymdy qaıdan bildiń?

— Oılasań, nege jónsiz talasasyń?

— Pedagogıka daıyn erejelerdiń jınaǵy emes, ǵylym. Sen daıyn ereje usynasyń, meniń oǵan kóngim kelmeıdi... Balalardy mindettep, biriń úıret, biriń úıren degendi jalpy ádis retinde men de usynyp otyrǵanym joq. Áńgime ázirshe bir ǵana Baımuratov jaıynda bolyp otyr. Ol dál qazir syrttan kómek bolmaıynsha, qansha talap etsek te, ózdiginen sabaqty ıgerip alyp ketýge dármeni jetpeıdi. Aldymen, osyny esepke alý shart. Ekinshiden, ol bireýdiń aýqymymen kete beretin boıkúıez bala emes, kóptep-kómektep qatarǵa qossaq ar jaǵynda ózi de talpynyp kete alady. Muny da umytpaý kerek...

— Mine, Jaqypbekke olar osyndaı talaspen kelip otyr.

— Syrt kózge usaq kórinse de, kóp syry bar, talas týdyryp otyrǵan bul máseleni onyń qolma-qol sheship berýi qajet. Bir balaǵa sabaq úıretýdi ekinshi balaǵa mindetteý teris ádis ekeni keıingi kezderde baspasóz betinde sóz bolǵanyna da ol qanyq bolatyn. Áıtkenmen, naq Baımuratov jaıynda Baısaldyń aıtqandary qulaǵyna kiredi. Oǵan dál qazir qandaı kómek kórsetýden bolsa da, tartynýdyń jóni joq. Budan keıin kesh bolady. Jaqypbek munyń ekinshi bir tıimdi jaǵyn da on elegine salyp, sholyp shyqty.

— Ekeýińniń sózderińnen de oqý men tárbıeni ushtastyrý degendi baıqaı almaı otyrmyn. Árqaısysyn óz aldyna sala etip alǵansyńdar. Bizge bul ekeýin árdaıym qosa órý qajet... Qup, dostyq jaıynda pıoner jıynyn ótkizdińder. Esenbekov pen Baımuratovty uıalttyńdar. Aıtaıyq sońǵysyna sabaq úıretýdi de bir balaǵa tapsyrdyńdar. Osymen is bitti, oqý men tárbıeni ushtastyrdyq deı alasyńdar ma?..

— Kollektıv talqysy tárbıe emes pe. Óz múshesiniń qamyn jeý, al, múshesi óz kollektıvi aldyndaǵy jaýapkershilikti uǵý degen osyndaıdan bastalmaı ma, — dedi Baısal.

— Men buǵan talasyp otyrmyn ba, osy oılardy bir jerge ákep túıý kerek dep otyrǵam joq pa! Sender ár istiń ózegin taýyp talmaý jerin ustaýdyń ornyna, jalpylap otyrsyńdar. Oqý men tárbıeni óretin talmaý jer qaısy? Ol Baımuratov pen Esenbekovtiń arasy. Klasta sanaly tártip ornatýdyń da joldaryn osy ekeýin dostastyrýdan izdeý kerek...

— Jaqypbek budan keıingi sózin Baısalǵa qarap aıtty.

— Men seniń usynysyńdy qoldaımyn. Qoldaǵanda klasta dostyq, yntymaq ornatý úshin qoldaımyn. Jıynyńdy ótkiz. Baımuratovqa kómektesýdi Esenbekovke tapsyryńdar!

— Esenbekovke deısiz be? — dedi Baısal qaıtalap surap.

— Iá, Esenbekovke tapsyrý kerek deımin.

Bala ursysady, tatýlasady, dostasady, onda turǵan ne bar? Baımuratov pen Esenbekovtyń arasyndaǵy balalyq kıkiljińge sizdiń osynsha zor mán berýińiz, sol úshin keıbir táýekelge barýyńyz maǵan túsiniksiz, — dedi Baný Jaqypbektiń oıyn quptamaıtyndyǵyn bildirip.

— Biz isimizden mol jemis kórgimiz kelse, bir oı, bir maqsatqa órilgen, sanaly tártipti ózek etken, shashaý shyqpas dos kollektıv shyńdaýǵa tıistimiz. Baımuratov, Esenbekovter bizde áli ondaı berik kollektıv joq ekenin ańǵartady. Sol úshin de kollektıvtiń birligine aqaý túsirer jarqyshaq bilinse, dereý kórip, qıýlastyrýǵa bardy salmaı bolmaıdy. Bul eki bala birimen biri aralasa júrip uǵysady. Baımuratov birte-birte sabaqtyń qyzyǵyna beriledi. Esenbekov jańa týyp kele jatqan menmendiktiń ýysynan bosap, dostyqtyń dámin tatady. Sonymen, klasta biline bastaǵan jarqyshaq jamalyp, dostyqqa jol ashylady. Meniń ol ekeýine kóp mán beretin sebebim de osynda.

— Barlyq túrpi minez ben tártipsizdiktiń týar tórkinin taýyp, soǵan bastar joldardyń bárine sanaly tártippen bóget salý qajet deısiz ǵoı.

— Durys aıtasyń, Baısal. Sanaly tártip — bizdiń tirshiligimiz.

Qabyrǵada ilýli turǵan reprodýktor tysyrlady da, otyrǵan úsheýi de tyna qaldy.

— Tyńdańyzdar, sóılep turǵan kolhozdyń radıotoraby. Búgingi jańalyqtardy beremiz...

Dıktor Sáten (ol Baný ekeýi kezektesip oqıtyn) jýan daýsyn náshine keltire, sońǵy habarlardy oqı bastady.

«Oqý úıi klýbtyń janyndaǵy, buryn sklad bolyp kelgen eki bólmeli úıge kóshirildi. Jańadan kóp kitaptar alyndy. Oqý zaly budan bylaı qaraı tańerteńgi onnan túngi birge deıin jumys isteıdi...»

Keshe bastalǵan doıby jarysy kesh saıyn qyzyq bop ótýde. Jaqıa qart aldyna jan salmaı keledi...

Osy sıaqty biraz habarlar berilgennen keıin dıktor túrli qulaqtandyrýlarǵa kóshti.

«Mýzyka, drama úıirmesine qatysýshylardyń búgin keshki toǵyzda klýbqa kelýi suralady».

«Saǵat túngi onda «Kýban qazaqtary» degen kúlkili túrli tústi kınokartına kórsetiledi».

«Kolhozshylardyń esine: kolhozdyń elektr dıirmeni bos tur. Bıdaı tarttyryp alam degenderińiz keshki segizden bastap kele berýlerińizge bolady...»

«Mektep basshylarynyń esine: radıo habaryn uıymdastyratyn tilshimiz Jaýynbaev joldas keshe de, búgin de materıal bermedi. Sonyń sebebin bilseńizder eken...»

— Jaqynbek Banýǵa jalt qarady.

— Sizder, nemene, tapsyrmany durys oryndamaı júrsizder me?

— Men ózim ýaqytynda baryp turamyn. Batyrbaı aǵaıdyń nege barmaı júrgenin bilmeımin...

Kabınetke Nurjamal men Baımurat kirdi de, endigi nazar solarǵa aýdy.

— Men sizderdi kútkenime mine elý mınýt boldy, — dedi Jaqypbek.

— Iá, ras, keshigińkirep qaldyq, — dedi Baımurat sózdi murnynyń astynan shyǵaryp. Myna Nurjamal da baram dep bógegeni ǵoı.

— Kúttirmegen jaqsy-aq bolar edi, — dep Jaqypbek bolmashy ezý tartty da, Nurjamalǵa buryldy.

— Jumys qalaı, jeńgeı?

— Kitap kóbeıip, sol jumysty neden bastap, neden qoıarymdy bilmeı, azdap qıyn bop turǵany...

— Túsindim, kómektesemiz. Solaı emes pe, Baısal?

— Álbette solaı.

— Estip otyrsyz ba, jeńgeı? Baısal qazir baryp kómektesedi.

— Jaqsy bolar edi...

— Opyq jemeńiz, jeńgesi. Tórt qubylasy saı úlgili kitaphana jasaımyz, — dedi Baısal qýtyńdaı sóılep, — bizdiń qol tıgen soń solaı bolady.

— Otaǵasy, sabaq qalaı bop jatyr?

— Esep qana qulaqqa kiredi, basqalary dińkeni qurtyp júr, —-dedi Baımurat.

— Muǵalimderińiz sizdi jaman oqymaıdy desedi ǵoı. — Bul sózdi Baımurattyń ishi jaqsy kórip qaldy.

— Al, jeńgeı, siz qalaı oqyp júrsiz?

— Maǵan sol esep qıyn bop tur.

— Onda esepti Baıekeńnen úırenińiz.

— Aýzymen oraq orǵany bolmasa, bul shal nemdi bilýshi edi, — dep Nurjamal kabınetti mol kúlkige kómdi.

Jaqypbek Baımuratty shaqyrǵan jumysyn aıtty.

— Baıeke, sizge bizdiń ekpemiz bar... Áneýkúni ata-analar jınalysynda mektepke kómektesemin degen ózińizdiń ýádeńizdi oryndamadyńyz. Úıde balańyz ne aıtsa, sony isteı beretin tárbıesiz. Bul orynsyz erkeletýdiń aıaǵy qaıda aparyp soǵatynyn bilesiz be? Eger, osylaısha betinen qaqpaı, osy qalpynda jibere berseńiz, balańyz erteńgi kúni ot basynyń qazan buzar tentegi bolady da shyǵady. Basqa eshkim bola almaıdy... Mektep sony oılap tártip úıretedi. Siz ol tártipti buzasyz. Ózińiz oılańyzshy, bul qalaı bolady?

— Jaqypbekjan-aý, ne iste deısiń oǵan?

— Yńǵaıyna kóne bermeńiz. Oryndy jerinde erkeletińiz, qarsy emespiz, al, orynsyz jerinde tejep tastap otyryńyz. Osyny sizden árdaıym ańǵarsa, balańyz jónge túsedi. Bilesiz be, mektepte qazir ol momyn oqýshynyń biri, al úıińizde olaı kórinbeıdi. Mektep onyń degenine kónbeıdi, siz kónesiz. Bar shataq, mine, osynda jatyr.

— Qup, ol balany jaqsylap qolǵa alaıyn.

— Tek kúsh jumsaı kórmeńiz, aqyl jumsańyz...

Nurjamal men Baımurat ketken soń, Jaqypbek Batyrbaıdy shaqyrtyp aldy.

— Sizge joldastar ókpe aıtady, — dedi ol.

— Qandaı ókpe?

— Radıoǵa habar uıymdastyrýdy aıaqsyz qaldyrǵan kórinesiz.

— Qol tımeıdi.

— Qol tımeıdini syltaý etý kelispes. Jumys arasynda-aq tyndyryp tastaýǵa bolady ǵoı.

— Osy biz qaı jaǵyna jetemiz. Mektepte sabaq beremiz, eresekterdi oqytamyz, ózimiz oqımyz, onyń ústine radıoǵa habar jına deısińder...

— Menińshe, durys uıymdastyra bilgen adamǵa ýaqyt jetedi.

— Men basqany bilmeımin, ózimniń sińbirýge qolym tımeıdi. Radıo degenderińnen meni bosatsańdar eken!

— Sizdi bosat, basqany bosat, sonda jumysty kim isteıdi?

— .Áneýkúni partorg aldynda kelistik. Ózińiz qup kórip, qabyl aldyńyz. Búgin kep bylaı deısiz...

— Men saǵan óz jaıymdy aıttym ǵoı. Tapsyrmalaryńdy budan bylaı oryndaı almaımyn. Men maqala jazýǵa oraısyz da adammyn. Qolymnan da keletin emes.

— Qolyńyzdan kelmeıtin bolsa, aıtýyńyz kerek edi ǵoı. Tapsyrma alyp, ún-túnsiz júre berýge bola ma?

— Aıttym.

— Kimge aıttyńyz.

— Dırektorǵa aıttym.

— Bul jumysty sizge tapsyrǵan dırektor emes, partıa uıymy ǵoı.

— Ol esimde bolmapty.

Batyrbaıdyń nemquraıdy myna sózi Jaqypbektiń yzasyn keltirdi. Ony sózben tútip alǵysy kep oqtalsa da, ózine-ózi toqtaý salyp, ashýdy sabyrǵa jeńgizdi.

— Olaı bolsa, sizben dırektordyń aldynda sóıleseıik, — dedi ol, úni býlyǵyńqyrap shyǵyp.

...Kúderiniń sózi qysqa boldy.

— Muny júgirtip qaıtesiń, jastardyń birine tapsyrsaıshy, — dedi ol.

Jaqypbek qarsylyq bildire bastap edi, Kúderi laýazymyn alǵa tarta, salmaqty jaýap qatty.

— Men jaqsy-jaman bolaıyn, osy mektepti basqarýshymyn ǵoı. Kimdi qaıda paıdalanýdy biletin bolarmyn...

Jaqypbek Kúderiniń yńǵaıyn tanyp, onymen kelise almasyn bildi de, tunjyrap shyǵyp ketti.

— Aıtqanym aıtqan, — dedi Batyrbaı — osy bastan tyımasańyz, bul ma, bul túbi bárimizdiń túbimizge jetedi.

Kúderi til qatpady.

6

Jaqypbek pen Kúderi arasynda uǵynyspaý ushyrasyp qalyp otyrsa da, aýyl mektebi burynǵysyndaı emes, eńsesin joǵary salyp ómirdiń bıigine kóterilip kele jatty. Bul órleý mektep kollektıviniń uıymshyldyǵy artyp, shıryǵýynan, kolhoz ómiri — bilimge ózek bop tartylýynan bastalyp edi.

Túneýgi pedsovetten keıin muǵalimder kolhoz ómirine aralasyp, kolhoz sharýashylyǵynyń barlyq salasyn zerttep bilýge birjola kóńil qoıdy. Bul aralasý oqyp bilý arqyly ǵana bolmaı, ortaq iske úles qosý túrinde óristedi. Olar ári kolhoz dáýletin gúldendirýdi, ári urpaqty kolhozdy aýyldyń tamasha ómirin jaqsy bilýge úıretýdi qolǵa aldy.

Kórshiles MTS kolhozdaǵy hata-laboratorıa, elektr stansıasy, radıotoraby, tehnıkamen jabdyqtala bastaǵan fermalar ýnıversıtet bilimniń qaınar kózindeı bop ketti. Oqýshylar fızıkadan, hımıadan, bıologıadan oqyp, bilgenderin kolhozdyń baı sharýashylyǵynan, kórkem tabıǵatyn kózben kórip, ǵylymnyń negizin turmystan qosa úırendi.

Joǵaryda aıtylǵandar aýyl men mektep arasyndaǵy birlikti kúsheıtti. Tirshilik kúıi bir jerden órbip, bir arnaǵa quıyp, bir maqsatqa toǵysyp, keń tynys paıda boldy. Osy tynys aýyl men mektepti birine-birin egiz qozydaı telip, ózektes bir múddege bastap, óris berdi. Muǵalim, oqýshy bala aýyldan tirek taýyp oıǵa talshyq, boıǵa qýat bolarlyq arnaly ómirge, tirshilik qyzyǵyna kenelse, aýyl mektepten keleshekke bastaǵan jańa lepti sezdi. Osy ushtasý ár sanaǵa ispen jetip, ispen uǵyldy da, yntymaqqa, birlikke saıdy.

Árıne, munyń bári aýyldaǵy betalystyń jalpy kórinisi edi. Al, onyń ishine úńilsek, jalpy tolqynǵa ere almaı, ıa ony tosyrqap kirbiń tartqan selkeýlik, jańa únge kele almaı, eski qalyptan uzaı almaı, kibirtikteýshilik te kezdeser edi. Biz muny, áńgime etip otyrǵan muǵalimderdiń arasynan-aq kezdestirgen bolar edik.- Jalpy kollektıv tuǵyrdan ulasa kóterilip, alǵa siltep ketse de, dúrmekte qosarlanyp, ne ilgeri baspaı, ne ashyqtan -ashyq keri súıremeı, ortada, óz baǵdaryn boljaı almaı, shóre-sherede qalǵandar da tabylǵan-dy. Sonyń biri Kúderi bolatyn. Ol aýyl tirshiliginde jandana bastaǵan ıgi jumystardy ishi jek kórmese de, mektepte bastalǵan qaýyrt ózgeriske keıbir shúbámen qarady. Onyń eń bir basty qaýpi — mektep ózindik sıpatyn jonyp, aýylsharýashylyǵy mektebine aınalyp bara jatqan tárizdendi. Qarap otyrsa, aýylsharýashylyǵy mekteptiń ózegine aınalǵan. Muǵalimder de, oqýshylar da bos ýaqyttarynyń kóbin kolhoz sharýashylyǵynyń alýan salasynda ótkizedi. Elektr stansıasyna barady, traktordy, kombaındy taldaıdy, mal qoralaryna deıin aralap, oqýshyǵa at ertteý, kólikti arbaǵa jegý, maldy kútýge deıin úıretedi. Oǵan munyń bári áýre-sarsańdyq, mekteptiń aldynda turǵan mindetti túsinbeýshilik bolyp kórinedi de turady. Ol ol ma, tipti keı kúnderi sabaq hata-laboratorıada, qus, sıyr fermalarynda ótetin de jańalyq shyqty. Buǵan da ol qarsylyǵyn bildirip baqty. Biraq kópshilik muǵalimder onyń munysyn kústánalap, yryq berdi me!..

Kúderini taǵy bir keıitetin nárse jeksenbilik aýylsharýashylyǵy mektebi. Bul yrys emes, sor bolyp basqadan buryn onyń janyn jep, tynyshyn alyp barady. Agrotehnıkamen, zootehnıkamen bas qatyryp, azaptaný ne óner. Muǵalim aýylsharýashylyǵyn bilmeı de, balalarǵa sabaq bere alady emes ne? Osylardy oılasaq, Jaqypbek bastap júrgen osy jumystar pedagogıkadan alys jatqan, kisi kúlerlik sóleket is bolyp kórinip, óziniń tizgininen aırylyp qalǵanyna ashyna ókingendeı bolady.

«Jaqypbek jas jigit, qyzba jigit. Oryndy-orynsyz bolsyn, jańalyqqa qumartyp, ol asyra siltep júr. Kóp muǵalimder osyny uqpaı daǵbyrtpen ketti de, aldy-artyn baıyptap sholýdan qaldy. Al, men bolsam, mektep basshysymyn. Shyndyǵyna kelgende, qatelikke eń aldymen men jaýaptymyn Osy oı oǵan batyldyq bitirip, árkimniń yńǵaıyna kete bermeı, ún shyǵar degendeı ejelgi paryqsyzdyqqa túrtki salady.

Batyrbaı Kúderiniń úıinde otyr.

— Siz ári ańqaýsyz, ári momynsyz, — deıdi ol Kúderini qaırap, — Ádilbekov basyńyzǵa shyǵyp barady. Qazir dırektor siz emes, ol bolýǵa qaldy. Birdeńe aıtsańyz, qoldy bir siltep, tunjyraıdy da shyǵyp ketedi (ol bul arada búgingi jańa faktyny da paıdalanyp qaldy). Jurttyń bári sonyń degenin isteıdi, sonymen aqyldasady, siz shetke qaǵylyp, qaǵajý qalyp barasyz. Osyny kórmeı júrsiz be, nege ún shyǵarmańyz? Bul qaı sabyrlylyq? Ábden taptap bitsin degenińiz be? Abyroı dese, abyroıyńyz bar, tájirıbe dese, tájirıbeńiz bar, solardyń ıgiligin qashan kórmeksiz? Sheshilseńizshi bir. Sonda kim tyńdamas eken sizdi!

Bul sóz Kúderiden de Toıtyqqa tez daryp, Batyrbaı byqsytqan jalyndy, ol ot qyp mazdatty.

— Qaınym durys aıtady. Odan men de qorqaıyn dedim. Syrty jyltyraǵany bolmasa, ishinde merez bar eken... Men jazǵan sony kezinde-aq baıqaı qoıdym ǵoı. Al, sen bolsań, sezbeısiń.

Kúderi jumys babyndaǵy bul áńgimege «sen aralaspa» dep erkeksip kórip edi, Toıtyq odan saıyn órship ketti.

— Nege aralaspaımyn. Ábden aralasamyn. Maǵan bárinen de qyzymnyń ary qymbat... Onymen hat alysyp turatynyn da bilmeımisiń.

— Alyssa nesi bar?

— Sózin qara! Mazaǵy janyma batady da.

— Ne qylǵan mazaq?

— Aqyqtikine tegin kirdi dep júr me ediń? Kúshik kúıeý bolǵysy keledi deıdi.

— Áı, qoı ondaı sózdi, — dedi Kúderi qolyn siltep.

— Sen silteme qolyńdy! Óziń bilmeısiń de, bilgenniń tilin almaıtyn sorlysyń. Bosqa aldanbasyn, odan da qyzyńa osyny habarla.

— Qoı deımin aýzyńa kelgendi kókimeı!

— Oı – baı-aı tóbeńnen pále tónip tursa da, miz baqpaısyń-aý! Sen túsindirshi, shyraǵym, — dep Toıtyq kezekti Batyrbaıǵa berdi.

— Jeńgeı aıtqandaı, bul oılanarlyq aqýal, — dedi Batyrbaı da danyshpansyp.

Syrminez kári joldasynyń keıde oıdan soǵyp jiberetinin jaqsy biletin Kúderi «jańsaq áńgime bolmasyn» degendeı senbegen pishinmen Toıtyqqa tesile qarap qaldy.

Nemene, senbeı otyrsyn ba, maǵan aýzy-murny qısaımaı, Aqyqtyń ózi aıtty. Endi ılandyń ba? — dep kempir Kúderini tútip jep qoıardaı jaman kózimen atty.

Qyzynyń taǵdyry, mektep taǵdyry, óz taǵdyry sortań oıǵa tiredi de, ókinish zildeı salmaqpen eńsesin basyp Kúderiniń úni óshti.

Qazir otyryp hat jaz, — dep shaýjaılady Toıtyq. Ózimen ózi bolǵan Kúderi onyń sózin estimegen adamsha miz baqpady.

Mynanyń jazǵysy kelmese, shyraǵym, sen bolys, — dep Toıtyq Batyrbaıǵa qolqa saldy.

Hat qıyn emes qoı, jeńgeı, men jazarmyn, men jazbasam Kúdekeńniń ózi jazar. Onyń bir jóni bolar. Áńgimeniń úlkeni qyzmet babynda bolyp otyr ǵoı, — dep Batyrbaı sóz salmaǵyn taǵy da Kúderige arta qoıdy.

Sol kúni keshke Batyrbaıdyń qolymen eki hat jóneltildi. Biri asyǵys pochtamen Almatyǵa jiberildi de, ekinshi aýdandyq oqý bólimine joldandy.

7

Saparǵa Jarqynnyń yzasy jaman ótti. Bul onyń tálkegine aınalyp barady. Qıt etse, jaman oqıtynyn betine basady. Eger búıte beretin bolsa, óziniń búkil klastyń ábden mazaǵyna aınalatyny aqıqattaı seziledi. Joq , bulaı músápir kúıde qalýǵa bolmaıdy. Jarqyndy qalaıda ıyǵyna shyǵarmaýy, óziniń qaıta «dáýirleýi» kerek. Qaıtyp?

Sapardy bul suraq kóp oılandyrdy. Judyryq kórsetýden, qoqanloqqydan eshteńe ónbedi. Qaıta barlyq bala muny kústanalap, bosqa jamanatty boldy.

«Bul Jarqyn osynsha nege bedeldi?» — dep oılady ol.

Onymen qaı bala bolsa da sanasady, onyń sózine eshqaısysy qulaq aspaı ketpeıdi. Al, buǵan?.. Bul kún ozǵan saıyn oqshaý qalyp bara jatqan tárizdenedi. Bul nelikten? Jarqyn jaqsy oqıdy, bul jaman oqıdy, sodan ba? Múmkin. Olaı bolsa, buǵan nege jaqsy oqymasqa? Jarqynnan munyń nesi kem? Bul oı ony múdirtip tastady, áldeqandaı yńǵaısyzdyq ta paıda boldy. Báse, nege jaqsy oqymasqa?.. Nege búkil klasta alǵa shyqpasqa? Sonda, sonda Jarqyn sıaqtylar keleke etpek túgil, munyń aldynda jymdaı bolyp júrer edi, buǵan qarsy eshbiri aýzyn da asha almas edi. Myna qorlyqty qarashy!..

Ne isteý kerek sonymen? Qur egesten eshteńe ónbeıdi. Tym qurysa muny jaqtaıtyn bireýler bolsa eken-aý. Nege muny jaqtamaıdy? Nege munda serik az? Sol serik degender kóbeıer me edi, shirkin?.. Ol bos qıal ǵoı. Myna qalpynda dál qazir muny kim qadirlemek? Sońyna «sotqar» degen shala baılap aldy. Tártip buzsyn, buzbasyn, bul aralasqan jerde bir shataq shyqsa-aq, aldymen osy jazyqty. Búıtip júrip kimniń saǵyn syndyryp, kimge qadirli bola almaq?..

Sanar kádimgideı jýasydy. Joldastarynyń yńǵaıyna jyǵylýǵa, qybyn taýyp solarmen aralasýǵa nıet qoıdy. Olardyń jáne muǵalimderdiń aldynda ónegeli ispen kózge túsýdi reti kelse, Jarqynnyń aldyn oraıtyndaı dárejege jetýdi, sóıtip, oılamaǵan jerde barlyq nazardy ózine aýdarsam – aý dep qıaldady.

Bul maqsatyna jetýdiń ázirge bir ǵana joly bar sıaqtandy. Ózgeler oılamaǵan bir ǵajaıyp is istep, birden búkil klass nazaryn ózine aýdarýy qajet. Qandaı keremet kórsetýge bolady? Barlyq sabaqty bes saýsaqtaı bilip alyp, barlyq klasty aýzyna qaratsa ǵoı. Joq, bul birden bola qoımaıdy. Oǵan kóp ýaqyt kerek. Endeshe, basqa qandaı jol bar?

Mundaı joldy ol jas mıchýrınshildik isten tapqandaı boldy. Úıirmeniń alǵashqy sabaqtary, úıge berilgen tapsyrmalar oǵan bir qyzyqty jaılardy ańǵartyp, syry mol, tamasha bir ıgi isterge dýshar etti. Mine, budan birdeńelerdi oılap shyǵarýǵa bolady...

Úıirme músheleri úshin mynadaı bir tártip belgilengen edi: ár oqýshy ózi qalaǵan salada jumys júrgizip, mádenı ósimdik dúnıesinen tájirıbe jasaıdy. Osy tájirıbesin aıaqtaǵan soń, qandaı nátıjege jetkenin úıirme músheleri aldynda baıandaıdy, qorytady.

Bul syrt kózge bolymsyz is sıaqtansa da, shyndyǵynda, kóp enbekti, tapqyrlyqty, zeıindilikti, tózimdilikti, uqyptylyqty tileıtin ári qyzyqty, ári jaýapty jumys edi. Óıtkeni, ósimdikti ekken saǵattan bastap ony baptaý, kútý, kún saıyn birneshe ret baqylaý, kórgen, sezgen qubylystardy buljytpaı otyrý qajet bolar edi. Óıtpeıinshe ósimdiktiń syryn bilý, jańalyq ashý múmkin de bolmas edi. Aıtaıyq, bir balalar kúzdik tuqymdy ıarovızasıalaýmen shuǵyldandy. Olar bul jumysty ár túrli merzimmen júrgizip, ıarovızasıanyń ,kúnin azaıta bermek. Osy túrli merzimde ıarovızasıalanǵan tuqymnyń ósýin, ónýin baqylaıdy, ózderi ańǵarǵan qubylystardy ilgergi ýaqytta sabaq ete otyryp, keıin kóktemgi egiste jańaǵy ıarovızasıadan ár merzimde ótkizgem tuqymdaryn aldyna bólek-bólek egetin bolady. Osy jolmen jyl saıyn ıarovızasıalaýdyń merzimin azaıta otyryp, kúzdik bıdaıdy birjola jazdyqqa aınaldyrady.

Sapar da, mine, osy kúzdik bıdaıdy ıarovızasıalaýdy, birte birte muny jazdyq bıdaıǵa aınaldyrýdy óz úlesine alǵan. Bul iske alǵashqyda jalpy dúrmekpen ásheıin aralasa salsa, keıin muǵalımanyń, kolhoz agronomynyń bul jaıyndaǵy ǵylymı qyzyq áńgimelerin, buryn jasalǵan tájirıbelerdi estip edáýir elige bastaǵan. Sodan óz qolymen tájirıbe jasaýǵa kirisken soń, áýestigi burynǵysynan da artyp, naǵyz qyzyq jumysqa jańa kenelgendeı bolǵan.

Osynyń aıaǵy «jańalyq ashamyn» degen izgi nıetke ákeldi. Bul iske tynymsyz bir qyzyǵý paıda bolyp, tájirıbesine qulaı berildi. Ol damyl tappady. Qoly bos ýaqytynyń bárin «egisine» arnady. Qystyń erte túskeni jaqsy bolar ma, ıarovızasıany múlde erte bastady... Onyń jumysy ári asyǵys, ári dabyrasyz júrgizildi. Kútpegen jerde muǵalıma boljaǵannan da ári silteıin, merzimnen utaıyn, sóıtip, búkil klasty ǵajaıyp bir jaılarmen tańdandyraıyn dep qulshyndy. Ol balalarmen aralasýdy da azaıtty. Olarmen tájirıbe jaıynda áńgime qozǵamaýǵa, olar barda bul jumystyń tipti mańyna jýymaýǵa tyrysty. Óz isin de eshkimge kórsetpedi. Keıin bul ashqan jańalyqqa ortaqtasyp, Jarqyn sıaqty maqtanshaqtar «men aqyl bergem» demeýi úshin, ne kórse de, óz betimen kórýdi, óz aqylymen bolýdy maqul sanady.

Osy oıy ózine qatty unady: «Top aldynda únsiz kelip bir-aq jarq eteıin. Kórsin sodan keıin meniń ónerimdi».

Onyń birinshi ashqan «jańalyǵy» ıarovızasıanyń merzimin meılinshe azaıtýdan bastaldy. Muǵalıma aıtqandaı 50-55 kún nemese sodan birtindep kemite berýdi ol esepten shyǵardy. Eger naǵyz qysqa merzimdi qalap alyp, sóıtip, arǵy merzimdi 20-25-ten bastap sońyn 10-15 kúnge bir-aq jetkizdi. Sonymen ár túrli merzimde ıarovızasıalanǵan kúzdik bıdaıdy gorshoktarǵa toltyrdy. Bul gorshoktar kishkentaı eki bólmeniń terezeleri aldyn samsap alyp ketti.

Ýaqyt ótip jatty. Alǵashqy ekken dánderi eptep kóktep, shyǵa da bastady. Biraq, bul kókteýden eshteńe ónbeıdi. Egis óspedi. Jatyp ta, turyp ta baqylady, sonda da ózgeristi kóre almady. Bul qalaı? Ol ıarovızasıalanbaǵan dán egilgen ekinshi gorshokqa úńildi. Ol da kóktegen ıarovızasıalanǵan tuqymnan ónisi tipti birde kem emes. Má, saǵan! Iarovızasıalanǵanymyzdyń artyqshylyǵy qaıda? Ol nege kózge túspeıdi?

Kóńili sońǵy kúnderi edáýir ósip, úlken úmitpen ishteı máz bolyp júrgen Saparǵa myna oqıǵa aýyr tıdi. Erinbeı-jalyqpaı, adal-aq eńbek sińirdi. Bar bilgenin, bar ónerin aıamady. Biraq, ne paıda, sonyń bári zaıa ketti. Jarqyn sıaqty bilgishterdiń: kútpegen, baqylamaǵan, qaıtyp jemis kórsin»... dep tabalaı shyǵa keletinine ǵoı sóz joq. Tipti saıyp kelgende, ol da eshteńe emes-aý, bárinen de ylǵı artta qala bergen jaman-aý. Qashan bul da jurt qataryna qosylar eken?

Sapar sátsizdiktiń sebebin izdedi. Muǵalıma aıtqan erejeden aýyt ketken jerim boldy ma dep bir sát soǵan oı jiberdi. Joq, ondaı eshteńe bolmaǵan sıaqty. Dándi muǵalımanyń sol ózi kórsetkendeı: bir táýlik boıy sýǵa salyp qoıdy. Ol ábden isingen soń aldy da birneshe saǵat boıy jyly úıde saqtady. Osylaı etý kerek pe edi? Kerek edi. Demek, bul tusta eshqandaı aǵattyq bolmaǵany anyq. Sodan keıin she? Sodan keıin de ereje berik saqtaldy. Álgi dánderi birneshe kún boıy qar astynda ıarovızasıalanyp jatty. Muny da ol umytpaı, kúnin durys eseptep júrdi. Ras, dándi qysqa merzimdi ýaqytpen ıarovızasıalady, mundaı jańalyq kirgizbese, nesine tájirıbe jasaıdy.

Sodan beri tynbap baqylap keledi. Iarovızasıalanǵan da, ıarovnzasıalanbaǵan da dánder kóktep, qyltıǵan boıymen qaldy. Árıne, sońǵysynyki zańdy. Ol birinshi satydan — ıarovnzasıalaý satysynan ótken joq. Sondyqtan ósýge, bas alýǵa tıis emes. Al, bul satydan ótken alǵashqy gorshoktaǵy dánderdiń óspeýi túsiniksiz-aq. Ózi biletin óneri jumsalyp bitip, onyń qoldap keletin barlyq aıla-amaly taýsylǵan tárizdendi. Oǵan endi áldeqandaı bir ókinish paıda boldy. Nemenege bólektenip, ózimmen ózim boldym eken, — dep oılady ol, — tý basta-aq balalarǵa baryp, olardyń jumysyn kórip, aqyldasyp júrgizetin is qoı bul... jekelenseń-aq kóretin kúniń osy...

Erteńgi kúni barlyq bala tájirıbeniń alǵashqy bir satysyn qorytady, túıindeıdi. Sodan soń ekinshi satyǵa, naǵyz qyzyq iske — kóktemgi egiske ázirlik jasaýdyń tikeleı qamyna kirisedi. Óz qoldarymen ıarovızasıalanǵan kúzdik bıdaıdy óz qoldarymen mektep ýchastogine egedi. Al, bul she? Bul alǵashqy bolymsyz tájirıbeden qulady. Buǵan endi ondaı jumysty kim senip tapsyrady: «Bólshoı», taǵy da tasbaqaǵa otyryp qaldyń ba» dep Jarqyndar jar salyp shýlaıdy. Oıpyraı, budan artyq qorlyq bar ma?

Sapar shydap otyra almady. Oqys burylyp tysqa qaraı bettedi. Biraq tabaldyryqtan attaı berip turyp qaldy. Qarsy aldynda Banýǵa kezdesti.

— Iá, Sapar, qaıda bettediń?

— Eshqaıda da emes, — dep mińgirledi Sapar.

— Men seni jolyńnan qaldyrǵam joq pa?

— Joq, apaı.

Baný óz klasynda oqıtyn balalardyń úıinde bolyp, olardyń ata-analarymen, týǵan -týysqandarymen árdaıym sóılesip otyratyn. Sol ádetimem Baımurattyń páterine de budan jıyrma shaqty kún buryn bir kelip ketkeni bar-dy. Onda Sapar úıde bolmaǵan. Al, biraq, úıine sırek barǵanymen, muǵalıma Sapardyń ózimen jıi ushyrasatyn. Aptasyna bir ret oǵan jáne sabaqty nashar oqıtyn sol tárizdes taǵy eki-úsh balaǵa bos ýaqytta mekteptiń bir bólmesinde otyryp alyp sabaq úıretetin. Muǵalimdi sol belgili kúnde mektepte kórýge úırengendikten be, Sapar onyń myna kelisine bir jaǵynan tańdana, ekinshi jaǵynan seziktene qarap, ashylyp sóılese almaı, saqtanǵan túrde ańyra berdi.

Al, shyndyǵynda, Banýda eshqandaı bóten oı joq-ty. Sapar úı turmysynda qalaı eken? Sabaqqa daıyndala ma, daıyndalsa qalaı daıyndalady eken? Basqa ne isteıdi? Nemen shuǵyldanady? — Mine, osy sıaqty jaılardy ǵana bilýge kelgen-di.

— Nege kóńilsizsiń? — dep surady Sapardyń abyrjyǵanyn sezgen ol.

— Jaı...

Baný tereze aldyna bardy.

— Mynaý ne nárse? — dedi Saparǵa gorshoktardy kórsetip.

— Bıdaı ǵoı, apaı.

— Ne bıdaı?

— Kúzdik bıdaı.

— Iarovızasıalamaı ekkenbisiń?

— Ekeýi de bar, apaı.

— Qalaısha? — dedi Baný tańdanyp, — Sen bul jumyspen shuǵyldanǵanyńa qansha boldy, qaıda júrip ıarovızasıalaısyń?

— Men qysqa merzimmen ıarovızasıaladym, apaı.

— Onyń qate bolǵan, Sapar. Iarovızasıa merzimin birden munsha azaıtqan soń, ne shyǵady. Tosyn jaǵdaıǵa tiri organızm birden kóndige qoıa ma... Bul uzaq merzimniń, jyldardyń jumysy ǵoı.

Sapar tómen qarady.

— Tipti tolyq ıarovızasıadan ótkende de myna qalypta, myna jaǵdaıda kúzdik bıdaı báribir bas almas edi, — dedi Baný áýeli terezege, sodan soń úı ishine jaǵalaı kóz júgirtip shyǵyp.

— Nege, apaı?

— Qazir kúp sondaı qysqa, al úıiń bolsa alasa, qarakóleńke. Demek, ósimdikke jaryq jetpeıdi. Al, jaryq bolmaǵan jaǵdaıda ósimdik boı jaza almaıtynyn bilesiń ǵoı. Mine, osy jaǵyn oılaýyń qajet. Sen kórdiń be, Jarqyn ne istegen? Ol arnaýly jaryq bólme ázirlegen... Onyń ústine elektr jaryǵyn qosa túsirip turmaq. Bólme ázirlemegenmen, saǵan da solaı etýge, ósimdikke eselep sham jaryǵyn túsirýge bolar edi...

Taǵy da Jarqyn! Qaıda barsa da, sońynan bir qalmaıdy. Ózi, ózi júrmese, jurt aýzynda aty júredi. Qaıtse odan qulaǵy tynysh bolady? Qashan ol buǵan úlgi bolýdan qalyp, bul da sondaı halge jetedi? Qashan? Qashan?!

Shákirttiń ne oılap turǵanyn sezgendeı, Baný ony kúlimsireı arqasynan qaǵyp:

— Oqa emes, Sapar! — dedi jubatyp, — Sen ókinbe, ýaqyt áli kóp. Iarovızasıalaýdy qaıta basta. Biraq ózinshe ketpeı, men aıtqandaı etip basta... jáne ne isteseń de, joldastaryńmen aqyldasyp iste. Ózim de kómektesip turamyn. Jaqsy ma?

— Jaqsy, — dedi Sapar.

8

Tús aýa bastaǵan mezgil. Jaqypbek sabaǵyn bitiri,. páter úıine az ýaqytqa keldi de, túni boıy ýaqytyn bólgen Pýnıa soǵystary jaıyndaǵy materıaldardy taǵy da bir qarap shyǵýǵa otyrdy. Áýeli «Ertedegi dúnıe tarıhyna», odan soń ertedegi Rım jaıyndaǵy túrli maqala, leksıalarǵa kóz jiberip, túsi qara qaryndashpen belgilengen jerlerge zeıin qoıa úńilip, qarastyra bastady. Eń túıindi degen pikirlerdi «tarıh týraly materıaldar» degen dápterine túrtip te qoıdy.

Tarıhpen berile shuǵyldanyp otyrǵan keıpine qarap, ony osy pánniń oqytýshysy dep oılaýǵa bolar edi. Tosyn kózge dál solaı kóriner de edi. Eger sol tosyn kez ony erteń, nemese arǵy kúni kórse, bul pikirinen dereý qaıtyp, taǵy da basqasha-bir joramal jasar edi. Ol bul joly ne botanıkamen, fızıkamen nemese basqa bir pánmen shuǵyldanyp otyrar edi. Erteńgi Rımniń tarıhyna naq búgingi daıyndalǵany sıaqty, onyń aldynda «botanıka týraly», «fızıka týraly» dápterler jatar edi.

Munyń bári onyń mamandyǵy emes, qyzmet babynan týǵan qosymsha mindetteri ekenin siz keıin, ábden tanysyp baryp uǵar edińiz. Onyń óz pánin jaqsy bilýmen qatar, basqa pánderge de árdaıym osylaı sarǵaıyp otyrýynyń sebebin de sonda aıqyn túsiner edińiz. Ol mektepte oqý jumysyn basqarýshy bolǵandyqtan, tek oqýshylarǵa ǵana emes, muǵalimderge de ustazdyq kórsetýge tıis. Qyzmet babyndaǵy bul mindetin oryndaýǵa til mamandyǵy men ádebıetshilik jetkiliksizdigin, mektepte oqylatyn barlyq pánnen jaqsy habardar bolýy kerek ekendigin oǵan osynda kelgen kúnniń erteńine-aq, turmystyń ózi aıtqan jáne munsyz eshbir muǵalimge pedagogtik basshylyq ete almaıtynyna kózin jetkizgen. Kóp ýaqytty, kóp eńbekti kerek etetin bul qıyn jumystan ol bas tartpaı, batyl kirisken de, muǵalimderdiń sabaǵyna óz tusynan daıyndalyp barýdy ádetke aınaldyrǵan. Sóıtip, orta mektepte ótip, keıin ınstıtýtta qaıtalanbaǵan, umytyla bastaǵan kóp ǵylymdardyń negizin tereńdeı zertteýdi ol qaıtadan qolǵa alǵan. Qaı muǵalimniń sabaǵyna kirse de, ózi jaqsy bilip barǵandyqtan, olardyń syrt kózge baıqalmaıtyn usaq kemshilikterine deıin asha otyryp, talapty kúsheıtken. Qyrýar eńbektiń arqasynda qol jetken mundaı" kóp jaqtylyq ony «bilimdi jigit» degen dańqqa bólep, bedelin de arttyryp áketken. Sondyqtan onyń basqanyń sabaǵyna kirýi mektepte eleýli oqıǵa sıaqtanyp ketken-di.

Muǵalimder jumysyn baqylaýmen qatar, bir jaǵynan olardyń jaqsy tárbıelerin ózine ónege etip, úırenýdi, sheberlenýdi Jaqypbek esinen eki eli shyǵarǵan emes. Mundaı kóńil bólerlik sheberlikterdi pedsovette úlken qurmetpen atap, odan óziniń kóp áser alǵanyn, úırengenin aıtady. Basqanyń eńbegine degen bul ádildik, ári kishipeıildilik muǵalim joldastaryn súısindirip, «basshy bolsań, osylaı bol» degen sózder de taraı bastap edi.

Jaqypbek árdaıym daıyndalyp alyp, muǵalimderdiń sabaǵynda bolyp otyratyn sol ádeti boıynsha, búgin altynshy «b» klasynda ótetin tarıh sabaǵyna kirýdi maqul kórdi. Rım tarıhyna úńilip otyrǵany da sondyqtan bolatyn.

Ol jym-jyrt bólmede, osyndaı bir alańsyz tynyshtyq ústinde, bar oı-zeıini kitapqa aýyp otyrǵanda aýyz jaqtaǵy Baný bólmesinen qulaǵyna kenet bir jińishke daýys shalyndy. Daýys shúý degende oqys qatty shyǵyp ketti de, artynsha tez saıabyrlaı qoıdy. Áıtse de, sol saıabyrlaǵannyń ózinde keıde zoraıyp, keıde báseńdep, ashýdan shyqqan ún ekendigin ańǵarta, keıistikti bildirip, qolaısyz bir oqıǵanyń habarshysyndaı bolyp jetip jatty. Alǵashqy edáýir eleńdep qalsa da, aýyl arasynyń, ot basynyń áńgimesi bolar degen oımen keıin selqos qarap, qansha tyńdamaıyn dese de sóz silemi emis-emis jetip, kópke deıin onyń qulaǵynan ketpeı qoıdy... Bir mezgilde kúbir basyldy. Aldyńǵy bólmede az ýaqyt tynyshtyq ornady. Jaqypbek áldekimdi kútkendeı esik jaqqa buryldy. Dál osy mınýtte esik qaǵyp Baný kirdi.

— Jaı ma, Baný? dep surady Jaqypbek odan áldenedegi jaısyz habar kútkendeı tyqyrshyp.

— Sapar men Jarqyn tóbelesip qalypty.

Baný sózi tóbesine sýyq sý quıyp jibergenmen para par bop, Jaqypbek shoshynǵan adamsha ornynan ushyp turdy.

Sońǵy kúnderde, ásirese, otrád jıynynan keıin Jaqypbek kóp nárseden úmitker bolatyn. Tártipke moıynsunǵysh, pıonerlik tapsyrmadan bas tartýǵa joq Jarqyn «Saparǵa kómektes» degenge lajsyz kónip, bir jaǵynan Jaqypbek taqqan kinány da jýmaq bolyp: jıyn aldynda «Baımuratovqa sabaq úıretemin» degen ýádesin bergen edi. Muny kórgen Jaqypbek is jaqsy yrymǵa bastady dep eseptegen. Ózimshil, ór minezdi bala óz minin ázirshe moıyndaı qoımasa da, budan bylaı uǵynatyn bolady, munyń aıaǵy jińishkere kelip, Saparmen tabysýmen tynady, ór senim synyp, klasta birjola tatýlyq ornaıdy dep shamalaǵan ol.

Mine, sol úmit tul bolyp, is nasyrǵa shaýyp otyr. Munyń aty jańa ǵana tártip ornaı bastaǵan klastan taǵy da aqaý bilindi degen sóz ǵoı.

Jaqypbekti shala búlindirgen bul kóńilsiz oqıǵa bylaı bolǵan edi. «Keshirim sura» degen Jaqypbek sózinen keıin Jarqyn Saparmen qansha mámlege keleıin dese de, osy nıetke ózin-ózi ishteı zorlasa da, bir ılige almaı-aq qoıǵan: Muǵalim sózin qanshama qadirlep, qanshama oılanyp qalǵanymen quıar jeri — mekteptegi eń tártipsiz oqýshyǵa bas ıý sıaqty kórinip, balalyqtyń ańǵal menmendigi búre bergen. Soǵan qaramastan, ol otrád tapsyrmasyn adal oryndaýǵa bet qoıǵan. Biraq, Saparmen juǵysýdyń oraıy tabylmaı, oǵan óz aıaǵynan bara almaı, ıa úıine shaqyra almaı, biraz áýre-sarsanmen júrdi. Al, munysy otrád tapsyrmasyn aıaqqa basýdaı kórinip, pıonerlik borysh oǵan tynym tapqyzbady. Osy borysh aqyry onyń ór sezimin jeńip edi. Búgin altynshy «a» klasynda sabaq basqa klastardan bir saǵat buryn bitken-di. Jarqyn osy bos ýaqytty paıdalanǵysy kelip jáne kesheýildeı berýden birjola tyıylmaq bolyp Sapardyń qasyna kelip, basqalar estip qalmasyn degendeı aqyryn ǵana:

— Sen qal, birigip, sabaq oqımyz,-degen bolatyn.

Sapar onyń sózin estimegen adamdaı, eshbir jaýap qaıtarmaı, únsiz otyra berdi. Jarqyn da qaıtyp esh nárse aıtpady. Bul ańyrý oqýshylar ketkennen keıin de birer mınýtke sozylyp, aqyrynda áńgimeni Sapar bastady.

— Al sóıle, — dedi ol.

— Sabaq úıretem saǵan.

Sapar burynǵysynsha qolyn, bir-aq siltemeı, bul joly basqasha qyńyrlandy.

— Myqty bolsań, úırete ǵoı!

— Shyn úırengiń kelse, egespe!

— Al, sen bálsinbe!

— Bálsingen eshkim joq!

— Bálsinbeseń, nemenege mańyzdanasyń?!

— Mańyzdanyp men saǵan ne qyldym?

— Murnyńdy nege shúıiresiń? Ákem bastyq dep kókiregińe nan pispesin. Men eshkimge aqymdy jibere qoımaspyn, bildiń be?

— Basyńdy jarǵanym joq qoı, ne ózińniń aıtyp otyrǵanyń!

— Oı, shirkin-aı, men saǵan ońaılyqpen bas jarǵyza qoıarmyn.

— Ózińe ne kerek, sony aıtshy! — dedi Jarqyn Sapardyń kıkiljińiniń biter túri kórinbegen soń.

— Menimen egesýdi qoıatyn bol. Áıtpese, ońdyrmaımyn!

— Jarqynǵa sońǵy sóz batyp ketti. Sapar eger muny aıtpasa, ol mámlege kelgeli tur edi. «Men buǵan eńkeıeıin desem, shalqaıady ǵoı» dep oılady da:

Al, qoımadym, sonda ne isteısiń, sen «bólshoı?» — dedi tepsinip.

— Áı, ne deısiń?..

— Súıdeımin.

— Shyn aıtasyń ba?

— Shyn aıtam.

Osy sózdiń aýyzdan shyǵýy muń eken, Sapar ornynan ushyp turdy da: «Má saǵan bólshoı!» — dep Jarqyndy shapalaqpen jaqqa salyp qaldy. Jan-jaǵyna bir qarap aldy da, mańynda eshkim joq ekenin kórip, Jarqyn da erkin qımyldap, Saparǵa judyryqpen jaýap qatty. Osy kezde basqa oqýshylar kelip ekeýin ajyratyp jiberdi.

Oılanbaǵan jerde kórgen tústeı tez bastalyp, tez tynǵan qolaısyz oqıǵanyń salmaǵyn Jarqyn artynan ólshep, bir jaǵynan qatty uıalyp, ekinshi jaǵynan ot shyǵarǵan Sapar ekendigin der kezinde aıtpaq bolyp, úıine barmastan, tup-týra Banýǵa kelgen edi. Jańaǵy býlyǵa sóılep, Jaqypbekke tynyshtyq bermegen de sol bolatyn.

Eki bala arasyndaǵy bul qolaısyz oqıǵadan Jaqypbek pedagogıkanyń qıly, qıyn qyrynyń birine soǵylyp, tárbıeniń taǵy da bir jańa syryn ańǵarǵandaı boldy. Bul oqıǵa balalar arasyndaǵy dostyq, olardyń ózara qarym-qatynasynan týyp, sol arqyly jetilmeıinshe, «sen baryp tabys», «sabaq úıret» degen sıaqty jalań ámirden jemis ónbeı qalǵanyn baıqatty.

— Bul eki balanyń ǵana qatesi emes. Bizdiń de qateligimiz. Eń aldymen myna meniń qateligim. Biz alǵa jaqsy nıet qoısaq ta, sheshýine kelgende, dármensiz bop shyqqanbyz. Túzetýdi kollektıv tezinen izdeýdiń ornyna ekeýin bólektep, ózimizdiń buıryǵymyzdyń ámirimizdiń kúshine sengenbiz de, búldirgenbiz. Baıqaısyz ba osyny?

— Men basynda-aq qarsy bolǵan edim...

Jaqypbek Banýǵa pálen demesten, saǵatyna qarady da ornynan turdy.

— Men qazir tarıh sabaǵyna kirýim qajet, eki bolyp qalypty. Bul jaıynda sodan shyqqan soń keńeseıik.

9

Batyrbaıdyń sabaǵyna Jaqypbektiń bul ekinshi ret qatysýy edi. Alǵashqy joly-aq Batyrbaıdyń sabaq berý ádisi ony túńildirip shyǵardy. Kóp jyldar oqytýshy bolýyna qaramastan, Jaýynbaev besinshi, altynshy klasqa arnalǵan, sheti julma-julma bolyp tozyǵy jetken tarıh kitabyn aldyna jaıyp salyp, balalarǵa bir, kitapqa bir qarap qoıyp, kóńilsiz qońyr daýyspen oqýǵa kiristi. Túısiksiz, mińgirmen oqylǵandyqtan, onyń sabaǵy ishti pystyryp, Jaqypbekti de, balalardy da ábden zeriktirip, mezi etip jiberdi. Sóıtip, bir saǵat boıy Batyrbaı oıy jylt etpesten, qońyr kúzdiń beıýaqtaǵy kóńilsiz keshindeı kúńgirt tartýdan bir jazbady.

Bul jaı Jaqypbekke tosyn bolǵanymen, oqýshylarǵa jańalyq emes-ti. Olar Batyrbaı jaıyna qanyq, syrminez bolatyn. Kóńil selt egerlik sátti olar odan kútpeıtin de, ózdi -ózderimen bolýyna qolaıly jaǵdaı týyp, arqalary bosap qalatyn. Keıde olar ózara sóılesip, jamyrasyp ta otyratyn. Batyrbaıdyń bir «qasıetti» kitapty aldyna jaıyp oqyp turǵanda, klaspen eshbir jumys da bolmaıtyn, eshkimdi sózden de tyımaıtyn. Buǵan onyń murshasy da kelmeıtin. Eger balalarǵa qarap birdeńe dese, oqyp turǵan jerinen adasyp qalyp, ábigeri shyǵatyn da, qaıta izdeýge týra keletin. Sondyqtan oıyn eshqaıda shashaý shyǵarmaı, bar oı-zeıinin kitapqa baǵyshtaıtyn. Osyndaı óz basyna qorǵanys izdep júrgende klastan jarylyp basqa jaqta, kósh sońynda qalyp qoıatynyn ol seze bilmeıtin-di.

Jaqypbek otyrǵandyqtan, balalar kúndegideı jamyrasa da, muǵalimniń oqyp turǵanyna qulaq qoımaıtyndyqtaryn da jasyra almady. Bireýi terezege, bireýi esikke endi bireýleri tómen qarap, áldenelerdi oılap, beıqam otyrady. Al, muǵalimge qarap otyrǵandardyń ózderiniki de tyńdaý emes, ásheıin jeleý edi. Kóziniń astymen aınalaǵa astartyn barlaý júrgizip otyrǵan Jaqypbekten bul urlyq ta izin jasyra almaǵan.

Jaqypbek sol joly Batyrbaıdyń mynadaı bir «qyzyǵyna da keneldi. Balalardan ótken sabaqty suraǵanda, Batyrbaı alfavıt qýyp, tizimniń basynan tómen syrǵydy. Bul áldeqalaı suras pa dep Jaqypbek kóńilge túıip otyra berdi. Sabaq bitkennen keıin klass jýrnaldaryn alyp qarady. Baqsa, bulaı suras onyń kúndegi ádisi eken. Klass jýrnalynda tizimniń bas jaǵyndaǵy famılıalardyń tusyna «4», «5» dep qoıylǵan baǵa buǵan kúmán qaldyrmady.

— Óz jumys stılin daıyn sorapqa salý pedagogtyń tynysyn taryltyp, qadamyn qysqartady. Balalar seniń bul tar soqpaǵyńdy bilip alady, ár qadam saıyn aldyńnan tosady, sen oılaǵandy senen buryn barlaıdy. Myna alfavıtpen suraý sol sholaq óner. Munyńyzǵa qarap, erteń qaısysynan suralatynyn oqýshylar ońaı biledi. Tek sol suralatyndary ǵana oryndalady da, basqalary «suramaıdyny» medeý etip, sabaqty oqymaı keledi. Kórdińiz be, ádisińizdi aldyrsańyz, oqýshy qaıtetinin. Saıyp kelgende myna qoıǵan tórt pen besińiz kóz boıaý bolyp shyǵady, — degen ol.

Batyrbaı bul joly mort synbaı, áldeqandaı sabyr taýyp, únsiz tyńdaǵan da, úıine ketken.

Jaýynbaev sabaǵynan alǵash kórgen sátsizdikti Jaqypbek sarapqa salyp, ár túrli pikirge kelgen. Múmkin, qysylǵandyqtan shyǵar, nemese sabaqqa daıyndala almaǵan kúni bolar dep te joramaldaǵan, sonymen, taıaý arada qaıta bir oralyp soǵýdy maqul kórgen.

Sol uıǵarýy boıynsha, Batyrbaı sabaǵyna ekinshi ret qaıtyp oralǵanda, ol, mine, osylaısha kelip otyr. Batyrbaı bul joly alfavıt boıynsha suraýdy qoıyp, eń jaqsy biledi degen shákirtterge salmaq artty. Ol suraǵan oqýshysy jaýapty jaqsy berse, Jaqypbekke kóziniń astymen jymıa qarap, al, bógelip qalsa, ózi janama suraqtarmen demep, betin durystyqqa buramyn dep ábigerlenip, burynǵysyndaı emes, áldeqaıda sergek otyrdy.

Surap bolǵannan keıin Rımniń Italıadan tys jerlerdi jaýlap alýy jaıynda sabaǵyn bastap, oqýshylarǵa Pýnıa soǵystary jaıyn, onyń alǵashqy shyǵý sebepterin, Karfagendi Rımniń jeńip shyqqanyn, odan keıin Gannıbal joryǵyn, onyń jeńisin, jeńilisin túsindirdi. Bul joly kitapqa da kóp qaramaı, programmamen de eseptespeı siltep, óz bilgenderiniń bárin tizip aıtyp, kóp nárseniń basyn shaldy. Sóıtip, qalaı da kózge kórinýge tyrysyp bakty. Soǵan qaramastan, onyń bilimsiz ekeni Jaqypbekke ábden ańǵaryldy. Ol oqýshylarǵa kóp túsinik bergensise de, oqý quralynda jazylǵandardan tys esh nárse aıta almaı, sondaǵy qysqa málimetterdi shyr aınala sholýmen boldy. Onyń ózin de tereń túsinbeı, «solaı bolypty, bylaı bolypty» degen jalań baıandaý sarynymen kóńilsiz áńgimelep, tarıhı oqıǵalardyń áleýmettik mánin ashpaı kúńgirt qaldyrdy. Tipti, basqynshylyq soǵystyń syry da ashylmady.

Sabaq qyzyqsyz etkendikten muǵalimge suraq ta qoıylmady. Jalǵyz-aq bir bala:

— Aǵaı, Arhımed sol zamanda ómir súrgen ǵoı. Ol nege óltirildi? Sony aıtpadyńyz ǵoı, — dep surady.

Batyrbaı bul suraqqa múdirip qaldy da, buryn qulaǵy shalǵan bir áńgimelerdi aıtyp, dolbarǵa basty.

— Qumǵa syzyq syzyp otyrǵanda bir mas soldat óltirip ketipti desedi ǵoı.

— Qaı eldiń soldaty?

— Onyń saǵan qajeti ne? — dedi Batyrbaı ejiktep qoımaǵan balaǵa zelip.

— Bilgimiz keledi...

Batyrbaı ońaı qutylmasyn bilgen soń, syrypsaldyǵa kóshti.

— Arhımed jaıynda fızıkadan ótesińder. Meniń ony túsindirip jatýǵa ýaqytym joq. Aıtylǵandardan uqpaǵandaryń bar ma? Sony surańdar...

Árıne, bul olaq aıla Batyrbaıdyń abyroıyn saqtap qala almady. Onyń ózi bilmeı otyrǵanyn oqýshy bitken salǵan jerden-aq seze qoıdy. Olar kózderiniń astymen birine-biri qarap, keıbireýleri myrs etip kúlip te jiberdi.

Jaqypbek Batyrbaıdyń bedelin qorǵamaq bolyp sabaq bitkennen keıin oqýshylardyń ózderine suraq qoıdy.

— Arhımed jaıynda fızıkadan ótpedińder me?

— Óttik.

— Ótseńder, onyń qalaı ólgenin bilýge tıissińder ǵoı.

— Bilemiz!

— Káne biletinderiń qoldaryńdy kóterińdershi.

Qoldary áýeli ár jerden kóterile bastady da, kóbeıe-kóbeıe kelip, aqyr klasta otyrǵandardyń bári, tipti bilmeıtinderi de dúrmekke erip ketti...

Muǵalim jaýap bere almaı, tuıyqqa tirelgen suraqty soza berýden qashyp, onyń durys jaýabyn alýǵa asyqty da, Jaqypbek qolyn senimmen kótergem Kúmis degen qyzbaladan surady. Kúmis aptyǵa sóılep jaýap berdi.

— Arhımed grektiń oqymystysy... Pýnıa soǵysy kezinde Sırakýzyny qorǵaýǵa qatysty... Ol áldeqalaı bilmestikten óltirilgen joq. Rım áskeriniń Lúsıı degen kapıtany «Bizdiń jaqqa shyqpaısyń» dep ádeıi óltiripti...

— Durys pa, balalar?

— Durys, durys.

Batyrbaıdyń muǵalimdik syryna Jaqypbek bul joly ábden qandy. Sabaqtap shyqqanda, odan kúderin birjolata úzip shyqty. Tájirıbesizdikten, áldenendeı júreksingendikten emes, onyń boıyndaǵy kemshilik áride, bilimsizdikte, nadandyqta, ómirdiń shańyna ilese almaı, jylma-jyl odan óz qarasyn úzip, ábden toqyrap qalǵan mesheýliginde ekenin bildi. Ol endi buǵan qandaı em qoldaný kerektigin oılady. Biraq, qansha oılasa da, Batyrbaı boıyndaǵy nadandyq keseli ońaılyqpen em qonbaıtyn asqynǵan aýyr dertten sezilip, odan túzilte berdi. Al, buǵan tóze berý saý organızmdi jaman aýrýmen ýlaı túsýmen birdeı kórindi. Bul dertten qutylýdyń bir ǵana joly — Batyrbaıdy mektepten shyǵarý ǵana sıaqtandy.

— Ne isteımiz? — dedi Baný qonyraý soǵylysymen kabınetine oralǵan Jaqypbekke Sapar men Jarqyn jaıyndaǵy máseleni qozǵap.

— Klastan odan da salmaǵy aýyr bir júk arqalap shyqtym, — dedi Jaqypbek sýyq, jymıyp.

— Taǵy ne boldy?

— Jaqynbek klasta kórgenin qysqasha baıandap shyqty da:

— Osyǵan qandaı em bar, sony aıtyńyzdarshy maǵan, — dep Baný men Baısalǵa qarady.

— Munyń, menińshe, emi joq,, — dedi Baısal.

— Emi joq deısiń be? Nelikten?

— Eshteńe bilmeıdi, qaıtip ol sabaq beredi?

— Ony oqytýshylyq qyzmetten bosatqan jón ǵoı deımin. Buǵan ne deısińder?

— Onyńyz tym asyǵystyq eken, — dedi Baný.

— Azdap búıregiń buryp turǵan joq pa?

— Osyndaıda orynsyz birdeńelerdi qoıyp qalatynyn ne? Durystyqty aıtý kerek emes pe, — dedi Baný Baısalǵa keıip.

— Durystyǵy Jaqypbek aǵa aıtqan.

— Tárbıeleý degenimiz qaıda qalady? Ony nege umytamyz?..

Batyrbaı jaıyndaǵy Jaqypbek pikirin estip, Kúderi de shoshyp ketti.

— Jıyrma jyl sabaq bergen tájirıbeli muǵalimdi qyzmetten qýý degen mektep tarıhynda bolmaǵan oqıǵa... Mundaı sózdi aýyzyńa da alma, jigitim.

— Bar arashashy jemissiz ótken jıyrma jyl bolsa, onyń jarasy jeńil der edim. Kún ozyp, jyl ótken saıyn tamasha baqtaǵy Jaýynbaev sıaqty aramshóptiń zıany da arta bermek. Sol úshin de kóp jyl jamylyp, paıda keltirmegen tul ustazdyqty áshkereleýden qorqýǵa bolmaıdy, — dep Jaqypbek jaılap aıtyp kórip edi, Kúderi bet baqtyrmady. Bir ǵajaby: ol buryn bolmaǵan bir óktem minez tapqan. Ádettegi kóńilshektigi, másele sheshýge kelgendegi jaltaqtyǵy osy óktem minezdiń yǵynda qalyp, myna jańa qasıeti sýyryla shyǵyp, ózin tanytqandaı bop, birden ańǵaryldy. Osyny baıqaǵan jáne mámleden eshteńe ónbesin bilgen Jaqypbek te ejelgi daǵdysymen tike shabýylǵa kóshti.

— Jaýynbaev meniń basymdy jaryp, kózimdi shyǵarsa, tózýge bolar edi. Al, bolashaq jas azamattyń keleshegin urlap, nadandyqpen tejep jatsa, qaıtyp tózýge bolady... Múmkin emes qoı, bul, — dep Kúderige tesile qarady da, daýsyn burynǵysynan da kótere sóıledi. — Tarıhty bilmeı mektep bitirý degen ne degen sumdyq! Mektep bitirdi dep ondaılardyń qolyna qalaı biz uıalmaı dokýment beremiz?.. Kórine qylmys jasap, keleshek adam aldynda qarǵys alý munyń aty. Joq túsinińiz! Orynsyz qorǵamańyz Jaýynbaevty! Bosatýdyń qamyna kirisińiz!..

Sóz aıaǵy aıqaıǵa tireldi. «Bosatasyz», «bosatpaımyn» degen eki sóz jarysa ushyp, áńgime kelissiz qurǵaq kórispen tyndy: da, Jaýynbaev taǵdyry ázirshe talasta qaldy...

Jaqypbektiń kúndelik dápterine sol kúni mynadaı sózder jazyldy:

«...Keıbir ap-aıqyn nársege túsinbeıtinimiz jaman. Etikshi etikti jaman tikse, nemese buzyp tikse-aq shý kóteriledi. Eger ol bul qylyǵyn qoımasa, jumystan shyǵarýǵa deıin jazalanady. Al, eń asyl qazyna — adam tárbıesine jeńil-jelpi qarap, qos júre túzeledige salynýǵa qandaı qaqymyz bar? Álde, adam tárbıeleý etik tigýden ońaı da, etikshiden muǵalimniń jaýapkershiligi az bolǵany ma?.. Jaman etik kıiledi de, tez tozady. Onyń myqtady degendegi tıgizer zıany osy ǵoı. Al, jaman tárbıeden taraǵan zardap adam júregine dert bolyp shógip, ý bolyp jaıylady emes pe. Osyny oılanbaý degenge men túsinbeımin.

10

İshteı Jaqypbektiń qulaǵyna Kúderiniń daýsy shalyndy. Kelise alatyn túrimiz joq. Bulaı bola beretin bolsa, ekeýmizdiń bireýmiz-aq qalýymyz kerek» degen sózder sampyldap, estilip kire beristegi bólmeni qoıyp, syrtqa ketip jatty.

— Mine, ózi de keldi. Taǵy da aıtam, eger meniń ornym kerek bolsa, berdim osy balaǵa. Al, biraq muǵalimder arasyna iritki salmasyp. Men otyrǵanda olardy tozdyra almaımyn...

Siz úlken basyńyzben balanyn sózin aıtpańyz. Men mansap izdep júrgen adam emespin, eń bolmasa, sony uǵyńyz... Al, siz jaqsy kórgen muǵalimderdi men de jaqsy kóremin. Biraq muǵalimdik ataqty jamylyp júrgen Jaýynbaev sıaqty dúmshelerdi qurmetteı almaımyn!.. Manaǵy usynysym usynys, partorgtyń aldynda taǵy da sonymdy qýattaımyn. Mektepten ony bosatýdyń qamyna kirisińiz...

Onyń sabyrsyzdanyp, Kúderige shap túskenin unatpady ma, áýeli dırektordy tyńdap alǵysy keldi me, qalaı, Kereı:

Siz sabyr etińiz! — dep, Jaqypbekke susty pishinmen bir qarap qoıdy. Osynyń ózinen-aq kóp nárseni ańǵarǵandaı boldy da, Jaqypbek sabasyna tústi.

— Qadirov joldas, oıyńyzdy aıaqtańyz!

— Men mektepti basqara almaı búldirip otyrsam, ony aıt. Áıtpese, komýnıs Ádilbekovti tártipke shaqyryńdar. Seniń qulaǵyńa osyny salaıyn dep keldim.

— Siz muny ashýmen aıtyp otyrsyz ǵoı dep oılaımyn... Óıtpegende máseleni bulaı qoıatyn jón joq. Ádilbekov joldasta sizge kómektesýden basqa bóten nıet bolmaýǵa tıis. Jumys babynda keıbir kemshilikterińizdi betińizge aıtsa, oǵan shamdanbaı, durysyna qulaq asyp otyrýyńyz kerek...

— Kóringen jerde kıligip, kóringen jerde betten alyp jatsa, mende qandaı abyroı qalady...

— Ázirshe ondaı oqıǵa bolmaǵany málim jáne bolmaıdy dep esepteımin... Orynsyz daý, janjaldy qoıyp, yntymaqpen jumys isteıtin bolyńyzdar. Al, Jaýynbaev jaıynda men eshteńe aıta almaımyn. Ózderińiz áli de oılasyńyzdar, jalǵyz-aq aıtatynym: qyzmetten shyǵarý degen qıyn emes, ol eshqaıda qashpaıdy. Tárbıeleýdi kóbirek oılastyrý kerek.

— Sovet ókimeti ornaǵannan beri otyzdan asa jyl ishinde, mektepte jıyrma jyl sabaq bergende eshteńe úırenbegen Jaýynbaevty tárbıeleý degen ózimizdi ózimiz bosqa jubatý dep bilemin, — dedi Jaqypbek.

Joq, Ádilbekov joldas, qate aıtasyń. Biz adamdy aqtyq ómirine sheıin tárbıeleı berýimiz kerek. Sen mynany umytpa: ónerli adam aspannan túspeıdi. Ony jel de aıdap ákelmeıdi. Ózimiz baýlyp, ózimiz jetildirip alýǵa tıistimiz. Óz kadrlaryńyzǵa tym joǵary ólshem qoıyp, yǵaı men syǵaıǵa júgire bermeńizder. Ondaılardy ózderińiz ósirip, ózderińiz túzettińizder. Basshylyq qasıet te, mine, osynda. Kózińe aıtý kerek. Jaqypbek, sende bul jaǵy baıqalmaıdy.

— Talabyńyz orymdy. Al, Jaýynbaev jóninde óz pikirimde qalýǵa ruqsat etińiz..

— Ony óziń bil. Biraq, ne isteseń de, oılap istegeısiń. Bilimsizin jaratpaı, bilimdisin taba almaı, quralaqan qalyp júrmeńizder...

Kereı Jaýynbaev jaıynda aldaǵy jerde mundaı ala aýyz pikirdi qoıyp, bir túıinge kelýdi, jalpy usaq kıkiljińdi tastaýdy, bulaı bola berse, aıaǵy jaqsylyqqa bastamaıtynyn eskertti. Artynan ol Jaqypbekpen ońasha qalyp sóılesti.

— Tym birbetkeısiń. Kúderi sıaqty adammen ortaq til tabýǵa bolady ǵoı, — dedi ol.

— Qaıtesiz, minez ǵoı...

— Minez ǵoı dep jubatasyń ózińdi, á? — dep Jaqypbektiń betine Kereı kúlimsireı qarady.

— Joq, jubatý emes, munyń zor kemshilik ekenin jaqsy bilemin...

— Bilgenińnen ne paıda...

Ol osyny aıtty da, sal kidirip, áldene oılaǵandaı bolyp, sózin qaıta bastady.

— Ádette, biz kemshilikti moıyndaýǵa arlanbaımyz. Kemshilik bolý degendi tabıǵı nársedeı kóremiz. Qalaı dep oılaısyń, kemshiliksiz adam bolýy múmkin emes pe? Ne úshin, nege bizde kemshilik bolady? Sen pedagogsyń ǵoı, osy máseleniń tórkinine oı jiberip kórgeniń bar ma?.. Menińshe, adam kemshiliksiz bolmaıdy degen uǵym eskiden mıymyzǵa sińip alǵan da, soǵan orynsyz pende bop, minimizdi kóre-tura, ózimizge ózimiz jeńildik berýge daǵdylanyp ketkenbiz. Sonyń kesirinen boıymda bir de min qalmasynshy, túgel joıaıyn degen talapty ózimizge ózimiz qoıa da bermeımiz. Bul bizdiń úlken qatemiz ǵoı deımin. Eger biz eshbir zamanda bolmaǵan jańa adam ekendigimiz ras bolsa, jalpy adam balasyna tán kemshilikterdiń de bizben qoshtasýy oryndy. Kemshiliksiz adam tárbıeleıtin ýaqyt jetti. Bizdiń pedagogtardyń osyndaı mindetti alǵa qoıatyn da ýaqyty jetti. Árıne, áńgime eń aldymen ózderińniń bastaryńa kep tireledi ǵoı. Ony uǵyp otyrǵan bolarsyń...

Kereıdiń myna sózi Jaqypbekti qatty oılandyrdy. Azamat tárbıeleımin degendi nysana etse de, óz mindetin dál mundaı dárejede oıǵa kóterilmegen edi ol. Adam men adam arasynda temperament jaǵynan úlken aıyrma bolǵandyqtan, minez sonyń ushqyny, ol ózindik qasıetterinen aırylmaıdy dep shamalap, sana-sezim, qulyq qalaı tárbıelense, minez de solaı tárbıelenýge tıis ekenin, tejeýge bolatynyn eskermeı, buǵan qajet dep kóńil de bólmeı kelgen-di. Munysy endi oılap otyrsa, úlken aǵattyq sıaqty. Sekretar sózinen zaman ákelgen úlken jańalyqty ańǵarady. Ras-aý, jańa adamda jańa qasıet ataýly túgel bolýy qajetti de, jaqsy da emes ne. Sanaly bol kúshti bol sezimdi bol al, minezdi bolýǵa nege talap joq.? Buǵan nendeı bóget bar? Basqalarym kelisip jatsa, minezimniń azdaǵan oǵashtyǵy eshteńe emes, degen teris uǵym qaıdan shyqqan?.. Qansha aqyldy bolsań da, ózińdi-óziń ustaýǵa qudiretiń jetpeý, qadirlińe aıtaryńdy aıtyp alyp, artynan sabańa túskenniń, keshirim suraǵannyń nesi jaqsy, nesi mádenıettilik?...

Jaqypbek turmysqa, sanaǵa qosa, endi minezge tóńkeris jasaýdyń, krıstaldaı taza adam ǵana emes, shynardaı minsiz adam ósirýdiń dáýiri jetkenin kóńilge túıip aldy da, ár jolyqqan saıyn osyndaı bir tyń oıǵa keziktirip otyratyn, qarsy aldyndaǵy osynaý qarapaıym adamǵa alǵys nıetpen ári súısine, ári qyzyǵa qarady.

11

Jarqynnan tynyshtyq qashty. Ashý tarqap, ózine-ózi kelgen saıyn maza ketti. Manaǵydaı emes, endi sana da ózinshe kúbir taýyp, esebin túgendeı bastady. Shúbá kirgen kóńilden ósip «ne istediń sen?» degen suraq shyqty. Bala áldeneni baıqaýsyzda búldirip alǵandaı, óz-ózinen yńǵaısyzdanyp, buryn úıir bolyp kórmegen kóńilsizdikke tap boldy. Degenmen, osynyń bári tereńnen shyqqan salmaqty oı emes, áldeneden ımengen, oqıǵanyń betin qalqyǵan saıaz oı, saıaz ókinish edi. Bolǵan oqıǵa yńǵaısyz-aq sıaqtanǵanymen, saıyp kelgende, ol ózin tipti kinály dep eseptemeıdi, «urynǵan tentekten ózimdi qorǵadym, onyń nesi sóket» degen arqa súıer taıanysh oıǵa qol artyp, «ne istedińniń?» jaýabyn jeńildetedi.

Shynyn aıtqanda, ony bárinen de buryn eki nárse qınaıdy. Onyń biri — ákesi, ekinshisi — otrád jıyny. Bul ekeýiniń qaısysynan bolsa da, ol qatty qysylyp, qatty qınalady. Áke estise, «bizdiń senimdi aqtamaı, abyroıymyzdy tóktiń, jaman bala boldyń» dep ursady, kóńili qalady. Otrád jıyny bolsa, odan da aýyr. Joldastary aldynda isi oń bolsyn, teris bolsyn, kinály retinde tapjylmaı turyp jaýap beredi. Pıoner úshin bul qandaı kelisimsiz, qandaı qıyn hal! Ol ǵana ma, jıynda klass jetekshisi Baný da tipti, Jaqypbektiń de bolýy múmkin. Solardyń báriniń kózinshe, kináli bul bolmaǵan kúnde, aty atalyp, aqtalyp turýdyń ózi qandaı uıat!...

Osy eki oıdyń qyspaǵyna túsken balaǵa bolǵan oqıǵany ákege aıtý degenge kelgende, batylsyzdyq qaıda boldy. Otrád jıynynan bir, ákeden eki uıalý — balaǵa es tandyrar, aıtyp jetkizgisiz aýyr soqqydaı kórindi. Ne de bolsa, jıynnan estigen sózben tynyp, ákeme sezdirmeı-aq qoısam qaıtedi degen oı kóńiline qona berdi. Sonymen, ákesine aıtaryn da, aıtpasyn da bilmeı, ol kóp oılandy, Úıine de kópke deıin bara almaı keshtetip bir-aq keldi de, tamaǵyn iship alyp, sabaq oqýǵa otyrdy. Biraq, mandytyp eshteńe oqı da almady. Kózi kitapta bolsa, oıy basqada bolyp, alańdaı berdi. Sodan soń sabaqtyń bárin jıyp qoıdy da, tysqa shyqty. Tastaı qarańǵy aısyz tún tirshiliktiń bárin baýyryna basyp alypty. Tek ashyq aspandaǵy samsaǵan juldyzdar men jerde ár úıdiń terezesinen jyltyraǵan sham sáýleleri ǵana kórinedi. Jarqynnyń kózi kolhoz basqarmasynyń keńsesine qadaldy. «Ákem jumys basynan qaıtpady ma eken» degen oımen qarady ol.

Jeńil shyqqan ol eti tońazyp, úıge qaıtyp kirdi de, «Joldastaryn janyńda» degen povesti qolǵa aldy. Elızaveta Sergeevna bir áńgimesinde osy kitaptan úzindi keltirip, qyzyqtyrǵan edi. Sodan keıin Jarqyn bul kitapty taýyp alyp, sońǵy úsh kúnnen beri, qoly bos ýaqytta oqyp júrgen bolatyn. Sony dál osy túnde aıaqtap shyǵý oǵan qajetteı kórindi. Kitaptyń qyzyǵyna túskendikten be, nemese ákesin kútkendikten be, onyń otyrysy kúndegisinen bul joly uzaqqa sozyldy. Jatqannan keıin de kópke deıin uıyqtamady. Kózin jumsa-aq, oqyǵandary beıne aldynda bolyp jatqandaı eliktirip, muny dúrmegine qosady. Sol dúrmekte onyń kózine bárinen buryn Sasha pıoner ottaı basylady. Onyń oıy kitapta áńgime bolatyn basqa balalardyń jaılarynan kóri soǵan oralyp soǵa beredi. Sashanyń basynda bolǵan kemshilikke úńilse, óz boıyna úńilgendeı bolady.

Jaqypbek aıtqan, bul ishteı moıyndamaǵan áneýgi bir taǵylǵan kiná da anyq shyndyqqa basyp, talas týdyrmaıtyn aqıqattaı ap-aıqyn kórinip, myna kitappen ún qosqandaı salmaǵy artyp, maǵynasyn tereńdetti. Kitap ta, aqylshy-ustazy da óz basynan aspaıtyn jáne asýdy tilemeıtin ózimshildikti aıyptap, úlken sanaǵa qoǵamshyl shynaıy sanaǵa úndeıdi...

Osyny bala dál, tereń uǵynyp jetpese de, óz basynda áldeneler jetispeıtinin ańǵaryp, tipti buryn baıqamaǵan endi oılap otyrsa, mine bar ekenin sezip, soǵan nalyǵandyqty bildiretin bir jańa qalyp týǵandaı boldy. Apyl-tapyl basqan, berik taban tireı almaıtyn osy sábı oımen ol ákesiniń kelýin kútpeı jatyp, uıqyǵa ketti. Sol jatqannan ol tańerteń bir-aq oıandy. Oıanǵanda da áldenendeı qorqynyshty tús kórip shoshyp turdy.

Túsinde samoletke otyryp, parashútpen túspekshi bolypty. Biraq júregi daýalamaıdy. Tómen eńkeıip qarasa, onda burańdaı aqqan ózen jaǵasynda sý elektr stansıasy kórinedi. Sol ara qolynda kúrek syqyldy úlken qalaq temiri bar Sapar tur. Ol tabanynyń astyndaǵy qoldan qazylǵan keń arnaǵa sol kúrekshesin malyp, aınalasyna sý shashady. Onysy elektr togine aınalyp, ushqyn bop taraıdy. Jarqyn óziniń samoletten túse almaı turǵanyn umytyp, Sapar shashqan ushqyndardy tamashalaıdy. Onyń túse almaı turǵanyn Sapar sezip, muny ajýa etkendeı bolady.

Ásheıinde demińe nan pisip, tumsyǵyńdy kóterýshi ediń. Onyńnyń bári jaı eken ǵoı. Endi mine parashútpen sekirýge batylyń jetpeı tur. Men bolsam, parashútsyz-aq qus bolyp ushyp etekke jetip bir-aq qonar edim, — deıdi ol aıqaılap.

Sapar ózi namysyna tıip, Jarqyn yzalansa da, ne isterin bilmeı mysy qurıdy.

— Kózińdi jum da, tómen qaraı ush, — degen Sapar daýsy taǵy estildi.

— Bul kózin jumady. Eki qolyn eki jaqqa jaıyp jiberip sekiredi.

— Qoryqpa, eki qolyńdy qanat qyp serme!

Muny Sapar emes, áldekimder aıqaılap aıtyp turǵandaı bolady. Ol eki qolyn erbeńdetedi. Shynynda da, oǵan qanat bitkendeı bolyp aspan áleminde qalyqtaıdy. Kenet, áldeneden gúrildegen daýystan seskenip, kózin ashady. Taýdan ońǵa qaraı shapshyp aqqan, qazandaı tastardy qańbaqtaı domalatqan doly ózenniń dál ústine tónip qalǵanyn kóredi. Endi sál kidirse, sonda kelip túspek. Ol záresi ushyp, qaıtadan joǵary kóterilmek bolady. Biraq, salmaǵy tómen basyp, kóterile almaıdy. Sol kezde qasyna kip-kishkentaı, shaǵaladaı appaq samolet ushyp kele qalady, muny ushyrýshy Sapar eken deıdi!

— Kel, beri! — degenge qarasa, sol Sapar bop kóringen ushqysh demde basqa bireý bolyp ketedi... Sálden soń bul kórinis te ǵaıyp bolady... Samoletti júrgizip kele jatqan endi Jarqynnyń ózi bolyp shyǵady.

Osyndaı shytyrman túster birinen soń biri almasyp, endi bir sátte otrád jıynyna kelip jalǵasady. Buǵan pıonerler tus-tustan suraq qoıyp, esin shyǵaryp jatady.

— Sen ne istediń? Kimdi aldadyń bilemisiń? — dep oǵan túsin sýytyp Jaqypbek tónip turady. Ol muǵalimnen seskenip, keıin sheginedi.

«Kimdi aldadyń?» — degen daýys endi art jaǵynan da estiledi. Jalt burylsa qabaǵyn túıip turǵan óziniń ákesin kóredi. Bala odan saıyn degbirsizdenip: «Men aldaǵam joq» demek bolady. Biraq, tili kúrmelip, daýysy shyqpaıdy.

— Sen meniń balam bolýdan qaldyń, — deıdi ákesi. Bul: «áketaı, mende jazyq joq!» -dep jylamsyraıdy. Sóıtsem, esirker dep oılaıdy. Munysynan da eshteńe ónbeıdi, kózinen jas tambaıdy, áke nanbaıdy.

— Bul endi meniń de jaqsy shákirtim bola almaıdy! — deıdi Jaqypbek. Ol ár sózin salmaqtap, bólip-bólip aıtady. Onyń sózin pıonerler qaǵyp alyp, jamyraı qaıtalaıdy.

Súıikti muǵalimine de eshteńe taýyp aıta almaı, kúrsinip kózin jumady, júregi loqsyp, basy aınalady... Osyndaı shytyrman oqıǵalar tizile beredi... Jıyn samolettiń ishinde ótip jatqan bolyp elesteıdi, qulaǵyna motordyń gúrilimen birge: «Bul bizdiń qatarymyzda bolýǵa laıyqty emes!» — degen daýystar shalynady. Dál osy mınýtte taǵy da Sapar paıda bolyp, oǵan «Tús, tús!» — dep tepsinedi.

Bul oǵan eshteńe demeı, kúmiljıdi. Anaý tapjylmaı alǵa basyp, muny samolettiń esigine qaraı tyqsyrady. Odan seskengen bul shegine-shegine esikke jetip, bir sátte qulap bara jatqanyn sezedi. «Óldim» degen oı kóp, tóbe quıqasy, ón boıy shymyr-shymyr etip titirenip kózin ashady... Baqsa aspanda da, samolette de emes, júregin astyna alyp, óz úıinde, óz tóseginde jatyr. Qara sýǵa túsip terlep qalǵan. Ákesi qyzmetine ketipti.

Saparmen arada bolǵan oqıǵada ózin kinásizbin dep eseptese de, osy túnnen keıin ol bul oıyna da batyl senýden qalyp, sabaqqa úlken qaýippen keldi.

Bárinen de mektep tabaldyryǵyn attaý qıyn boldy. «Qarsymnan muǵalimderdiń bireýi kezdesip qalmasa eken» dep tiledi. Oqýshy joldastarynan da óz júzin alyp qashty. Eshkimniń kózine shalynbaı klasqa zyp bersem, qaıtyp qozǵalmas edim degen oımen korıdorǵa kirisimen basyn tómen tuqıta entelep, aıaǵyn jedel basty...

— Jarqyn! — degen daýys tula boıyna qorǵasyn quıyp jibergendeı ony kilt toqtatyp, basyp ońǵa ántek burǵyzdy. Beti dý-dý etip, eni de buzylyp júre berdi. Qasyna kelgen Baısalǵa qaraı qaramaı, qyryndap ketti de, kirerge jer, taba almaı sasty.

Osyny baıqaı qoıǵandyqtan korıdorda qyspaıyn dedi me, oılaǵan jaranyń aýzyn tyrnamaı, jaı ǵana kúlimsirep:

— Amandasyp júrý kerek! — dedi.

— Aǵaı keshirińiz... Men baıqamadym.

Nege toqtatty? Nege izinshe úndemeı qaldy vojatyı?

Klasqa kirip alǵan soń Jarqyn bul jaıyn kóp oılady.

12

Osy bir shaǵyn bólme syrtynan kóz tartpasa da, ishine kirseń qyzyqtyrady. Kolhoz baılyǵy shalqar teńiz desek, bul sonyń qaınar kózi tárizdes. Aýylǵa kelgen jańalyq áýeli osy úıge kirip, keıin osy úıden taraıdy. Bul úı kolhoz dalasy men qalasynyń búgingisin aldyna jaıyp, erteńgisin kózińe elestedi. Onyń sizdi qyzyqtyratyny da mine osy qasıeti.

Bul úıdiń ishinde eshqandaı jıhaz da joq. Budan samsaǵan oryndyqtar men stoldardan basqa múlik te kezdestire almaısyz. Munyń qazynasy — tola jazylǵan dápterlerde, qabyrǵaǵa qystyrylǵan túrli daqyldarda, buryshtarda turǵan, topyraq salynǵan qalbyrlarda. Dápterler eńbek maıdanynda ushtasqan ǵylym men tájirıbeniń san jylǵy tarıhyn shertedi; daqyldar — kolhozda qandaı egis pen jemis ósetinin kórsetedi, qalbyrlardaǵy topyraqtar egis dalasynyń san alýan saryn baıandaıdy. Sizdiń kózińiz solardyń ishinde aldymen daqyldarǵa túsedi. Bul daqyldar alýan túrli: aqbas bıdaı, qarabas bıdaı, tarmaqty bıdaı... Sanap taýysýǵa bolmaıdy. Biz biletin daqyldardyń bári bar. Ol ǵana ma, soltústik oblystarymyzdyń turmysyna áli de sińip bolmaǵan alýan tekti almalar, jemister de tur...

Bul úıde kolhozshylardyń kóp jylǵy tájirıbesi, egistik jer men dánniń qasıeti zertteledi. Kolhozǵa aldyrylǵan jańa ósimdikter de osy úıdiń janyna egilip, osy úıde synnan ótedi. Kolhozdaǵy ǵylymı ortalyq ta osy úı. Aýyl adamy bul úıdi hata -laboratorıa dep ataıdy.

Bul úı aýyl mektebiniń de úlken taıanyshy. Oqýshy balalar bul úıden ósimdik dúnıesiniń, kolhoz dáýletiniń syryn uǵady. Botanıka sabaǵyn tirshiligimizben qabystyrýda kóz qandyrar, kóńil aýdarar kerekti esimdikterdiń kóbi osy úıden tabylady. Sol úshin bıologıa pániniń bul úı turaqty kabıneti ári ósimdikter dúnıesiniń múıisi sıaqty bolyp, barǵan saıyn mektep tirshiliginiń qaınar kózine aınalyp keledi.

Altynshy « a» klasyn Baný búgin de, mine, osynda alyp keldi.

— Ótken joly biz tuqymdy egiske ázirleý janynda áńgimelestik qoı deımin, — dep bastady Baný sabaǵyn, — qazir sonda aıtylǵan negizgi máselelerdi eske túsireıik. Sonymen tuqymdy egiske ázirleý jumysy degenimiz neden bastalady? Kim aıtady?

«Men aıtamyn» degender qaptap ketti. Muǵalıma Seıtenge sóz berdi.

— Tuqymdy tazartamyz, sorttaımyz, — dedi Seıten...

— Durys, durys, aıta ber. Qalaı tazartamyz, qalaı sorttaımyz?

— Ony, apaı, balalardyń bári kórdi ǵoı. Ózimiz, álgi, sol mańda júrdik qoı... Tipti sol tazartqysh, sorttaǵysh mashınalardy da ózimiz júrgizdik qoı, — dep Seıten bulardy aıtyp jatýdy artyq kóretinin, óıtkeni, bul tipti úırenshikti is ekenin sezdirdi.

— Oqa emes, — dedi Baný, — sol kórgenderińdi bizge áńgimelep ber. Ne úshin sorttaımyz? Sony da aıta ket.

— Egin jaqsy shyǵý úshin tuqym kerek...

— Qandaı tuqym? — dedi Kámal kúbirlep, judyryǵymen ony búıirden nuqyp qalyp.

— Qandaı tuqym! Sóz be eken. Jaqsy tuqym, árıne...

— Jaqsy tuqym degenimiz ne? Sen, asyqpa, saspa...

— Jaqsy tuqym degenimiz ol, álgi, eń iri, eń sapaly, buzylmaǵan, saý dánder... Ol sorttalyp alynady. Áýeli tazartylady. Neden deısiń be? — Kámalǵa ostıa moınyn burdy. — Bilesin be, eginde neshe túrliler ósedi, solardyń tuqymy aralasyp júredi. Anaý, áli, aram shópterdiń neshe túrleri de bolady. Mine, solardan tazartý kerek. Durys pa?..

— Maǵan emes, jurtqa qarap aıt, — dep Kámal qýaqylana kúlip, sybyr etti.

— Eń iri, salmaǵy aýyr, bútin dánder ági «Trıýmf» mashınasynan ótkizsek, bólinip shyǵady. Árıne, munyń aldynda, ági, veıalkadan tuqym tazartylyp alynady. Solaı ǵoı?..

— Sen «Trıýmf» mashınasynyń jumysyn durystap aıtpadyń ǵoı, — dedi Áıten.

— Nemenesin aıtamyn, ági, ózderiń de talaı aınaldyrdyńdar ǵoı. Sonda da aıta bereıin be?.. Bul mashına tuqymdy, ági, úshke bóledi. Eń iri dánder bir jaqqa, ortasha dánder bir búıirge, ági, ýaq, synǵan dánder art jaqqa shúmektegenin, álgi, bárin de kórdińder. Mine, solaı...

— Sonymen bul úshke bólingen dánder qandaı maqsatqa jumsalady? — dedi Baný.

Birinshisi naǵyz sanaly tuqymǵa, ekinshi, ági, túrli sharýashylyqqa úshinshisi malǵa, jemge ketedi...

— Durys pa, balalar?

— Durys, biraq trıerdiń jumysyn aıtpaı ketti.

— Al óziń aıta ǵoı, Áıten.

Ornyna otyra bergen Seıtenniń qulaǵyna «ági, ági» degen kúbirler búkil klastyń ana shetinen de, myna shetinen de qaptaı estildi. Ol alǵashqyda muny uqpaı, bulary nesi dep oılady...

— Sen beker sasqalaqtaısyń Seıten. Jatyq sóıleýge úırený kerek, — dedi Baný manadan beri onyń sózin bólgisi kelmegendikten endikten «ági» jaıyn endi eskertip. — Aıta ber, Áıten...

«Trıýmf» mashınasy irikten shyǵarǵan birinshi sort tuqymdy sol qalpynda qaldyrýǵa bolmaıdy... — dedi Áıten baıandama jasaǵaly turǵan adamdaı daýsyn soza, kógere sóılep. Ol áli naǵyz sanaly tuqym emes, onyń ishine salmaǵy jaǵynan aýyr bolsa da, kishkentaı sapasyz dánder de, keıbir aramshópterdiń tuqymdary da ketip qalady. Sondyqtan bulardan tazartý úshin trıerge salyp, endi túr, kólem jaǵynan sorttaý kerek...

— Durys pa, balalar?

— Durys...

...Muǵalıma raqattana súısinedi. Osylardy klasta sóz júzinde ǵana aıtsa, tehnıkany, agrotehnıkalyq, kóp jaılardy, mundaı túsiný, taq-taq etkizip aıtyp berý ekiniń biriniń qolynan kele de bermes edi-aý dep oılaıdy ol. Kózben kórgenge, ózderi aralasqanǵa ne jetsin! Ol ári uǵymdy da, ári qyzyqty da bolady emes pe...

Mektep balasy kúz basynan beri tuqymdy irikteýdiń, tazartýdyń sorttaýdyń árdaıym basy-qasynda bolyp keledi. Olar tuqym tazartqysh mashınalardyń jumysyn kózderimen kórýi bylaı tursyn ,ózderi bul jumysty kolhozshylarmen keı jaǵdaıda birge atqarysty. Sondyqtan eń nashar oqıdy degen balanyn, ózi kórgenin, qolymen istegenin múdirissiz aıtyp beretinine Banýdyń kózi jetedi. Tuqymdy saqtaý, egý, baý-baqsha, ogorod salý, tyńaıtqyshtardy qaı egiske qalaı paıdalaný jaıynda da oqýshylar is júzinde naqty zerttep, ómirdiń ózinen úırendi. Tuqymnyń ónimin tekserip, balalar san ret tájirıbe de jasady. Bul jumystyń ádetke aınalǵany sondaı: kóp oqýshylar, tipti, óz úılerinde de túrli ósimdikter egip, qaıta-qaıta synnan ótkizip, ábigerlenip júrgenin kóresiz...

Baný ótken sabaqty biraz pysyqtap eske túsirgen soń, jańa materıaldardy túsindirýge kiristi. Ol qabyrǵada qatar qatar turǵan dándi egistiń bastaryn qolyna ala otyryp, olardyń árqaısysyna qysqasha jeke toqtap, attaryn, erekshelikterin sholdy. Qaısysynyń qandaı jerge jaqsy ósetinin, beretin ónimin sıpattady. Sodan soń bul daqyldyń, barlyǵy osy kolhozda ósiriletinin habarlap ótti de, shet jaqta oqshaý turǵan bir ósimdikti qolyna alyp biraz bógelis jasady.

Balalar da muǵalımanyń qolyna alǵan daqylǵa qadalyp, qaraı qalysty Bir basta birneshe tarmaq qoldyń salasyndaı jarysa ósken ǵajaıyp bıdaı olardyń nazaryn birden ózine aýdardy.

Jalǵyz-aq mynaý ǵana bizdiń egis dalamyzda ósirilmeıdi,- dedi Baný tarmaq basty bıdaıdy balalarǵa usynyp.

— Bul bizde nege óspeıdi?

— Tuqymy joq. Osynyń ózi Moskvadan aldyryldy...

Baný budan keıin tarmaqty bıdaıdyń shyǵý tarıhyn sholdy.

Bul bıdaımen ataqty sovet oqymystysy shuǵyldanyp júrgenin, ony óziniń, botanıka baýyna egip, jyl saıyn kóbeıtip kele jatqanyn, qazir muny basqa da ǵylym tájirıbe oryndary ege bastaǵanyn, endi az jylda elimizdiń birqatar jerinde bıdaıdyń bul jańa túrin jappaı egis retinde egýge múmkinshilik týatynyn áńgimeledi.

Tarmaqty bıdaı balalardy qatty qyzyqtyrdy.

— Biz nege egip kórmeımiz?

— Aldaǵy kóktemde birneshe dánin egemiz.

— Qolymyzǵa bere me, úıimizdiń janyna eger edik, — dedi Áıten.

— Dáni az. Bárimiz jınalyp mektep janyna egemiz!

— Mundaı egis qandaı paıdaly! — dedi bir bala.

— Árıne, paıdaly. Kádimgi jaı bıdaıdyń sobyǵynda 50-60 dán bolsa, munda 200-deı dán bar. Demek jaı bıdaıǵa qaraǵanda ónimdi ol tórt eseden artyq beredi degen sóz.

Buryn balalarǵa bıdaı degen sóz óte tar maǵynada ústirt uǵylatyn. Bıdaı — bıdaı. Basqa onda ne bolmaq? Botanıkany etkennen beri bul uǵym keńeıip, bıdaı degenimiz túri, syry kóp, óz aldyna shalqyp jatqan keń dúnıe bolyp barady. Sol bıdaı dúnıesi búgingi sabaqta burynǵysynan da irgesin alystatyp áketti.

— Elimizde jazdyq bıdaıdyń júz qyryq túri ósiriledi, — dep edi bir sózdiń retinde Baný, buǵan balalar tań qaldy.

— Tý, qandaı kóp!

— Bul qaıta kóp emes, — dedi Baný, — bir ǵana kúzdik bıdaıdyń túri eki júzden asady... Osylardyń, árqaısysynda ózindik syr bar... Árqaısysyn ósirýge ózindik aıla-tásil kerek: Ony ózderiń kórip, keıbirine tájirıbe de jasap júrsińder...

Basqa daqyldardy bylaı qoıǵanda, bir ǵana bıdaıdyń ózi osyndaı sala-salaǵa bólinýi, olardyń sapa, ónim, taǵamdyq qasıeti, alýan túrliligi adam eńbeginiń nesheme túrlerin, tásilderin tileıtindigi estı bergen adamǵa taýsylmaıtyn jyr edi. Solardyń kolhozda ósiriletin keıbirine ǵana muǵalıma toqtaldy da bárine tereńdeý múmkin emestigin bildirdi. Muny kórgen balalar qyzyǵy basylmaǵandaı tamsanyp, shirkin bıdaı ataýlynyń jaıyn túgel biler me edi degen tátti nıettiń qushaǵynda qaldy. Bul nıet olardy aýyl dalasyna úńildirip, onyń búgini men erteńin aralastyryp jiberdi. «Bizdiń dalamyzda egilmeıtin daqyl bolmaýy kerek» degen Esenbektiń anada aıtqan bir sózi bolýshy edi. Osy arada kelip sol sóz de eske túsip, ózinen-ózi ushtasyp ketti.

Úńil kolhoz dalasynyń erteńine, jas urpaq!

Kólbegen keń dala. Sol keń dala barǵan saıyn óz keskinin ózgertip, betin japqan qýqyl shóp birte-birte shetke qaǵylyp joǵalyp barady. Onyń ornyn jaıqalǵan kók egin basyp, Saryarqa atanǵan suryqsyz sary belderde jasyl dúnıe ornap, irgesin keń jaıyp jatyr.

Sýsyz tobarsyp, betine ájim túsken kári jerdiń jasarýy basyna jastyq dáýren keshirmegen, dúnıege jetim bop kelip, ómirin ógeılikte ótkizgen, sol jerdiń ıesi — sonaý bir kezdegi qazaq halqynyń bizdiń zamanda qaıta týǵanynan aýmaıdy. Ekeýi de jastyqty jańa zamannan bastaǵan. Dala jańasha gúldeıdi, dala adamy jańa ómir súredi.

Sol dalany gúldetýshi adamdardyń biri bolsań jetkinshek, qandaı sen baqyttysyń!

Muǵalımanyń sabaǵy, hata-laboratorıadaǵy jer qazynasy — ár tyńdaýshyny osy oıǵa jetelep ákeledi. Tý basta osyny nysana etken muǵalimniń ózi de aýyl ómiriniń syryna berile shomyp, kolhoz baılyǵyn shejiredeı shertedi...

Mundaıda óziniń jaqsy uqqandyǵyn ózgeden erekshe ańǵartyp otyratyn Jarqyn edi. Búgin sol Jarqynymyz kózge túsýden qashyp, buǵa, únsiz tyńdap qalypty da, boıy basqalardan alasaryp ketipti. Kóz aldynan keshegi shataq ketpeıdi. Kim ne aıtar eken dep mektepke zárezap bolyp kelip edi, eshkim esh nárse demedi. Eń aqyry oqýshy joldastary da úndemeıdi.

Bul ne qylǵan únsizdik?.. Álde úzdik oqýshy bolǵandyqtan, munyń bir jolǵy aǵattyǵyn keshirip, eskerýsiz qaldyrmaq boldy ma eken?..

— Báse deseńshi, sóıte salsa qaıtýshy edi. Olaı bolsa, álginde vojatyı nege shet jaǵyn sezdirmedi?..

— Aıtty-aıtpady, bul ne qylǵan únsizdik?..

13

Jaqıa qart túngi kúzetten qaıtqaly talaı ýaqyt ótip ketipti. Muny ol kózin ashyp jibergen saǵatta terezege túsip turǵan kún sáýlesinen bildi. Kıinip aýyz úıge shyqsa, Áıteng áldene jazyn otyr eken.

— Taǵy óleń be?..

— Ym... Sabaǵymdy oqyp bolyp otyrǵanym ǵoı...

— Endeshe, onyńdy qoıa tur. Jumystan balalar qaıtqansha ekeýmiz dıirmenge bıdaı tartqyzyp ákele qoıalyq.

— Ata, kishkentaı aıaldańyz. Men qazir bitemin, — dep Áıten jazyp otyrǵan qaǵazyna shuqshıa tústi.

— Óleńdi jazýdaı-aq jazasyń. Biraq solardyń jaryq kórmeıtini nesi? Sen maǵan sony túsindirshi.

— Men, mine, redaksıadan hat aldym, — dep Áıten týra jaýapqa jýymaı asyǵa sóılep ketti.

— Iá, ne depti?

— Óleń kóp kórinedi.

— Kóp bolsa, kóp shyǵar. Sen sıaqtylar az deımisiń...

— Joq, meniń óleńim jaqsy edi.

— Basylmaǵany sol jaqsy bolǵany ǵoı, — dep qart qýaqylana kúlip senekke bettedi de, Áıtendi asyqtyra sóıledi. — Bol, shyraǵym, bol! Aıtpaqshy, qapshyqty ala shyq.

Áıten ata ámirin eki ete almaı, óleńdi qaldyryp senekke shyqty. Qart oǵan qapshyqtyń aýzyn ashqyzyp qoıyp, tigilgen úlken alashadan bıdaıdy kósip sala bastady da, álgi áńgimesine qaıta qaıyrylyp soqty.

— Jańa sen óleńime jaýap aldym dediń be?

— Áhá...

— Qaısysyna?..

— Radıo týraly óleńime...

— Basqa óleńderińe jaýap kelip pe edi?

«Óleńiń nashar, basýǵa laıyqsyz» degen sıaqty jaýapty redaksıadan san mártaba alyp júrse de, Áıten ata aldynda uıalǵysy kelmeı:

— Eptep alyp júrmin ǵoı, — dep faktyny juqarǵan daýsyn da jińishkertip kúbir etti.

— Eptep te, kóptep te almaı-aq, balam, meniń tilimdi alsań, eń durysy sabaǵyńdy oqyǵan...

— Ata, siz qyzyqsyz, sabaqty qashanǵy oqı bermekpin.

Tipti otyra bersem, ish pysyp ketedi. Sondaıda... Endi óleń jazbaǵanda ne bitirem?

— İshiń pysady eken, kolhoz sharýashylyǵymen aınalys. İstiń jaıyn úıren. Jumysqa osy bastan kózińdi qandyr. Erteń biz ólgende, kolhozda kim jumys isteıdi? Osyny sender sirá da bir oılaısyńdar ma? — dep qart qapshyqqa salyp turǵan bıdaıyn toqtatyp, nemeresine qarady.

— Nege oılamaımyz, árıne, oılaımyz, — dep Áıten de atasynyń yńǵaıyna jyǵyldy.

— Oılanǵandaryń qaısy? Sharýashylyqtyń eshbir jaıyn bilmeısińder.

— Páli bilmeımiz... ana tájirıbelerdi biz ne úshin júrgizip júr dep oılaısyz. Sonyń bári, ata-aý, kolhozdyń múddesi emes pe, — dep ol bólmedegi túrli ósimdikterdi nusqady.

— Qoı, aıtpa maǵan ol ermegińdi. Kisi terezeniń aldyna astyq egip, dıhanshy bola ma eken! Muny qazaq erikkennen, jumys joqtyqtan týǵan áýre-sarsań deıdi.

— Joq, ata, bul naǵyz ǵylym...

— Ǵylym! Ol qaı ǵylym? Ne qylǵan ǵylym? Ǵylymdaı mireıin, ózderiń kolhoz sharýashylyǵynan, sirá, birdeńe bilesińder me? Sony aıtshy.

— Biz be, biz qazir bárin de bilip kelemiz. Mektep bizge bárin de úıretedi...

— Ýá, degen-aý!..

— Ras, ras. Biz bilmeıtin túk joq. Biz shóp jaıyn da, egin jaıyn da, mal jaıyn da, tipti mashına jaıyn da bilemiz... Kerek deseńiz, sizge úıretýge de bolady.

— Myna maǵan ba? O, toba! Sende túısik joq eken... Úıretkeniń deıin, sen áýeli mynany maǵan aıyryp bershi, — dep aldyndaǵy bıdaıdyń bir ýysyn nemeresiniń alaqanyna sala qoıdy.

Áıten bıdaıdy árli-berli qarap, sodan soń tiline salyp shaınap kórdi de:

— Munyń nesin aıyrý kerek? — dedi.

— Qandaı bıdaı?

— Mıkroskoppen qaraý kerek.

— Nemenemen?..

— Áıten qaıtalady.

— E, solaı de? Janyńa matroskebińdi baılan júrýiń kerek boldy ǵoı.

Áıten ata aldynda múdirip qalýǵa namystanyp, bıdaıdy taǵy da aınaldyra bastady.

— Árıne munyń qandaı bıdaı ekenin bylaısha da ajyratýy bolady... Degenmen mıkroskoptyń jóni bólek.

— Káne, sol bylaısha-aq aıyryp kórshi.

— Trıtıkým výlgare! — dedi Áıten bıdaı dánin oılana tistep turyp.

— Nemene, nemene dep kettiń?

— Álgi kúzdik bıdaıdy ǵylymda osylaı dep ataıdy ǵoı. Siz ony bilmeısiz be?

— Jaqıa nemeresiniń betine bajyraıyp qarap qaldy.

— Oı, balam, muny sen qalaı bildiń? Álde bireýden estip pe eń?

— Ne estıtini bar? Ózim de bilem. Kúzdik bıdaı dáni jazdyq bıdaıdaı emes, jumsaq keledi...

— Ony saǵam kim aıtty?

— Biz oqydyq demedim be. Hata-laboratorıada barlyq dándi ózimiz aıyryp ta kórdik, sapasyn da salystyrdyq. Kúzdik bıdaı sharýashylyqqa qolaıly, ónimi mol bolǵanymen sapasy jazdyq bıdaıǵa qaraǵanda nashar ekenin de bilemiz... soǵan qaramastan bizde kúzdik bıdaıdy jazdyq bıdaıǵa aınaldyrýmen shuǵyldana bastaǵan balalar da bar...

— Joq, sen óziń birdeńe bilip qalǵan ekensiń...

— Siz ony aıtasyz, biz jazdyq bıdaıdy kúzde egý arqyly dáni qatqyl", sapaly tuqym alýmen de shuǵyldanyp júrmiz. Kórińiz, mektep mańyna egip qoıdyq. Buǵan bylaı jyl saıyp mektep jaıyndaǵy ózimizdiń ýchastokta tájirıbe jasaımyz...

— E, shyraq, ol eginderin eki-úsh jyldan keıin qaıtadan ózinen-ózi jumsaq dánge aınalyp ketetinin senderge eshkim aıtpaǵan eken.

— Biz ony da bilemiz. Al, biraq,, bul jaıyndaǵy basqa da ádistiń bar ekenin siz, ata, ózińiz bilmeıdi ekensiz. Qazir qatqyl dándi ónim alýǵa ábden bolady. Nanbasańyz men sizge túsindireıin...

— Jaqıa nemeresi aldynda súrinip:

— Túsindirmeı-aq qoı, bilseń bolǵany, — dep basta ózi qozǵaǵan áńgimeden endi ózi qashty. Bir jaǵynan qartymyz balanyń munysyna súısinip: «Jańa zaman balasyn bizdiń kezimizdegi balalyqpen salystyrýǵa bolmaıdy eken» degendi uǵyp, kókiregine túıip turdy. Buǵan deıin de nemeresiniń paıymdy kóp isin ańǵara tursa da, oǵan bala dep qarap kelse, bul joly sol oıynan birjola bezine, kóp jaılardyń syryna basqasha úńilip, ózin onyń aldynda qur keýde, qara jaıaýǵa sanap, jýasyp qaldy.

Ataly-balaly ekeýi osyndaı bir únsiz tyna qalǵan mınýtta senekke syn etip Sapar kirip keldi.

— Áıten, seni muǵalim shaqyryp jatyr, — boldy onyń birinshi sózi.

— Qaı muǵalim?

— Elızaveta Sergeevna.

— Meni qaıtedi eken, bilmediń be?

— Bilmeımin.

— Áıten atasyna qarady.

— Jaraıdy, muǵalimiń shaqyrsa bar, bıdaıdy men ózimniń birdeńe etermin.

— Mektepke qaraı enteleı basyp kele jatqan Sapar óz úıine jege berip jalt buryldy.

— Qaıda kettiń?

— Úıge júr.

— Muǵalıma kútip otyr ǵoı.

— Kútken eshkim de joq., júr!

— Sen ne aıtyp tursyń óziń?

— Men atań jibermes dep ótirik aıtqam. Sen muǵalimge emes, maǵan kereksiń.

— Óziń qyzyqsyń ǵoı, nemene munyn.? — dep Áıten aýzyn tompaıtty.

— Sen bildiń be, — dedi Sapar úıine kelgen soń — Men Jarqyndy jaqtan osyp-osyp jiberdim ǵoı...

— Sonyń jaraı ma eken?..

— Nege ol maqtanady, nege ol meni mazaqtaıdy? Menen onyń nesi artyq? Men ol maqtanshaqqa kórsetemin... — dep Sapar shúý degende biraz jelpinip aldy da, artynan saıabyrlaı bastady, — sen meni túsinbeısiń. Ylǵı Jarqyndy-jaqtaısyń. Men, men saǵan ókpeledim...

— Men qashan jaqtadym?

— Áı, «bólshoı», dep sen de maǵan bir ret aıqaıladyń ǵoı.

— Qaljyń ǵoı meniki.

— Al, meıli, ókpelemeı-aq qoıaıyn, — dedi Sapar raıdan tez qaıtyp, — sen shyn dos bolsań maǵan kómektes...

— Qaıtip?

— Bilesiń be, meni jıynǵa salmaq, tentek te, buzaqy da men bolmaqpyn. Al, ol bolsa, úlgili, úzdik oqýshy bop qala bermek, sonsoń taǵy meniń ıyǵyma shyǵyp alady... Sen túsinesiń be, Áıten, men buǵan tóze almaımyn. Meni eshkim uqpaıdy... Eger men deseń Jarqynnyń ońbaǵan ekenin erteń jıyn aldynda aıtyp ber.

— Á, batyrym, sasaıyn degen ekensiń.

— .Men be sasatyn?... Túk te olaı emes. Men jónin aıtam...Uqpaıdy ekensiń, kettim...

— Toqta!.. Jıynda ózi kimder bolady eken?

— Bári de bolady.

— Jaqypbek aǵaı da bolar ma eken?

— Bolmaǵanda!

— Bul seniń máseleń degenniń ózi ábden shataqqa aınalǵan eken.

— Meıli, qorqa almadym...

Sapar bul sóziń qanshama nyq aıttym dese de, daýsy sál dirildep, solǵyn shyqty. Ia alqymda býlyǵyp ashý turdy, ıa kóńilde jańa bir úreı týdy... Áıteýir osy ekeýiniń bireýi sháksiz edi.

14

Pıoner bólmesine kirgen bette Jarqynnyń kózine birinshi shalynǵan Sapar boldy. «Bul qandan kúıde eken» degendeı ol basqaǵa bildirmeı, Saparǵa qadalyp qarap shyqty. Ol da jaltaq-jaltaq qarap, júdeý tartyp tur eken.

Bektaı Baısalǵa raport berip shyqqannan keıin jıyndy ashyq dep jarıalady.

— Áńgime pıoner Jarqyn Esenbekov pen Sapar Baımuratov týraly, kimniń qandaı usynysy bar?

— Usynys sol: sóz ózderine berilsin. Ne úshin shatasypty, sony aıtsyn.

— Qane, qaısyń aıtasyńdar?

Jurt aldynda mólıip turǵan eki balaǵa barlyq kóz qadala qarap qaldy. Jarqyn daýsy dirildeı shyǵyp, til qatty.

— Mende eshqandaı jazyq joq. Bar jazyǵym — sabaq úıretem degenim...

— Tóbeles qalaı bastaldy? Sony aıtshy, — dedi Bektaı.

— Maǵan til tıgizdi. Men tilindi tart dep edim, judyryǵyn ala júgirdi. Sonsoń men de qarap qalmadym...

Bar erikti balalardyń ózine berip, únsiz tyńdap otyrǵan Baısal Jarqyn áńgimesiniń tórkinin tanyp:

— Sen jazyqsyz ediń. Sapar soǵan qaramastan, qol tıgizgen boldy ǵoı? — dep suraq qoıdy.

— Mende eshqandaı jazyq joq.

Baısal Saparǵa býryldy.

— Sen qalaı dep oılaısyń?

Otyrǵandardyń báriniń nazary Jarqynnan Saparǵa oıysty. Ol ishteı úlken qobaljýda edi jıynǵa jaqsylyqtan barlyq úmitin úzip kelgen-di. Pıoner joldastarynan da, qatal da bolsa, ádil, meıirimdi Jaqypbekten de, qabaq shytýdy bilmeıtin jyly júzdi Banýdan da, bala minezdi Baısaldan da, bul joly ol eshqandaı jaqsylyq kútpeıdi, kútýim múmkin de emes dep shamalaıdy, óz beıbastyqtyǵyn shegine jetkenge, asqynyp bitkenge sanaıdy. Buryn jaǵymsyz is ettim, kinálimin degen oı basyna kirip te shyqpasa, sońǵy ýaqyttarda budan birte-birte arylyp, óz kinásin syrtqa jarıa etýge batyly barmasa da, ishteı uǵynýǵa bet alǵam edi. Aqyry Jarqynmen eki arada bolǵan oqıǵaǵa qabyrǵasy qaıysqandaı qynjylyp, ári ókinip, budan aqtalý bos áýre degenge de birjola taban tiregen edi. Óz isiniń teristigine ábden kózi jetkendikten, tipti, keshe Áıtenge qoıǵan tilegine de endi ol bir túrli ókingendeı bolyp turdy. «Munym qalaı? Jarqynǵa jarmasqanmen kinám azaıa ma? Áıten aıtqandaı: sasqandyǵym ba? Joq, jón emes. Ózim istegen qylmysty óz moınymmen kóterýim kerek. Onyń kóp shaıqalyp, kóp tolǵanyp kelip toqtaǵan jeri osy.

Muny onyń júregine ekken — muǵalimi Jaqypbek. Onyń isinen ǵajaıyp jaqsy syrdy adaldyqty, ádildikti, týrashyldyqty, batyldyqty kórýmen keledi. Oqytýshysynyń alǵashqyda baıqaı almaǵan, baıqasa da, baǵalaı almaǵan bul qasıetine endi ol qyzyǵa qaraıdy. Dál sondaı bolǵysy kelip, oǵan elikteýdi nıettenedi. Tek nıeti iske aspaı ókinedi. Qanshama Jaqypbek bolýǵa tyryssa da, áldenendeı sebeptermen betalysynan jańylyp, bolmashy budyr oqıǵalarǵa shyrmalyp qala beredi. Nelikten bulaı? Ony Sapar túsine almaıdy. Onyń shamalaýynsha uǵyný, nıettený az kórinedi. Munyń ústine áldenendeı qosymsha kúsh kerek tárizdi. Bul qandaı kúsh? Ony da aıta almaıdy.

— Men ózimniń jazyqty ekenimdi jasyrmaımyn, — dedi ol álden ýaqyttan keıin, — bar kiná mende.

Jarqyn osy ne aıtar eken dep oǵan qaýiptene qarap turǵan edi, endi aýyr júginen jeńildengendeı, kúrsinip demin aldy.

— Moıyndaýyn, az, — dedi Bektaı, — ne úshin qol jumsadyq, sebebin aıt.

— Ashý qysty da, dáneneni oılamadym.

— Ashý qysqan saıyn judyryǵyńdy ala júgirmeksiń be? — dedi bir pıoner.

Sapar buǵan jaýap bere almaı, tómen qarady.

— Áńgime túsinikti boldy, — dedi Bektaı, — qane, jıynǵa ne aıtasyń? Qandaı ýáde beresiń?

— Ekinshi ret mundaı tártipsizdik istemeımin!

— Sodan basqa aıtaryń bar ma?

— Osyǵan ýáde berem!

Sapardyń ýáde berem» degen sózi Bektaıdy qanaǵattandyrmady. Qyzý sóz sóılese, jalyndy sertter berip, kóp aldynda saırap aıtyp shyqsa, Bektaı jany sonda kirer edi. Osyny ol qansha tilese de, sheshendikke, uzaq sózge joq Sapar Bektaı oılaǵandaı eshteńe aıtyp jarytpady. Onyń osy olaqtyǵyn Bektaı bul áli moıyndaǵandyq emes, bos sóz dep oılap, ózinshe.uqty.

— Ýáde berem degeniń kimdi qanaǵattandyrady?.. Shyn ókinseń, aıtpaımysyń sheshilip.

— Sózge Jaqypbek aralasty.

— Sapar sovet balasynyń boıyna laıyqsyz óte óreskel is etti. Bul daýsyz, ol jóninde ne desek te oryndy... Ony ózi de adal moıyndady. Moıyndap qana qoıǵan joq, alda ondaı bolmasqa ýáde berip otyr. Bul ýádege jeńil-jelpi qarap, jaýapty sózdi eskerýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Joldasqa, dosqa, kollektıvke bergen ýáde úlken borysh artatynyn Sapar túsindi dep bilemin... Ol aıtpaıdy, aıtsa oryndaıtyny muǵalimi maǵan aıan, bul onyń birge oqıtyn joldastaryna da aıan bolý kerek.

— Ol osyny aıtyp balalarǵa buryldy.

— Ol ras, bilemiz, — dedi Seıten.

— Bilemiz, bilemiz, — desti taǵy da bireýler.

— Olaı bolsa, — dedi Jaqypbek, — Sapar sózine senbeıtin jón joq...

Jaqypbek sózin estigende Sapardyń boıyn bir aǵyn bılep ketti. Dúnıede odan jaqyn, odan dos adam joqtaı kórindi. Bul sezim: «ol maǵan senedi, meni ári túsinedi; osyny men bilsemshi, ol netken ádil, ańǵarǵysh? Men netken dóreki, ashyq aýyzbyn» dep qynjyltty.

— Sonymen, — dedi Bektaı basqa aıtylar sóz bitkendeı sasqalaqtap, — Sapar, ýáde berdiń.. Solaı ǵoı?..

— Solaı, — dedi Sapar.

— Bul jóninde kim sóıleıdi?

— Meniń bir suraǵym bar, — dedi Baný, — mekteptiń abyroıyna daq salǵan jolsyzdyqty tolyq ashyp jettik pe biz? Joq, jetpedik. Jarqyn kinásizbin, Sapar kinálimin, — dedi. Áńgime ázirshe osymen tynyp tur. Eger bar shyndyq osy bolsa, Sapar jazyqsyzdan-jazyqsyz Jarqynǵa qalaısha urynady? Bul arasy túsiniksiz.

— Alǵashqyda tóne túsip alystap ketken áńgimeniń qara bulty qaıta oralyp, ózine soqqaly kele jatqanyn baıqap, Jarqyn qobaljı bastady.

— Bul jóninde kim aıtady? — dedi Bektaı.

— Bul jóninde kináliler ózderi aıtsyn.

— Mende túk jazyq bolǵan joq. Sabaq úıretemin dep edim shamdandy...

— Sen ótirik aıtpa! — dedi Sapar Jarqynnyń sózin bólip.

— Al, óziń aıtshy!

Sapar bolǵan shataqtyń ózin ǵana aıtyp qoımaı, onyń tórkinin baıandap, bar shyndyqty ózgertpesten, túgel jaıyp, saldy.

— Kináli ózim ekenimdi men jasyryp turǵanym joq... Al, sen de óz aıtqandaryńnan tanba! — dep bitirdi sózin ol.

Birinshi bolyp Seıten sóz aldy.

— Mynaý Jarqyn bar páleni Saparǵa aýdaryp otyr. Onyń sózine nanbańdar! Bul maqtanshaq, ózinen basqa aqyldy eshkim joqtaı kóredi... Sen Sapar ekeýmizdi basynǵyń keledi. Basyna almaısyń!.. Biz senen qalyspaımyz, bildiń be?! Sen bizge sabaq úıretpeı-aq qoı! Úıretetinder tabylady. Bildiń be?! Bizde de namys bar. Uqtyń ba? Bizdi sen arqalap júrgen joqsyń. Solaı ma?!

Seıtennen keıin Áıten qozǵala bastaǵanyn Sapar seze qoıdy da, sybyrlap:

— Shyndyqty aıt, Áıten! — dedi.

Jıyndarda, jıylystarda Áıten ózge baladan ózgeshe sóıleýge qushtar bolatyn, eresek adamdardyń keıbir sóz saptaýlaryna eliktep, sózine solarsha naqysh beremin dep te kóp áýrelenetin. Bul joly da ol sol daǵdysyna basty.

— Joldastar, másele bylaı ǵoı: Sapar byltyr tentek edi, bıyl da solaı demeıik. Shyndyǵyna keleıik. Bizdi ustazdarymyz osyǵan úıretedi... Pıoner Sapar sońǵy kezde tártipti bola bastaǵanyn bárimiz de kórip júrmiz. Klasta burynǵydaı beıbastaqtyq jasamaıdy. Sabaqqa mezgilinde keledi, úıge bergen tapsyrmany da oryndaıdy... Sońǵy shataq úshin bar kinány onyń basyna nege úıemiz. Jarqyn da kinály. Kinásyn ol nege moıyndamaıdy? Meniń oıymsha, bul pıonerdiń qylyǵy emes...

Oqýshy-pıonerler osylaısha kezek-kezegimen sóılep, joldastarynyń basyndaǵy minderdi árqaısysy óz shama-sharqyna laıyq sózdermen aıtyp shyqty. Sonyń báriniń sózinde Sapardyń jolsyzdyǵy aıtylýmen birge, Jarqynnyń betine shynyńdy aıtpadyń degen aıyp shirkeý bop basyldy.

Munyń bárin Jarqyn jaqsy uǵyp, júdeý kóńilmen tyńdap, betinen oty shyǵyp tursa da, qaıtyp sóılemedi. Bul onyń birbetkeıliginen emes, buryn mundaı talqyǵa túsip kórmegendikten, ne aıtaryn, qalaı aıtaryn, ne dep aıtaryn bilmeı ábden esi shyqqandyqtan týǵan ańyrý edi. Osy kúı bir jaǵynan ashyndyryp, arqasynan ashshy terin syǵyp alsa, ekinshiden, sóz qurap aıtarlyq basyna júıeli oı túsirmeı berekesin qashyrdy. Endigi onyń bar kútkeni: «Jaqypbek aǵa ne aıtar eken» degen ǵana boldy. Biraq, Jaqypbek sóılemedi. Bul ony odan saıyn tyqyrshytty. Nege úndemeıdi? Áneýgi aıtqan aqylyn bul joly nege aıtpaıdy? Menen ábden toryǵyp, kóńili qalǵandyǵy ma? Bul qalaı? Álde ákem aldynda sóılespek pe? Apyr-aý, sonda qalaı bolady? Oılanbaǵan jerde týǵan shataqtyń aıaǵy qaıda soqty, qaıda soqqaly tur?..

Jıyndy Baısal qorytty.

— Baımuratov pen Esenbekov basyndaǵy kemshilikti durys aıttyńdar, balalar. Men oǵan toqtalyp, qaıtalap jatpaımyn: bir ǵana pikirdi anyqtap ketkim keledi. Osynda sóıleýshilerdiń kóbi Baımuratovtyń burynǵysy men búgingisin salystyra kelip, sońǵy shataqqa kinály emes degendi aıtty, týralaı osylaı aıtylmaǵanymen, sóz yńǵaıy sony baıqatty. Bul pikirge qosylýǵa bolmaıdy. Biz árqashan da alǵa qaraımyz. Joldasymyzdyń minin, ıa jaqsylyǵyn ótkenimen ólshemeı, búginimen, erteńimen ólsheımiz. Ótkenine qarap, jeńildik jasaý, bolmaıtyn is. Baımuratovtyń isin shekten asqan beı-bastyqtyń, qaıtyp bilinse, eshbir tózip bolmaıtyn qylyq dep bilińder...

...Jıyn bitti, balalar úılerine ketip jatty. Mektepten shyqqannan-aq Sapardan qarasyn úzbeı, birese ilgeri ketip, birese keıin qalyp, birese alysyraqtan qatarlasyp Jarqyn júrdi de otyrdy. Ymyrt qarańǵysy tym qoıý bolsa da, ózin tóńirektegen balanyn Jarqyn ekenin Sapar jazbaı tanydy Ol da, bul da, osylaısha ańdysyp, birine-biri kóz qıyǵyn alystan salyp, jaqyndap til qatyspaı kete berdi. Álden ýaqyttan keıin Seıten men Bektaı Sapardy qýyp jetti.

— Sen maǵan renjime, ózara syn retinde birimizdi-birimiz ne qylmasa bolmaıdy jáne otrád sovetiniń predsedateli bolǵandyqtan, týrasyn aıtýǵa tıistimiz ǵoı, — dep Bektaı kelgen bette Saparǵa qolyn usyndy.

— Ne qylamyn seniń qolyńdy?

Ańqalaqtap kelgen Bektaı mańdaıy tasqa soǵylǵandaı kilt toqtaı qaldy.

— Qaljyńǵa aıtam, ákel qolyńdy!

— Shyn renjimeısiń be?

Sózge Seıten kıip ketti.

— Men Jarqynǵa durys aıtpadym ba, qalaı deısiń sen?

— Durys aıttyń!

— Biz endi qalaı da jaqsy oqıtyn bolýymyz kerek.

— Nemenesi bar, oqımyz! — dedi osy qoldan kelmes dep kúmándanýdy, jasqanshaqtaýdy bilmeıtin Sapar.

— Sen nesi bar deısiń men qorqamyn. Qoryqpa, budan bylaı úsheýmiz ylǵı birigip oqıtyn bolaıyq, dedi Bektaı.

— Bolsyn...

Jarqyn úıine kelgen soń da jaıǵasa almady. Eshkim esh nárse suramasa da ózinen-ózi seziktenip tynyshy ketti. Tamaqty da jóndep ishpedi. Sabaq oqyp ta jarytpady, moınymda ótelmegen aýyr paryz bardaı bir otyryp, bir turýmen boldy. Al, oıǵa alǵanyn aıtyp tynýdyń da jónin keltire almady. Ras aıtpaq bop qansha oqtalsa da, úlken uıat kesherdeı qolaısyzdanyp, batyly barmaı dińkesin qurtty.

Balasynyń, kúndegideı emes, bir túrli kóńilsiz bolyp otyrǵanyn áke de ańǵarǵan edi. Ol:

— Seniń bir jeriń aýyryp otyr ma? — dep surady.

— Joq, saýmyn, — dedi balasy.

— Onyń daýsy sál býlyǵyńqyrap shyqty.

— Buryn maǵan kórgenderińdi, estigenderińdi aıtyp otyrýshy ediń, búgin ony da umyttyń. Nege bulaı, balam?

— Men sharshap keldim.

— Ákeń sharshamaıdy dep oılaısyń ba, keı kúnderi men de qatty sharshaımyn... Sonda da senimen áńgimelesýge eringen emespin. Qaıta, tyńaıyp qalǵandaı bolamyn.

Bala úndeı almaı, bógele berdi. Munysy ákeniń óz syryna shapqan jyly sózine jalǵan birdemeler aıtýǵa dáti barmaı, qysylǵandyqtan týǵan bógelis edi. Úndemeý de qıyn-aq. Aıtýdyń qybyn tappaı onsyz da qınalyp júrgen bala syrdyń betin ashpaq bop oqtaldy da, jylap jiberdi.

— Aý, saǵan ne bolǵan?

— Men aıyptymyn...

— Beri kelshi ózi, nege aıypty bolasyń?

Jarqyn ákesin qushaqtaı alyp, odan saıyn solqyldady.

— Bul qaıdan shyqqan óner? Tyı jasyńdy! Nemene, qylmys isteýge batylyn barǵanda, aıtýǵa batylyń barmaı ma?

— Men tártip buzyp, jınalysqa tústim,: — Dep bala áńgimesin ortasynan bastady da, basyna sodan keıin oraldy. Azdan soń jylaýyn da qoıyp, bolǵan oqıǵany bultaryssyz baıandap shyqty.

— Endi sen maǵan mynany aıt, — dedi áńgimeniń bas-aıaǵyna qanǵan áke, — muǵalimniń, joldastarynyń saǵan taqqan kinálaryna qalaı qaraısyń? Durys pa, álde burys pa?

— Durys.

— Durys bolsa, bul sózińdi sol jıynda dostaryńnyń aldynda nege aıtpadyń?

— Uıaldym...

— Joldasyńdy tildeýge kelgende ǵoı uıalmadyń... Munyń atyn ne deımiz? Óziń aıtshy!

— Keshirińiz, bir jolǵa, ekinshi bulaı etpeımin!

— Minińdi joldastaryńnan, oqytýshyńnan, ákeńnen jasyryp, qaıda baryp adam bolamyn dep oıladyń eken, á? Eger sen sony kezinde aıtsań, joldastyń aldynda aıybyńdy da kezinde moıyndar ediń, kóńiliń de sodan soń jaı tapqan bolar edi, Kórmeımisiń, mine ózińnen de maza ketken... Miniń qylmysyn jasyrǵan adam qashanda ishteı kúızeliske, sergeldeńge túsetinin jaqsylap uq! Bul saǵan umytylmas sabaq bolady.

Bar lajy taýsylǵandaı bala kózi jaýtańdap ákege qaraıdy, tuıyqtan shyǵar jol kútip telmire qaraıdy. Áke de osyny sezgendeı, bala keleshegine senim bildire sóıledi.

Sen jigersiz de, aqylsyz da bala emessiń. Moıynǵa alsań, bári de qolyńnan keledi. Oǵan men senemin... Jalǵyz-aq budan bylaı maǵan kóz jasyńdy kórsetýshi bolma! Ony joldastaryń da, muǵalimiń de kórmeıtin bolsyn! Jalynyp shyqqan kóz jasy jasyqtyqtyń belgisi... Jasyqtyq pen álsizdik júrgen jerde tolqymaly taıǵaq oıǵa da oryn kóp... Aǵat kettiń be jasyrma shynyńdy aıt! Bilmeısiń be, qolyńnan kelmeı me, arlanba, týra aıt! Sonda ońasyń, keri ketpeı, sonda ilgeri basasyń ózińe de, dostaryńa da sonda ǵana paıda keltiresiń... Iá solaı, maǵan muń shaǵyp jylama da, keshirim de surama, ýáde de berme, óz qateńdi ispen jónde! Joldasyńmen tabys, muǵalimiń aıtqandaı keshirimdi sodan sura. Mine, osyǵan keliseıik. Al, kázir tósegińe bar da, uıyqta!..

Esenbek sóz talastyrýdy, bir aıtylǵan pikirdi qaıtalap jatýdy qalamaıtyn áke edi. Onyń bul syryna balasy da qanyq-ty. Sondyqtan qaıtyp esh nárse demesten, Jarqyn áke ámirin oryndap, tósegine qısaıdy da, kóp uzamaı-aq uıyqtap ketti...

15

Kún kókjıekke tónip, uıasyna qonyp bara jatty. Batar kúnniń qyzyl jalynyna sharpylǵan batys jaq belesterdiń arǵy irgesinen kózden ǵaıyp bolǵan kún ornyna, qan kúreń tolqyn oınap shyǵyp, alqyzyl shapaq bolyp tarady da, kók jıek osy shapaqtan paıda bolǵan qyzyl jalaýyn kúlli batys jaqqa aıqara jaýyp jiberdi. Sodan soń qyzyl jalaý shetteri birte-birte qońyr tartyp jıyryla tústi de, shyǵystan jaıylǵan túnniń, qara seli basyp, joq boldy.

Ymyrt túsisimen kitaphananyń shamy da jandy. Manadan beri kóp oryndyqtary bos turǵan oqý zalyna da adamdar tola bastady. Kitaphanashy Nurjamal jeńgeıdiń aldyna da tónýshiler kóbeıdi. Jaqypbekti de osydan kezdestirdik.

Nurjamal taıaýda alynǵan barlyq ádebıetti stol ústine jaıyp, «qalaǵandaryńdy al» degendeı qamalap turǵandardyń aýzyna qaraıdy. Basqalar keregin ózi atasa, aýyl qarty, sklad kúzetshisi Jaqıa tizgindi kitaphanashyǵa berip, sonyń qalaýyna salmaq artyp tur.

— Kelin, maǵan bir qyzyq kitap ber, — deıdi ol. Nurjamal qartqa qandaı kitap usynaryn bilmeı «bireýiń aıtyp jiberińdershi» degendeı aınalasyna jaltaqtaıdy.

Bul jaıdy basqalardan kóri Jaqypbek jaqsyraq ańǵaryp, alǵa taman jyljydy. Jurt muǵalimge jaryla jol berdi.

«Baǵynbaǵandardy» oqyp pa edińiz, aqsaqal?

— Ol ne jaıynda?

— Soǵys jaıynda?

— Soǵysy qurysyn, ózimizdiń osy kúngi ómirdi sóıleıtin qyzyq kitap joq pa?

— Osy da qyzyq kitap. Siz sıaqty qarttyń jaýǵa qarsy erligin baıandaıdy...

— Muǵalimniń maqtap qoımaǵanyna qaraǵanda bul olqy kitap bolmady ǵoı dep oılaǵan qart:

— Qyzyq bolsa, alaıyn, — dedi.

Nurjamal jeńgeı «Baǵynbaǵandardy» tizimge jazyp, qartqa berdi de, ózin qysylshańnan qutqarǵan Jaqypbekke:

— Muǵalim qaınym, sizge qandaı kitap kerek edi? — dep basqalardan kóri oǵan aıryqsha iltıfat kórsetti.

Jaqypbek: «Men keıinirek alamyn, áýeli myna kisilerdi jóneltińiz» — dep aınalasynda turǵandardy nusqady da, tysqa bet alǵan Jaqıa qarttyń qasyna bardy.

— Jaqa, buryn mundaı uzaq kitap oqyp kórip pe edińiz? — dep surady ol.

— Qart muǵalimge ántek buryldy.

— Oqyǵan emespin, biraq tyńdaǵanym bar. Osy bıyl nemerem kósemniń ómirbaıanyn oqyp berdi, — dep esikten shyǵýǵa ońtaılandy. Jaqypbek qarttyń áldenege alańdap turǵanyn baıqap:

— Birdeńege asyǵyp tursyz ǵoı?

— Asyǵyp turǵanym ras. Álgi kári shóńge Dosan shalmen aqyrǵy ret aıqasýym kerek edi... Sonyń jeligin basý úshin klýbqa bara jatyrmyn, — dep qart kózin syǵyraıta bir kúlip qoıdy.

Jaqıa doıbydan Dosannan basqa oıynshylardyń bárin adaqtap jeńip shyqqan bolatyn. Búgin sońǵy ret sonymen oınaýǵa tıis edi.

— Bizdiń ónerdi kórem deseń júr.

— Kitaphanada bir tyǵyz jumysym bolyp turǵany... Sony bitirisimen baramyn, — dedi Jaqypbek.

— Kel! Tek esińde bolsyn, Dosan shaldaryń jeńilip qalsa, seniń ózińmen oımaımyn.

— Jaqypbek te doıby, shahmatty jaman oınamaıtyn. Ol qartpen bir kezdesip kórsem dep júretin. Sonysyna oraıy kelip turǵandaı kórinip:

— Jarys retinde emes, jaı oınaýyma bolady, — dedi.

— Oınaǵan soń bás tigip oınaý kerek qoı...

— Aqsaqal-aý, men sizge par kele alam ba?

— Qoryqsań, oınama. Ózińe óziń senseń ǵana menimen maıdandas. Áıtpese, bórkińdi alshysynan kıgizem de jiberem, — dedi qart óktem kúlkige basyp.

— Jeńilsem, esh aıyby joq... Qazir baramyn.

— Men oǵan deıin Dosan shaldy jáýmeshteı turaıyn, — dep Jaqıa aqsaqal shyǵyp ketti.

«Osy shal, shynymen-aq jeńip kete me, sóziniń tórkini jaman eken» dep oılady Jaqypbek.

Kitaphana ishi birtindep serilip, álden ýaqyttan keıin jurt aıaǵy basyldy. Osyny kútken Jaqypbek Nurjamalǵa kelgen buıymtaıyn aıtty.

— Men kitap alýshylardy tirkegen dápterińizdi qarap shyǵaıyn dep edim.

— Qarańyz, qaınym.

Jaqypbekke keregi kimniń kitap oqıtynyn jáne qandaı kitap oqıtynyn bilý edi. Osyǵan qarap ta aýyldyń mádenı tirshiliginiń betalysyn, tamyrynyń soǵysyn shamalaıtyn. Tizim jaqsylyqty ańǵartady. Aýyl adamynyń kópshiligi kitaphanamen jalǵasa bastaǵan. Ol muǵalimder men oqýshylarǵa jekelep toqtap, kim ne oqıtynyn sholyp kórdi. Onyń kózine birinshi bolyp Jarqynnyń famılıasy, onyń tusyna jazylǵan birneshe kitaptyń aty shalyndy. Tizimniń eń sońynda «Joldastaryn qasyńda» kitaby turdy... Endi ol tizimnen Sapardy izdedi.

— Baımuratov kitap almaǵan ba? — dep surady ol Nurjamaldan, Sapar famılıasyn tizimnen keziktire almaı.

— Osydan alty-jeti kún buryn bir kitap alǵan...

— Nurjamal aıtqan kitap «Temirqazyq» ekenin Jaqypbek sezdi. Óıtkeni, bul da onyń ózi usynǵan kitap edi.

— Oqytýshylar ishinen eń aldymen izdestirgen adamyn Jaqypbek tizimnen tappady. Onysy Batyrbaı bolatyn. Ol oqý jyly bastalǵannan beri kitaphanaǵa bas suqpapty.

«Tárbıeleý kerek» degen Kereı sózinen keıin shynynda da solaqaı siltep jiberdim be dep, ol shúbáli oıǵa qalyp júrýshi edi. Mynaý is «ózińdiki oń» degendi qaıta jańǵyrtyp, «qansha súıegenmen bul adamnan muǵalim shyqpaıdy, onyń orny mektep emes» degen oıǵa qaldyrdy da, Batyrbaıdan birjolata úmitin úzdirdi. «Tárbıeleý degenge men de qol qoıamyn. Biraq, Jaýynbaev basyndaǵy dert tárbıemen ǵana emdelmeıdi. Ol qaıta tárbıeleýdi tileıdi. Al, adam tárbıeleýshini qaıta tárbıeleý degenge kelisim joq! Ondaılar tárbıelenýshiler mańynan ketip, basqa bir orynda ómir súrsin! Basqa orynda qaıta tárbıelensin!.. Sheshek atyp jaıqalyp kele jatqan jas baýdy ondaılardyń jyly orny etýge bir kún de tózýge bolmaıdy!»

Jaqypbek osy oıǵa arqa tirep, nyǵaıyp alǵandaı boldy. Jaýynbaevty shyǵaryp, aýdandyq oqý bóliminen onyń ornyna jańadan adam suraý máselesin ol Kúderiniń, aldyna qaıta qoıýǵa túıildi.

Oıǵa alǵan jumysyn bitirgen soń Jaqypbek Nurjamaldan bir-eki kitap surap, ózi izdestirip kórip edi, kitaphanada joq bolyp shyqty:

Kórdińiz be, jeńgeı, izdegen nárseniń, kóbin áli de taba almaımyz. Siz ben biz kitaphanany qalaǵanymyzdyń bári tabylatyn irgeli mádenıet ornyna aınaldyrýǵa kúsh jumsaýymyz kerek.

Nurjamal jeńgeı ásheıinde aýyz jappaıtyn sózýar bolsa da, pálen demeı, quptap bas ızeı berdi.

Nurjamaldyń Jaqypbekten ımenip turatynynyń áriden bastalǵan tórkini bar edi. Alǵashqy bette bul adam otan qalaýyn taýyp bolmas, tik minezdi, tym mattaqam kórindi. Biraq, keıin jumys babynda sóılese, aralasa kele, bul oıynan qaıtyp, onyń syryna kánigi bola bastady. Bul adamnyń qatty aıtsa da, aqyryn aıtsa da, ortaq iske paıda keltirýdi kózdep, dostyq nıetpen aıtatyny, kómekteskisi keletini isimen kórindi. Basqany bylaı qoıǵanda onyń kitaphanany tártipke keltirýdegi eńbeginiń ózi az boldy ma?.. Ol bul adamnan jumys isteýdi úırendi. Joq, bul ǵana emes, Seıtenge tárbıe berýde de bul adam oǵan az kómektesken joq... San ret úıine kelip aqyl bergeni de umytylar emes.

Búkil ata-ana osy adamǵa úlken qurmetpen qaraıtynyn, onyń sózine qulaq aspaı ketpeıtinin de Nurjamal óz kózimen kúnde kórip júr. Osynyń bárin túıindep kelgende Jaqypbek anaý-mynaý adam emes, kıeli adam degen sózim Nurjamaldyń kókeıine tereńdep sińip alǵan-dy. Sózge paryqsyz, áldenelerdi aıta salatyn Nurjamal sonyń úshin de Jaqypbek dese quldyq uryp, izzet bildirip turatyn bolǵan. Onyń jańaǵy bıazy minez kórsetip, báıek bolyp turǵany da, mine, osydan edi.

— Kitaphanaǵa bir muǵalim kirip keldi.

— Men sizdi izdep júrmin, — dedi ol Jaqypbekke.

— Jan ma?

— Aýdannan mektepti tekserýge komısıa keldi. Sizdi shaqyryp jatyr.

Klýbqa baryp, Jaqıa aqsaqalmen doıby oınaıyn dep edim, sáti túspeýin qarashy, — dedi Jaqypbek shynymen ókinip.

16

Dırektordyń kabınetinde saqal-murtyn muntazdaı qyrǵan, aqshyl tartqan jumsaq seldir shashyn kelisimdi etip jaryp taraǵan, ashań júzdi, alasa boıly, egde tartqan bir kisi otyrdy. Óńi taımaǵan, azdap totyqqan qońyr reńi, nury taımaǵan kóz janary, jyp-jınaqy sergek otyrysy bul adamnyń jasy ulǵaıyp qalǵanyna qaramastan, áli kárilikke jeńdirmegenin, kúsh-jigeri boıynda ekenin ańǵartady. Tipti, eti qashqan, sola bastaǵan bettiń bárine tán kóńil kúıiniń izi — ájim de onyń júzinen óte az ushyrasady. Dál osynysyna qarap. Qaıǵy-qýanyshqa birdeı paryqsyz, oısyz, talapsyz adam ba dep te ol týraly joramal jasaýǵa bolar edi. Biraq, bul joramaldyń kóleńkege qarap pishilgen ton ekenin onymen sóılese, tanysa kele onan ajyratyp alar edińiz.

Bul ózin rýhanı marqaıtýmen birge jastyq jalyndy sóndirmeýge, sol dáýrendi bastan mezgilsiz taıdyrmaı, qýatty oıdan órbigen shabytpen qyzmet isteýge kóp kóńil bóletin, osy jolda ózin qıyndyqqa salyp, kónbistikke shyńdaıtyn, sol arqyly boıyna, oıyna kúsh quıyp, tabıǵat bergen qýat-jigerdi sabasynan orta túsirmeı, únemi ústep, jetildirip, shıyrshyq atqyzýǵa, ony káriliktiń emes, óziniń degenine jegýge, órge silteýge umtylatyn, qysqasy, mezgilsiz qartaımaýdyń, jemisti ómir súrýdiń «tilin» bilgen adam edi: munysy aýyrǵa baspaı, jeńilge júgirgen aıankestikten, aqsaýsaqtyqtan qol jetken qasıet emes, qıyndyqtan asyp túsip, ystyq-sýyqqa birdeı talmaı shapqan kóp eńbektiń arqasynda kelgen shyn sybaǵa edi...

Eger siz, bir rette jolyńyz túsip, aýdan ortalyǵynda bola qalsańyz, Kókshetaýdan keletin joldyn, qalaǵa kireberisindegi saǵasynda úlken aǵash úıge kózińiz túser edi. Basqa úılerden ereksheliginen emes, jol erneýinde jeke dara turǵandyqtan da, bul úı sizdiń nazaryńyzdy aýdarady. Aıtaıyq, bul úıge jolyńyz qystyń kózi qyraýda, ertemen tústi delik. Sol qylshyldaǵan aıazda, aýla ishine shyǵyp alyp, etin qarmen ysqylaǵan, ersili -qarsyly júrip, dene shynyqtyrǵan osy kisini kórer edińiz. Bul adammen káriliktiń aýyl-úı qona almaı júrgeniniń de sebebin sonda ońaı uǵynar edińiz.

Tastaı túıilgen jınaqylyq, sergektik, sonymen qatar uqyptylyq bul adamnyń kıim kıisinen de ańǵarylady. Kóne tartqan bolsa da, esh jerine qylaý túspegen, jańada ǵana kıgendeı qyry synbaǵan qońyr kostúmy, kir shalmaǵan aq jańa, oǵan laıyqtalyp taǵylǵan qara galstýk, barlyq, syrt tulǵasy, olpy-solpysyz, boıǵa shaqtalǵan kıimdi saılap kıýdi kóńil bólgendigi — onyń uqyptylyqty jaratatyn adam ekenin tanytyp tur.

Jalǵyz kıim kıisinde ǵana emes, sóılegen sózinde, adamǵa degen qarym-qatynasynda, júris-turysynda úlken mádenıettiliktiń, izettiliktiń, ańǵarympazdyqtyń da izi jatyr.

Bul kisi, bıyl muǵalimdikten ınspektorlyqqa aýystyrylǵan Mamyráli Ábdibekov degen qart pedagog edi. Jaqypbekke habarlaǵan muǵalimniń komısıa keldi dep júrgeni de osy kisi bolatyn.

Ol aýyl mektepterin aralap, muǵalimderdiń sabaqtarynda bolyp, olardyń kemshilik -jetistikterinen túıin jasap, qol ushyn, aqyl kómegin berip otyratyn. Onyń joly búgin osynda túsken-di. Biraq, bul joly ol aýdandyq oqý bólimi meńgerýshisimen tótenshe bir tapsyrmany qosa ala keldi. Osynda júrer aldynda meńgerýshi oǵan bir qaǵaz usynyp: «Mynaý Ádilbekovtiń ústinen túsken aryz. Osyny jaqsylap teksere kelińiz», — dep tapsyrdy.

Bul avtory belgisiz tuıyq aryz edi. Onda: Jaqypbek muǵalimder arasynda jik týdyryp, dırektorǵa ıaǵnı Kúderige qarsy áreket júrgizip otyr. Munyń teris degen Jaýynbaev sıaqty tájirıbeli oqytýshyny jazyqsyzdan jazyqsyz sógip qýǵynǵa saldy. Mektepti tóreshildik jaılady, dırektorǵa boı bermeı, keıbir muǵalimderdi sońynan ertip alyp oıyna kelgen beıbastaqtyqtar istelip jatyr. Mektep tar sheńberge syǵylyp, oqý-tárbıe jumysy teris jolǵa baǵyttalyp barady degen aýyr kinálar taǵylǵan. Biraq, bul taǵylǵan kinálardyń kóbi dáleldenbeı, qurǵaq bet tyrnaý sıaqty bolyp ketkendikten, aryz avtory qansha baıbalam salsa da, kisini ılandyrarlyq bultartpas shyndyq kómeski, solǵyn edi. Bul jaılar meńgerýshige de, ınspektorǵa da áýelden-aq ańǵarylǵan bolatyn.

Solaı bola tursa da mektep tirshiligine aýyr aıyptar taǵylyp otyrǵan bul aryzdy tómennen qaǵylǵan dabyl retinde muqıat tekserý mindet edi...

Inspektor óz jumysyn osy tekserýden bastady: eń aldymen muǵalimdermen jekelep tanysýǵa, olardyń bilimin, pedagogtik ónerin, minez-qulqyn zertteýge kiristi. Uzaq, ońasha otyryp Jaqypbekpen sóılesti. Mekteptiń keleshegi jóninde onyń oıyn tyńdady. Sodan soń mekteptiń ishki jaǵdaıyna kóshti. Muny bitirip, Jaqypbektiń óz ónerin, shama-sharqyn ańǵartar jaılardy qazbalap, áńgimeniń aıaǵyn ǵylym-bilim, adamgershilik máselelerine ákep toǵystyrdy. Osy salanyń árqaısysynan Jaqypbektiń pikirin tyńdap, kóp máselege onyń kózqarasyn anyqtady, bilimim barlady. Bul sholýlar tárbıeshiniń ishki dúnıesin, bilim qoryn ólsher tarazy sıaqtanyp alystan orap, kózdegen negizgi oıǵa sarqyldy.

Osyndaı keń óristi qamtyǵan áńgime ústinde ınspektor keıbir máselege tótenshe shúıilip, ol jaıynda Jaqypbektiń pikirin qaıtalap surap otyrdy. Jaqypbek aýyl mektebiniń betalysyn baıandap, pedsovettiń qaýlysyn kórsetti. Óz oılaǵandaryn ashyq, batyl aıtty.

Inspektor Jaqypbek sózderin kúlimsireı tyńdap, únsiz otyrdy. Oǵan ıa oń, ıa teris demedi. Óz tarapynan sóz de qospady. Endi ol basqa bir jaılarǵa oıysyp, sóz arasynda «basshylaryńyz qalaı? Sizdiń oıyńyzdy qoldamaı ma?» — degen bir suraqty kóldeneń tartty, Jaqypbek «kelispeıtin pikirlerimiz bolyp turady» dep solqyldap jaýap qaıyrdy da, onyń esesine Jaýynbaev jaıyn basa aıtty. Bul jónindegi tartysty da qaldyrmaı túgel baıandady.

Mamyráli buǵan da pálen demedi. Osy shaq kabınetke Kúderi kirip, qonaqtyń demalatyn ýaqyty bolǵanyn, as pisip turǵanyn eske saldy. Sonymen, bári de páterlerine demalýǵa ketti.

Uzaqqa sozylǵan, ár bapqa shapqan áńgime óz tarapynan kóp pikirlerdi sahnaǵa shyǵarsa da, ınspektor tarapynan olaı bolmaǵandyǵyn, ol qorytyp, kesip pikir aıtýdan tartynyp, ár nárseni suraǵyshtaı bergenin Jaqypbek onsha unatpady. Nege bulaı? Óz oıyn aıtpaı ma? — degendi jolshybaı eske túsirdi ol. Jaqypbek asyqqanymen, mundaı qorytyndyǵa kópti kórgen, óz sózin salmaqtap, qadirleı biletin qart ınspektor asyqpaǵan edi...

Inspektordyń óz oıyn osyndaı tuıyqtaı bergeni bolmasa, jalpy áńgimeniń barysynda Jaqypbek oǵan bir jaǵynan rıza bolyp shyqty. Anda-sanda aıtqan birer sózimen de, qoıǵan san alýan suraǵymen de, sabyrly, salmaqty emeýrin, iltıpatymen de bul kisi kóp nárseni biletindigin, ásirese, adam júreginiń syryn ashýǵa ustalyǵyn baıqatyp-aq tastaǵan edi.

Mine, sondyqtan da, ınspektordyń sheshilip pikir aıtpaýyna qaramastan, Jaqypbek onyń jańaǵydaı qasıetterine súısinip, páterine bul adam týraly jaqsy nıetpen, qadir tutqan sezimmen qaıtty. Syry tereń, sózge sarań ınspektor kúńgirt kóp máseleniń betin ashyp beretindeı kórindi.

...Mamyráli óz pikirin uzaq tekseristen keıin, muǵalimderdi jıyp alyp, keterinde aıtty. Ol: mektep — kolhoz ómirimen qabysý kerek degendi óziniń tolyq qoldaıtynyn, munyń tıimdiligin mekteptiń óz tájirıbesi de kórsetip otyrǵanyn bildirdi. Jaqypbekke jaǵylǵan kúıelerdiń shyndyqtan alys ekenin ańǵartyp ótti. Sodan keıin mektepten ózi ańǵarǵan keıbir kemshilikterdi sóz etti.

— Men ózim baıqaǵan kemshilikterdi pedsovette de, jeke joldastardyń ózine de aıtqam. Sonyń keıbireýin qaıtalap aıtaıyn... Mektep jumysynyń ózegi — sanaly tártip deımiz. Sol sanaly tártip degenimiz ózdiginen kelmeıtini, úlgili tárbıe arqyly kelip, mysqaldap ornaıtyny bárimizge aıan. Ádilbekov joldastyń mektepte sanaly tártip ornatýdy kózdeýi, soǵan árekettenýi, búkil kollektıvten, osyǵan jumylýy oryndy. Al, dırektordyń osy máselege ózi uıtqy bolýdyń ornyna oralǵy bolyp, usaq sózderge salynyp ketkeni baıqaldy. Shynymdy aıtaıyn, Kádirov joldas, sizdiń maǵan aıtqan áńgimelerińiz unamady. Ómirden tym kenjelep qalǵansyz... Ras, mektepke janyńyz ashyǵansyp, shý kótergen bolasyz, biraq naqty isińizde, basshylyq jumysyńyzda munyńyz ańǵarylmaıdy. Osyny qatty oılanyńyz.

Kúderi bul sózder aıtylǵanda óni bir qýaryp, bir qyzaryp, birese Mamyrálige, birese Jaqypbekke qaraǵyshtap, áldene aıtatyn adam sıaqtansa da, jumǵan aýzyn ashpady. Aıtar sóz de joq sekildi. «Osy men shynymen-aq usaqtap, tómen quldılap baram ba» degen kómeski oı aıtar sózdiń bárin keıinge syryp, ashyq qarsylyqqa da ıakı aktalar bultarysqa da bastyrmady. Jaqypbekpen qyrǵı qabaqtyń da, ınspektor taǵyp otyrǵan kiná da, Kereıdiń eskertýleri de oǵan «nege bulaı? Ózine bir tereń úńilip kórshi» degendi kókeıine qondyra berdi.

Inspektor Jaqypbektiń óz basyna toqtaldy.

— Osynda Ádilbekovke salqyn qandy emes, kúıip-pisedi degen min taǵyldy. Menińshe, Ádilbekov joldastaǵy kemshilik bul emes. Óz jumysynyń sýyǵyna tońyp, ystyǵyna kúımegen, sátke qýanyp, sátsizdikke kúıinbegen muǵalim — ol jaqsy muǵalim emes. Muǵalim eń aldymen — adam, onda sezim bar, onda sana bar, onda kóńildiń kúıi bar, onda maqsat-arman bar. Osylardy áldeqaıda qaltarysta saqtap, óziniń súısingen, súısinbegen sezimin bildirmegen, shyn janyn jaıyp salmaǵan, salqyn qandy, paryqsyz, jumbaq adam shyndyqqa jaqyn kele almaıdy, tárbıelenýshimen juǵysa da, dostasa da almaıdy. Ondaı adamnyń abyroıy da bolmaıdy, qadiri qashady. Mundaı sezimsiz muǵalimge bala nanbaıdy, sózine shyndap qulaq ta qoımaıdy. Shákirt tártip buzsa, sabaq bilmese, muǵalim eńbegi bos ketkeni. Osyǵan shyn janyń aýyryp qınalatynyńdy oqýshydan jasyrma! Seniń dos ekeniń, óz eńbegińdi qadirleıtiniń, onyń jaqsy oqyp adam bolýyn kózdeıtiniń balaǵa sonda ǵana jetedi. Sonda ǵana seniń sóziń oǵan oı sala alady. Sezimsiz, qýanysh -kúıinishsiz, tek muǵalimdik mindetten týǵan erteden qara keshke kóıitken qońyr áýeniń, aıtqan aqylyń, oqyǵan moraliń tasqa sepken dánmen birdeı, eshqashan kóktemeıdi...

Mamyrálige eki kózi shaqyraıyp qarap otyrǵan Batyrbaı:

— Ádilbekov unaǵan eken,- — dep mińgir etti.

— Batyrbaev joldas, siz birdeńe dedińiz be? — dedi Mamyráli.

Jaýap berýdiń ornyna mádenıetsiz Batyrbaı basyn shaıqap,tańdaıyn qaqty. Mamyráli sózin jalǵady.

— Árıne, kúıip-pisýdiń shegin bilý degen talap qoısaq, ol durys bolady. Kúıiný bar da, kúıreý bar. Ekeýi eki túrli qubylys. Kúıreýik sezimniń anasy — álsizdik, óz kúshine senbeýshilik. Ony boıǵa juqtyrý da qaza. Kúıinýdiń anasy úlken sezim, sanaly oı. Bul bolmaǵan jan kúıi — tolqynsyz, yrǵaqsyz, ishine ne quısa da talǵamaıtyn qýys ydys. Ystyq-sýyqty aıyrmaıtyn, elemeıtin mundaı qýys keýdelilik muǵalimge úıir bolmaýyn Ádilbekov joldas kóbimizden jaqsy oılaı ma dep shamalaımyn...

Inspektor bolmashy nárselerge de mán berip, aqyldasý, keńesý retinde muǵalimdermen kóp pikirlesti. Olardyń sabaq berýdegi keıbir olaqtyqtaryna deıin qamtı sóıledi. Munyń da basty geroıy bolyp aldymen aýyzǵa Batyrbaı ilindi. Biraq ony mektepten bosatý kerek degen pikirdi ınspektor usynbady, óz pikirin tuıyq qaldyrdy. Jaqypbek bul máseleni ashyp alǵysy kelip, óz oıyn ortaǵa saldy.

— Jaýynbaev joldasqa basqa, qolyńnan keletin kásipti aınaldyr degendi ashyq aıtý qajet dep bilemin. Buǵan siz qalaı qaraısyz?

Inspektor kelgennen beri sózge kóp aralaspaı, ózi jazǵan aryzdyń ańdysyn baǵyp, momaqansı qalǵan Batyrbaı dál osy arada shart syndy. Óıtkeni, másele munyń mektepte bolý-bolmaýyna tirelip qalǵanyn sezdi. Qazir bularǵa qarsy shyqsam, túbinde «synaǵanym úshin meni qýǵynǵa saldy» tilge taıaq bolar degen oı sap ete tústi de, ınspektor oıyn aıtpaı turyp kıe jónelý kerek boldy. Mine, sol úshin de ol qalaı da Mamyrálimen júz shaıysyp qalýdy maqsat etti.

— Bir emes, eki emes, osy jigit meniń sońymnan nege qalmaıdy? Nege bizdi irite beredi? Osy kelgeli mektep ishi jik-jik, daı-daı bolyp bitti. Osyny siz kórmegensip, bilmegensip, jaýyrdy jaba toqyp kete barǵaly otyrsyz. Sonda munyńyz qalaı bolmaq? Aýdanǵa bári de qaz qalpynda, typ-tynysh eken, tek Jaýynbaev degen bireý bar eken, sony qurtý kerek dep barasyz ba?

— Siz kúni buryn taýsylmańyz. Men ne kórdim, sony aıtyp baramyn.

— Siz eshteńe kórgen joqsyz. Ádilbekov ne aıtty, sony ımansharttaı jattap alyp, basqamyzdyń sózimizdi dalada qaldyrdyńyz... Mine, mine, ollahı, sóıttińiz.

Batyrbaıdyń myna turpaıylyǵy ózgeden de buryn Elızaveta Sergeevnaǵa jaman áser etti. Onyń eki beti ertteı qyzaryp, tútigip ketti:

— Jaýynbaev joldas, siz qandaı jaýapsyz sóz aıtasyz? Qaıtyp siz buǵan uıalmaısyz? Káni kimniń sózi dalada qaldy? Dáleldeńizshi... Aıtpańyz, uıat sózdi, aıtpańyz...

— Jaýynbaev joldas sózine jaýap beretin bolar, — dedi Mamyráli. Batyrbaı oǵan taǵy da shap etti.

— Siz meni qorqytpańyz jáne synǵa óıtip qysym jasamańyz. Ádilbekovpen birigip alyp, maǵan or qazbaq shyǵarsyz. Ony da sezgenmin... Shyn jábirleıdi ekensizder, men endi aıanbaımyn. Sizder tyńdamaǵanmen basqa tyńdaıtyn adam tabylar.

— Men emes, siz qorqyta bastadyńyz, — dedi Mamyr áli ezý tartyp.

— Sen qoı, — dedi Jaýynbaevqa Kúderi.

— Kimdi kim muqatqanyn kórermiz, — dep Batyrbaı ashýdan otyra almaı býlyǵyp tura jóneldi.

...Inspektor attanar aldynda Jaqypbekke bir oıdyń shetin ańǵartty.

— Dırektormen ekeýińizdiń arańyzda túrli kelispeýshilik bolyp kelgeni baıqalady. Budan bylaıǵy jerde birlesip jumys isteı alasyzdar ma, joq pa? Osyny sizdiń óz aýzyńyzdan estigim keledi.

— Men buǵan kúmandanbaımyn.

— Siz oılanyńyz, tolǵanyńyz. Qabyrǵańyzben keńesińiz.

Burynǵysha qyrǵı qabaq bola berseńizder, aıaǵy jaqsylyqqa soqpaıtynyna kózińizdi ábden jetkizip aıtyńyz.

— Mem muny oılap aıtyp turmyn.

— Nemenege súıenip bulaı deısiz?

— Uǵysyp jumys isteý jaıynda kollektıv bizge az kómektesken joq. Árqaısymyz óz isimizden tıisti sabaq alǵandaı boldyq... Eń basty shataq osy Jaýynbaevta bolyp tur. Osyny sheshýge kómektesseńiz bolǵany.

— Jaqsy, ol jaıyn oılasaıyq...

17

Jaqypbek ınspektormen qoshtasyp páterine kelse, stolynyń ústinde hat jatyr eken. Ásımadan ekenin kórip qýanyp ketti. Alaıda, bul qýanysh uzaqqa barmady. Hatta jazylǵan sózder aýyr muńǵa shomdyrdy.

Hat tarıhy qysqa edi.

Geroıymyz Ásımaǵa jazǵan óz hatynda esh nárseni búkpedi. «Áke-shesheńmen kelise almadym» dep kelip pedsovettegi egesti de, Batyrbaı jaıyndaǵy júz shaıysýdy da qaldyrmaı jazyp, júregin tyrnaǵan barlyq sezimdi, narazylyqty dosqa jetkizýge asyǵyp, aqtara berdi. Bul arada bir nárseni eskermegen edi. Hat jazyp otyrǵany tek munyn dosy ǵana emes, sol sóz etken adamnyń qyzy ekeni, demek onda dosqa degen sezimmen qabat ata-anaǵa degen sezim de birge oıanatyny tipti onyń esine de kelmep edi.

Osy eki sezim qattasyp, Ásıma aýyr oıǵa batty. Bir sát ákeni jazǵyrsa, bir sát Jaqypbekti jazǵyrdy. «Qarttardy syılaı salsa nesi ketýshi edi. Men súıtip, áke -shesheńdi renjitip úıińnen de kettim, dep maqtanǵan adamsha hat jazǵany ne qylǵany degen bir ushqary oı da basqa kelip shyqty. Sonsoń-aq, kempir-shal qansha kináli bolsa da, meni, meniń úıimdi syılaǵan adam dál bulaı etpese kerek edi, degen sezim osy oıǵa jalǵasa ketti...

Ásıma tabıǵatynda sabyrly, paıymdy jas bolsa da, áke-shesheniń kóp isine, minezine syn kózimen qaraı da, ańǵara da bermeıtin, olardyń aldynda ózin áli bala kóretin. Keıde munysyn ózi de ańǵaryp, osynym tym retsiz-aý dep, bolar is bolyp ketkennen keıin ókinetin de kezi bolatyn. Áıtkenmen qalyptasqan uǵym qaıta oralyp soǵa beretin... Túptep kelgende, ol oryndy, orynsyz jerinde de áke-sheshe aldynda báıek edi. Qyzdyń osy kemshiligi Jaqypbektiń júrekpen jazǵan hatyn shyn júrekpen uǵýyna edáýir bóget boldy.

Osyndaı kúızelis ústinde otyrǵanda Toıtyqtyń atynan bir jeksuryn hat kele qaldy. Bul hatqa Toıtyqtan da góri kóbirek eńbek sińirgen Batyrbaı eli. Onda: «Jaqypbek ońbaǵan adam bolyp shyqty. Dırektor bolýǵa jan-tánin salyp, ákeńniń sońyna sham alyp tústi. Seni de umytty. Banýǵa úılenip Aqyqtyń qolyna kúshik kúıeý bolyp shyǵyp aldy» degen sıaqty úlken-úlken jaısyz habarlar bar-dy.

Taǵdyry aýyr, namysqa tıer, dostyq sezimge qaıaý salar bul kóńilsiz hatqa Ásıma uzaq úńilip, túsinbegen adamsha qaıtalap oqı berdi. Biraq, qansha oqysa da: «...Ákeńniń sońyna túsip júr... Bizdiń qolymyzdan ketti. Aqyqtyń qolyna kúshik kúıeý bolyp kirdi» degen sózder bir ózgermeı, kózine shoq bop basyldy da turdy. Bul sózge nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, ol edáýir ýaqyt ishteı tyndy. Biraq, nanbasqa sharasy joq. Basqa aıtsa bir siri, eshkimge jamandyq oılamaıdy deıtin týǵan sheshesi jazyp otyr. Osy arasy qyzdy qatty oılandyrdy, oılaǵan saıyn-aq shashymen aıtqan ana sózi shúbániń bárin keıinge syryp, «shyndyq meniń sózimde» degendi onyń júregine mysqaldap sińirip, birte-birte ózine qaratyp alyp barady. Sheshesiniń basqa kemshilikteri kóp bolsa da, dál mundaı múskindikke baryp, qyzyna ósek tasýy múmkin emes, degen oıǵa tirelip jáne osy oıǵa pende bolyp, Ásıma óńge oılaryn osy jolǵa sarp etti.

Ol ekijúzdilik, ózdik degenderdi eski zaman jazýshylarynyń eski romandarynan dana kórip, óziniń jas ómirinde mundaı keseldi kezdestirgen jan emes-ti. Ne shara, sondaı jan óshken dostyq, jalǵan adamgershilikti amalsyz eske túsirip, qatty qalyp otyr. Bir sát Jaqypbek jaıynda este qalǵandaryn kóz aldyna ákelip, kóńilimen sol jigittiń jumbaq júregine úńildi. Onyń: «Basqa jerge shyqtym, qarttardyń qalaýyn taba almadym. Ne deseńiz de, endigisin ózińiz bilińiz» degen sózi de dál qazir qyzdy ashýdyń oılatpas kúbirine jyǵyp berýge kómektesti.

Ol kóp tolǵanyp, kóp otyrdy. Ol qanshama oraǵytyp, jamandyqty ústi-ústine úıgenimen jaqsylyqtan jazbady. Murat-maqsaty aıqyn, kóp arman arqalanǵan, búkpe, byqsyq nıetti bilmeıtin, kóńilge alǵanyn týra aıtatyn, týrashyl, aqjarqyn asyl adam kóz aldynan bir ketpeı, qasqaıyp turyp aldy.

«Osyndaı jaqsy adamdar da azady eken, á» dedi qyz hatty qolyna qaıta alyp. Jap-jańa ǵana jylý alyp, jibı bastaǵan júrekke hat qańtardyń aıazyndaı tıip, qaıtadan ony muz ǵyp qatyrdy. Demde syrylyp shyqqan ystyq sezimniń bolmashy óshýi-aq muń eken, onyń ornyna yza men namystan kelip ornaǵan sezimsiz búlik oı oıran salyp, áldeqaıda buqpantaılap qalǵan tákapparlyqty túpten tartyp alyp shyqty. Ashynǵan tákapparlyq: «Anaıy arzan janǵa shynaıy sezimińdi aıtyp, qor qylma! Shertpe júregińniń syryn! Muzdaı júrekke ýdaı sóz taýyp aıt!» degendeı qyzdy búrip áketti. Osydan keıin basqa oı sarqylyp, barlyq ashshy sózdi jigit ústine úıe salmaq bolyp, Ásıma qolyna qalam aldy. Alǵanymen ne paıda, «meni aıt, meni aıt» dep antalap turǵan sózder endi bastary quralmaı bytyrap, biri oraılassa, ekinshisi oraılaspaı, tozǵyndaı jóneldi. Solardy bir jerge jıa almaı, óz oıyn aıqyn, ashyq, sheber jetkizýge býlyqqan ashý ústimde dármeni jetpeı, qyz uzaq ábigerlendi. Qaıta-qaıta janym, qaıta-qaıta óshirdi, Jazǵandarynyń bári ózine unamaıdy. Aqyry, uzaq otyrystan keıin tapqany mynaý boldy:

«Basta tanysqan da, bilisken de boldyq. Dostyqtyń, mahabbattyń da basyn aýyrttyq Alaıda, munyń bári ásheıin áýre eken. Aqyrynda syılasý da qolymyzdan kelmedi... Aıypty ózińiz. Áke-sheshemdi qadirlemeı aıaq asty etkenińiz meni de qorlaǵanyńyz. Qosh bolyńyz. Ásıma».

Jazaryn jazsa da, qyzǵa bul da unamady. Tym egilip ketken sıaqty. Muny da jyrtyp tastap qaıta jazdy.

«...Tanystyq. Bilistik... Biraq, dostasý bylaı tursyn, syılasa da bilmedik. Ózi qadirlemegen janǵa basqa sóz aıtý da artyq... Hat jazyp áýre bolmańyz maǵan... Ásıma».

Qyz jazǵanyn qaıta oqyp shyǵyp, sál oılanyp qaldy da, «Ásıma» degendi óshirip, ony «Kúderına» dep túzedi.

Jaqypbekke kelgen hat, mine, osy edi. Qandaı jaǵdaıda, qandaı kóńilmen jazylǵanynan habarsyz ol da ózinen-ózi shala búlinip otyr. Qyz oǵan qandaı kiná artsa, bul da oǵan sondaı kiná artady: «Joq, bul shyn súıgen jannyń isi emes, eger shyn súıgen adam bolsa, ákesimen qyrǵı qabaqtyǵyn da tosqaýyl bola almas edi... Naz etip jazyp, eń ári ketkende, jarastyrýǵa nıet qoıar edi... Al, mynasy qulannyń qasynýyna, myltyqtyń basýyn ádeıi kútip júrgendik qoı» dedi ol oılap-oılap.

Ol bir orynda taǵat taýyp otyra almaı, bólme ishinde ersili-qarsyly júre bastady. Qobaljyǵan kóńili esh nársege toqyramaı, kóp sendeldi. Kenet, óleń oqyǵysy kelip ketti. Onyń qolyna Lermontov tústi. Ashqan betinde:

Rasstalıs my, po tvoı portret

Ia na grýdı moeı hranú,

Kak blednyı prızrak lýchshıh let

On dýshý radýet moıý...

degen shýmaq kózine shalyndy. Osynyn alǵashqy eki jolyn daýsyn shyǵara qaıtalap oqyp shyqty.

Syltaý bolsa-aq bul bólmege kirýge qushtar Baný onyń japadan-jalǵyz otyryp alyp, jyndy adamsha sarnap áldeneni oqı jónelgenin estip esikti ashyp qaldy.

— Kel, Baný.

Banýǵa «sen» degen sóz óte jyly estilip, qany solmaǵan, senbegen, shıedeı úlbiregen jup-juqa erni bir súıkimdi kúlkini beıneledi. Al, Jaqypbek bolsa, ádeıi aıtty ma, áıtpese, ańǵarmaı aıtty ma, ol jóninde syr bermedi.

— Siz qazir óte kóńilsizsiz, — dedi Baný Jaqypbektiń jaıshylyqtaǵy jaıdarylyǵyn kóre almaı.

— Ol ras!

— Nege olaı?

— Renjip otyrmyn.

— Kimge?

— Qyzdarǵa?

Buryn aralarynda mundaı ázilder bola bermeıtindikten, Jaqypbekten shyqqan myna sóz Banýǵa tosyn estilip, óziniń qandaı maǵynada aıtylǵanyn ańǵartpady. Ol qaıtalap surady.

— Nege renjısiz?

Óziniń manadan beri júregin kernegen sózderin dos kóńildi adamǵa aıtyp, muń tarqatýdy Jaqypbek ańsap otyr edi, Banýdy eń jaqyn dosyndaı sanap, syryn ortaǵa saldy.

— Adamnyń shamadan tys sheshile sóılegisi, júrek syryn qaldyrmaı aqtarǵysy keletin bir kezderi bolady. Osyndaıda alysta júrgen dosqa zaryǵasyń. Júregińdi kernep, mazalap turǵan sózderińdi soǵan sherter me edi deısiń! Bular kóbinese ne asqan qýanyshta, ne úlken qaıǵy ústinde bolatyn qubylystar ekenin ańǵaratyn bolarsyń. Men sondaı bir júdeý kóńil ústindemin. Bul syrdy senen búkkim kelmeıdi. Qurby qyz syryn talaı tyńdaǵan shyǵarsyn, aǵa syryn da tyńdap kór... Áńgime mynadaı, — dedi de oǵan Ásımanyń hatyn usyndy.

Qyz únsiz tesile qarap, oıǵa ketkendeı qara kirpikterin damylsyz qaqtyryp, «túsinbeımin» deı berdi.

— Qyz degen osy eken ǵoı, Baný!

— Nege olaı deısiz. Munyńyz tym asyra aıtylǵan aýyr sóz.

— Jalpy qyzdar jóninde asyp túsip jatqanyn ózim de bilem, al, jeke qyzdar jóninde dál qazir aýzyma osydan basqa sóz túspeı otyr.

— Ájem tamaq ishsin dep jatyr, — dedi Bektaı esikten basyn qyltıtyp.

İnisiniń dál osyndaıda daıyn turatynyna yzalanǵan Banýdyń daýsy da qattyraq shyǵyp ketti:

— Qazir baramyz!..

YSHİNSHİ BÓLİM

I

Sabaqtyń sońynda Baný balalarǵa bir jaqsylyq aıtty.

— Erteń Býrabaıǵa saıahat jasaımyz. Kimniń barǵysy keledi? Qoldaryńdy kóter, — dedi ol.

Balalardyń bári de qoldaryn kóterdi.

— Jaqsy, tańerteńgi segizde mektepke jınalyńdar. Azdap tamaq alyńdar, qaıtarda qaryndaryn ashady.

— Shańǵy alýǵa bola ma?

— Qalaýlaryń bilsin...

«Býrabaıǵa baramyz» degen jaqsy habar otrád jıynynan beri ózine-ózi kele almaı, kóńili júdep júrgen Jarqyndy da qýantty. Taýǵa shyǵýǵa degenge jany qumar onyń kózine Kókshetaýdyń buıra basty shoqylary elestedi. Býrabaı kólinen shańǵymen kókteı ótip baryp, shyndarda asyr salý qandaı tamasha! «Saıahatqa ǵoı Sapar da barady»... Ol osyny tilegendeı ózinen-ózi kúlimsiredi. Shynyn aıtqanda, bul kúnderde burynǵysyndaı emes, Saparǵa onyń kózqarasy da ózgerip qalǵan edi. Jıynda barlyq shyndyqty búkpeı aıtyp, bar kinány óz moınyna alyp, qandaı jazaǵa bolsa da tózdim degendeı kóp aldynda qasqıyp qarap turǵany buǵan naǵyz erlik bolyp kóringen. Dál sol arada óz boıynan áldenendeı osaldyqty ańǵaryp, jalǵan tákappar sezim jýasyp, shynshyl, týrashyl Saparǵa qyzyǵa qaraǵan. Osy qyzyǵa qaras, pıoner joldastarynyń synyn, muǵalimniń áýeldegi sózin rastap, alǵa damytyp, sonyń butaǵyndaı tarap, jańa ǵana paıda bop kele jatqan ór minezin betten qaǵyp toıtaryp, onsyz da molaıyp ketken júgin burynǵysynan da aýyrlatqan. «Jalǵyz Saparda ǵana emes, ózimde de bar» degenge ol ishteı ábden moıyn usynyp qaıtqan. «Nege búıttim» degen ókinish te úıine sol kesh onymen ere kelgen. Sonymen áke sózi jalǵasyp, men-menshil bala minez ábden jýasyǵan edi. Osylaryn moıyndap, artynan Sapardan keshirim surasa da, odan ári juǵysyp kete almaı, tomaǵa -tuıyq kúıde qala bergen. Biraq, ol munymen tynǵysy kelmeı onymen qalaı da sóılesýdi, arada bolǵan qatelikterdi uǵynysýdy, dostasýdy kóńiline túıgen edi. Sol oıyn qalaı júzege asyrýdyń jónin taba almaı, dal bolyp júrgen-di.

Sonyń sáti erteń túsetindeı oǵan bir shattyq sezim paıda boldy. Kenet, áldene oıyna túsip, ol toqtaı qaldy da, Bektaıdyń úıine buryldy.

— Meniń sende sharýam bar, — dedi ol Bektaıǵa.

— Bektaı kózin jypylyqtatyp «ne» degendeı oǵan qadala qarap qaldy.

— Saparda shańǵy joq ekenin bilesiń ǵoı... Kómektespesek bolmaıdy...

Buryn Sapar jaıyn búıtip oılamaq túgil, ony aýzyna da almaıtyn Jarqynnyń myna sózin estip Bektaı tań qalǵandaı endi oǵan ántek buryldy.

— Mende basy artyq shańǵy joq.

— Bilesiń be, shańǵy mende ekeý ǵoı. Bireýin berer edim.

— Ber!

— Bergende, — dep kúmiljidi Jarqyn, — bir qısynsyz jeri bolyp tur. Ol menen almaýy múmkin. Túsinesiń ǵoı óziń...

— Nesi bar. Olaı bolsa, maǵan ber. Men-aq tabys eteıin, — dep Bektaı qulshynyp tústi.

— Súıtseń qandaı jaqsy bolar edi.

— Qazir baraıyn ba?

— Qazir júr...

...Jarqyn mektepke barǵanda oqýshylar túgel jınalyp bolyp, sapqa turyp jatyr edi. Onyń kózi aldymen shette turǵan Saparǵa tústi. Ol saptyń orta shenine, Seıten men Bektaıǵa qarap qapty, artyna burylmaıdy. Jarqyn onyń qasyna keldi. Muny ańǵarmady ma, álde ádeıi kórshi bolǵysy kelmedi me, Sapar Seıten men Bektaıǵa baryp qosyldy.

— Men de barsam qaıtedi, — dedi Áıten analarǵa, — munda turyp tonaıyn dedim.

— Ortada ot janyp tur ma? — dep balalar munyń sózine dý kúldi.

— Saptyń shetinen ortasy jyly bolady.

— Oı, tońǵaq! — dedi bir bala Áıtendi ajýalap.

— Ótirik aıtam, tońǵam joq!

— Tońbaǵanyń ǵoı, murnyń qyzaryp ketipti.

— Murnym tońǵanymen men ózim tońbaımyn, lálelá-aý! Lále-laý. Aıaz degen tamasha -aý!..

— Óleńińe bolaıyn!..

Kún jel joq, tymyrsyq aıaz edi. Sýyq yzǵar betti qaryp, shymyrlatady. Biraq, ońtústiktiń sýyǵyndaı án boıdy muzdatyp, deneni qurystyryp, eńseni baspaıdy, qaıta, shıraqtyq bitirip, tótenshe bir kúsh berip, jiger quıyp turǵandaı sergitedi. Jasynan tústikte ósken Jaqypbekke de bul aıaz jaısyz tıip turǵan joq. Aıaz súıgen betin ýqalap jiberse boldy, demde dý-dý qyzyp, shymyrlaǵany joq bop ketedi...

Ári-beriden soń sýyqqa bet te úırenip ketti. Ertemen turyp qalǵanda sál tońazı bastaǵan dene de, biraz júrgen soń qyzyp, aıaz synyp, kún jaıma-shýaq qalypqa kelgendeı bop ón boıǵa jylý quıyldy. Bókter qýyp, Shýchege bettep baryp, teristikke oralatyn jolǵa túspeı, joryqshylar ádeıi tótelep, poselkeniń batys jaǵyndaǵy kók tóbeniń ushar basyna qaraı tike tartty. Ondaǵy oı — Býrabaı kóliniń ókpe tusynan bir-aq shyǵý edi.

Kóktóbe Jaqypbekke barlyq sulýlyqty jasyryp turǵan shymyldyq tárizdendi. Odan asqan soń tabıǵat kórkine esik ashylyp, Býrabaı alqaby alaqannyń aıasynda turǵandaı, qystyń kúni bolsa da, kógere bórtip jaınap sala berdi. Alda teristik pen tústikke qaraı doǵasha ıilip baryp, 20 kılometr shamasyna sozylǵan, ataqty Kókshetaýdyń Býrabaı kóli tusyndaǵy shatqaldary aq qaǵazǵa qońyr-kók boıaýmen salynǵan sýretteı bóp-bólek bop kórinedi. Taýdyń bergi baýraıyn túgel alǵan ormannyń soltústiginde, jańaǵy shatqaldardyń qoınaýynda betin qar basqan Býrabaı kóli bozarady. Odaqqa aty jaıylǵan bul sulý kóldi soltústiginen bastap, batysyn oraǵyta kelip, ońtústigin ala aınalsoqtaı ıilip taý qorshap tur da, shyǵysy kóp teatrdyń jurt otyratyn zaly sıaqtanyp ashyq jatyr. Ońtústikte Shýche qalasynan bastalatyn qaıyń, qaraǵaı, teregi aralas qalyń orman da, onyń osy shyǵys jaǵalaýyna jete bere seldirep bite qalǵan. Munyń bári Kókshege, onyń etegindegi Oqjetpes shyńyna ıek artqan sulý kóldiń bar ásemdigin tasalamaı aıqyn kórsetip, kóz meıirin qandyrý úshin ádeıi qoldan jasalǵan ǵajaıyp tamasha is sıaqty.

Saıahatshylar taqalǵan saıyn onyń sulýlyǵy aıqyndalyp, kózge erkin shalyna tústi. Aınaladaǵy qalyń aǵashty qaraqońyr shatqaldar, dóp-dóńgelek kól orny — aqshyl oıpatty, ushy-qıyrsyz qar basqan bir tústi aıdyn daladan bólip tastap, tótenshe bir sándi qubylyspen kózdi basqa jaqqa burǵyzbaı ózine toqtatady. Sol ásem dúnıeniń kúzetinde turǵandaı batys jaǵalaýda, qoldan ornatqan dińgekteı, tip-tik, súp-súıir bop, kókke shanshyla Oqjetpes shyny meni kórdiń be degendeı óz sulýlyǵyn kese-kóldeneń tartady. Kúzette turǵan asqaq kóńildi, ór soldattyń aldyrmas qamalyndaı bop Oqjetpes tý syrtynan qorshap, qyr arqasyna bult shókken, eńsesi joǵary Kókshe kókshil tumanmen munartady.

Burabaıdy buryn kórmegen Jaqypbek kishkentaı ǵana túkpirge jınalǵan netken osynshama ǵajaıyp sulýlyq dep tańdanǵandaı birese kólge, birese onyń jaǵasyndaǵy ǵajaıyp bitisi bar Sıyrtas pen Shoshqatasqa, birese ońtústik batystaǵy jalbyr basty shoqylarǵa, birese Oqjetpes pen Kókshege, birese etegindegi kýrort úıleri samsaǵan kóldiń teriskeı tusyndaǵy Bólektaýǵa telmire qaraıdy, jalǵyz ol ǵana emes, san kórip, san aralaǵan Baný men Baısal da, oqýshy balalar da súıikti mekenniń úırenshikti sulý tulǵasyna tosyn adamsha toımaı qarap, tamashalaıdy.

Árdaıym oqyǵan saıyn jańa oı-pikirge jolyqtyratyn dana aqynnyń óleńderi sıaqty, Býrabaı ólkesi de ár kórgen saıyn buryn ańǵarmaǵan, ıakı uǵylmaǵan jańa sulýlyqtar baıqalyp, sarqylmas ásemdikke bólenip qulpyrady da turady. Ol kúnde jas, kúnde jańa. Adamnyń oı-órisi ósip, eseıgen saıyn ol osylaı jańara, gúldene beredi. Ony alǵashqy kórgende qandaı tamashalasańyz, ekinshi, úshinshi kórgende de sondaı tamashalap, qumarta qaraısyz! Ol sizge tabıǵat sulýlyǵyn uǵýdy, sosıalısik mekendi súıýdi úıretedi. Onyń jupar pisti aýasy kókirek saraıyńyzdy ashyp, Otannyń baıtaq dalasyndaı keń tynys bitiredi. Bal qymyzyn iship, erkin jaılaǵan kýrortshy dostar onyń bul qasıetin jaqsy biledi.

Sol ásem kóldiń shyǵys jaǵalaýyna kelip jetken bizdiń saıahatshylarymyz ekige bólindi. Muǵalimder bastaǵan negizgi top kóldiń teristik jaǵalaýymen, kýrortty basyp, Oqjetpeske aspaq boldy da, shańǵyly bes-alty bala Býrabaı kólin kókteı ótip, olarǵa Oqjetpes baýyrynda tabysýǵa kelisti.

Taýly jerde esip, shańǵy teýip úırengen balalar qar basqan kól betinde jeldeı esip, oqtaı aǵyp, Oqjetpeske qarap zymyraı tartty. Kópten qolyna shańǵy tımeı qumartqan Sapar toptan shúý degennen oza shyǵyp, aldyna jan salmaı, quıynsha buldyraıdy. Ol alǵashqyda biraz jer ilesip, ókshelegen Seıten men Bektaıdan da qarasyn úzip, alystap ketti. Ana ekeýi ere almasyn bilgen soń keıde kúsh jumsap aǵyndap, keıde ekpinimen jaı qalqyp, bulań quıryqqa saldy. Bir kezde ol ekeýine Jarqyn kelip jetti.

— Báribir, Sapar mańaılatpaıdy! — deıdi Seıten oǵan aıqaılap.

Jarqyn qaıyrylyp jaýap qatpastan, bar pármenimen alǵa umtylyp, syrǵanaǵan boıy aǵyp ótti. Onyń barlyq esi-derti Saparǵa qalaı da jetý boldy.

Sapar Shoshqatastyń tusynan ótip, Býrabaıdyń orta shenindegi Sıyrtastyń ókpe tusyna jýyqtady. Degenmen, Jarqyn alda áli de 2-3 kılometrdeı jer jatqanynan úmittenip qarqynyn ústi-ústine kúsheıtti. Manaǵydaı emes, aralary da jaqyndap keledi. Onyń ókshelep qalǵanyn ańǵarǵan Sapar da baryn salyp, burynǵysynan beter zymyrady.

Qym-qıǵash jarys salǵan bulardy jaǵalaýmen órlegen balalardyń da kózi shalyp keledi. Biraq, Baný men Baısal kezektesip aıtqan Býrabaı jaıyndaǵy neshe túrli hıkaıalardan moıyndy basqa jaqqa bura almaı, áńgime aragidik saıabyrlaǵan kezde ǵana kózderin kólge qaraı bir-bir jalt etkizedi.

Mine, olar kýrorttan da, áskerı sanatorııden de ótip, oblystyq komıtettiń demalys úıimen aradaǵy asýǵa ilikti. Kýrort aımaǵyna kirisimen kózden jasyrynǵan Oqjetpes te osy arada ósip shyǵa keldi. Kóldiń shyǵysynda kóringende kózge kógildir tartyp, munartyp shalynsa, endi ol ap-aıqyn bop, keýde jaǵynyn, qar baspaǵan, qıyp ornatqandaı biriniń ústine biri tekshelenip qalana bitken tep-tegis bozǵylt tastary da, jaltyr shyńynyń qıasyna jabysa ósken jalǵyz-jalǵyz qaraǵaı da, ushar basyna qoldan shanshylǵan aǵash ta anyq kórindi. Aty dardaı bolsa da, alystan kórip bolmaıtyn, biraq, kıeli sanalatyn, adamnyń keýdeden joǵarǵy jaǵyna uqsaıtyn, kishkentaı jartas — «Qyz jumbaǵy» da dál osy aradan kórinip, óziniń dúnıede bar ekenin bildirip, shaǵyn tulǵasyn ol da alǵa tartty:

— Oqjetpes, Oqjetpes, — dep balalar shý etti.

— Oı, táıir-aı, oq jetpeıdi degenge men bir sumdyq bıik eken desem, túk emes qoı, — dedi bir bala qomsynyp.

— Osy, men túsinbeımin, — dedi Kúmis degen ekinshi bir oqýshy, — nelikten bul jer Býrabaı atanǵan? Ájemnen surasam, mıǵa qonbaıtyn qap-qaıdaǵy bir ertegini aıtady.

— Osy ýaqytqa deıin sony da bilmeısiń be? — dep Áıten kinálaı sóılep Kúmistiń qasyna keldi.

— Bilmeımin...

— Bilmeseń ol bylaı...

— Jaraıdy, senen surap turǵanym joq. Men apaıdan estigim keledi.

— Bul jóninde kolǵa ustatyp aıtar, tarıhı dál málimet joq, — dedi Baný, — áıtkenmen, joramal bar. Ol joramalǵa qaraǵanda orystyń «bor» degen sózinen shyqqan desedi...

— Mine, bul solaı, — dep Áıten de Kúmiske bir qarap qoıdy.

— Maıbalyq kóli qaı tusta?

— Ol myna jelke jaǵymyzda, Bólek taý qaltarysynda qaldy.

— Sender bul kóldiń qasıetin bilesińder me, balalar? — dedi Baısal.

— Bilemiz...

— Bolmadyń ǵoı, Áıten, al aıta ǵoı.

— Bul kóldiń sýy sol turǵan kúıinde dári... Asqazan aýrýyn joıyp jiberedi...

— Áıten durys aıtady, — dedi Baısal, — bul sý Essentýkı on jetimen para-par túsedi. Taptyrmaıtyn mol baılyq.

— Biz nege soǵa júrmeımiz, — dedi balalar.

— Endigi bir saıahatymyzda ádeıilep baramyz, — dedi Baısal.

— Apyraı, búgin kórgen de jaqsy edi.

— Bir kúnde Býrabaıdyń qyzyǵyn taýysýǵa bolmaıdy. Búgin biz Oqjetpesti kórip qaıtsaq ta jetip jatyr.

...Saıahatshylar yldıǵa tústi.

— Bizdiń shańǵyshylarymyz qaıda ketken? — dedi bir oqýshy kól betine kóz jiberip. Olardy umytyp, áńgime qyzyǵyna túsken balalar kólge endi baryp kóz saldy. Bul kezde kól beti eshbir qybyrsyz, typ-tynysh edi.

— Bular Oqjetpeske jetken boldy ǵoı.

— Nege kórinbeıdi?

— Onyń boıyn órlegisi kelgender arǵy qoınaýynda, yqtasynda bolady. Ber jaǵy túıe -taıly tik, órleýge múmkin emes.

— Aıqaılańdar!

— Áı, Sapar! Jarqyn! Seıten!..

Taý jańǵyryǵyp, Sa-apar, Jar-rqyn, Seı-eı-ten, — dep azan-qazan bolǵanymen balalardan jaýap qaıtpady.

— Bular qaıda júr, janym-aý?..

Bet Oqjetpeske buryldy. Áńgime de tolastap, balalar shoǵyryn jazyp, úlkenderdi keıinge qaldyra, júgire basyp alǵa ketti. Jaqypbek Baısal men Banýdan «Qyz jumbaǵyna» soǵa júrýdi ótindi. Balalar «Qyz jumbaǵyna» bulardan buryn jetip, basyna bir shyǵyp, bir túsip, pálendeı qyzyq kóre almaǵan soń, Oqjetpestiń ózine bet qoıdy. Olardyń sońyn ala "Qyz jumbaǵyna» — myna úsheýi de kelip jetti... Basyna shyqty.

— Qyzyq kóremin deseńizder, munda kelińizder, — dedi Baısal joǵaryda turǵan Baný men Jaqypbekke.

— Ne qyzyq? — dep ekeýi Baısaldyń qasyna keldi.

— Mynany kórdińizder me?

Ushar basy temen tóne, ıile bitken jaqpar tastyń asty qýys edi. Osy qýysqa úsheýi de úńildi, tas beti neshe túrli boıaýmen jazylǵan jazýlarǵa syımaıdy. Neshe túrli attar, neshe túrli sıfrlar ushyrasady. Soná, Borıs, Naým, Beısemdaı, Dúısen, Táshmet, Tamara, Karapán, Petro... 1923, 1931, 1938, 1948...

Keń baıtaq Otanymyzdyń barlyq túkpirinen, barlyq, jyldarda alýan azamat kelip demalǵany osy jazýlardan-aq aıqyn ańǵarylyp tur.

— Mynaý bir tamasha tarıh eken, — dedi Jaqypbek kúlimsirep.

— Talaı júrektiń syryn tyńdaǵan bul bir shejire tas qoı, — dedi Baısal.

— Onyń da ras-aý. Osy biz turǵan jerde mynaý kólge kóz jibere otyryp, talaı jas júrekter ǵoı syr shertti...

— Oǵan daý bar deısiz be?

— Sizder tym tereńdep barasyzdar ǵoı, — dedi Baný kúlip.

— Solaı ma? — dedi Jaqypbek onyń betine kúlimsireı qarap. Aıaz súıgen qyz beti qyzara-bórtip, kúndegiden ózgeshe, óte bir kelisti sıpap tapqan. Basqa kıgen appaq qoıan tymaǵy sol súıkimdi betke ýyljyǵan beıne sábı júzindeı ádemi shyraı berip, kózge qoıannyń kójegindeı kip-kishkentaı etip montıtyp kórsetedi.

— Nege tesile qarap qaldyńyz? — dedi ol jaýtańdaǵan qara kózin Jaqypbekke móldiretip. Qyzdyń jaıshylyqta Jaqypbekke unamaıtyn, daýsyn qubyltyp syzyla sóıleıtin jasandy sholjań ádeti de osy sát baıqalmaı qaldy.

— Ádemi bop ketipsiń, Baný!

— Arzan sózge úıir bolmańyz, muǵalim!

— Shyn aıtam...

Sóz jelisine Baısal basqa arqaý saldy.

— Oı, ǵajap, Oqjetpestiń basynda adam tur! — dedi ol. Jaqypbek pen Baný arttaryna jalt býryldy.

— Bul kim eken? Bizdiń oqýshylardyń biri bolmaǵaı, — dedi Baný shyń basynda seltıgen qarany kórip.

— Bolsa qaıtedi, taýǵa da shyǵyp úırensin, — dedi Jaqypbek.

— Qaıtyp túsý qıyn, múmkin emes!..

Úsheýi de solaı qaraı aıaqtaryn asyǵa basty...

2

Saparǵa Jarqyn «Qyz jumbaǵynyń» qasyna kelgende aqyry jetip, jaǵaǵa ekeýi qatar shyqqan edi.

— Báribir oza alǵan joqsyń, — dedi Sapar oǵan.

— Ozbasam da jettim, sol jaramaı ma?

Sapar qaıtyp jaýap qatpastan, kelgen izinshe keıin qaıtty.

— Toqta, Sapar!

Zyrǵı jónelgen Sapar, «nemene» degendeı artyna burylyp ıegin qaqty.

— Aıtatyn sózim bar.

— Qazir ýaqyt joq, keıin...

Jarqyn jaǵada turyp qaldy. Anaý quıǵytqan boıy Seıten men Bektaıdyń aldynan shyǵyp, ekeýiniń ortasyna tura qalyp, qoldaryn ustady da, izinshe jalt burylyp, báıgege qosylǵan attyń kótermeshisi sıaqtanyp, áı-shaıǵa qaratpaı, olardy ilgeri dedektetti.

— Oı, qulaımyn, aqyryn», — dep Bektaı bezek qaǵady.

— Seıten júreksinse de, syr bermeı úndemeıdi.

Bul úsheýiniń tonnyń ishki baýyndaı úılesip, ózara máz-meıram bolyp kele jatqanyna Jarqyn bir jaǵynan qyzyǵa qarasa, ekinshiden bularǵa juǵyspaımyn dep júrip óziniń oqshaý qalǵanyna ishi kúıedi. Jaqsy joldas izdep, dostyq yntymaqty saǵynyp, aldynda asyr salyp kele jatqan qurbylaryna ystyq qushaǵyn jaıyp, aǵynan jarylaıyn dese de, olarmen juǵysyp kete almaı, kinály jandaı alystan telmiredi.

— Jaradyń Jarqyn, — dedi jaǵaǵa shyqqan Seıten oǵan, — nede bolsa, Sapardy basyp ozdyń ǵoı.

— Joq, men basyp oza alǵanym joq!

— Seıten durys aıtady, sen ozdyń, — dedi Jarqyn sózine rıza bolyp ketken.Sapar oǵan jalt qarap.

— Mazaq etpe!

— Ne mazaǵy bar. Men shynyn aıtam, endi bolmaǵanda sen, sóz joq, basyp ozatyn ediń.

— Sońǵylar da kelip jetti.

— Kettik, bizdi Oqjetpeste kútińder — degen.

— Anda, júr!

Oqjetpestiń tústigin ala bókterlep, batys jaq qoınaýyna kirip, balalar bıigine órledi. Olar órge kóterilgen saıyn kókke shanshylǵan shyń aýmaǵy tarylyp, tikshildenip, ári naızasha súıirlenip, júrý de qıyndaı berdi. Jadaǵaı qyrat, birtegis qulama, taban tirer qoıtastar da azaıyp, biriniń ústine biri ornaǵan, qarsyz, tip-tik, tup-tutas úıdeı shyń tastarǵa aınaldy. Álgiden beri ońaı kóterilgen balalar endi erkin jyljı almaı, uılyǵyp turyp qaldy.

— Budan ári barýǵa bolmaıdy, osy aradan kúteıik, — dedi Bektaı.

— Nege barýǵa bolmaıdy? — dedi Sapar oǵan.

— Nege bolmaıtynyn kórip tursyń ǵoı!

— Túk emes, shyǵamyz!

— Men ózim budan ári bara almaımyn, — dedi de Bektaı bir qoıtastyń yǵynda turyp qaldy. Qalǵandary aıaqtaryn eptep basyp, birin-biri demep taǵy da joǵary kóterildi. Endi biriniń ústine biri ornaǵan úıdeı eki tas qana qaldy. Biraq, oǵan shyǵý óte qaýipti edi. Eger taban taıyp ketse, tirek bolar eshqandaı budyr joq. Osy araǵa kelgende Seıtenniń de júregi shaıyldy.

— Qaıtalyq, — dedi ol.

— Jarqyn da, basqalar da sony qostady.

— Shyryq buzǵan taǵy da Sapar boldy.

— Sen shyqpaı-aq qoı, meniń aıaǵyma baspaldaq bolshy, — dedi ol Seıtenge.

— Qulaısyń.

— Qulamaımyn. Qolyńdy sal myna araǵa.

Seıten ushar bastan oıǵa qaraı quldılaǵan jylǵada qaraı tasa tireı alaqanyn joǵary jaıdy. Sapar onyń alaqanyna shyǵyp, tóbede kújireıip turǵan budyr tastyń tumsyǵyna jarmasyp, táltirektep qaldy da, aman-esen joǵary kóterilip ketti. Sol ketkennen órmeleı-órmeleı birinshi shyń tastan ótip, ekinshi shyń tasqa, eń qıyn shatqalǵa jetip toqtady.

— Munda qıyn eken, — dedi ol qarap-qarap.

— Keıin qaıt!

— Tóbesine jap-jaqyn kelip turyp, keıin qaıtam ba!

— Ar jaǵyna eshkim shyqqan emes, bildiń be!

— Kim aıtady saǵan ony? Shyqpasa basynda turǵan mynaý aǵash ne?

— Ol aǵashty ataqty bir týrıs qadaǵan, — deıdi ǵoı.

— Ótirik. Talaı adam shyqqan!

— Shyqqan joq! — dedi Seıten órshelenip!

— Al, shyqpasa, men shyǵamyn, onda qaıtesiń, — dedi Sapar shalqaıyp.

— Basyna oq jetpegen shyńǵa sen jetem dep turmysyń...

— Oq jetpese, men jetem! Kelińder bireýiń! Aıaǵyma tirek bolyńdar!

— Eshkim qozǵalmady.

— Oı, qorqaqtar!

Jarqyn til qatpastan alǵa shyqty da, Sapar órmelegen tarǵyl tasqa qol sozdy. Seıten dereý onyń aıaǵyna tirek bolyp tura qaldy. Anaý Sapardan kóri de ıkemdilik, eptilik kórsetip, jeńil kóterilip, lezde tas basyna ytqyp shyqty.

— Kórdiń be, myna jerden kóterilsem, ar jaǵy buıym emes, — dedi Sapar.

Alaıda, Jarqynnyń demeýimen ózi aıtqan qıynnan ótkenimen de, arǵy jaǵynda qolǵa iliger eshteńe bolmaı, Sapar barǵan jerinde taǵy da bógeldi.

— Shirkin, endi bir demeseń! — dedi ol.

Belbeýińdi shesh te, bir shetin maǵan jiber, — dedi Jarqyn.

Sapar onyń aıtqanyn istedi.

— Eńkeı!.. Soza tús qolyńdy... Taǵy da... Al myqtal!

— Qoryqpa, jibermeımin!

— Jarqyn belbeýden ustap demde kóterildi.

Ana tasqa bir, myna tasqa bir kóz súzip, shyǵýdyń jolyn izdegen Sapar bir kezde sáti túsip áldenendeı múıiske jabysyp, Jarqynnyń alaqanynan aıaǵyn uzatyp áketti. Sodan soń -aq qadamy ońǵa basyp, nysana etken ushar bıikke ońaı kóterildi.

— Ýra! — dedi ol dostaryna aıqaılap.

— Áı, bizdiń aýyl kórinbeı me, qarashy, — dedi Áıten. Onyń kelip turǵan beti osy edi.

— Kórinip tur. Seniń úıińniń Murjasynan tútin shyǵady saǵan et asyp jatsa kerek, — dep Sapar saq-saq kúldi.

— Ras aıtasyń ba, eı?

— Ras aıtam.

— Ótirik qoı.

— Nanbasań óziń shyǵyp qaraı ǵoı.

— Al, shyq ta, qara, — dep balalar Áıtendi ázildep ortaǵa aldy.

— Óı, qurysyn, qulap ólem ǵoı...

— Sapar jan-jaǵyna qarap, eńkeıip, áldenelerdi qolyna aldy.

— Adam shyqpady deısińder. Talaı adam famılıasyn jazypty. Esenov, Sıdorov, Aqpaev... Sanap taýysar emessiń... Men de atymdy jazyp qaldyram. Myna bir taıaq ta jatyr...: Ana qyzyqty qarańdar, aıaq astynda «Qyz jumbaǵynyń» basynda úsheý tur. Aıqaılaıyn ba?

— Baıqa, muǵalimder bolyp júrmesin?

— Al, qoıdym!..

— Sapar qýanyshy uzaqqa sozylmady. Túsýdi oılap qaıta eńkeıip kórdi de, tóbe quıqasy shymyrlap, basy aınalyp, kózi qaraýytqandaı bolyp, býyndary dirildep qoıa berdi.

— Men qaıtyp túsemin! — dedi ol daýsy dirildep.

— Aıtpadym ba, men saǵan, — dedi Seıten, — qozǵalmaı otyr. Muǵalimder kelsin!

Muǵalimderdi kútý úlken qazadaı kórindi Saparǵa. Lajyn tapsa, qazir túsip ketkisi-aq keledi. Amaly joq, tómen eńkeıse, ol nıetten aırylyp, júregi sýyldaıdy.

— Meniń túsýim kerek: múmkin, sen maǵan kómektesersiń, Jarqyn?

— Onyń daýsynan qorqyp, sasqandyq aıqyn sezildi.

— Qozǵalma, Jarqyn, qulap ólesiń, — dep tómende bezektep joldastary tur. Sapar bar demesindi Jarqynnan kútip, kózi uıasynan shyǵyp barady. «Joq, oǵan kómektesýim kerek» degenge Jarqyn da belin bekem býynyp, táýekelge basty.

— Al, men kettim saǵan, — dedi ol Saparǵa qarap.

— Bul joly eki belbeý jalǵandy.

Tolǵan shúberekten qup-qý bolyp ketken Sapardyń betine qan júgirdi. «Asyqpa, aıaǵymdy áýeli bir jerge myqtap toqtatyp alaıyn, syrǵyp ketip júrmesin, — dep ol tómen tóndi. — Endi kóterile ber».

Jarqyn jaılap joǵary tyrmysty. Qoly demeý alǵandyqtan, aıaǵy basqan jerine shegendeı qadalyp, kádimgideı ilgerilep keledi. Ol jaqyndaǵan saıyn Sapar «baıqa, asyqpa», degen sıaqty sózderdi ústi-ústine damylsyz aıtyp, degbirsizdenedi.

Jarqyn shyń basyna kisi boıyndaı jer qalǵanda Saparǵa qarady.

— Tús tómen, sal aıaǵyńdy alaqanyma!

Tabanyńdy myqtap tire, syrǵyp ketip júrmeıik, — dedi Sapar saqtyq aıtyp.

— Syrǵymaısyń!

Sapardy ózi turǵan jerge túsirip alý onsha qıynǵa soqpady. «Aqyret» endi bastaldy. Ekeýi de kózderin tómen salyp kórip edi, záreleri ushty. Oıda taban tirer eshteńe kórinbeıdi.

— Endi qaıttik?

— Ákel belbeýińdi, — dedi Jarqyn. Óziniń de, Sapardyń da belbeýin alyp taǵy da jalǵap jiberdi de, bir basyn ózinde qaldyryp, ekinshi basyn Saparǵa ustatty.

— Kórip al, áne bir múıiske tirelsin aıaǵyn!

Sapar kóz qıyǵyn aıaǵynyń astyna bir salyp ótti de, únsiz tómen ketip, oılaǵan tasqa dik ete týsti. Endi Jarqynnyń jetýi eki talaıǵa aınaldy. Belbeýdi baılap ketip bir shetinen ustap túsirerlik buta, budyr joq, tuldyr taqyr. Naǵyz qorqynysh ta tóbege endi tóndi. Bar lajy bitip, qıa tastyń aıaq áreń iliger bir budyrynda ne isterin bilmeı ańyryp turyp qaldy ol.

— Men túse almaımyn, — dedi muńaıyp.

Sapar da qınalyp aýyr kúrsindi.

— Aıaǵyń meniń dál tóbeme kelip tirelse...

— Bilmeımin, batylym barmaıdy.

Birine-biri jaltaq-jaltaq qarap, únsiz telmirip, aýyr háldi ishteı uǵysyp, muńaıyp turǵan osy bir aýyr shaqta Jaqypbek daýsy qulaqqa shalyndy.

Eki bala ábestik isteri úshin muǵalimnen qansha uıalyp, seskense de, onyń bárin dál sol qaýip mınýtynda umytyp ketti. Jańa ǵana jan qoımastaı susty kóringen Oqjetpes te endi ol ekeýine buıym bolmaı, arqalaryn odan áldeqaıda bıik asqar taýǵa tiregendeı kózderi shyradaı jandy.

Jaqypbek kelgen betinde bir kespeltek uzyn qaıyndy joǵary kóterip Jarqynǵa ustatty da, belbeýdi sol aǵashtyń basyna baılatyp, sodan ustatyp túsirip aldy.

— Osyndaı da ojarlyq bola ma eken? Bul ne qylǵandaryn, — dedi ol keıigen pishinmen qabaǵyn túıip.

Jarqyn men Sapar temen qarady. Súıikti muǵaliminiń oryndy keıýi júzge shirkeý bolsa da, kóńilde shyń basynan alyp qaıtqan balapandaı bir jaqsy sezimder oınap, júrekterin sazy mol kóńildi kúıge bóledi. Bul tabysqan, uǵysqan, dostyq sezimniń basy edi.

3

Soltústiktiń qysynyń bastalysy qyzyq qoı. Keıde birneshe kún boıyna tolas almaı qar jaýady. Mundaıda, ásirese, aýyldyq jerlerde ǵajaıyp bir kórinister paıda bop, burynǵy aǵash, buta, tebe, tómpeshik jym-jylas joǵalady, onyń ornyn ushy-qıyrsyz appaq munar, aq teńiz basyp dala áp-sátte ózgerip shyǵa keledi.

Kókshetaý mańyna qys bıyl da dál osylaı tústi. Tań ata jaýǵan qar kúni uzaqqa bir toqtamaı, kún bata bir-aq qoıdy. Keshki oqýǵa asyqqan kolhozshylar tizeden keletin kóbik qarǵa maltyǵyp mektepke qaraı tus-tustan shubady. Osy kóptiń biri bop Batyrbaıdyń áıeli Saǵıla ketip bara jatty. Alaıda, munyn ózgelerden júrisi múlde ózge edi. Eńsesi túsip ketken. Tek bireýdiń zorlaýymen amalsyz kele jatqandaı, júrýinen turýy kóp bolyp eki aıaǵyn omby qardan áreń alady. Tabıǵatynda aqjarqyn, jaıdary Saǵılanyń ózine tán emes myna túrin kórgen adam tańdanar edi de: «buǵan ne bolǵan?» degen suraq ózinen-ózi týar edi.

Ádette, Saǵıla Batyrbaıǵa barlyq minez-qulqy jaǵynan qarama-qarsy jan bolatyn. Batyrbaı sıaqty tomyryqtyq, sólekettik, shytymyrlyq onda atymen joq-ty. Qabaq shytý degendi óte sırek kezdestirer edińiz. Aınaladaǵy kórshilermen, abysyn ajynmen de qandaı úılesimdi ol, kimmen bolsa da, tez shúıirkelesip, aralasyp ketedi. Onyń ústine asy dámdi, qoly ári bereke, ári beregen qasıeti taǵy bar.

Jalǵyz ot basynda ǵana emes, eńbek maıdanynda da Saǵılanyń qoly tıgen iske «jan bitedi». Qandaı jumys bolsa da, tap-tuınaqtaı bolyp, bitip jatady. Eńbek rýhanı azyǵyna, jan rahatyna aınalǵan ol ertemen turyp, balalaryn tamaqtandyryp ta, barlyq úı sharýasyn tyndyryp ta, mezgilinde jumysqa shyǵyp ta úlgiredi.

Osyndaı jaqsy qasıetteriniń arqasynda Saǵıla aýyl adamdary arasynda qurmetke bólengen. Ony úlken-kishi túgel qadirleıdi. Ádette, erli-zaıypty Jaýynbaevtar sóz bola qalsa, kúıeýinen onyń aty aýyzǵa buryn túsedi. Áńgimeniń túr-sıpaty: «Saǵıla aıtty», «Saǵılamen sóılestik» bolyp keledi de, Batyrbaı elenbeı kóleńkede qalady. Shyndyǵynda, úı ishindegi qoja da sol Saǵılanyń ózi. Munysy aqyldyǵymen alǵan qojalyq. Ol úı berekesine, ot basynyń rahatyna kóp kóńil bóledi; dúrdaraz, uǵyspaýshylyq sıaqty kóńilsizdikke jol bermeıdi; kúıeýiniń keıbir oqys, dóń minezderin keshirip, retsiz ketip bara jatsa, tejep tastap otyrady. Batyrbaı qanshama tomyryq bolsa da, Saǵıla aldynda álsiz. Áıeli shapyldap betten almasa da, odan ımenip turady. Tipti, Saǵılanyń bir nárseni unatpaǵanyn ol qabaǵynan tanyp ta jym bolady.

Erli zaıypty Jaýynbaevtar arasyndaǵy kópten kele jatqan osy daǵdy búgin buzylyp, ekeýi qatty janjaldasty... Janjalǵa sebepshi de, órshitýshi de Batyrbaı edi. Ol sońǵy kúnderde basqa jumystyń bárin jıyp qoıyp, Jaqypbektiń izin baǵýǵa shyqty. Jaqypbek ne isteıdi, kimniń úıine barady, kimdermen sóılesedi. Sonyń bárin suraǵyshtap, teredi de júredi. Ásirese, Banýmen arany bilýge kóp qumartady. Keshke mektepten shyqqanda bildirtpeı arttaryna túsip ańdıdy, úıleriniń terezesinen syǵalap, uzaq ýaqyt tyń tyńdaıdy. Biraq qyz ben jigitten bul tilegen qarym-qatynas sezilmeıdi...

Eriniń jar-qulaǵy jastyqqa tımeı, áldenendeı bir kúńgirt ispen shuǵyldanyp júrgenin Saǵıla da sezdi. Batyrbaı mektepshil de bop ketti. Kesh tússe taıyp turady. Ómiri kitap oqyp, qaǵaz jazbaıtyn ádetin qoıyp, túni boıy uzaq otyryp birdeńelerdi jazatyndy da shyǵardy. Bul da Saǵılaǵa oı saldy. Ol buryn ózinde joq bir ádetke basyp, kúıeýiniń jazǵandarynyń bárin odan qoımaı otyryp alyp, oqyp, istiń mán-jaıyna sóıtip baryp túsindi. Bul hattar Jaqypbektiń ústinen berilgen shaǵymdar edi. Bul shaǵymdardyń bireýi aýdandyq partıa komıtetine, ekinshisi aýdandyq oqý bólimine, endi birnesheýi oblystaǵy birneshe uıymdarǵa arnalǵan. Qazaq SSR Oqý Mınıstrliginiń bir ózine ár túrli mazmunmen, túrlishe jazylǵan bes aryz ázirlengen. Sol aryzdyń bárinde: «Ádilbekov mektepti búldirip otyr. Moraldyq jaǵynan buzylǵan adam. İzdeıtini jik» degen sıaqty bop bastalyp, aýyz barmas neshe túrli lastyqtar tiziledi.

— Ne betińmen osylardy jazyp júrsiń? — dedi Saǵıla ashýlanyp.

— E, qyzyqsyń ǵoı óziń, bireý búldirip jatsa, úndemeı otyrýym kerek pe? — dep dúńk etti Batyrbaı. Munysy áıelin betten qaǵý emes, ózin aqtaýdyń tásili edi.

— Mektepke shyn janyn, ashysa, Ádilbekovtiń qylmysty ekenin anyq bilseń, nege ashyq aıtpaısyń?

— Iapyraý, hatpen tıisti orynǵa jetkizsem, sol aıtqanym emes pe?

— Olaı bolsa, nege qolyńdy qoımaısyń?.. Betin shydamaı ma? Qorqasyń ba? — dep Saǵıla kúıeýiniń kózine óz kózin qadaı, tóne, onyń tynysyn tarylta tústi.

— Túsinbeısiń... Sodan keıin meni taǵy da qýǵynǵa salsyn deısiń ǵoı.

— Aıtqanyn ras bolsa, eshkim de seni qýǵynǵa sala almaıdy.

— Pa, shikin-aı!..

— Óshir únińdi, jyrt jazǵan qoqystaryńdy! Jaqpa bireýge kúıeni!..

— Men kimge kúıe jaǵyppyn?

— Betsiz! Uıatsyz! Jas adamdardyń atyn nege kúıeleısiń? — dep Saǵıla ejelgi ádetinshe óz ómirin bettegi yzbarmen baısaldy túrde jetkizbeı, kúıeýine bul joly aıqaı-shý kótere, ashynyp aıtty. Bulaı etpesine bolmaı da qaldy. Batyrbaıdyń myna las isi onyń denesin túrshiktirip, qanyn múldem qaınatyp jiberdi.

Batyrbaı da bul joly birden yqpaı, sóz talastyryp, ózin aqtap, Jaqypbekti jamandap bolmady. Ábden yzalanǵan Saǵıla ornynan atyp turdy.

— Eger jazǵandaryńnyń kózin qurtpasań, qazir mektepke baramyn. Birin qaldyrmaı aıtamyn. Betińdi aıdaı qylamyn.

Áıeliniń myna túri Batyrbaıdy shoshytaıyn dedi. Ol da ornynan ushyp turyp, Saǵılanyń qolynan ustaı aldy.

— Eı, jyndanǵanbysyń? Meni birjola qurtaıyn dep pe ediń?

— Jyrt, jyrt!..

Osydan basqa sóz aıtpaı, sazaryp qatyp Saǵıla qaldy. Batyrbaı biraz qıpaqtap turdy da, áıeline endi birdeńe aıtýǵa bata almaı, barlyq jazǵandaryn peshke aparyp tyǵyp jiberdi.

— Al, qumaryńnan shyqsań...

Saǵılanyń unjyrǵasyn túsirgen mine osy oqıǵa edi. Kúıeýiniń kóp ezdikterin ol buryn da biletin, keıbirin keshirip te otyratyn. Al, biraq. tap mynandaı sumdyǵyn sezgen emes-ti.

...Kenet shyqqan daýystan Saǵıla boıyn jıyp aldy. Aldynda Jaqypbek turdy.

— Nege kidirdińiz? Júrińiz. Men de mektepke baramyn, — dedi ol.

Saǵıla bógelip qalǵanyn endi sezip, ilgeri attady.

— Saǵatyńyz qansha? Sabaqqa keshikkenim joq pa? — dedi ol óz-ózinen yńǵaısyzdanyp.

— Keshikken joqsyz.

Saǵıla Jaqypbektiń kolhozda oqýshylarǵa úlgi etetin adamdarynyń biri edi. Bul adamnyń qarapaıym saýynshylyq kásibiniń ózi jas býynǵa ónege mektebi bolǵandaı, sońǵy kezde salmaǵy sezile bastaǵan-dy. Fermadaǵy jumys tártibi, saýynshylardyń uıymshyl eńbegi ár oqýshyǵa barǵan saıyn bir oı salmaı qalǵan emes. Sıyrdy qolda baǵý, saýý, buzaý kútý, jemdeý sıaqty ejelden ózgermeı kele jatqan qara jumystardyń bári endi elektrge qol artyp, jańasha mazmun taýyp, belgili bir ǵylym bop alǵandaı edi. Mine, sondyqtan da, aýyl balasy fızıkany, bıologıanyń qubylystaryn osy fermadan da uǵyp, oǵan kelýge árdaıym asyǵyp turatyn bolǵan. Bulardy quptaı qarsy alyp, óziniń eńbek tájirıbesin qyzyǵa bólisetin adamdardyń biri de osy Saǵıla bolatyn.

Saǵılamen ásirese alǵashqy tanysqany, sondaǵy alǵan áseri Jaqypbektiń esinen ketpeıdi. Bul oqý jylynyń bas kezi edi. Joǵarǵy klass oqýshylaryna arnalyp, sıyr fermasyna ekskýrsıa uıymdastyryldy. Kolhoz sharýashylyǵymen tanysa berý nıetimen jáne oqýshylar qandaı áser alar eken degen oımen bul ekskýrsıany bastaýshylardyń biri Jaqypbektiń ózi boldy.

Bular kelgende bir top saýynshy sıyr qoranyń kire berisinde ózara daýryǵa sóılesip, álde kimge jabyla shúıilip jatty. Qaqpadan saý etip kirip kelgen oqýshylardy kórip olar áńgimelerin tyıa qoıdy.

— Myna kisi bas saýynshy — Saǵıla Jaýynbaeva, — dedi Baný ony Jaqypbekke tanystyryp.

— Sizderdiń áńgimelerińizdi bólip jiberdik pe? — dedi Jaqypbek Saǵılaǵa.

— Joq, biz keıin de sóılese alamyz, — dedi Saǵıla sál ezý tartyp.

Onyń erinnen joǵarǵy bet beınesi qubylyssyz qaldy. Mundaı kúlimsiregende eń aldymen kózi oınap qoıa beretin, ári jıi kezdesetin qubylys bul áıelden baıqalmady. Jaqypbek osy bolmashy kórinisten Saǵılanyń dóp-dóńgelek kózderiniń adamǵa qaraǵanda ishki aıasy, sonyń ishinde qarashyǵy ǵana nurlanatynyn, al kózdiń aınalasy, eki qasynyn arasy tep-tegis, jyp-jyltyr bop eshbir ózgerissiz qalǵanyn ańǵardy. Janary kúlimdemeıtindikten de, onyń kóz qıyqtaryna ájim degen jolamaǵan. Adam shyraıyndaǵy bul qubylys Jaqypbekke buryn keziktirmegen bir túrli tosyn qyzyq bolyp kórindi.

Geroıymyz osy tosyn qubylystardy barlaı turyp, sózin jalǵady.

— Meniń baıqaýymsha, — dedi ol, — sizderdiń áńgimelerińiz jumys jaıynda sıaqtanyp edi. Eger dál solaı bolsa, keıinge qaldyrmaı-aq qazir aıaqtaýlaryńyzǵa da bolady. Biz kúte turaıyq.

— Siz qam jemeńiz. Ásheıin ishki jumysymyz jaıly bir nárseler. Sizder ketken soń-aq sóılesemiz.

— Jumys jaıy bolsa, tipti biz ýshin de jaqsy. Oqýshylar da estisin. Tálim alatyn másele bop shyǵar.

— Ondaı jaǵdaıda ózimiz de qýanǵan bolar edik. Áńgime sonyń kerisinshe bolyp turǵany bar emes pe... — Ol eki beti qyp-qyzyl, kıimi alqam-salqam, tápeltek, jup-jýan syǵyr kóz kelinshekti nusqady. — Myna bir saýynshymyz eńbek tártibin buzyp, sony jazǵyryp jatyr edik...

— Jaraıdy, qoısaıshy endi, — dep jýan kelinshek kúńk etti. — Endigári keshikpeıin, boldy ma?..

— Keshigip qala qoısań boldy der edik. Áńgimeniń úlkeni de ózińe tapsyrylǵan jumysty jaýapsyz atqarǵanyńda ekenin sen uqqyń kelmeıdi ǵoı deımin. Sıyrdy durys saýmadyń. Jelinińde sút qaldyrdyń, bir de! Tazalyq saqtamadyń, eki de! Qarashy, ana aljapqyshyńa. Qaıtyp uıalmaı sıyrdyń jelinine jaqyndaısyń...

Semiz kelinshek úndeı almaı, teris aınaldy. Saǵıla Jaqypbekterge qarap sóıledi.

— Ár kásiptiń, óz talaby, óz mádenıeti bolady emes pe. Saýynshylyq tazalyqty, uqyptylyqty, malǵa juǵymdylyqty kerek etetinin biletin bolarsyzdar. Biz ózimizdiń joldasymyzdan sony talap etip jatyr edik, ústine kelip qaldyńyzdar, aıypqa buıyrmańyzdar.

Bireýdiń bir jaqsy qasıetin ıakı ónerin ańǵarsa, súısinip ketetin jáne onysyn baǵalap qalýǵa asyǵyp turatyn ádet Jaqypbekke kópten úıir edi. Saýynshylardyń myna isi de onyń sezimtal júregin dir etkizdi.

— Jaqsy tártip, jalǵyz saýynshylardy ǵana emes, barlyq is adamyn eńbek mádenıetine úıretedi. Sizder osy kishkentaı oqıǵamen-aq ózderińizdiń izgi dástúrlerińizdi ańǵartyp, bizdiń bolashaq azamattarymyzǵa kóp nárseni paıymdatyp tastadyńyzdar, — dedi ol.

Saǵıla Jaqypbekke qarap únsiz jymıdy da, Banýǵa moıyn burdy:

— Iá, qyz, men ne aıtamyn?

— Óz jumystaryńyzdy áńgimeleńiz. Balalar mal ósirýdiń jaıymen tanyssyń.

— Biz degen sóılep úırenbegen, kóp oqymaǵan, jumys adamymyz, ne aıta alamyz. Onan da kerek degenderińdi ózderiń surańdar.

— A, qudaı-aı, sharýa jaıyn týra basynan túsip aıta bermeısiń be, — dep kúńk etti bir saýynshy.

Iá, tipti, sóıtýińizge de bolady, — dedi Baný ony qostap. Suraqty biz jol-jónekeı bereıik.

Balalar, biz sıyr baǵamyz. Osylaı bastasam durys pa? — dep Saǵıla Banýǵa qarap kúlimsiredi.

— Durys, durys. Bógelmeńiz, — dep Baný da kózin oınata bir kúlip qoıdy.

— Sıyr baǵatyn sebebimiz — biz jastaı malǵa úırengen jandarmyz. Mal baqpaı otyrý degenge bizdiń úırenýimiz qıyn. Mine, sol úshin de, mal ósirý osy turǵan bárimizdiń súıgen isimiz, — dep ol saýynshylardy kózimen sholyp ótti. «Durys aıtady» degendeı olar da árqaısysy óz ornynda únsiz turyp, bas ızedi. — Al, shynynda, jalǵyz bizge ǵana emes, búkil elimizde bul óte qadirli jumys. Óıtkeni, malsyz tirshilik joq. Asyl tamaq, asyl kıimdi de mal beredi. Ony báriń de bilesińder. Al, maldyń da maly bar. Birneshe sıyrǵa tóteý bolatyn da mal bar, nemese ne eti, ne súti joq, ónimsiz janýarlardy da az kórip júrgenimiz joq. Biz, malshy kolhozshylar, sol úshin de mal ósirgende onyń aty emes, zaty úshin tyrbanamyz. Oıbaı-aý, maǵan qoı demeısińder me, bosqa ýaqyttaryńdy alyp baramyn ǵoı, — dep Saǵıla mıyǵynan kúle kilt toqtady.

— Joq, joq, bógelmeńiz. Tamasha! — dedi Jaqypbek súısinip.

— Siz ádeıi asyra baǵalaýdy jaqsy kóredi ekensiz, qaınym.

— Tipti de olaı emes, jeńeshe, ılanyńyz! Tıtteı de alańdaı kórmeńiz, aıta berińiz, aıta berińiz.

Saǵıla erniniń ushyna ǵana kúlki jıyp, basyn shaıqady.

— Maldy durys kúte bilý degennen shyǵady-aý... Meniń jetkize almaı turǵanymdy... Beri júrińder. Ana turǵan shetki qasqa sıyrǵa kóz salyńdarshy.

Balalar japyrlaı tónip, qasqa sıyrǵa kóz tikti.

— Osy sıyrdyń tirileı salmaǵy qansha bolady dep oılaısyńdar?

— Balalar birine-biri qarap ańyryp qaldy.

— Nemenege úrkip týrsyńdar? Jaqyndańdar. Kózben shamalaı almasańdar, ólsheńder.

— Nemenemen ólsheımiz, apaı?

— Qaıda, qalaı ólsheımiz? Gır joq qoı.

— Gırdiń qajeti ne? Bylaı da ólsheýge bolady ǵoı... Álde bilmeısińder me? Onda beri kelińder.

Úsh-tórt bala sıyrdyń qasyna bardy. Qalǵandary da dereý jaqyndap ıyq tirese japyrlasa qalysty.

— Bylaı, shúıde tusynan quıymshaqqa deıin ólsheńder. Jasqanbańdar, jasqanbańdar... Mine, bylaı... Durys. Endi keýdesin oraı bir ólshep shyǵyńdarshy. Ekeýin kóbeıtińder... odan shyqqan sandy eki eseleńder de, júzge bólinder. Bóldińder me? Qansha boldy?

— Tórt júz alpys! — dep shý etti balalar.

— Tórt júz alpys ne ol?

— Kılogramm shyǵar...

— Álbette, kılogramm. Minekeı, kórdińder me, qasqa sıyrdyń salmaǵyn taptyńdar. Al osy sıyr bir jylda qansha ónim berdi dep bilesińder? Aıtaıyq qansha maı bere alady? Qansha?..

— Otyz, qyryq...

— Má, saǵan!.. qyryǵyń ne? Bul týra jańaǵy óz salmaǵyndaı, joq, tipti odan da kóbirek maı berdi. Dálin aıtsam, úsh júz alpys alty kılogramm. Nege bastaryńdy shaıqaısyńdar? Nanbaı tursyńdar ma?.. Árıne, munda tandanatyn eshteńe joq. Bul jańa tuqym. Onyń ústine jastaıynan erekshe kútimde bolǵan, aıryqsha eńbegimiz sińgen janýar.

— Apaı, sonda qalaı kúttińizder? — degen suraqty sol sát balalar jaýdyryp jiberdi.

— Kútý, baǵý, bizdiń ómir boıǵy jumysymyz. Ony aıtyp shyǵý múmkin de emes jáne senderge qyzyǵy da shamaly. Tek keıbir jaılardy qysqa ǵana eske túsirý deseńder, sóz basqa.

— Qasqa sıyr jaıyn...

— Ózim de sony aıtamyn. Aıttym ǵoı, bul sıyr bizde buzaýynan bastap ózgeshe jaǵdaıda esti. Al buzaýdyń syry málim. Ol degeniń jas shaǵynda óte kináratshyl, názik keledi ǵoı. Tipti eki aptaǵa deıin denesiniń qyzýy da turaqty bolmaıtyny, turǵan qorasynyń ystyq-sýyqtyǵyna qaraı qubyla beretini esterinde bolar. Bulaı bolǵan soń, árıne, sál sýyq bolsa, dereý salqyn tıedi, aýyrady... Munyń aıaǵy belgili... Bizge zootehnık tájirıbe retinde buzaýdy jastaıynan sýyqqa shynyqtyrýǵa keńes berdi de, osy janýardyń basyn qorqa-qorqa táýekelge baıladyq... Artynan bildik-aý, mundaı ádis kóp fırmalarda qoldanylyp júr eken ǵoı... Solaı ǵoı, Baný.

— Iá, durys aıtasyz.

Biz bul buzaýdy týǵan kúnnen tamaǵyn toıǵyza, aýasy taza, jaryq, qurǵaq, sýyq qorada baqtyq. Senderge ótirik, maǵan shyn, denesiniń qyzýy eki-úsh kúnnen keıin 36,4 — 36,7 bolyp turaqtanyp shyǵa kelmesi bar ma. Al, dene óz qyzýyn árdaıym saqtaı alsa bolǵany, mal qandaı jaǵdaıǵa kezikse de, moıymaıdy ǵoı. Ondaı tózimdilikke úırengen maldyń, árıne, ósýi de, ónimi de bólek bolady eken...

Apaı-aý, endeshe maldyń bárin jasynan solaı nege kútpeımiz?

— Áı, balalar-aı, kimniń kútkisi kelmeıdi deısiń... Sıyr degen jaryqtyqtyń tamaǵyn toıǵyzý ońaı bolyp pa. Táýligine júz, júz deımin-aý, jegish janýarlarǵa 140 kılogrammǵa deıin sapaly azyq kerek ekendigin eske alyp kórińdershi... ondaı azyq qaıdan keledi... Ár sıyrǵa mundaı tamaq daıyndaýǵa óne boıy kúsh jetip, jaǵdaı bola bere me. Biri bolsa, ekinshisi joq, tapshylyq bizde qazir az ba. Jem jetpeı, shep jetpeı, keı qysta sıyrlar tilin tistegendeı bolyp shyǵatyn da kezden qutyla almaı kele jatqamyz joq pa...

Maldy bul múgedek jaǵdaıdan qutqarý qansha tyrbansa da, jalǵyz mal ósirýshilerdiń qolynan kelmeıtinin, bul máselege tereńirek úńile, túbiri sabaqtalyp áride jatqanyn, aýylda úlken bet burysty, mal baǵýdy bútindeı jańa arnaǵa salýdy tileıtinin Jaqypbek qynjyla turyp eske aldy. Shirkin-aı, barlyq tehnıkany aýylǵa tóger me edi! Bilimdi mamandardy qısapsyz kóbeıter me edi!.. Barlyq kóz, barlyq nazar malshylarǵa tigiler me edi!..

Áńgime jas tóldi azyqtandyrý jaıyna oıysty. Buzaýdy erte otyqtyrýdyń paıdasyn Saǵıla bul arada ádeıilep toqtap aıtty.

— Bizde, — dedi ol, — zootehnıkterdiń aıtýynsha buzaýdyń asqazanyn jastaıynan jetildirýge qatty kóńil bólinedi. Asqazan tez ósse, tez jetilse, onyń as qorytýy jaqsarmaq, mal tez shırap, tez esip, jaqsy ońalmaq. Al, osy asqazannyń jetilýine jem-shóptiń eter áseri kúshti kórinedi...

— Sen sonyń bárin tergishtegenshe, ózimizdiń sútti kóp alýdaǵy isimizdi nege aıtpaısyń? — dep syǵyr kóz kelinshek Saǵılany túrtip qaldy.

— Ol emes-aý, eń basty máseleni — maldyń qora-jaıyn umytyp barasyń, — dep ekinshi bir saýynshy da Saǵıla kiná artqan qalyp bildirip aýzyna sóz saldy.

— Qyzyqsyńdar, qaısy birin qamtımyn. Aýyzdaryń bar, aıtyńdar ózderiń.

— Mine, bul qatyn birdeńe deseń, ózińe bas salady, — dep syǵyr kóz saýynshy tez keıin sheginip ketti.

— Sóziń-aı seniń. Sypaıy sóıleýdi qashan úırener ekensiń. Tym qurysa balalardan uıalsaıshy, — dep Saǵıla bir jaǵynan yńǵaısyzdanyp, ekinshi jaǵynan áriptes joldasyna jaılap qana keıistik bildirdi.

— Iá, ıá, birdeńe dep jiber, — dep ekinshi bir kelinshek te ózgelerge kóz qysa, syǵyr kóz saýynshyny ádeıi jeme-jemge ala bastady.

— Qoı ári, men ne aıtýshy edim.

— Nemenege qysylatyny bar. Bári ózimiz... aıta ber, — dedi Baný da yqylas kórsetip.

— Betim-aý, osylardiki ras pa? — dedi syǵyr kóz kelinshek suq qolymen betin osqylap.

— Sútti kóp alýdyń sharasy týraly sóz saýynshy Soqataevaǵa beriledi, — dep Saǵıla ádeıi resmı qalypqa kóship, asyǵa jarıalady.

Balalar qol soqty. Ne úshin soqty? Qandaı sezimmen soqty? Muny olardyń ózderi de alǵashqyda ańǵarmady. Osyny keıin uqty ma qalaı, dý etken shapalaq, artynsha sý sepkendeı basyla qaldy.

Soqataeva ne isterge bilmeı, árkimniń betine bir jaltaqtap, al ketip qalýdyń lajyn tappaı, qatty qysyldy. Amal joq, birdeńe aıtýǵa týra keldi.

— Áı, qatyn, sút alýdyń nesin aıtamyn? — dep ol Saǵılaǵa buryldy.

— Eń bolmasa jelindi sylaý jaıyn aıtpaımysyń.

— Oıpyr-aı, mynaý qıyn boldy-aý. Top aldynda sóılegen pende emes edim... Osynyń bárin shyǵaryp júrgen sen qatyn, — dep ol taǵy da Saǵılany jazǵyryp, kózin syǵyraıta eki ezýin qulaǵyna qaraı bir aparyp qaıtty.

— Bol, bol! Jurtty qashanǵy aýzyńa qaratyp tura bermeksiń?

— Men ózim bylaı etem, balalar, — dep ol daýsyn soza bastap edi, tamaǵyna áldene turyp qalǵandaı sózi short-short úzilip, úni bitti. Sodan soń qaıta-qaıta tamaǵyn kenep, sál kidirdi de, sózin jalǵady. — Myna jańa buzaýlaıtyn sıyrlar bar emes pe, solardy býaz kúıinde jaqsylap kútimge alamyn da, jelinin jaqsylap sylaı beremin, sylaı beremin...

— Ondaǵy maqsat ne? Sony aıtpaımysyń?

— E, qyzyqsyń, sútti kóp alý úshin sóıtemiz de...

Saýynshynyń tájirıbeden uzap ári barmasyn kórgen soń, sózge Baný aralasty da, bul jumystyń túıinin balalarǵa ózi túsindire bastady.

— Soqataeva joldas durys aıtady. Sútti kóp alýda jelimdi sylaýdyń úlken máni bar. Maldyń júıke sıstemasyna áser etýdiń, sol arqyly tıisti organdardy ózimiz qalaǵan múddege ıkemdeýdiń, soǵan qyzmet etkizýdiń bul bir túri bolyp esepteledi. Máselen, jelindi sylaý arqyly sút bólý jumysyna qatysatyn organdardyń qyzmetin kúsheıtemiz, solaı emes pe? — dedi saýynshylarǵa.

— Solaı bolý kerek, muǵalıma joldas, — dep Saǵıla bolmashy ezý tartty.

Budan keıin áńgime maldyń qorasyna aýysty. Maldy túrli aýrýǵa shaldyrmaı, kúıli etip ósirý úshin eń aldymen jyly, jaryq, qurǵaq, taza, keń qora qajettigi, munsyz túrli mıkrobtar kóbeıetini, maldyń organızmi álsireıtini, osyǵan baılanysty kún sáýlesi, azyqtandyrý, jeldetkish, kanalızasıa jumystarynyń máni aıtyldy. Ósimdik dúnıesi sıaqty, maldyń da ózindik tirshiligi bary, ósimdikti óziń baýlyp, óz qalaýyńmen ósirgeniń tárizdes, maldy da tıisti aıla-tásilmen baǵyp-kútý qajettigi, eń aıaǵy ár shóptiń, ár jemniń mal organızmine eter ózindik áseri bary uǵyldy. Saıyp kelgende sıyr baǵý, qora tazalaý degenimizdiń ózi de ásheıin ǵana qara jumys emes, ǵylymmen tikeleı ushtasyp jatqandyǵy balalardyń sanasyna tereńdeı sińip, jete tústi.

Ekskýrsıanyń sońynda Jaqypbek saýynshylarǵa búkil mektep atynan raqmet aıtyp, óte rıza bolǵandyqtaryn jáne budan bylaı kelip turatyndyqtaryn bildirdi: Saýynshylar da buǵan oraı jasap, jaqsy nıet kórsetti.

— Sizder bizge kóp nárse úırettińizder, — dedi de Jaqypbek Saǵılaǵa buryldy. — Ásirese, jeńeshe, sizge degen alǵysymyzda shek joq.

— Joq, sizder bizdiń tóbemizdi kókke jetkizdińizder...

Tóbe kókke jetpese de bul kúni oı edáýir bıikke ketip edi. Oqýshylar kolhoz ómiriń óndirisin ózderine sabaq dep uǵyna bastap, úırený úshin keletin bolǵandyqtan, bylaısha san ret kórip júrgen fermadan osy joly buryn bilmegen, sezbegen kóp syrlar ańǵardy. Eń aldymen qarapaıym adamdardan qarapaıym eńbektiń mádenıetin, talabyn kórip, kóńilderine túıdi. Erteń osy kásipke ózderi aralasar bolsa: «mynany eskerý qajet eken-aý» degen oılardy júrekterinde saqtaı ketti. Bul sezim óz aýylynyń tirshiligine aralasqan saıyn ár jetkinshektiń júreginde ulǵaıa túsken edi.

Ózine de, shákirtterine de oı sala alǵan aýyl adamdarynyń biri — Saǵılany Jaqypbek qadirleı bergen, qadirleı bergen.

Óz isiniń sheberi, sol bir aıaýly, jaıdary jannyń qatyńqy qabaǵyn kórip, ol bilýge asyqty.

— Siz múldem jabyrqaýsyz ǵoı.

Saǵıla da Jaqypbekti syılaýshy edi. Jas ta bolsa, bilimi, uǵymy jaǵynan aǵadaı seziletin. Osyndaı adamnyń dostyq nıettegi janashyr suraǵyna atústi jaýap bere salýdy oǵash kórip, alǵashqyda múdirip qaldy. Sol shaq basyna bir batyl oılar kelip, kókirekti syzdatqan biteý jarany jara jazdap baryp, artynan ózin-ózi áreń toqtatty da, tilge lyqsyp kelip qalǵan syrdy qaıtadan tereńge syryp tastady.

— Azdap syrqattanyp, — dedi Saǵıla sóziniń ar jaǵyn aıtpaı.

— Aýyrsańyz, sabaqqa nesine kele jatyrsyz? Beker etkensiz.

— Sabaqtan qalmaǵanym durys qoı.

— Den saý bolsyn. Sabaq qaıda qashady deısiz?

Saǵıla jaýap qatpady. Onyń aýyrmaǵanyn, qatty renjýinen týǵan jabyrqaý ekenin Jaqypbek sezgendeı de edi. Biraq, budan ári qazbalaýdy retsiz kórdi de, sabaq jaıyn áńgimelep ketti.

...Bul keshte Saǵıla jarytyp sabaq ta oqymady. Algebranyń esepterin shyǵarmaı baryp, muǵalimnen birinshi ret sóz de estidi. Barlyq sabaqta da óngeniń bári umytylyp onyń basynda: «qaıtsem eken?» degen bir suraq qana otyrdy da qoıdy.

Sabaq sońynda úıge qaıtpaq bolyp tysqa bettep edi, kenet, ózinen-ózi dırektordyń kabınetine burylyp ketti.

İshte Kúderiniń daýsy qatty shyǵyp jatty.

— Aıtyńyzshy, Elızaveta Sergeevna, qaıtyp men Jaýynbaev sıaqty pálen jyl sabaq bergen tájirıbeli muǵalimdi Ádilbekovke jaqpady dep mektepten qýamyn?! Bolmaıdy ǵoı ol!

— Eger sabaq bere almaıtyn bolsa, bilimin kótermese, basqa ne shara bar?..

— Ózińiz oılanyńyzshy, Elızaveta Sergeevna, jıyrma jyl sabaq berip kelip, bıyl jaramaı qaldy deýge bola ma? Baıaǵydan beri ne bitirgenbiz?

— Osyny eń aldymen sizden suraýǵa ruqsat etińiz.

— Siz túsinińiz, Elızaveta Sergeevna, munyń bári Ádilbekovtiń tapqan «jańalyqtary». Men aıtsam taǵy da qorǵady deıdi, siz bir jolǵa uǵyndyryńyz soǵan. Ótinemin...

— Ǵapý etińiz, men bul mindetti moınyma ala almaımyn. Óıtkeni, Ádilbekovtiń talaptary durys dep bilemin.

— Siz de meni qadirleýdi qoıǵan boldyńyz ǵoı. Tym qurysa, dostyǵymyzǵa qurmetteýińiz kerek edi... Iá, Elızaveta Sergeevna, sizdi de túsine bastadym... Bárińizdiń qaraqtaǵandaryńyz Jaýynbaev ekeýmiz boldyq qoı...

Esik aldyna kelip toqtaǵan Saǵıla, kenet, selt ete túsip basyn joǵary kóterip aldy. «Men munda osy nege keldim? Ol sálden soń qalǵyp ketip uıqysyn ashyp alǵan adamdaı jalt buryldy da, úıine tartty.

4

İshin tarta, surapyl qatty boran soǵyp tur. Keıbir úıdiń terezesinen, keı úıdiń mańdaıshasynan jyltyraǵan elektr shamy bolmasa, kolhoz qalasy aq qar jamylyp, tún qushaǵyna enip múlgip qapty. Tútegen borannan qybyrlaǵan jan, qaraıǵan buta kórinbeıdi. Jalǵyz-aq ysqyrynǵan jelden úrkip jaıaý borasyn úıden úı, tómpeshikten tómpeshik qýyp, jylandaı sýmań qaǵyp, damylsyz kezip júr. Keıde ol qaqpaǵa úıirile soǵyp, sál tolastap kidiredi, keıde qutyrynyp, aq shanyn kókke býdaqtatyp ekinshi tustan burq etedi de, kúsheıgen jelden bel alyp, qaıtadan uıtqyp ár úıdiń áınegin tyrs-tyrs qaǵady.

Borannyń munysyn elen qyl jatqan eshbir jandy kórmeısiz. Ol qansha qutyrynsa da, quryǵyna eshteńe ile almaı, qoqanloqqysymen eshkimdi qorqyta almaı ulıdy. Bir kezde qazaq dalasynyń ámirshisi bolǵan aıbatynan aırylyp, bul kúnde ol adam ómiriniń jurtynda buralqy kúshikteı eleýsiz bolyp qańǵyp qalǵanyna ishi kúıgendeı aýyldan dalaǵa tentirep, egin jaıdaǵy kolhozshylar turǵyzǵan qalqasynǵa tirelip, joly qyrqylyp qýlap jatyr...

Osyndaı kóńilsiz degen túnniń ózinde, syrttaı múlgigen aýyldyń ishki ómiri qazansha qaınaıdy. Ol boransha birde saıabyrlap, birde údep, myń qubylmaıdy, birkelki kúshti shymyrmen tynymsyz, úrtis qaınaıdy. Siz terezesinen jaryq jyltyraǵan ár úıden alýan kásippen shuǵyldanǵan árqıly adamdy kóresiz.

Bireý qaǵaz jazyp, bireý is tigip otyrsa, bireý temir soǵyp, bireý mashına júrgizip tur.

Solardyń bárine batys jaq shettegi elektr stansıasy qýat jetkizip, denedegi barlyq múshelerine birdeı múltiksiz qan quıǵan kináratsyz kúshti júrekteı motory tynymsyz soǵady. Sol qýattyń kúshimen kolhoz dıirmeni aq undy shúmektep quıyp, tolassyz zyryldaıdy. Sol qýattyń kúshimen balqyǵan bolat temirler kolhoz ustasynyn balǵasy astynda qamyrdaı ılenip, janshylady.

Aýyl sergek, aýyl babynda.

Esenbek óz kabınetinde brıgadırlermen erteńgi jumystyń jaıyn sóz etse, aýyz bólmede kúlli kómekshilerin iske jegip, bas býhgalter kolhozdyń jyldyq esebin shyǵarýmen shuǵyldanyp, shylymyn damylsyz soryp, shotyn damylsyz qaǵady.

Aýyl qarty Jaqıa sklad aldynda ersili-qarsyly júrip, qońyr daýyspen «Qarakesek» ánin bappen yńyldaıdy...

Mektepten de osyndaı bir sergektikti sezesiz. Sabaqqa ázirlenip otyrǵan oqýshylar ár bólmeden kezdesedi. Bir bólmede Jarqyn, Sapar, Seıten, Bektaı, Áıten otyr.

— Qane, Sapar, sen esimdik dúnıesiniń negizgi toptaryn aıtyp shyqshy, — dedi Jarqyn.

Saparda burynǵy qarysýdyń biri joq. Jarqynnyń suraǵyn qup alyp, oılana jaýap berýge kirise bastap edi, Áıten kıip ketti.

— Ondaı ońaı suraqqa ýaqyt jiberýdiń ne keregi bar...

— Degenmen pysyqtaı keteıik degenim ǵoı...

— Jarqyn, durys, pysyqtaımyz, — dedi Sapar.

— Endeshe jańaǵy suraqqa jaýap ber.

— Ósimdik áleminde negizinen úsh top bar.

— Qandaı-qandaı top?

— Tómengi satyly túkti esimdikter...

— Buǵan qandaı esimdikter jatady?

— Sańyraýqulaq....

— Taǵy qandaı?

— Taǵy, taǵy... Álgi...

Áıten shydaı almaı, Sapardyń aýzyna sóz saldy:

— Bakterıalar, baldyr demeısiń be?

— Sen oılanýǵa múmkindik bermeıtinin ne? — dep Jarqyn oǵan keıidi.

— Ekinshi top qalaı dep atalady? Ózi aıtsyn, sen úndeme, Áıten...

— Ekinshi top pa, ekinshi top... Tuqymdy esimdikter.

— Bul úshinshi top.

— Iá, ıá, endi esime tústi... Joǵary satyly túkti esimdikter.

— Sen umytpa!

«Jaqsy, men umytpaıyn» degendeı Sapar únsiz bas ızep, tómen qarady. Munysynda bir jaǵynan yńǵaısyzdaný da bar tárizdi. Jarqyn aldynda bulaı jýasý oǵan Oqjetpestegi oqıǵadan keıin paıda bolǵan edi. Ol Jarqyndy jaqsy uǵyp, onyń joldas úshin qaýiptiń betine de qaımyqpaı qaraı alatyndyǵyna kózi jetip, súısinip, onymen qaltqysyz tabysqan. Jarqyn da ózin burynǵydaı joǵary sanamaı, Saparmen jaqsy úılesip, budan bylaı sabaqqa birigip daıyndalýdy bul joly ony usynǵan. Sonymen, bular ózara túsinisip, burynǵy kıkiljińdi umytyp, júre kele ekeýi dostasyp ketken.

— Sen bul úsh topqa qandaı-qandaı ósimdik jatatynyn ábden bilip al, — dedi Jarqyn tómen qarap qalǵan Saparǵa.

— Bul túrge bólý degenge onsha qulqym joq. Maǵan ózimiz aralasqan, kolhozda ósetin daqyldar jaıynan kelshi. Ondap turyp aıtyp bereıin.

— Oǵan da kelemiz. Áýeli mynalardy da bir ret pysyqtaı keteıik degenim ǵoı.

— Á, bopty.

— Sapar, alǵashqy pikirińde tur. Ras, eń qyzyǵy — mádenı ósimdikterge aýysqan, — dedi Kámal.

— Meılileriń, — dedi Jarqyn.

— Oǵan da toqtap jatýdyń, menimshe, qajeti joq, belgili ǵoı, — dep Bektaı shyqty.

— Anaý da keregi joq, mynaý da keregi joq, qyzyq ekensińder!

— Bárin de eske túsiremiz.

— Toqtańdar, olaı bolsa, senderge suraqty myna dódeń beredi, — dep Áıten qorazdandy.

— Al, qoıa ǵoı suraǵyńdy, — dedi Jarqyn.

— Áńgime alma aǵashy jaıynda.

— Sondaı da suraq bola ma eken.

— Suraq bola ma, joq pa, qazir kóresiń... Ol suraǵyn Seıtenge arnady.

— Alma aǵashyn jaqsy ósirý úshin qandaı tyńaıtqysh qoldanylady? Qane, aıt!

— Azot tyńaıtqyshyn qoldanamyz, — dedi Seıten kúmiljip. Bektaı ornynan ushyp turdy:

— Durys emes. Ol butaqtardyń gúl salýyn órshitkeni bolmasa, almany óndirmeı qoıady...

— Senińshe ne kerek?

— Fosfor tuzy kerek, — dedi Bektaı otyra berip.

— Óte jaqsy, otyr, Bektaı!

— Seniń aldyńda túregelip turǵan kim bar?..

— Á, otyrǵan ekensiń ǵoı... Al, endi sender maǵan mynany aıtyńdar! Barlyq ósimdikke, onyń ishinde alma aǵashynyń ósýine jalpy qandaı jaǵdaı kerek?

Bul suraqqa jaýap berýge Sapar qulshynyp tústi.

— Sý, aýa, jylylyq kerek.

— Eń negizgi jaǵdaıdyń birin aıtpaı tursyn...

Bul «negizginiń» ne ekenin Sapar jaqsy biletin edi. Óıtkeni muny bilmeımin dep kúzdik bıdaıdy ıarovızasıadan ótkizýde barmaǵyn tistegenin umytar emes. Sodan beri «negizgi» kókireginde jattalyp qalǵan. Jańa, jaýap bergende, kókirekte saırap turǵan muny keıinge irkip, áýeli umytylyp, aýyzǵa túspeı qala ma degen jaılardy ádeıi asyǵa baıandalǵan. Biraq muny bilmegendiktiń belgisi dep uǵyp, Bektaı tóteden ile qosylyp, aldyn orap ketti.

— Jaryq kerek, — dedi Bektaı.

— Óte jaqsy, otyr, Bektaı.

— Túregep turǵan men joq, aǵaı...

— Áı, sen otyr ekensiń ǵoı, taǵy da umytyp ketippin. Balalar dý kúldi...

— Nege kúlesińder? Túnde sabaqtan keıin óleń jazamyn dep uıqym qanbaı, azdap bojyrap otyrmyn... Sonymen jaryq jóninde túsindińder ǵoı. Tura bylaı deńder: jaryq neǵurlym kóp tússe, ósimdik solǵurlym jaqsy ósedi. Osylaı deseńder, apaıdan bes alyp jatyrsyńdar.

— Ol ne qylǵan ońaı bes?..

— Basqa suraqqa jaýap bergennen keıin deımin ǵoı... — Budan keıin Áıten qýtyńdaı kúlip, óleńdete bastady.

Botanıka, dostarym,

Bizge úlken bop tur syn.

Budan etsek súrinbeı

Qoshtasamyz kóńildi jarty jylmen...

— Sońǵy jolyńnyń býyny asyp ketti ǵoı, — dep kúldi Bektaı.

— Óleń kelip qalǵanda býynǵa qarap jatatyn ýaqyt qaıda...

— Botqa! — dedi Sapar myrs etip kúlip jiberip.

— Áı, aqyn, óleńińdi qoı, sabaq oqıyq, — dedi Jarqyn...

— Qane, sonymen nemenege toqtadyq?

— Tuqym máselesin túsinisip alaıyqshy, — dedi Seıten.

— Jaqsy. Tuqymdy qysta qalaı saqtaý kerek? Al óziń aıta qoıshy, — dedi Áıten.

— Sondaı da suraq kórsemshi. Árıne, qurǵaqta saqtalady.

— Eger óıtpese she?

— Óıtpese me, óıtpese... ónim nashar bolady. Nege deısiń be? Endi, ol, ági, túsinikti emes pe...

— «Ági», «túsinikti emes pe» dep mińgirleı bermeı, bilseń jóndep aıtpaısyń ba? — dep Sapar Seıtenge qadala qaldy.

— Bul bilmeı otyr. Sapar, óziń aıtyp jibershi.

— Bektaı aıtsyn, — dedi Sapar.

Manadan beri tók-tókpen áreń shydap otyrǵan Bektaı:

Aıtaıyn, aıtaıyn, — dep qýanyp ketti. — Tuqym neǵurlym dymqyl bolsa, aýadan kıslorodty ol solǵurlym kóp jutady. Sonsoń tez qyshqyldanady da, buzylady...

— Tuqymnyń buzylǵan, buzylmaǵanyn qalaı aıyramyz? Bilgish bolsań, sony aıtshy, — dep enteleı Kámal kılikti.:.

— Ony, tipti, op-ońaı bile salýǵa bolady. Máselen, ár-tuqymnyń ózine tán ısi bar. Demek, ıiskep kep jibersek bolǵany. Eger tuqymnan ózge ıis shyqsa, buzyla bastady, sapasy ózgerdi degen sóz. Máselen, kógergen ıis muryn jaryp turýy múmkin...

— Rızamyn, Bektaı Otyr.

— Ózimiz de otyrmyz.

Áıten taǵy da yrjıyp bir kúlip qoıdy.

— Tuqymnyń, óngishtigin aldyn ala qalaı bilý kerek? Oǵan toqtalamyz ba, balalar?

— Joq, — dedi Sapar, — toqtalmaıyq. Buǵan bárimiz de tájirıbe jasadyq qoı. Keregi ne ýaqyt ketirip.

— Endigi másele olaı bolsa, balalar, kartop jaıynda, — dedi Áıten daýsyn sozyp.

— Iá, aıtpaǵyn ne?

— Aıtpaǵym mynaý árqaısyńnan turǵyzyp qoıyp suraımyn.

— Sen muǵalim bolsań, qyrarsyń.

— Men be, men sabaq bilmegenderdi shetinen turǵyzyp qoıyp...

Ol kilt toqtaldy.

— Iá, aıta ber, ne ister ediń?

— Men be, men... áı, Sapar, nege-nege kózińmen jeısiń?! Men seni aıtyp otyrǵanym joq, qoı...

Ol taǵy kidirdi.

— Aıtsaıshy endi!

— Men be, men ondaılardy qatar turǵyzyp qoıyp úsh aýyzdan óleń aıtqyzar edim.

— Aýyr eken jazań — dep balalar jamyraı kúldi.

— Árıne, aýyr. Myna Bektaılar kózi jypylyqtap, án aıtpaq túgil, áý dep ún shyǵara almas edi.

— Áı, qyzyqsyń ǵoı, men qashan jaman oqydym?

— Jaman oqydyń dedim be, ásheıin mysal úshin aıtamyn da.

— Keregi ne sondaı mysaldyń!

— Mine, bul soǵan da qyzaraqtap qaldy. Kámal, tur ornyńnan!

— Turdyq, muǵalim aǵaı, — dep Kámal bir jaq ezýinen jylt etkizip tilin shyǵardy.

— Mol ónim úshin, estip otyrsyń ba, mol ónim alý úshin deımin, kartoptyń tuqymyn qaıda, qalaı saqtaý kerek deımin men saǵan? Suraq túsinikti me?

— Túsinikti,aǵaı.

— Túsinikti bolsa, jaýap ber, bala, dep Áıten muǵalimderdiń biriniń maqamyna sala, mańǵazdanyp, tamaǵyn kenep-kenep qoıdy.

— Jer astynda, salqyn jerde saqtaımyz.

— Dál aıt, bala. Salqynda ma? Sýyqta ma? Qandaı temperatýrada? Ǵylym, bala, dáldikti tileıdi.

— Bir gradýs jylylyqtan nol gradýs sýyqtyqta saqtalǵany jaqsy. Durys pa, aǵaı?

— Durys... ekinshi suraq. Kámal, nege mundaı salqynda saqtalady? Ǵylymı dálelde.

— Shıroka strana moıa rodnaıa, — dep Kámal ándete jóneldi.

— Óı, tártipsiz, toqtat! Men senen sabaq surap otyrmyn ǵoı.

— Nege tártipsiz deısiń. Men sabaqty bilmegendikten jazamdy ótep turmyn ǵoı.

— Nemene jaza?

— Sabaq bilmeseńder úsh aýyzdan eleń aıtqyzamyn demediń be óziń...

— He, he... Ol meniń esimde joq. Baımuratov, sen tur.

— Otyrsam, suramaısyń ba?

— Ol tártipsizdik bolady.

— Al turmadym.

— Qoı, qoı tártip buzba. Myna meniń, ıaǵnı muǵaliminiń bedelin túsiresiń.

— Oıbaı, jazdym-jańyldym, muǵalimeke, bedeliń túse kórmesin, — dep Sapar jymyń-jymyń etip, kózdi bir qysyp qoıyp ornynan turdy. — Ózińde, jalpy, bedel degen bar ma edi?

— Bizde me, bizde bedel jetedi ǵoı... Ol jaǵynda sharýań bolmasyn. Kámalǵa berilgen suraqqa jaýap ber.

— Muǵalim aǵaı, suraǵyńdy eske salsań.

— Kartoptyń tuqymyn nege salqynda saqtaımyz deımin? Bilmeısiń be?

Bilemin, biraq, án aıtyp, jazalanǵym kelip tur.

— Baıqaımyn, meniń oılap tapqan jazam janǵa batpaı ma deımin. Jetti, boldy, — dedi ol qabaǵyn túıgensip qolyn siltep, — qaljaq toqtatylsyn! Sabaqqa kósheıik. Solaı ǵoı, Baımuratov.

Solaı... kartop degen ylǵı aýamen tynystaıdy. Eger jyly jerle saqtalsa, aýany juta beredi, juta beredi.

— Al juta bersin.

— Juta berse me, juta berse, boıyndaǵy krahmalyn joǵaltady. Nege deseń ol sol demalýǵa ketedi. Al krahmaly azaıýy kartoptyń óngishtigin joıady.

— Jaraısyń, Baımuratov, men saǵan otyrýǵa ruqsat etemin.

— Qarańdarshy, qarańdarshy, — dedi Kámal, — quddy Jaýynbaev aǵaı boldy da qaldy. — Áıten deımin, qaıta salshy.

«Óneri» bireýge unasa báldený degen Áıtende bolmaıtyn. Ol eki ıyǵyn joǵary kóterip, moınyn tómen ıip, qolyndaǵy dápterdi ýmashtaı ustap:

— Jaraısyń bala, sen aǵańdy durys ańǵardyń — deı turyp Jaýynbaevty ekinshi ret saldy. Balalar buǵan máz-meıram bolyn dý kúldi. Jalǵyz-aq Bektaı:

— Muǵalimge kúlýge bolmaıdy, — dep ózinshe salmaqtylyq kórsetti.

— Kúlgen be eken.

— Kúlgen emeı nemene. Bet pishinińdi, daýsyńdy ózgertip, sol bolyp sóıleısiń.

— Men jalǵyz sol ma, manadan beri barlyq muǵalim bolyp sóıledim. Onda nege úndemediń?

— Onda mazaqtamadyń.

— Munda da mazaq joq. Ózi ómirde qalaı bolsa, men de sony istedim.

— Áı, jaraıdy, — dedi Sapar qol siltep, — ashyq kúnde moınyna sý ketip júretinin jasyramyz ba.

— Ol óz isi. Muǵalim saǵan bilim berse, basqasynda ne jumysyn bar. Solaı emes pe, Jarqyn!

Jaltaqtaǵan Bektaı Jarqynnan quptaý ala almady da, sózin odan ári sozbaı qoıa qoıdy.

— Sol Jaýynbaevtan bar ǵoı, — dedi Seıten, — shynymdy aıtaıyn, men eshteńe uǵyp júrgenim joq. Aıtqanyna túsinbeımin.

— Qyzyq ekensiń, ol kisi aıtpaıdy ǵoı, — dep qaǵytty Kámal.

— Endi qaıtedi?

— Aıtpaıdy, oqıdy.

Klasty basyna kótere kúlgen balalar korıdordan bir dabyr estip jym boldy.

Kishkentaı dostarmen kórshiles klasta eresekterdiń oqýy júrip jatyr. Baısal olarǵa esepten sabaq berip tur. Baımurat taqtaǵa jazylǵan bir sıfrdy erkin aıyra almaı, kózik jypylyqtatyp, kózildirigin saýsaǵymen birese joǵary sekirtip, birese tómen basyp, syǵyraıa qaraıdy da, qasyndaǵy kórshisine burylady...

Mine, óz kabınetinde Jaqypbek te otyr. Ol shalqasynan qaıyrylǵan qoıý qara shashyn anda-sanda qolymen bir sıpap qoıyp, klass jýrnaldaryna úńiledi. Bul onyń kúndegi kásibi. Ár muǵalim ózi kórgen, ózi baıqaǵan, ózi bastap, ózi tyndyrǵan jumystaryn jáne sonymen birge oıǵa alǵan usynystaryn kúnbe-kún jýrnalǵa jazyp otyrý bul mektepte buljymas ereje bop qalyptasqan edi. Ár kúnniń qorytyndysyn qaǵazǵa túsirmeı eshkim úıine de ketpeıdi. Olardyń jazǵandarymen ár kesh saıyn tanysý, tıisti túıin jasap otyrý Jaqypbektiń de ádetine aınalǵan boryshy. Bul jazýlar ár muǵalimniń qyzmetin, onyń sátti, sátsiz isin, ósý, sheberlený jolyn ǵana ańǵartyp qoımaı, ár balanyń basyndaǵy kúıdi de kóz aldyna ákelip, mekteptegi oqý-tárbıe jumysyn beıne barometrdeı kúnbe-kún kórsetip, neden úırenip, neden jırený kerektigin baıqatady. Jaqypbek muǵalimniń de, oqýshylardyń da áreketin osyǵan qarap zerttep, osydan baılaý jasaıdy, basshylyq jumysynyń baǵytyn da osyǵan qaraı buryp, ár apta saıyn jýrnaldarda aıtylǵan pikirlerdi talqylap, kollektıv múshelerimen pikir alysady.

Sol daǵdysy boıynsha, jýrnaldardy onyń búgin de aýdara-tóńkerip otyrǵanyn kóremiz. Biraq, bul jolǵysy bir kúndi ǵana emes, oqý jylynyn basynan bergi ýaqyttaǵy ózgeristi túıindeý, óziniń de, áriptes joldastarynyń da ótken joldaryn barlaý maqsatymen alysty sholyp, nemiz jetip, nemiz jetispeı jatyr, ekinshi jarty jyldyqqa nemen kelgeli otyrmyz, neni eskerip, neni eskermedik degen sıaqtylardy esepke alýdy kózdegen otyrys edi.

Jýrnaldar da, ótken sabaqtardyń, qorytyndylary da ony qýandyrady. Oqýshylardyń jaqsy bilim alǵandyǵynyń aıǵaǵy bolyp «5», «4» degen sıfrlar «men mundalap» kóz tartady da, «3» sırek ushyrasyp, «2» múlde kezdespeıdi. Eń qaýiptenip júrgen shákirtiniń biri — Sapar da úsh pen tórtke ilikkenin ol qýanyshpen eske túsiredi. Bul úsh pen tórttiń úlken eńbekpen kelgenin de ol jaqsy biledi. Oqý jylynyn basynda bul sıfr ekiden, úshten bastalyp, ortasynda mine úsh pen tórtke jetse, qalǵan jartyda tórtke, beske kóteriletininen de ol úlken úmitker. Munysy tek jaqsy nıet qana emes, tereń arnaǵa túsip qalyptasyp alǵan, mekteptegi oqý-tárbıe jumysynyń osyndaı jemis berýge tıis ekendigine senedi. Mektep shejiresi — mynaý jýrnaldar bul senimdi ústeı túskendeı bolady. Ol enbegi janyp, ekken jemis baýynan alǵash ret jemis kóre bastaǵan baqshashydaı ózinen-ózi degbirsizdenip, talaby mol sezimmen jany taǵat tappaı, júregi alyp ushady... Osy ushqyr sezimniń qanatyna jarmasyp, bir jaǵynan Ásıma jaıyndaǵy júdeý oı da qalmaıdy. Shalqyǵan kóńildiń árqashan da ol aldyn kesip, osyndaıda qabaqty amalsyz túıgizedi. Turpaıy hatyna oraı etip, barlyq syryn aıtyp, qatty jazǵyrǵandaı kinám qaısy, bilgim keledi dep jazǵan haty búginge deıin habar-osharsyz ketip barady. Tákappar qyz jaýap berýge de pańdana ma, álde haty kelip jetpeı jatyr ma ol jumbaq. Sońǵy hattyń sıyǵyna qarap, qyzdan jaqsy habar da kútpeıdi, bar bolǵany ońaı ajyraǵan dostyqtyń sebebin bilýge yntyǵady.

Bul ǵana ma, Jaqypbekti Jaýynbaev jaıy da qatty mazalaıdy. Ony shyǵarý degenge Kúderi kónbeı, qarysýmen keledi. Jalpy oqý-tárbıe jaıynda onymen birte-birte ortaq til taýyp, uǵysa bastaǵandaı bolyp edi, al myna másele edáýir ıkemge kelip qalǵan sol aralaryn taǵy da alystatyp jiberetin túri bar. Bul qazirdiń ózinde kórinip qaldy. Dırektordyń áneýgi Mamyráli kelip ketkennen keıingi bet alysy osyny baıqatady. Jaýynbaevqa shań jýytpaı aýdanmen de qaıta-qaıta sóılesip, sodan beri ony baryn salyp qorǵap júr.

Jaqypbek bir sát: janjaly qursyn, dırektordyń-aq qalaýy bolsyn dep te kórdi. Biraq, artynan osy oıy úshin ózin ózi qatty jazǵyrdy. «Dırektordyń barlyq erkeligin kóterýge bolady. Al, biraq, jańa ósip, jaıqalyp kele jatqan jemis baýyna qurt túsirip otyra berý degenge eshqashan bara almaspyn!» dep kijindi.

Sonymen keshe ol Jaýynbaev jóninde Kúderige óziniń eń aqtyq sózin aıtty.

— Jaýynbaev týraly kıkiljińimiz jetti. Budan ári asqyndyra bermeıik. Bul másele birjola bitsin, oǵan endi qaıtyp oralmaıtyn bolaıyq.

— Joq, jigitim, Jaýynbaevty bosata almaımyn! — dedi Kúderi. Dert taǵy da emdelmedi.

5

...Tysta jel kúsheıip, boran doldana..soǵady. İshte kóńili shybynsyz jazdaı jadyrap Baný bir tátti oıdyń shyrynyn jutady. Mylqaý boran turlaý tappaı, oı men qyrdy túısiksiz kezedi. Al, qyz oıy qansha uzap alysty sharlasa da, qazyǵyna oralyp lázzat taýyp aıaldap, ystyq sezimge bóledi, raqat keshedi. Oı qazyǵy — Jaqypbek. Bul qazyqqa qaıtyp soǵýdan qyz jalyqpaıdy. Túrli shúbáli sezimderdi keshken alasapyran kún de dál qazir artta qalǵan tárizdi. Qyz buǵan deıin birde jigitke júregimen berilip, janyp-kúıse, birde salt qyndap, ádeıi umytpaq bolyp ta, sýynyp ta kórgen. Munyń bári úlken ózgeris izdegen sezimniń shyn tolǵaýy emes, jigittiń tomaǵa-tuıyqtyǵyna kúıingendikten týǵan nazdy jaılar edi. Sondyqtan da, qyz janynyń bul tolqymaly qubylystary tereńge boılamaı, tek sezimniń oıyny sıaqty bolyp qala bergen de, jas adamda jıi kezdesetin eligýden, unatýdan shyǵyp, naǵyz mahabbat týǵan.

Júrektiń osyndaı aýyr júgin kótergen qyz Jaqypbekten sońǵy ýaqyttarda jaqsylyqqa bastaǵan shuǵyl ózgeristi baıqaǵandaı boldy. Ol burynǵydaı boıǵa jýytpas, sýyq sypaıylyqty qoıyp, sheshilip sóılesýge, ózi jaıynda syr aıtýǵa shyǵyp, keıde júrekti kelisti ázilmen shymshyp, keıde tuńǵıyq syr búkken oıly kózimen áldenendeı jumbaq sezimdi baıqatyp, kúder úzgen qyzǵa úmit ákeldi. Osy úmit burynǵy shúbáli oılardy da birtindep umyttyryp, senimge qol artqyzdy. Keshe keshte osynyń aıǵaǵy sıaqty bir umytylmas oqıǵa da bolyp ótti.

Jaqypbek óziniń bólmesinde qyzben ońasha otyryp áldenendeı sózdiń retinen súısinip: «óziń jaqsy qyzsyń» dep balasha arqaǵa qaqqanda, kóziniń ushqynynan bir syrly sezim bildirgendeı kúlimsiregen pishinmen Banýǵa qadala qarap qalǵan. Bul súıispenshilik sezimi oınaǵan qaras pa, álde, ásheıin súısingen qaras pa, ol belgisiz edi. Sonda da, Jaqypbek jóninde jaqsylyqqa bastaǵan joramaldan basqany oıyna úıir etýge baspaıtyn súıgen qyzǵa bul qaras mahabbattyń habarshysy bolyp uǵylǵan. Sol mezette-aq ón boıyn áldenendeı sýyq bir nárseler aralap bara jatqandaı, shymyrlatyp, buryn tatyp kórmegen bal sezim paıda bola qalǵan da, juqa ernine lázzat kúlkisi de oınap shyqqan.

Tátti sharapty dámin almaı jutyp jiberip, artynan tamsanǵandaı sol erin dál qazir de sál ashylyp, Baný kúlimsireıdi. Eger dál qazir jumysy bolmasa, ol osylaı uzaq ýaqyt otyra berýge de bar edi. Biraq saǵattyń kúndizgi on ekini soǵýy bul shyryn mınýttardy bólip, orys tilinen bolatyn ashyq sabaqty eske saldy.

Ashyq sabaq sońǵy jyldary mektepterimizde keń qoldanyla bastasa da, bul mańdaǵy aýyldarda turmysqa onsha kóp sińe qoımaǵan edi. Kóbine bul daıyndyqsyz etkiziletin. Sondyqtan pedagogıkalyq baı tájirıbeler ortaǵa túspeı, ashyq sabaq kóńilsiz ótip, muǵalimderdi onsha qyzyqtyrmaıtyn, tek oqý-tárbıe jumysyn jaqsartýda joǵary jaq usynǵan kóp sharalardyń biri retinde mindetten qutylý sıaqty bolyp qosarlanyp júretin.

Jaqypbek ashyq sabaqqa aıyryqsha mańyz berip, shyndap qolǵa aldy; pedagogtik sheberlikti arttyrýdyń eń bir tıimdi sharalarynyń biri de osy ashyq sabaq dep uqty; onyń ásheıin ótkize salýdy maqsat etpeı naǵyz óner ornyna aınalýyn kózdedi. Sonyń arqasynda ashyq sabaqtar tar kólemde qalmaı, mektep aralyq arenaǵa kóterilip, pedagogtik óner salmaqtaýdyń shyn maıdanyna aınalyp kele jatty.

Banýdy tátti oıdan bólip alǵan da sol kezektegi ashyq sabaqtyń biri bolatyn.

...Mekteptiń keń bólmesinde altynshy klastyń oqýshylarymen qatar muǵalimder de Elızaveta Sergeevanyń sabaǵyn tyńdap otyr. Tájirıbeli muǵalıma ońaı jol tańdap jurt aldynda sabaǵyn qalaı da kem-kemistikti ańǵartpaı ótkizip jiberýdi kózdemeı, klastyń kúlli kórinis-keıpi túgeldeı kózge túsýin oılastyryp, óziniń ádettegi sabaǵynsha oqýshylardyń ótken materıaldardy ıgerýin barlady jáne kemshilikterdi jiti ańǵaryp, áldeqandaı kóńilsiz oqıǵalar týýynan da qorǵanbady.

Oqýshylar muǵalimdi qansha qadirlep, tártipti bolýdy tilep, sabaqty yqylaspen tyńdasa da, óne boıy bir qalyptan tanbaıtyn ábden qalyptasyp alǵan ózgermes daıyn yrǵaq bolýǵa tıis emes ekenin Elızaveta Sergeevna jaqsy bilýshi edi. Ár kúnde, ár sabaqta klass óz tynysyn basqa-basqa sezdirip, birde ol, birde bul tyn qubylysyn alǵa tarta qoıady. Máselen, búgin bir oqýshydan tosyn minez bilinse, erteń ózge bir eleýsiz baladan kútpegen qasıetter ańǵarylady. Osylaı kúnde jańa syr ańǵartqan klass ómiri muǵalimdi jaýapkershiligi kúshti mindetten bir bosatpaı, ilgeri súıreıdi de otyrady. Eger muǵalim bul talapqa ermeı sál kidirse, klass tizgininen aıyrylyp, aqyrynda ózi aıaq asty bop qalar edi. Óz kásibin Elızaveta Sergeevna mine, osylaı uǵatyn.

Óte bir typ-tynysh, ónegeli ótýge-aq tıisti búgingi osy ashyq sabaqta da balalyq ómirge tán oıly-qyrlylyq sezilmeı qala almady. Bul alǵashqy bette-aq ańǵaryla ketti. Oılamaǵan jerde, Elızaveta Sergeevnanyń óte jaqsy kóretin, «qamshy saldyrmaıtyn» oqýshylarynyń biri Áıten súrindi. Ol úıge bergen tapsyrmany oryndamaı kelgen edi. Onymen turmaı, klasta otyryp, kórshiles baladan kóshirip alǵany qosa dabyra boldy. Muny suraq ústinde Elızaveta Sergeevna ózi bilip qoıdy.

Muǵalıma adal, zerek, uqypty shákirtiniń myna isine qatty renjidi.

— Áıten, bul joq ádetti qaıdan taptyń sen?

— Men keshe qolym tımeı...

— Ne istep ediń?

— Óleń jazamyn dep, uzaq otyryp qalyppyn. Sodan keıin apam tún bop ketti, jat dep... — Áıten sózin aıaqtamaı tómen qarap qaldy.

— Bireýden kóshirip kóz boıaýdyń keregi ne edi? Shynyńdy aıtsań bolmaıtyn ba edi? Mundaı jaman ádetti senen kórmespin deýshi edim. Qatelestirgeniń be.

Muǵalımanyń túıilgen qabaǵy Áıtendi de, búkil klasty da tolǵandyryp, ustazdyń renjýi sumdyq bir kóńilsizdik týdyryp bárin de tóbeden temen basyp, qart muǵalımaǵa jaltaq-jaltaq qarata berdi.

Klastyń osy kúıge túskenin kórgen Elızaveta Sergeevna budan ári qazymyrlamaı, qabaq shyta turyp sabaǵyna oraldy.

Ótken sabaqty pysyqtap shyqqan soń ol orys tilindegi keıbir sınonımderdi jazyp kelińder degen óziniń keshe bergen tapsyrmasyn teksere bastady.

— Baımuratov, erlik degen sózdiń qandaı sınonımin taptyń?

Sapar ornynan tura salyp, shubyrta jóneldi.

— Otvajnyı, hrabryı, geroı, bogatyr, smelyı... — Mundaı sózdi ol onǵa jetkizdi.

— Japalov, Baımuratovtyń iriktegen sınonımderi durys pa?

Áıten lyp etip, atyp turdy:

— Durys.

— Seniń qosaryń bar ma?

— Bar, Elızaveta Sergeevna, — dedi daýsy dir-dir etip, ýdalyı, mýjestvennyı, reshıtelnyı, doblestnyı...

Oqýshylar birinen soń biri ózderi biletin sınonımderdi tizip, biriniń bilmegenin ekinshisi atap, beri de qyzý aralasyp ketti. Osy qyzý aralasý jańa sabaq bastalǵanda tipti zoraıyp, qońyraý soǵylǵansha bir sýynbaı, oqýshy bitkenniń eki kózi muǵalımanyń aýzynda bolyp, uıyp qalǵan edi...

Bul sabaqtyń barysy, sondaǵy oqýshylardyń bergen jaýaby orys tili ana tildeı súıikti ári sonyń syńarlasy bop alǵanyn, tipti Sapar sıaqty shalaǵaı oqýshylardyń ózi de bul tildi úırenip qalǵandyqtaryn ańǵartty.

Uly halyqtyń uly tili qazaq aýyldarynda ana tilmen birdeı turmysqa aralasyp, keleshek jolynda tarıhı qyzmet atqaryp jatqandyǵyn seziný qandaı qýanyshty edi! Bul tildi bilgen saıyn oıyń da, uǵymyń da bir saty kóterilip, óristiń keńı beretini qandaı: jaqsy! Seniń babań,- seniń ákeń sóılegen til kóp ataýlarǵa, uǵymdarǵa kelgende múdirip qulashyńdy keń jazdyrmaıtynyn orys tilin úırene bastaǵanda bilmeısiń be? Bul til seni adam balasy jasap ketken baı muralardyń keń saraıyna engizbeı me!.. Sen sol záýlim saraıdan óziń tilegen qazynany osy tildiń kómegimen erkin júrip tańdap alasyń ǵoı...

Elızaveta Sergeevnanyń sabaǵynan alǵan jaqsy áserden osyndaı oılar týyndap, ári qyzyǵa, ári súısine tyńdap qalǵan Jaqypbekti dál ókpe tusynan shyqqan bir sybyr selt etkizdi. Bul Baný edi.

— Óte tamasha ótti!..

Jalǵyz Baný ǵana emes, Jaqypbek te Elızaveta Sergeevanyń pedagogıkalyq ónerine eltip, óziniń boıynda joq kóp nárselerdi qyzyǵa ańǵaryp otyr edi. Bul onyń bir jolǵy emes, ár jolǵy alatyn áseri bolatyn. Elızaveta Sergeevnanyń sabaǵyna kirgen saıyn talaı ustazdyq dastan uǵyp, ol ylǵı jańa oıdan jańa oıǵa kóterilýmen keledi. Qazir ol Elızaveta Sergeevnanyń boıyndaǵy pedagogtik ónerdi túıindep, oǵan beıne bir minezdeme berip otyrǵan tárizdi.

Jaqypbektiń bilýinshe Elızaveta Sergeevnany ıakı qatal, ıakı jumsaq muǵalim dep kesip aıtý qıyn. Birde onyń boıynan qataldyq ańǵarylsa, ekinshi bir jaǵdaıda jumsaqtyq baıqalyp, ylǵı alma-kezektesip jatady. Oqýshy sabaqqa daıyndalmaı kelse, ıakı klasta tártip buzsa, Elızaveta Sergeevna qatal. Ol qatty renjip, bul kóńilsiz oqıǵanyń áýeli sebebin. biledi. Sodan keıin oǵan óziniń, búkil klastyń narazylyǵyn jetkizedi, ári endi qaıtyp qaıtalamastaı etip álgi oqýshyny joldastary aldynda ońdyrmaı uıaltyp, bul ónegesizdigin qalaıda esinde qaldyratyndaı etedi. Biraq munyń bári turpany beınelenbeı, óte bir ádildikpen sypaıy túrde aıtylyp, talap sypaıy túrde qoıylatynyn jańaǵy Áıtenmen aradaǵy oqıǵanyń ózi-aq aıtyp turǵandaı. Shákirtti tildeý, orynsyz zábirleý, birine olaı, birine bylaı qaraý sıaqty ádet onda atymen joq. Ár oqýshynyń jamanshylyǵymen birge jaqsylyǵyn da únemi kórip, baǵalap, qadirlep jáne onyń óz kúshine senimin arttyrap, ámánda shyndap otyrǵany...

Jaqypbek kúlimsireıdi. Onyń oıyna óziniń alǵashqy qadamy túsedi. Ol oqýshyǵa qanshama qatty talaptar qoıýǵa bolsa da, ony jábirleýge, abyroıyn túsirýge bolmaıtynyn, munyń ózi oqýshynyń ári saǵyn syndyratynyn, ári muǵalimge renish týdyratynyn, tártipti kúsheıtemin dep óziniń alǵashqy kezde azdap turpaıy ketip qalyp júrgendigin de osyndaı ashyq sabaqtar ústinde ańǵarǵanyn, lyp etpe sezimnen tutanatyn qataldyqty da artqa salǵanyn esine alyp, sol azdy-kópti ótken jolyn oımen erinsiz sholyp, osynda kelgeli ókinish bir ýnıversıtet ótken sıaqtanady.

...Úıge qaıtyp bara jatyp ta Baný men Jaqypbektiń áńgimesi Elızaveta Sergeevna týraly boldy.

— Tárbıeshi mine osyndaı adamdardan bolý kerek qoı; — dedi Jaqypbek.

— Keıde jas bala sıaqty ańǵalaqsyz! — dedi Baný kúlip.

— Solaı ma?

— Solaı...

— Siz qalaı deseńiz de, men mektepten Jaýynbaevtardy emes, kileń Elızaveta Sergeevnalardy kórgim keledi de turady. Onsyz tárbıe biz kútken jemisti beredi dep oılamaımyn...

6

Kúnde erte jatatyn Batyrbaı úıinen búgin jaryq sónbegen. Kúderi kempirimen osy úıde qonaq bolyp otyr. Ádette, birin-biri bulaı arnap shaqyryspaı, aralas-quralas bop jalǵasyp jatatyn bul eki semá kúndegiden búgin ózgesherek bas qosqan.

Sońǵy kúnderde, ásirese, Kereı aldyndaǵy áńgime men Mamyráli mektepte bolyp qaıtqannan beri Kúderiniń basyna talaı oı kelip, talaı oı ketip te úlgirip edi. Ol kózin juma bermeı, ózine de, ózgege de batyl úńilýge bet qoıǵan. Mektepte, aýylda bolyp jatqan oqıǵalardyń bárine de oı júgirtip, zer salǵanda ony, ásirese, Jaqypbektiń basy ózine kóp úńiltken. Sondaǵy baıqaǵany mynaý bolǵan: Jaqypbek jaıyndaǵy shúbá da, mekteptiń bolashaǵy jaıyndaǵy shúbá da dereksiz qalyp, is munyń oılaǵanynan basqasha ópic tapqany anyq bop barady. Mektep kolhoz óndirisimen aralasqanǵa sheńberi tarylý bylaı tursyn, qaıta salmaǵy artyp, ózekti bilim ortalyǵyna aınala tústi. Al oqýshy balalardyń oı órisi uǵymyna aýyl tirshiligi úlken áser etip, ómirge beıim, istiń adamyn -baýlýǵa úlken sebi tıgeni de talassyz edi. Qazir oqýshylarda kolhoz óndirisine degen yqylas ta, bilýge degen qushtarlyq ta kóp. Bilgeni de molaıa bastaǵan. Joǵarǵy klass oqýshylary zootehnıka, agrotehnıka jaıynda kolhozshylarǵa keńes aıtýǵa jarap qalǵan. Aǵash otyrǵyzýǵa, jemis egýge kelgende kolhozshylar mektepke ıek artady. Elektr shamy janbaı qalsa da, úlkender oqýshylarǵa júgiredi.

Oqýshylar ǵana emes, Kúderiniń óz basynda da eleýli ózgerister bolyp jatqany seziledi. Aýyl sharýashylyǵymen tanytýy basynda ózi oılaǵandaı bas qatyrý, áýre-sarsańdyq emes, sý men aýadaı qajet, rýhanı azyq bolyp aldy. Bul jaıyndaǵy mektep ol oılaǵannan asyp túsip, kún saıyn qıaǵa siltep barady. Sechenov ta, Mıchýrın de, Lysenko da buǵan jumbaq bolýdan qalyp, aýyl tirshiligi ǵana emes, ómir súrýdiń ózekti máselelerin túgel qozǵap kókiregine jaryq nur quıǵandaı tynysyn keńitip keledi. «Kóp nárseni kúnde kórip júrip te bile, ańǵara bermeıdi ekenbiz ǵoı!» dep oılaıtyn da ádet týdy. Oıǵa osy ornaǵannan beri Jaqypbek týraly da oǵan basqa kózqaras paıda bola bastady.

Áıtse de Batyrbaı máselesinde Jaqypbekpen ymyraǵa kele almaı-aq qoıdy. «Batyrbaı sabaqty nasharlaý beretini ras. Al, mundaı ortasha muǵalimder az ba eken? Olardyń bárin mektepten qýa bersek kim qalmaq? Onyń ústine tájirıbeli, uzaq etken eńbekti qadirleý kerek qoı, jas kadr keldi dep kárini syryp tastaı berýge bola ma? Búgin Batyrbaıdyń basyna túsken kún, erteń Kúderiniń basyna kelmesine kim kepil? Myna mazasyz jastyń bet alysy sony baıqatpaı ma?»..

Onyń esine Elızaveta Sergeevna túsip, tereńdep bara jatqan oıyna tolas beredi. «Kárilerge shabýyl desek, ol nege Jaqypbekti jaqtaıdy? Batyrbaıdy bosatqan jón degendi Elızaveta Sergeevna aıtyp ta salmady ma? Nege bulaı? Ol bul syrdy kórmeı, túsinbeı júr deýge bola ma? Oǵan aýyz barmaıdy. Ejelden syry belgili bul dosy ózinen kesh jerdi ozyq kóretini buǵan aıan... Olaı bolsa, Jaqypbek kárilerge qarsy emes, tek Batyrbaıǵa... Ol oıyn aıaqtamaı kidirip, basyn ustap uzaq otyrady. «Osynym Batyrbaıdy qorǵaý emes pe?» dep bir qalady da, artynan bul oıyn tez umytýǵa asyǵyp, kináni taǵy da Jaqypbekke aýdarady. Shyndyǵyna kelgende, ashyna-jaılyqty, jerlestikti, jaǵynǵandy jek kórmeıtin basy, sabaq bere almasa da, ózine jaıly Jaýynbaevtan . aıyrylǵysy kelmeıtinin moıyndaý bylaı tursyn, esine alýdan da qorqady.

Laj ne, qanshama úrikse de, Batyrbaı týraly bir túıinge kelmeı bolatyn túri joq. Mekteptegi eń qadirleıtin adamy — Elızaveta Sergeevnamen de osy úshin sózge kelip, renjisti. Bul betinen taımasa aqyrynda dos bitkennen aıyrylyp tek Batyrbaımen qalmaq qoı. Áńgimeniń sıqy soǵan bara jatyr-aý...

Kúderi oılap-oılap dal boldy.

...Búgin kúndiz ol Batyrbaıdy kabınetine shaqyryp alyp, sen basqa qyzmetke aýyssań qaıtedi degen usynys jasady. Batyrbaı onyń bul pikirinen shoshyp, yrshyp tústi.

— Munyńyz qalaı? Ádilbekovtiń yńǵaıymen ketkenińiz be? — dedi ol.

— Sóz emes sózdi aıtatynyn ne?

— Endi apyraý, ózińizdiki de jón emes qoı.

— Bul meniń basymnan shyǵyp otyrǵan áńgime emes. Túsiný kerek.

— Tym bolmasa, ashyp aıtsańyzshy.

— Muny usynyp otyrǵan aýdandyq oqý bólimi. Jańa Mamyráli Ádilbekov telefon soǵyp osyny aıtty. Basqa qyzmet beremiz deıdi.

— Kerek emes basqa qyzmeti...

Batyrbaı shala búlinip úıine ketti. Olaı oılap, bulaı oılap kórse de, jyly ornyn sýytqysy kelmedi. Qaıtkende de qalýdyń lajyna kirisý kerek boldy. Sondyqtan aýdan aldynda qorǵap alyp qal demek bolyp, ári asyqpaı otyryp sóılesýdi kózdep, Kúderini ol úıine shaqyrdy. Búgingi tótenshe qonaq etý, mine, osydan týyp ketti.

Manadan beri talaı áńgime aıtyldy. Talaı rúmka da bosady. Qazir qysyr sózder sırep, áńgimeniń beti qyzmet babyna aýǵan.

— Siz meni qyzmetten ne dep bosatasyz? Sabaq bere almady deısiz be?

— Oıpyraı, túsinbeıtin adamsha qaıta-qaıta etekteıtiniń ne? Aýdandyq oqý bólimi osylaı uıǵaryp otyr dep, mana aıtpady.m ba? Maǵan salsa, seni, sirá bosatarmyn ba?

— Sonda meniń aýdanǵa barýym kerek pe?

— Barýyn kerek.

— Meni qorǵamaısyz ba?

— Qalaı qorǵaımyn?

— Tájirıbeli muǵalimimizdiń biri. Óz ornynda qaldyr deseńiz, olar sizben sanasady ǵoı.

— Endi bes-alty kúnde ıanvar kenesine jınalamyz ǵoı... Sonda sóılesip kóreıin.

— Onda Ádilbekov soıqan da barady ǵoı... Sol búldirip júrmese...

— Ol, árıne, qarsy bolady.

— Osy bir ońbaǵannan-aq óletin boldyq-aý! Tegi aýdandyq partıa komıtetiniń sekretary Tasbolatov joldastyń ózine shaǵym berip, muń shaqpasam bolmas. Búıtip otyryp aram elermiz.

— Jarqynym, sol aryzyńdy qoıshy, — dedi Saǵıla eriniń yńǵaıyn tanyp, betten qaǵyp.

— Qyzyq ekensiń óziń...

— Túk qyzyǵy joq. Qoı aryzdy dep men saǵan baıaǵyda aıttym ǵoı.

Áıeli áneýgi bir oqıǵany aıtyp qoıa ma dep qypyldap, Batyrbaı bezek qaqty:

— Já, já qoı endi...

— Kelindiki durys, sol aryz degendi qoıa-aq qoıshy... Tasbolatov joldasqa men aýyzsha -aq aıtaıyn, — dedi Kúderi.

— Ózińiz bilesiz, men bireýdiń ústinen aryz jazyp, ómiri ún shyǵarǵan pende me edim? Myna bireý keldi de, ıtimdi shyǵarǵan joq pa?!

Eriniń beti shimirikpesten, momaqansyp otyrǵan aıarlyǵy Saǵılany jırendirip jiberdi. Sonda da, kúıeýiniń ózdigin aıtýdan ózinen-ózi tartynyp, Jaqypbekti arashalaýmen ǵana tyndy.

— Ol saǵan ne qyldy? Sútteı aq, sýdaı taza adamdy balaǵattaýǵa uıalsaıshy!

— Kelin shyraǵym, maqtaıtyn adamdy sen de tapqan ekensiń, — dep Toıtyq qyzyp, Batyrbaıdyń qoltyǵyna sý búrikti.

— Sham jaryǵy túbine, aı jaryǵy álemge degendeı, ózin jurtqa tanytqan adam meniń maqtaýyma dilger de bola qoımas. Men tek jónin aıtamyn. Sizder bolmasańyz, ony jaqsy kórmeıtin osy aýylda eshbir pende joq.

— Aqyldy ma deýshi edim, e, sen de saıaz ekensiń ǵoı, shyraǵym.

Saǵıla endi birdeńe dese, Toıtyqtyń dúrse qoıa bergeli otyrǵanyn sezip, qańqý shýdan qashyp, «osy áńgimeni tyı» degen ısharatpen kúıeýine alara bir qarap ótti.

Áıeliniń unatpaǵanyn Batyrbaı anyq ańǵaryp, jym boldy.

Óshe qalǵan áńgimeni Kúderi de órshitkisi kelmedi. Biraq, Toıtyq sónip bara jatqan otqa qaıtadan maı quıyp, órshitip jiberdi.

— Qaınym, sen myna bizdiń shaldy qoı. Bul ólerin bilmeıtin keshe. Dereý aýdanǵa attan. Ózińniń de, munyń da abyroıyn qorǵa, áıtpese, óshkeli tursyńdar, óshkeli tursyńdar!...

— Qup, bolady, jeńgeı. Endi meniń de aıanar túgim qalǵan joq, — dep Batyrbaı qutyrynyp ketti. — Baramyn...

— Qaıda barasyń, nemeneńe barasyń? — dedi Saǵıla yzalanyp.

— Aýdanǵa baryp, aryz etem, qurtam Ádilbekov degen páleni.

— Seniń sabaq, bere almaı, masqara bolyp otyrǵanyńa kim kinály?

— Kim bere almaıdy sabaqty? Men be? Kim aıtty ony saǵan? Aıtyńyzshy, Kúdeke! Men sabaqty buryn jaman berip pe edim? Túsindirshi mynaǵan!

— Qoı, ári aqtalmaı... Kúıe jaqpa bireýge.

— Ym, unaǵam eken saǵan jas jigit...

— Oı, uıatsyz! Arsyz! Jurttyń bárin ózińdeı las kóresiń ǵoı...

— Kelin, sabyr, — dep Kúderi araǵa tústi.

— Munyń ońbaǵandyǵyn siz bilseńiz tebe shashyńyz tik turar edi. Kóshirip keldim-aý men jazǵam sonyń bárin...

— Qoıasyn ba, joq pa! — dep erkeksidi Batyrbaı.

Kúderi erli-zaıypty adamdardyń kıkiljińine ne derge bilmeı, ynǵaısyz jaıda qaldy; basalqalyq ta aıtpady. Kókiregin kóńilsizdik jaılap, áldeneler ornyna kelmegende qaptaıtyn áýre-sarsań munar oı boıyn ezip, ol kópke deıin úndemeı tunjyrap otyrdy da:

— Kempir, úıge qaıtaıyq, — dep ornynan turyp kıine bastady.

— Qaınaǵa, kidirińiz, mynaý týraly sizge aıtar áńgimem bar, — dedi Saǵıla.

Kúderi sulyq turyp qaldy.

7

Bir soqsa uzaqqa sozylatyn ádetine basyp, boran birneshe kún boıy basylmaı kelip búgin ǵana tolas tapqandaı boldy. Biraq, osy tolas tapty degenniń ózinde úskirik jel kúsheımese kemimeı, qyzyl-shunaq aıazǵa aınaldy da, Kúnnen múlde jylý qashty. Ol bultsyz, munar aspanda aı sıaqty melshıe qalyqtaǵany bolmasa, qaqtaǵan bes tıyndyq qara baqyrǵa uqsap, sánnen de, sáýleden de aırylyp qalypty.

Birneshe kún boıy tynbaı jorytqan borasyn úı-úıdiń arasyna, kóshe boıyna uılyǵa tutasyp, qardan aqqala soǵyp ketken. Bul aqqala, ásirese, oıpańdaý jerde turǵan Kúderi úıiniń aldyna erekshe otaý tikkeni baıqalady. Sol aqqalany qaq jaryp esik aldynan kóshege ashylǵan joldyń jıegine qos at jegilgen temir tabandy, ádemi jeńil shana syrǵyp kelip toqtaı qaldy.

Bul shanaly ıanvar keńesine baryp qaıtqan Kúderi edi.

— Ásımajannan hat keldi, — dedi Toıtyq aıaǵynyń syqyrymen qorany basyna kóterip, ústi-basyn aq qyraý basqan Kúderini qýanyshty habarmen qarsy alyp.

— Bir shaı qoıyp jiber, kempir, — dedi Kúderi Toıtyqty asyqtyryp.

— Sý qaınap tur, shaı ázir bolady. Ne jazdy eken? Demalysynda keletin bolyp pa? Oqyp jibere qoıshy!

— Kelgen hat oqylmaı qaıda qashady. Áýeli men bir jylynyp, jan shaqyraıyn da. Osy tońyp kelgen bolar-aý dep meni de esirkeseńshi; bar bolǵyr.

— Sen úıdesiń ǵoı Alysta júrgen Ásımajan basy aýryp, baltyry syzdap qaldy ma dep mazasyzdanam da...

— Hat keldi me, aman...

Kúderi hatty shaıdy alǵa ala otyryp oqydy.

— Iá, ne deıdi?

— Ne desin, kanıkýlda baramyn depti.

— Oı aınalaıyn, keletin bolǵan eken ǵoı. Taǵy ne jazady? Mińgirlemeı oqysaıshy durystap...

Qora ishinen etik tabanynyń aıaz qysqan shyqyry shýlap qoıa berdi. Barlyq sýyqty ózimen birge alyp kelgendeı, jeldi azynatyp Batyrbaı kirdi. Ol Kúderiniń kelgenin kóre salyp, osynda júgirgen.

Budan úsh-tórt kún buryn Batyrbaı aýdandyq oqý bólimine baryp, ornymda qaldyr dep shaǵym etken. Biraq, onysynan eshteńe shyqpaǵan. Ondaǵylar basqa qyzmetke aýystyrǵysy keletindigin aıtqan jáne birer qyzmet te usynyp kórgen. Batyrbaı ol usynystarǵa kónbegen. Aqyrynda, «basshylaryńmen otyryp taǵy da bir oılasyp kóreıik» degen ekiushty sóz estip, kózine úmit elestep úıine qaıtqan. Sondaǵy sengeni Kúderi edi. Onymen aqyldassa-aq, isim ońǵa basady degen senimmen oralǵan. Sonymen, kesheden beri Kúderini eki kózi tórt bolyp kútýde edi.

— Iá, aqsaqal, aman baryp, saý qaıttyńyz ba, nendeı kıhmattar estidińiz? — dedi ol óz máselesiniń tóbesinen birden týra túse qalmaı, árirekten oraǵytyp.

— Keńes tájirıbe alysý máselesine arnaldy, óte qyzyq bolyp ótti. Jaqsy-jaqsy pikirler aıtyldy...

— Basshylardan kimder qatysty?

— Tasbolatov joldas boldy.

— O, onda jaqsy bolǵan eken. Ol kisi sóılegen de shyǵar.

— Sóıledi.

— Basqa kimder sóıledi?

— Mamyráli sóıledi, muǵalimder sóıledi.

— Bizdiń surjaq ta sóılegen shyǵar?

— Surjaǵyń kim?

— Kim bolsyn, Ádilbekovty aıtam da.

— Sóıledi.

— Ol basqa ne aıtty deısiń, sózin baıaǵy siz ben menen bastaǵan shyǵar.

— Senen bastap, senimen tyndyrdy, — dedi Kúderi mysqyldap.

— Joq, shyn aıtam.

— Ol jaqsy sóıledi, jigitim. Tasbolatov joldas óz sózinde onyń pikirlerine ádeıi toqtalyp, jurttyń nazaryn aýdaryp ótti.

— Sózge kelse, ol aldyma jan salýshy ma edi. Buldyratqan ǵoı beıbaǵyń. Basqany bylaı qoıyp, tipti, sizdi de uıytqan tárizdi.

— Sondaı tuldýar bos sóz nege kerek? — dep Kúderi Batyrbaıdyń munysyn jaqtyrmaı, qabaǵyn shytty.

Kúderige qarsy kele bermeıtin Batyrbaı onyń yńǵaıyn tanyp, sóz talastyrmaı, manadan beri asyǵa kútip otyrǵan óz jaıyna oıysty.

— Men jóninde ne tyndyrdyńyz?

— Seniń máselen ońynan oralmady. Ornyńa basqa adam belgilep qoıypty.

— Eshteńe bitirmedim deńiz...

— Ne bitirem, býynsyz jerge pyshaq urǵanmen bola ma... Qazir muǵalimderge qoıylatyn talap ta múldem kúsheıip ketpedi me.

— Sizdiń de kómeıińiz endi túsinikti boldy. Munyńyzdy bilgende áneýkúni Tasbolatov joldastyń ózine birjola jolyǵa keletin edim ǵoı. Siz ǵoı meniń obalyma qalǵan.

— Jolyqsań, áli de kesh emes, — dedi Kúderi unatpaǵan pishinmen.

Sóıtti de, qolyndaǵy kesesin sýsyn ishken adamsha basyna bir-aq kóterdi.

— Jaqsy, jaqsy, siz de menen boıyńyzdy aýlaq sala bastadyńyz ba, — dedi de, Batyrbaı ornynan turyp ketýge aınaldy.

— Qaınym-aý, ol ne qylǵanyń? Eń bolmasa quıýly turǵan shaıyńdy ishseıshi, — dep Toıtyq emeýirin jasap edi, Batyrbaı ony da tyńdamaı, esikti tars jaýyp shyǵyp ketti.

— Aınalańdaǵynyń bárine búıideı tıip, ózińe sirá búgin, birdeńe bolǵan ǵoı.

— Kim bilgen bul ıtti! Baǵatyny pysh-pysh sóz, oılaıtyny óz paıdasy, naǵyz ońbaǵan adam eken.

— Kimniń dos, kimniń qas ekenin aıyrmaı-aq ótesiń ǵoı, sen sorly... Sonsha óńmeninen ıtererlik baıǵustyń jazyǵy ne edi?..

Kúderi Toıtyq sózine qulaq aspaı, tómen qaraǵan kúıinde qaldy. Onyń oıyna keńeste sóılegen Tasbolatov joldastyń sózi tústi.

«...Ár adamnyń balalyq, jastyq shaǵy bar. Al, ár balalyq, jastyq shaqtyń muǵalimnen alǵan umytylmas sybaǵa, syıy bar. Bul syıdyń aty bilim men tárbıe. Adam ósedi, ózgeredi, qartaıady. Biraq, bilim, tárbıe tozbaıdy, qartaımaıdy, júrektiń tot baspas qazynasy bop ol uzaq saqtalady.

Sol úshin de, pedagog joldastar, sizderge júkteletin mindet te," senim de asqar taýdaı. Kimde-kim erteńgi kúndi oılasa, eń aldymen búgingi balany oılaýy kerek. Óıtkeni, erteńginiń basy búginnen bastalyp, erteńniń adamy da búgin tárbıelenedi. Al, kimde-kim bul talaptyń bıigine kóterile almasa, ol sovet mektebine júktelgen mindetti atqara almaıdy. Atqarý bylaı tursyn, ondaılar qaıta aıaǵymyzǵa oralǵy bolady, Ózderińiz aıtyńyzdarshy, bir kórgennen jazbaıtyn, jańalyqtyń bárin jatyrqap úrkip turatyn, ári batylsyz, ári tatymsyz boıkúıez adamdar aramyzda joq deı alarmyz ba?.. Ondaılar osy keńeste de otyr. Mundaılar óziniń dármensizdigimen turmaıdy, qolynan is keletin, jumysqa jany ashıtyn adamdarǵa juldyzy qarsy bop, sham alyp sońyna túsedi... Mundaılarǵa qarsy árdaıym tartynbaı, taısalmaı batyl kúresińizder! Sizderge árqashan da jaq, árqashan da tirek bar, bizdiń partıa bar...»

Tasbolatov joldastyń bul sózderi: «Osynyń bárin saǵan eskertip turmyn» degendeı ózgeden de kóri Kúderige jaman batqan edi. Ol ózinen-ózi tynyshsyzdanyp, endi atymdy atamasa jarar edi dep ári qymsynyp, jan-jaǵyna burylmastan, aldyndaǵy adamdy tasalap, qaýippen buqqan.

Alaıda, ol dál qazir oılap otyrsa, buǵyp eshqaıda qutylyp kete almaǵan tárizdi. Sekretardyń nazary bul júrgen barlyq jerde: úıde de, mektepte de, dalada da, qalada da buǵan qadalyp, eshqaıda bultartpaı, birge erip júrgendeı bolady. Áriptes joldastarynyń talap, syny da sol adamnyń nazarynyń ushqyny sıaqtanyp onyń kóp minin betine basyp, komýnıstik aryna zil tastap oıyn tebirentedi... Joq, joq, bul nazar eń aldymen onyń óz júreginiń túbine baryp sińip, munyń bar áreketin sol óziniń ishki dúnıesinen baqylap jatqandaı...

Sol tolǵanǵan júrekten: «sen adasyp keldiń... Talaspa buǵan! Búginge deıingi barlyq isin osyny aıtady. Muny moıynda» degen bir kúbir de estilgendeı bolady.

Asaýlyǵy quıylǵan kúshten emes, osaldyqtan týyp, óziniń usaqtap bara jatqanyn Kúderi buryn da seze bastaǵan edi, sol búgin tipti qatty ańǵarylǵandaı bolyp, eńsesi burynǵydan da tómen túsip ketti...

Batyrbaıdyń taýsyla aıtqan ókpesi de, ony renjittiń dep tuldanǵan Toıtyqtyń ashýy da Kúderini bul oıdan ajyrata almady...

Klýbta keshke konsert bolýshy edi. Baısal soǵan qatysýshylarmen aldyn ala sońǵy ret repetısıa ótkizbek bolyp úıden shyqty da, Banýdikine buryldy.

— Mine, biz de keldik, — dedi ol.

— Siz kelseńiz, biz daıynbyz, — dep manadan ony kútip ázir otyrǵan Baný ornynan turdy.

— Jaqypbek aǵaı úıde joq pa?

— Ol kisi mektepte júr. Keıinirek baramyn degen.

Qyzynyń qarakól jaǵaly, jeńil paltosyn kıip jatqanyn kórip Aqyq:

— Kún sýyq, myna paltońdy kı, — dep teristiktiń qysyna arnalyp tigilgen drap paltosyn ala júgirdi.

— Osy turǵan klýbqa deıin ne qylǵan tońǵan. Kımeımin! Aýyr.

— Qystygúni kıim aýyr bola ma, kı!

— Tońbaımyn, apa!

— Tońbaıdy, sheshe, — dedi Baısal da Banýdy qostap.

— Tońsań obalyń ózińe, — dep Aqyq qaldy.

— Sypaıy tońbaıdy, qaltyraıdy degendeı, senen syr biline bastady ma deımin, betiń qyzaryp ketti, — dedi Baısal bylaı shyqqan soń kúlip.

— Bet qyzarý sol tońbaǵannyń belgisi.

— Bilmeımin-aý.

— Men birdeńe aıtsam, nanbaıtynyń jaman. Olaı bolsa, má, qolymdy ustap kór.

Baısal qyzdyń qolyn ustap kórip edi, shynynda da, qyz-qyz qaınap tur eken.

— Nandyń ba?

— Nandym, baýyrym, nandym. Bul joly aǵyńnan jarylypsyń.

— Neshe ret saǵan ótirik aıtyp em?

— Ótirik aıtpasań da, syryńdy sezdirmeıtiniń anyq qoı.

— Mende ne syr bolady?

— Meniń kózime týra qarashy.

Baný qara kózin móldiretip, Baısaldyń júzine qadala qaraı qoıdy.

— Mahabbat tur kózinde.

— Báse, osyny manadan beri ne qyp aıtpady dep edim-aý... Keıisem mahabbat, kúlsem mahabbat, ne qylǵan tolyp ketken mahabbat, — dedi Baný Baısaldyń anadaǵy bir qaljyńyn esine alyp.

— Shynyńdy aıtshy, dál osy jolǵy joramalym da teris pe?

— Bul joly sáýegeılik ettiń.

— Á, solaı ma, onda men ótken joly da qatelespegen boldym... Ol kim eken, á?

— Áı, óziń balasyń, soǵan shynymen nanyp qaldyń ba? — dep Baný sıqyrly kúlkige basty.

— Qoı, qoı, jasyrma!

— Mine, qyzyq oınap aıtamyn dep pálege qaldym ǵoı.

— Oıyn emes ekenin sezip tur ǵoı bizdiń júrek.

— Al, jaqsy, eger men bireýdi súısem, kimdi súıer edi dep oılaısyń?

— Árıne, Jaqypbekti súıer ediń.

— Á, nege?

— Men, máselen, qyz bolsam, sony súıer edim.

— Al, men súımes edim, — dedi qyz kóziniń qarashyǵyn bir jaǵyna jalt etkizip.

— Sebep?

— Sol, súımes edim!

— Bitti, endigisi túsinikti.

— Nemenesi túsinikti?

— Kimdi súıetiniń túsinikti.

— Al, kim?

— Jaqypbek.

— Qaıdan bildiń?

— Senderdiń súımeıminderiń — súıemin degenderiń. Ol myna bizge baıaǵydan málim.

— Bilip tursań, manadan beri nemenesin suradyń?

— Al, óziń nege aıta qoımaısyń. Syrlasý úshin meniń qyz bolýym qalaı da shart pa.

— Túsinbeısiń, Baısal, túsinbeısiń. Qyz joly, árıne, basqaraq.

— Qyz ben qyz dostasa alǵanda, jigit pen qyz dostasa almaıtyn ne quıtyrqysy bar. Senderge juǵysyp ketsek, súıispenshilikti qulaǵynan súıreı júrýimiz kerek pe. Onyń tym eski uǵym ǵoı, joldas-aý.

Ázilden sózin eshkimge jibermeıtin Baný bul joly, nege ekeni belgisiz, úndemeı, Baısaldan ozyńqyraı júrip kelip, klýbqa kirip ketti.

Oıynǵa qatysatyn balalar túgel jınalyp alyp, klýbtyń ishinde asyr salyp júr edi, Baný men Baısaldy kórip, olar sý sepkendeı jym bola qaldy.

Azdan soń Jaqypbek te keldi.

Birneshe jerden jaǵylǵan elektr shamy klýb ishin jarqyratyp kúndizgiden de kóńildi etip jibergen. Qabyrǵadaǵy túrli tústi kartına, sýretter de sham sáýlesine bezenip, ádemi bop kórinedi. Tizilte qatar qoıylǵan birkelki oryndyqtar da jarasyp tur. Qalyń qyzyl maqpaldan jasalǵan sahna shymyldyǵy sham sáýlesin ózine tartyp alyp, ony óz túsimen boıap, keń zaldy alqyzyl nurmen tolqytady. Osy ásem kórinisterdi quptaǵandaı, sahnanyń eki jaq mańdaıshasyna ilingen Lenınniń úlken sýretteri bıikten zalǵa, zal emes-aý, búkil aýylǵa kóz tastap, súısine qarap turǵandaı kúlimsireıdi, jyly shyraımen, aıtyp jetkizgisiz ǵajaıyp bir qamqor pishinmen kúlimsireıdi.

Jaqypbektiń kóz aldyna osynaý sándi klýbtyń ıesi — aýyl adamdary, olardyń munda kún saıyn ótip jatatyn qyzyqty ýaqyty elestedi. Bireýler oqyp, bireýler boı kóterip, endi bireýler óz ónerin ortaǵa salyp, ómir kúıin tolǵap jatqan kezderi onyń oıyn jetelep alyp barady. Alyp Otan júreginiń soǵysy, qudiretti partıanyń pármendi kúshi, odan taraǵan mahabbat osy klýbqa kelip quıylyp, odan ár adamǵa, ár úıge, ár fermaǵa, ár brıgadaǵa tarap jatqan sekildi.

— Al, balalar, sahnaǵa shyǵyńdar! — dedi Baısal Jaqypbek kelgen soń.

Jas ónerpazdar sahnaǵa qaraı dúrlikti.

— Repetısıany Áıten men Bektaıdan bastaıyq... Ekeýiń ilgeri ozyńdar!

— Amansyńdar ma, balalar? — dedi osy kezde esik jaqtan bireý.

Bul kelgen Jaqıa aqsaqal edi.

— Qosh keldińiz! — dep Jaqypbek sahnadan túsip onyń qasyna bardy.

— Radıomen kúni boıy aıqaılap, qulaǵymyzdy sarsytqan oıyndaryńdy kóreıin dep, kempirimdi ornyma kúzetke jiberip kelsem, jym-jyrtsyńdar ǵoı.

— Oıyn segizde bastalady degen edik. Estimep pe edińiz, qarıa?

— Estýin estigen edim. Shaban úırek buryn ushar dep erte shyǵyp qalyppyn.

— Bir saǵat degen nemene, áne-mine degenshe segiz de bop qalady. Oǵan deıin radıo tyńdap otyra turyńyz.

— Erte kelgenime ókinip turǵan men joq...

Jaqypbek: «Men repetısıa ótkizbekshi edim, ruqsat bolsa», — deı berip edi, Jaqıa, qarttarda bola beretin ózimsingen óktemdikke basty.

Shynyńdy aıtshy, dál osy jolǵy joramalym da teris pe?

— Bul joly sáýegeılik ettiń.

— Á, solaı ma, onda men ótken joly da qatelespegen boldym... Ol kim eken, á?

— Áı, óziń balasyń, soǵan shynymen nanyp qaldyń ba? — dep Baný sıqyrly kúlkige basty.

— Qoı, qoı, jasyrma!

— Mine, qyzyq, oınap aıtamyn dep pálege qaldym ǵoı.

— Oıyn emes ekenin sezip tur ǵoı bizdiń júrek.

— Al, jaqsy, eger men bireýdi súısem, kimdi súıer edi dep oılaısyń?

— Árıne, Jaqypbekti súıer ediń.

— Á, nege?

— Men, máselen, qyz bolsam, sony súıer edim.

— Al, men súımes edim, — dedi qyz kóziniń qarashyǵyn bir jaǵyna jalt etkizip.

— Sebep?

— Sol, súımes edim!

— Bitti, endigisi túsinikti.

— Nemenesi túsinikti?

— Kimdi súıetiniń túsinikti.

— Al, kim?

— Jaqypbek.

— Qaıdan bildiń?

— Senderdiń súımeıminderiń — súıemin degenderin. Ol myna bizge baıaǵydan málim.

— Bilip tursań, manadan beri nemenesin suradyń?

— Al, óziń nege aıta qoımaısyń. Syrlasý úshin meniń qyz bolýym qalaı da shart pa.

— Túsinbeısiń, Baısal, túsinbeısiń. Qyz joly, árıne, basqaraq.

— Qyz ben qyz dostasa alǵanda, jigit pen qyz dostasa almaıtyn ne quıtyrqysy bar. Senderge juǵysyp ketsek, súıispenshilikti qulaǵynan súıreı júrýimiz kerek pe. Onyń tym eski uǵym ǵoı, joldas-aý.

Ázilden sózin eshkimge jibermeıtin Baný bul joly, nege ekeni belgisiz, úndemeı, Baısaldan ozyńqyraı júrip kelip, klýbqa kirip ketti.

Oıynǵa qatysatyn balalar túgel jınalyp alyp, klýbtyń ishinde asyr salyp júr edi, Baný men Baısaldy kórip, olar sý sepkendeı jym bola qaldy.

Azdan soń Jaqypbek te keldi.

Birneshe jerden jaǵylǵan elektr shamy klýb ishin jarqyratyp kúndizgiden de kóńildi etip jibergen. Qabyrǵadaǵy túrli tústi kartına, sýretter de sham sáýlesine bezenip, ádemi bop kórinedi. Tizilte qatar qoıylǵan birkelki oryndyqtar da jarasyp tur. Qalyń qyzyl maqpaldan jasalǵan sahna shymyldyǵy sham sáýlesin ózine tartyp alyp, ony óz túsimen boıap, keń zaldy alqyzyl nurmen tolqytady. Osy ásem kórinisterdi quptaǵandaı, sahnanyń eki jaq mańdaıshasyna ilingen Lenınniń úlken sýretteri bıikten zalǵa, zal emes-aý, búkil aýylǵa kóz tastap, súısine qarap turǵandaı kúlimsireıdi, jyly shyraımen, aıtyp jetkizgisiz ǵajaıyp bir qamqor pishinmen kúlimsireıdi.

Jaqypbektiń kóz aldyna osynaý sándi klýbtyń ıesi — aýyl adamdary, olardyń munda kún saıyn ótip jatatyn qyzyqty ýaqyty elestedi. Bireýler oqyp, bireýler boı kóterip, endi bireýler óz ónerin ortaǵa salyp, ómir kúıin tolǵap jatqan kezderi onyń oıyn jetelep alyp barady. Alyp Otan júreginiń soǵysy, qudiretti partıanyń pármendi kúshi, odan taraǵan mahabbat osy klýbqa kelip quıylyp, odan ár adamǵa, ár úıge, ár fermaǵa, ár brıgadaǵa tarap jatqan sekildi.

— Al, balalar, sahnaǵa shyǵyndar! — dedi Baısal Jaqypbek kelgen soń.

Jas ónerpazdar sahnaǵa qaraı dúrlikti.

— Repetısıany Áıten men Bektaıdan bastaıyq... Ekeýiń ilgeri ozyńdar!

— Amansyńdar ma, balalar? — dedi osy kezde esik jaqtan bireý.

Bul kelgen Jaqıa aqsaqal edi.

— Qosh keldińiz! — dep Jaqypbek sahnadan túsip onyń qasyna bardy.

— Radıomen kúni boıy aıqaılap, qulaǵymyzdy sarsytqan oıyndaryńdy kóreıin dep, kempirimdi ornyma kúzetke jiberip kelsem, jym-jyrtsyńdar ǵoı.

— Oıyn segizde bastalady degen edik. Estimep pe edińiz, qarıa?

— Estýin estigen edim. Shaban úırek buryn ushar dep erte shyǵyp qalyppyn.

— Bir saǵat degen nemene, áne-mine degenshe segiz de bop qalady. Oǵan deıin radıo tyńdap otyra turyńyz.

— Erte kelgenime ókinip turǵan men joq...

Jaqypbek: «Men repetısıa ótkizbekshi edim, ruqsat bolsa», — deı berip edi, Jaqıa, qarttarda bola beretin ózimsingen óktemdikke basty.

— Sen maǵan kereksiń. Tileseń, doıby oınaımyn, tilemeseń jaı otyryp áńgimelesemin.

— Iá, ıá, sizben sondaı bir ýádemiz de bar edi-aý. Kolhozdyń chempıonynan jeńilgenniń sókettigi bolmas, oınasam, oınap kóreıin.

— Álden-aq qutyń qashyp tur. Sen qaıtip jeńeıin dep ediń...

Jaqypbek Baný men Baısalǵa qarap:

— Repetısıany ózderiń júrgize turyńdar. Jaqan ekeýmizdiń tyǵyz jumysymyz bop qaldy, — dep kúldi.

Baısal men Baný konserttiń daıyndyǵyna kiristi.

Sem maǵan mynany aıtshy, — dedi qart doıbylaryn tigip bolyp, júristi ózi bastady da:

— Qytaı jeri túgel bosady ǵoı osy, á?

— Tıbet pen bir araldar qaldy.

— Búgin radıo jasyryn kelisim dedi me, qalaı, birdeńeni aıtyp jatty, durystap estı de almaı qaldym. Amerıka kómek bermek bolǵan deı me, nemene?.. Kimge kómek bermek?

— Gomındanshylarǵa ǵoı. Taıvanda osy jaıynda jasyryn kelisim jasapty desedi. AQSH-tyń ozbyrlary Qytaı jerine ótýge, Azıa halyqtaryna qarsy kúresýge Taıvandy taban tirer basqyshqa aınaldyrýdy kózdep jantalasyp jatyr.

— Bul naısaptar soǵysqa nege qumartady janym-aý?

— Tóbesine tóngen daǵdarystan bizdiń dostarǵa, bizge qarsy jańa soǵys ashý arqyly qutylmaq bolady.

— Bul olardyń óz sory ǵoı... Al, kezek seniki, júrip qoı, bala!

— Al, júrdim.

— Ym, oıym anaý edi de... opyna jol bermespiz... Keshe bir qalaǵa bomba tastaǵan ba?

— Iá, Shanhaıǵa aýadan shabýyl jasapty.

Álgi eski Qytaıdyń qashyp ketken nemesiniń aty kim edi?

— Chan Kaı-shı.

— Ol ıtin kirerge tesik taba almaı tentirep júrip, samoletti qaıdan alǵan?

— Onda samolet bolmasa, Amerıka ımperıalıserinde bar... Bul mine, solardyń óneri.

— Beıbit halyqta nesi bar bul náletterdiń.

— Jyrtqysh neni tyńdaıdy.

— Áp-pále! Shaldy áńgimege aınaldyryp otyryp úsh alyp, qos úıden bir-aq shyǵýǵa qalypsyń ǵoı... Anany bersem, mynany alsam, sen sonda bylaı júresiń, men olaı júremin. Durys! Má, jemdi ózim bereıin!..

— Qap, eki jep kettińiz-aý, aqsaqal!

— Asyqpa, bala, qazir taǵy jeımin. Myqty bolsań, qane, endi bir júrip kór!

— Oılanýǵa týra kelip qaldy.

— Eh-ehe, shaldy op-ońaı utpaq ekensiń ǵoı...

Jaqypbek neshe bir quıturqy júrister oılap kórse de, Jaqıa ol oıynyń bárin aldyn ala sezip, júzege asyrmaı, óz aılasyn oǵan qarama-qarsy qoıyp shydatpady:

— Jaǵdaı qıyn! — dedi Jaqypbek.

— Júre bilseń, sende áli de múmkinshilik kóp.

— Sony kóre almaı otyrmyn!

— Oıla, oılasań kóresiń!

Budan keıingi oıynda bereke bolmady, klýbqa jınalǵandar barǵan saıyn kóbeıip, bári de Jaqypbek pen Jaqıany qorshap, «anany júr, mynany júrge» basyp, es shyǵardy.

— Oı, kóp jasaǵyr, úndemeseń ishiń aýyra ma? — dep Jaqıa qart áýelgide bireýlerine narazylyq bildirip kórip edi, bilgishter onymen de tyıylmady. Oıyn aıaǵy dý-dý-shýǵa aınalyp, jeńilip otyrǵan Jaqypbekten erikti alyp ketti.

— Men jeńildim, aqsaqal! — dedi Jaqypbek qalǵan tórt doıbysyn qalaı alyp qashsa da onysynan eshteńe shyqpaıtynyn kórip.

— Júr, júr! Qos úıden bir shyǵarsyń!

— Oǵan daý joq...

— Báse, bizdiń Jaqań solaı edi-aý!..

— Nemene, Jaqańdy jabyla maqtap jatqandaryń? — dedi klýbqa jańa ǵana kirgen Kereı dýyldaǵan topqa qosylyp. Onymen birge Esenbek te keldi.

— Muǵalimdi Jaqan doıbydan kelistirip turyp utty.

— Oı, jaraısyń, kári tarlanym!

Toptan shyǵyp, sahnaǵa bet qoıǵan Jaqypbekke:

— Shaldan jeńilip, saǵan ne boldy? — dep jymyńdady Esenbek.

— Jaqańnyń oıyny iri eken. Asyqpaı otyryp, aıla-ádisin ańǵaryp, oılanyp oınamasa bolatyn túri kórinbeıdi.

...Saǵat jaqyndap qalǵandyqtan, Jaqypbek jas ónershilerdi qaıtadan synap jatpady. Jalǵyz-aq, kim nege basa kóńil bólýi kerektigin eskertti.

— Sen, — dedi ol Bektaıǵa, — asyqpa, saspa! Óleńniń yrǵaǵyna qarap salmaqpen, bappen aıt!..

Jurt qol urǵanda bas ızep kóp turyp almaýdy Áıtenniń esine saldy.

Sahna tártibiniń bári rettelgennen keıin Jaqypbek aldyńǵy qatardaǵy shetki orynǵa kelip otyrdy.

Bul kezde sahna aldyna Baný shyqty.

— Jas ónerpazdardyń kúshimen beriletin konsertimizdi bastaımyz. Mekteptiń dombyra orkestri «Saryarqa» kúıin oryndaıdy.

Manadan beri shymyldyq qashan ashylar eken dep sahnadan kóz almaı, únsiz tynǵan jurt dý qol soqty.

Jaıymen syrǵyp shymyldyq ashyldy.

Sahnanyń tórinde alqa-qotan otyrǵan bir top bala dombyra men skrıpka shegin boılatyp, zaldy tátti lebizge toltyrdy. Bul sazdy úp shúý degennen ekpindi shyǵyp, sar dalany dúbirlete josylǵan jortýyl sıaqtanyp, andyzdap ala jóneldi de, bara-bara joıqyn sarynǵa aınalyp, artynan úıtkip soqqan daýyldaı múlde údep ketti. Osy úderis edáýir ýaqyt boıy óristeı-óristeı keldi de, bir kezde shaýyp kep toqtaı qalǵan attaı oqys kidirip, shekti boılaǵan únder úzilip ketkendeı yzyl qaǵyp, kilt tynyp qaldy.

Biraq, jańaǵy oqys toqtas qandaı jyldam kelse, bul kidiris te sondaı tez boldy. İle kúı daýyly qaıta soǵyp, alǵashqy sarynyna qaıta basyp, demde kóterilip, quıqyljyta jóneldi...

Budan keıin «Kóbik shashqan» tasqyndady.

Kezek bir kezde jeke oryndaýshylarǵa tıdi.

— Bektaı «Biz — pıoner» degen taqpaq aıtyp beredi.

Sahnaǵa enteleı basyp shyqqan Bektaı kóz aldynda samsap otyrǵan jurtty kórip, júregi dúrsil qaǵyp, berekesi qashyp ketti de, birneshe kún boıy jattyqqan baısaldy sarynnan aırylyp qalyp, jańyltpash aıtyp turǵan adamsha shýmaqtardy ústi-ústine taqpaqtap shubyrta bastap edi, zaldyń orta sheninen bireý kúlip jiberdi. Aldyńǵy jaqta otyrǵan jurttyń bári dúrlige artqa qarasty. Jaqypbek bul kim eken dep kózimen zaldy shola bastap edi, moınyn tómen tujyrtyp buǵa túsken Sapardy ańǵardy. «Otyrysyń jaman eken, dáý de bolsa sensin ǵoı» dep oılady.

Bul kúlgen, shynynda da, Sapar edi. Ol aýzy-murnyn basyp, tómen buǵyp, kúlkige býlyǵyp, ábden ábigeri shyqty. Onyń dál aldynda otyrǵan Sáten artyna burylyp:

— Nege kúlesiń? — dedi oǵan aqyryn ǵana.

— Oqyǵany múldem ersi.

— Sen qalaı oqyr ediń?

— Men, árıne, basqasha oqyr edim.

— Olaı bolsa, nege oqymadyń?

Bul suraqty estimegensip, Sapar tómen buqty. Munyń jaýaby — «Men óner kórsetpek túgil sabaqty áreń degende úlgirip shyqtym» degen edi. Ony aıtýǵa Sapardyń batyly barmady. Ras, jaıshylyqta bulaı deýden tartynbas ta edi. Al, dál qazir óziniń talǵampazdyq jasap otyrǵan kúlkisi ústinde bul óte qolaısyz, teń-qurbydan qalyp qoıýy — oılamaǵan jerden taǵy da aldynan shyǵýy balany dereý jasqandyryp, arzan kúlki salmaqty oımen almasty.

...Konsert kópke sozyldy. Oıyn sońynan jurt úılerine tarasty da, bir top jastar ǵana qaldy.

— Áı, Baısal, radıolaǵa bı mýzykasyn salshy, tym bolmasa bir ret bılep keteıik!

— Qandaı bıdi qalaısyz, taqsyrym, — dedi Baısal bı suraǵan Sátenge kúlip.

— Fokstrotty quıqyljyt!

— Joq, ol qolqańdy oryndaı almaımyn. Mazýrkany salamyn, — dedi Baısal.

— Bul mazýrkanyń zamany emes, ol esinde bolsyn, — dedi Baný oǵan.

— Erbeńdegen fokstrottan eski de bolsa, mazýrka júz ret jaqsy!..

— Biz mazýrkańdy bilmeımiz!

— Shyn tabandaryń qyshyp tursa, krakovákty bıleńder.

— Válsti, válsti sal!

Shıratyla, ańyraı shyqqan mýzyka sazy keń klýbqa syımaı kórip, tóbesin joǵary kóterip áketkendeı tolqı jóneldi.

— Ózim kelmesem, meni elep óz betińizben bıge shaqyratyn túrińiz joq, — dep, Baný Jaqypbektiń aldyna bardy.

Olar alǵashqy bette eki takt alyp bastap, biraz yrǵala basyp, jaı qalqyp júrdi de, azdan soń quıyndaı úıirilip, shyr aınalyp, váls tolqynynyń qushaǵyna berilip ketti. Sodan bastary aınalǵansha dóńgelenip kelip, bir shaq qaıtadan baıaý yrǵaqqa kóshti. Osy kezde Jaqypbek qyzǵa til qatty.

— Baný, jańa sen maǵan ne dediń?

— Eshteńe degem joq.

— Bir nazdy ázilderdi estigen sıaqty edim.

— Olaı bolsa, qatelespeısiz...

— Joq, senimen bir jaqsylap áńgimelesýim kerek eken.

Qyz úndemeı qaldy. Jaqypbek taǵy da shyr aınala bastap edi, Baný:

— Basym aınalyp ketti, qoıaıyqshy, — dedi.

— Múmkin, úıge qaıtarmyz, — dedi Jaqypbek.

— Qaıtsaq, qaıtaıyq...

Jolshybaı Jaqypbek jańaǵy aıtpaq bolǵan áńgimesine oraldy.

— Baný, eger qatelessem, keshirersiń, men bir joramalymdy aıtqym keledi... Biz eski aýyldyń qyzy men jigiti emespiz ǵoı, jalǵan sypaıygershilik jasamaı-aq qoıaıyq. — Ol sál bógelip qaldy. — Meniń shamalaýymsha... Múmkin, meniki qur sáýegeılik shyǵar, olaı bolsa, taǵy qaıtalaımyn, keshir...

— Eki sózińizdiń bireýi keshir bop ketti ǵoı...

— Men tym sezimtal janmyn, sezimtaldyq kisini qatelestirmeı turmaıdy... Meniń baıqaýymsha seniń sońǵy kezde maǵan kózqarasyń, qarym-qatynasyń ózgergen tárizdi...

— Ǵajap, emes...

— Bul nelikten? Bileıin dep em.

— Ony maǵan aıtqyzbańyz...

— Demek, men qatelespegen bolam ǵoı...

Qyz úndemeı tómen qarady.

Banýdyń unatatynyn Jaqypbek keıingi kezderde tinti aıqyn sezip, tek bilmegensip júretin edi. Ondaǵy oıy: meniń yńǵaıymdy tanı kele sýynar, albyrt sezim umytylar bolatyn. Biraq, bul oıy aqtalmady. Banýdyń buǵan degen aıaýly" sezimi laýlaı túsip, órship kele jatqanyn ańǵardy. Bul jumbaqty budan ári sozbaı, birjola núkte qoıý qajet edi. Sol úshin de búgin ol osy áńgimeni ádeıi qozǵady.

— Jasyrmaıyn, shynymdy aıtaıyn, qyzmet babynda tanysa, uǵysa kele, sen maǵan óte bir súıkimdi, jaqsy adamym, dosym bolyp kettiń. Keıde jaqsy sezimder týyndap, ózińmen ómir boıy qaýyshar ma edim deıtin de tilekter basqa kelgeni bar. Ony da jasyrmaımyn... Áıtse de, sonyń bárin sabyr men sana jeńdi. Basqany súıgen júregimnen saǵan da oryn izdesem, azǵyn bolar edim...

Jaqypbek qasynda Banýdyń baryn da umytqandaı, beıne ózine-ózi aıtyp turǵandaı budan keıin daýsyn meılinshe báseńdetip, sybyrlaı sóıledi.

— Bul meniń adal syrym. Meni shyn jaqsy kórgen adam buǵan túsinýge tıis...

Jaqsy úmitter úzilip, eń boıy dir-dir etip ketken Baný endi bul jaıynda budan ári sóz qozǵalýdan qoryqqandaı, Jaqypbektiń oıyn aıaqtatpady:

— Kún qandaı sýyq edi, tońyp kettim ǵoı, tezirek júreıikshi, — dedi ol titirkenip.

...Úıinen ystyqtap shyqqan qyz úıine tońyp qaıtty.

9

Qaladan bireý keldi dese, taıly-taıaǵy qalmaı shubaıtyn qazaq aýlynyń ádeti. Búgin Kúderiniń úıine talaılar bas suqty. Bir ǵana jeńgeıler men shesheıler ǵana emes, qydyrýǵa syltaý tabylsa, ázir turatyn keıbir jelaıaq shaldar da tabyldy.

— Toıtyq, balań kelip kózaıym boldy ma?

— Bazarlyqty mol ákeldi me?

— Qalqam, deni-qaryń saý ma? — degen sıaqty alma-kezek suraqtar tań atqaly talaı ret qaıtalanyp, Ásımany da ábden jalyqtyrdy.

Kelýshiler áli de úzilgen joq. «Bazarlyǵyn» jese de, ketpeı otyrǵandar da az emes. Toıtyqtyń kóne samaýyry qoraǵa birneshe ret baryp ta keldi. Tús aýa qara qazan da peshke qondy. Bu da bolsa, otyrystyń uzaı beretindiginiń belgisi edi.

Qazaqtyń alystan bireý kelse dúmep qoıa beretin osy ádeti Ásımaǵa búgin bir túrli ersi kórindi. Jolaýshy jol soǵyp sharshap keledi. Úı ishin saǵynyp keledi. Aıaǵyn erkin kósilip, ol dem alýǵa, óz oıyna alǵan san tirshilikti bilýge asyǵady. Al, onyń munysymen sanaspaı, kempir-shal degender keshke deıin sarylyp otyryp alyp, qysyr áńgime soǵady...

Kempir-shalmen otyra-otyra jalyqqan soń, Ásıma bir sát dalaǵa shyqty. Kún bulyńǵyr bolsa da, ashyq edi. Soltústikten bolmashy kóterilgen jel betke sýyq lep soǵady. Shyqqan bette-aq onyń nazary mektep jaqqa aýdy. Nelikten solaı qarady? Ony alǵashqyda ózi de baıqamady. Dabyrdy súımeıtin bir únsiz tilek ózinen-ózi solaı qaratty.

Jap-jańa bir oılar kelip Ásıma solaı qaraı júre túsip bardy da, toqtap qaldy. Kenet: «Banýǵa barsam qaıtedi?» degen bir oı basqa kele ketti de, bul da onsha kóp eliktirmeı, izinshe sóndi. «Joldan kelgen maǵan óziniń kirip shyǵýy jón edi ǵoı. Meniki ne?»

Banýdyń qarsy almaýy Ásımaǵa túsiniksiz syr edi. Jaqypbekti renjitse de, muny renjitken jeri joq. Eshbir hatynda onyń atyn da aýyzyna alyp kórgen emes, kiná taǵýdan da, ókpe aıtýdan da aman. Álde hat salmadyń dep renjı me?.. Dosty qarsy alýǵa ol da bóget bolmasa kerek. Endi ne? Álde... Álde?.. Osy oı ony ótken kúnge alyp ketti.

Jaqypbekpen aradaǵy kóńilsiz oqıǵadan keıin Ásımanyń tóbesine aýyr qaıǵy tóngen edi. Jaqsy kórgen adamyna jalyn sharpyǵan úkim sózin aıtyp alyp, ol izinshe qatty kúıingen. Kún ótip, ashý-yza arnasyna túsken saıyn osy kúıinishi zoraıyp, qyz júregin ıne bop suqqylaı bergen. «Ne istedim? Nege sonsha shuǵyl kettim?» degen oı qyz basyna sonda kelgen...

Ásıma ishteı ǵana kúıinip, júrekti biteý jaraǵa berip qoıyp tym-tyrys jata almady. Sumdyq habardyń anyǵyna kózin birjolata jetkizýdi kolǵa aldy. Bul syryn bir ǵana adamǵa, burynǵy tárbıeshisi Elızaveta Sergeevnaǵa ǵana qıdy da, hat joldady. Sol arqyly ol barlyq jumbaqty sheship te alǵan edi...

Jumbaq sheshilse de, dospen qaıtyp tabysý op-ońaı bolmady. Osy tusta Jaqypbekten de namysqa, yzaǵa toly hat jetken.

«...Siz meni qorladyńyz. Dostyqty aıaqqa bastyńyz. Onymen de turmaı, maǵan joq kinálar taǵyp, kórispes boldyńyz... Namys qansha tejese de, jasyrmaıyn, munyńyzǵa qatty qınaldym. Tym bolmasa, sebebin bilsem?.. Joq, endi ony da qalaýyńyz bilsin!.. Jalbaryna tilek aıtar shamam joq. Kisi dostyq sezimdi jalynyp surap ala almaıdy ǵoı... Sol úshin, siz de qosh bolyńyz».

Bul sózder Ásımanyń janyn órtep jibergendeı bolyp, eki betin dý etkizgen.

«Keshir, keshir, asyl dos...» Osylaı bastap hat jazsa da, janyn syzdatqan ókinish bir ortaımaı, qyz kóńili tynyshtamady. Tebirengen saıyn jazyp otyrǵan haty ózine sondaı bir jeksuryn kórinip, ony da laqtyryp tastady. Hat ne, táıiri! Hat degen mundaıda bir japyraq qaǵaz ǵoı. Oǵan júregińdi kernegen sózderdi toltyra jazsań da, dál óz aýzyńnan aıtqan bir aýyz sózińe tatymaıdy... Endi ne isteý kerek? Qalaıda jetý kerek, jetý kerek...

Hat arqyly uǵysý Ásımaǵa mundaı jaǵdaıda múmkin emes sıaqtandy, ári birinshi hatynda aıtaryn aıtyp alyp, artynsha ekinshi hatynda keshir dep tilmarsýǵa dáti shydamaı, munysynan júregi aınyp ketti.

Sonymen sońǵy eki emtıhanyn Ásıma shuǵyl túrde, merziminen buryn tapsyryp aýylǵa tartyp ketti.

Qazir sol jabyrqaǵan dosy ne kúıde? Burynǵysha oılaı ma eken muny? Álde budan birjola kúder úzip, kóńilin ózge janǵa aýdardy ma? Banýdyń kelmeýi de osyǵan baılanysty emes pe eken?..

Mektepke kóz tikkende osyndaı oıǵa batyp ańyryp turyp qalǵan Ásıma shoshynǵan adamdaı, ózinen-ózi selk ete túsip, sol ıyǵyna jalt buryldy. Alaıda, óz kózine ózi senbeı, tús kórip oıanǵandaı eseńgirep birer sekýnd qybyrsyz jatty. Joq, joq, túsi emes, óńi. Súıkimdi adamy keledi. Bes qadam... Tórt qadam. Úsh-aq qadam qaldy... Nege tursyń? Nege úndemeısiń? .Nege jaımaısyń qushaǵyńdy? Sabyr, sabyr!.. Ol seniń qazirgi hálińdi bile me eken? Habarlaǵan joqsyń ǵoı, bilmeıdi ǵoı! Endeshe onyń týrashyl, adal júregi seni jek kórip te bolǵan shyǵar-aý... Baıqa, baıqa... Sen beker bosqa úmittenip, ol qaramaı, qol siltep kóshede masqara bolma!..

Jalǵan namys, batylsyzdyq, ketińder, joǵalyńdar! Jan dostan alystatpańdar...

Tónip kelgen Jaqypbektiń oń qolyn ustaı alyp, Ásıma ún-túnsiz, kózinen jasty burq etkizdi...

— Nege jylaısyń, Ásıma?.. Tabystyq qoı!.. — dedi Jaqypbek qyzdy ózine tarta kúlimsireı eljirep.

Ar jaǵyn aıta almaı qyz taǵy býlyqty.

— Ásıma, aıtpaı-aq qoı, bárin de bilemin. Elızaveta Sergeevnadan estigem... Óziń maǵan qarashy, týra qarashy, kúlimsirep qarashy!..

Qyz kókirekti tilgilegen barlyq qaıǵydan birjolata qutylǵandaı, endi ǵana erkin dem alyp, súıgen janǵa qaraqat kózinen baqyt ushqynyn shasha jaýtań etkizdi.

Osy mınýt Jaqypbektiń de esinde ómiri umytylmastaı bolyp qaldy.

10

Jurt tarap, Ásıma tergi bólmedegi tósegine endi ǵana qısaıýǵa múmkindik alǵan edi. Artynsha ákesi de keldi.

— Ásımajan, áli uıyqtamaısyń ǵoı.

Qyzy tósekten basyn kóterip:

— Kóke, otyryńyzshy, — dedi.

— Ne, qalqam?

— Bul jurt hálińizdi suraýǵa da ýaqyt bermeı qoıdy ǵoı...

— Hal jaman emes...

— Jarty jyldyq qalaı aıaqtaldy?

— Jaqsy aıaqtaldy.

— Zavýchterińiz búldirip jatyr dep júrýshi edińizder. Ol jaǵy qalaı boldy?

— Onyń bári keıbir túsinispeýden týǵan jaı sóz ǵoı, qyzym.

— Solaı deńiz...

Áńgime biraz úzilip, ákeli-balaly ekeýi birine-biri kóz almaı qarap otyrdy da, Ásıma sózin qaıta bastady:

— Kóke, siz bıyl tipti qartaıyp ketipsiz...

— Onyń ras. Osy bir bala meni kóp sharshatty. Qalaýyn tabý qıyn tıdi.

— Ol áńgimelerińizge túgeldeı qanyqpyn...

— Joq, qyzym, umytpasam, bul jaıynda saǵan aıtpasam kerek.

Basqalardan estidim.

— Jurttyń sózi ne... — dedi Kúderi bógelip. — Árkim ár túrli aıta beredi ǵoı.

Árkim ár túrli aıtyp jazǵany da ras. Men biraq ony sóz etip otyrǵanym joq. Naǵyz shyndyqty aıtatyn adamnan estigenimdi aıtyp otyrmyn.

— Onyń kim?

— Onym — Elızaveta Sergeevna.

...Sońǵy kezde kóp tolǵanǵan Kúderi qyzyna ne derge bilmeı qınaldy. Oǵan óz ábestigin moıyndap qoıý az sekildendi. Mundaı ábestiktiń qaıdan shyǵyp, qalaı ópic alǵanyn, nendeı sezimnen týyp, nendeı kúımen órshigenin aqtara, tereńnen qazǵysy da keledi. Óz basynda bolǵan san alýan qubylystardyń da bárin ańǵartyp, ótken uzaq jolynan baıqalǵan súrinisterdi de shola ketýdi kózdeıdi. Sonyń ishinde bıylǵy múdirisi beıne mertigýdeı kórinip oıǵa alǵan saıyn qynjylady. Ásirese, ishki dúnıesinde oıran salǵan túneýgi bir shyjalaq sezimder esine túsin, ózinen-ózi qysylyp, jerge kirgendeı bolady. «Osynsha turpaıy sezinip, artymdy osynsha nege oılamadym eken» degendeı qazir sol alǵashqy kezderdegi oıynan da bezip úlgergen.

Alaıda, óz basynan keshkenderdi baıandaı bastasa, bir túgil, birneshe túnge syıar túri kórinbeıdi. Al, bolǵan oqıǵany ortasynan túsip, kelte qaıyrýǵa taǵy bolmaıdy. Sondyqtan qansha uzaq bolsa da, qaldyrmaı aıtýy qajet. Osy oımen ol óz basynan keshirgen oqıǵanyń bárin túgel baıandap, qyzynan esh nárse jasyrmady. Osynyń bárin aıtqan saıyn boıy jeńilip, keýdesinde tolyp turǵan áldenendeı dertten arylǵandaı bolyp, jany jaı taýyp bara jatqandaı sezindi.

— Men ótken ózdigimniń bárin de senen qansha uıala, qysylyp otyrsam da, jasyrmaı aıttym. Sen meni qalaı dep jazǵyrsań da yqtıaryń. Oǵan tántimin. Jalǵyz-aq aıtarym: boıymdy jaılaǵan, buryn elemegen kári aýrýdyń tirshiligimizge tıgizer zıanyn anyq uqqandaı boldym. Ras, kesheýildep baryp uqtym... Sonda da osynyn ózine de bir jaǵynan qýanǵandaımyn...

Qyzyna kókeıindeginiń bárin aqtarǵannan keıin de Kúderi tynshı almady. Qansha jadyrap, aıaq-qolyn erkin kósileıin dese de, kóńilden bir túıtkil ketpeıdi. Áldekimderdiń aldynda kinály, áldekimderdiń aldynda qaryzdar sıaqty. Dál bul kúnderde eshkim «sen bylaısyń» dep jatpasa da, ózinen-ózi qysylyp, moıynyndaǵy boryshyn jóndep tyndyra almaǵan adamsha aryna pende bola beredi.

Bul aýyr oıdan qalaı shyqpaq, qaıtyp shyqpaq, — onyń da jolyn izdestirip tappady. Aqyry, ol oılap-oılap bul dertine bir ǵana shıpa qalǵandaı kórinip, erteńinde Kereıge keldi.

— Kereı, men saǵan eń jaqyn dosym, janashyrym dep, keýdeni jegen bir dertke shıpa izdep, aqyldasqaly keldim:.. Baıqap otyrsam, kirbińim kóbeıip, kúnim ozǵanǵa uqsaıdy. Halqyma paıda keltire almas kúıge túsip baram ba qalaı degen shúbádan da saý emespin... Ne isteýim kerek, sep maǵan aqylyńdy aıtshy!..

Kúderi sózinen anyq oı uǵa almaǵan soń Kereı:

— Siz maǵan eshteńe ashyp aıtqan joqsyz. Neni bilip aqyl beremin, — dedi.

— Qazir mektepti basqarý biz sıaqty shaldarǵa qıynǵa soǵýǵa aınalǵan túri bar. Osyndaı bir oı meni mazalaı bastady. Qur qara kóbeıtpeı, ári jastardyń jolyna tosqaýyl bolmaı, jónimdi bilýim kerek pe, qalaı jáne jastar otyrsa, kóbirek paıda keltirer me edi dep te oılaımyn...

— Kári qartaıdym dep syr aldyrsa, jas jaspyn dep ańǵal siltese, jumysty kim istemek? Mektepti kim basqarmaq? Muny oıladyńyz ba?

— Men sol synyńa túsip jaramaı, syr aldyrǵan minimdi ózimshe uqqan bolyp, qatty qınalǵandyqtan, qolymnan kelmese, taskenedeı jabysyp jatyp almaı, qolymnan keletinge aýysýym qajet shyǵar dep kelip otyrmyn.

— Munyńyzdy men quptamaımyn. Ras, munyńyz adal sezim, jaýapkershilikti qınalyp uqqannan týǵan ar sezimi ekenine de túsinemin. Áıtkenmen, sovet azamatyna adal bolý ǵana az. Sebebi, Otan artqan boryshty adaldyqpen, tilektes jaqsy nıetpen ǵana aqtaı almaısyń. Olaı etý: qol qýsyryp qarap otyrýmen birdeı...

— Qol qýsyryp qarap otyraıyn degen nıet mende joq...

— Onyńyzdy da uǵyp otyrmyn. Siz teginde mynany eskerińiz. Bizdiń adamdardyń qasıeti qolymnan kelmedi dep moıyndaı salýda emes, sol qoldan kelmes degendi jáne biletindiginde. Eger siz tapsyrǵan isti múltiksiz atqara almadym dep shyn qınalyp kelgen bolsańyz sonyńyzǵa kúmánim joq. Ózińizdi yldıǵa ıtermelemeı, qıaǵa salyńyz...

Kúderi sol bir áńgimeden keıin taǵy da kóp oılanyp, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin izdedi. Ol túıin — kollektıvti tyńdaı bil, tyńdaı bil de ony ári bastaı bil degen talap edi...

11

Biraz kún typ-tynysh bol bos qalǵan klastar búgin qaıta jandanyp, mektep ishi qazandaı qaınap qoıa berdi. Oqýshylar jamyraı aıqaılap asyr salyp júgirmese de, balaǵa tán urymtal júris-turystan, áńgime-sózden korıdor dý-dý únge, jańǵyryqqa gýilge tolyp barlyq qabyrǵa sóılep turǵandaı bolyp ketti. Tórt aı boıy kúnde kórip, kirgen, shyqqan saıyn kózi túsip, qarap ótetin «oqýshylar úshin erejege» de shákirtterdiń búgingi kózqarasy erekshe sıaqty, beıne ony saǵynyp qalǵandaı daladan kirgen bette-aq ár oqýshy onǵa burylyp, osy erejege úńiledi. Onyń ádemi boıaýmen jazylǵan naqyl sózderi olarǵa sol mınýtta-aq oqýshylyq boryshyn esine salyp, úlken jaýapkershilik artady da, baısaldy qalyp bildiredi. Al balaǵa bitken baısaldylyq qandaı qyzyq! Biri aıaǵyn eppen bassa, biri salmaqtylyq kórsetemin dep shamadan tys, adymyn kerip mań basyp, biri baıyppen sóılese, ekinshisi asyǵa sóılep, biri jymıyp kúlse, ekinshisi kúlkisin irikpek bolyp, kishkentaı aýzy men murnyn qalqalap, balalyq alýan daralylyqtyń ár túrin sezdiredi. Osynyn bári bireýden ımený emes, sanaly tártipke daǵdylanýǵa bet alǵandyqty ańǵartsa, sonymen birge balalyq minezdi, balalyq erekshelikti de kórsetip, tosyn adamǵa eriksiz ezý tartqyzady.

«Mektep aınasy» gazeti de búgin talaı nazardy ózine aýdardy. Oqýshylardyń buǵan da kóz tigýi túrli-túrli. Bireýi salǵan bette basmaqalasyna úńilse, ekinshisi syqaqtap salynǵan sýretke, úshinshisi qysqa maqalalarǵa qadalady. Baǵzy bireýleri óz maqalasyn izdeıdi. Al, Sapar men Jarqynnyń kózi orta baǵanaǵa berilgen kishkentaı maqalaǵa qadalyp qalǵan. Munda Sapar jaıynda jazylǵan. Onyń jaqsy oqı bastaǵany, jarty jyldyqty «ekilik» baǵasyz bitirgeni, Jarqynnyń joldastyq kómegi aıtylǵan. Bir maqalaǵa kóz tigip turǵan osy ekeýiniń oqysynan da eki túrli qalyp baıqaımyz Sapar kózi kúlimdep, aýzy sál ashylyp, maqalaǵa qadalyp tursa, Jarqyn ózi jaıynda jazylǵandyqtan, týra qarap oqýǵa yńǵaısyzdanyp, basqa bir maqalany oqyp turǵan adam bolyp, kóz qıyǵyn urlap júgirtedi.

— Sapar gazetke maqtap jazylypty, — desip súısinýshiler de tabylyp jatyr.

Budan ári gazet Sapardy taǵy bir jańalyqqa keneldirdi. Orta tustaǵy edáýir kólemdi maqaladan ol kózin ala almaı qoıdy. Onda kúzdik bıdaıdy jazdyq bıdaıǵa aınaldyrý jolyndaǵy alǵashqy sátti tájirıbeler qatarynda munyń da isi atalypty. Ol shydap tura almaı, Jarqyndy túrtip qaldy. — Myna maqalany oqydyń ba? Ekeýmiz de maqtalyppyz.

— Aıǵaılama!

Áıten esikten enteleı basyp kelgen bette-aq basqany qoıyp, óz óleńin izdedi, kóre almaı:

— Meniń óleńimdi baspaǵan ba-eı, bular? — dep janyndaǵy Bektaıǵa buryldy.

— Kóziń qaıda ketken, óleńiń tur ǵoı, — dep Seıten oǵan shegine jol berdi.

Onyń óz óleńin salǵan jerden taba almaı qalýynyń jóni de bar edi. Óıtkeni, Áıten óleńi basta 10-15 shýmaq bolatyn. Ol gazettiń kem degende bir baǵanasyn alýǵa tıis ekeninen úmittenip, avtorymyz shyǵarmasyn tóskeıden izdestirip júrgen edi. Al, gazet betinde ondaı etekteı óleń joq-ty. Onyń óleńi jal-quıryǵy kúzelip, bir ǵana shýmaq bolyp, redaksıa alqasynyń ústinde qalǵan kishkentaı orynǵa syna bop tura qalǵan. Turǵanda da jaı turmaǵan, basqy bir joly jóndelip, kelesi joldyń jeke sózderi ózgeriske ushyraǵan.

Áıten óleńdegi ózgeris jóninde dabyralamaı:

— Túý, kóp qysqartyp jiberipti ǵoı, syımaǵan-aý, — degendi ǵana aıtyp, renjigendeı bolyp tur.

Oqýshylar osylaı gazetke úımelesip turǵanda qońyraý soǵyldy. Bári de klasqa tarap, gazet mańy ǵana emes, búkil zal bos qaldy.

Ekinshi jarty jyldyqtyń alǵashqy kúnin oqytýshylar da qýanyshpen qarsy alyp, merekege jınalǵandaı jaqsy kıimderin kıip kelgendigi seziledi. Mektepke eń jaqsy kıimmen kelý munda jyl basynan beri ádetke aınalǵan edi. Al, biraq, kóbiniń bul jolǵy kıgenderi buryn kórip júrgenderinen de basqa, sý jańa kıimder. Buryn baıqalmaǵan, osyndaı jańa kostúmmen kelgenniń biri — Jaqypbek. Ol ıanvar keńesine barǵanda alyp qaıtqan qara-kók shevıot kostúmin kıipti. Matasy pálendeı maqtarlyq bolmaǵanymen, sońǵy modymen sándi tigilgen kostúm ústine qonyp, meılinshe kelisip tur. Buǵan, ásirese, áıel joldastar kóbirek nazar aýdaryp, manadan beri kóz qıyqtaryn san ret tastap ta aldy.

Kıimi ǵana ózgermegen, Jaqypbektiń óz basynda da biraz ózgeris bolǵanǵa uqsaıdy. Tipti qaǵylez shaǵyn denesi de alǵashqy kelgendegiden edáýir tolysqandaı, kózge qalqyńqyraq bolyp kórinedi. Juqa óńdi, bozǵyl júzi totyǵyp, qyzǵyl tartyp, kúlkige toly úlken qara kóziniń móldir qarashyǵy burynǵysynan da ótkirlenip, jaınap, oty molaıa túskendeı. Kóz aýmaǵy úlkendikten buryn júdeýleý bolyp kórinetin keskini de, bet-óńi basqasha shyraı tapqandyqtan, ózgeshe reń ańǵartady. Dene bitimi sıda, bet pishini ashań bolǵanymen qazir ony júdeý dep aıta almaısyz. Buryn kóziniń qıyǵynda kózge shalynar-shalynbas jińishke bir ájimder bolýshy edi, ol da joq bolyp ketipti. Kózi qazir de kóp kúlimsiregenimen qıyǵynda burynǵysyndaı ájim syzyǵy tartylmaıdy.

Erkekterden Jaqypbekke búgin kóp qaraǵyshtap ketken Kúderi boldy. Burynǵy óz kabınetinen kóp shyqpaıtyn ádetin de umytyp, ol búgip Jaqypbekke kelgishteı berdi. Sezimtal Jaqypbek muny jaqsy ańǵardy. Onyń bul joramaly, shynynda da, durys bolyp shyqty. Sońǵy úziliste Kúderi:

— Jaqypbek shyraq, qolyń tıse, maǵan kirip shyqsań, — degendi eskertti.

Buryn ol kerek bolsa, kisi jumsap shaqyrtýshy edi, bul joly ózi kelip aıtýy da Jaqypbekti oıǵa qaldyrdy.

— Jaqsy, qazir baraıyn, — dedi ol.

...Mine, ol Kúderi kabınetindegi úlken stoldyń aldynda turatyn jumsaq eki oryndyqtyń oń jaqtaǵysynda otyr. Bul onyń osynda shúý dep kelgendegi Kúderimen alǵash ret tanysqanda otyrǵan oryndyǵy edi. Biraq, Kúderi oıdaǵydaı tórge, stoldyń artyna barmaı, munyń qarsysyndaǵy oryndyqqa kelip otyrdy. Birine-biri qadala qarap, az ǵana únsiz mınýt týdy. Mundaıda áńgime tabylyp, sóz úılesse de, kóz úılespeı, jatyrqap, eshqaıda syımaı qoıatyn da bir kezder bolady ǵoı. Birine-biri qarama-qarsy otyra qalǵan myna ekeýi de osyndaı bir mınýtta kózde bolatyn joǵarydaǵy qolaısyz qubylysty bastarynan keshirdi. Qansha júzbe-júz kelgenmen, kózge kóz qadala bermeıtinin, Kúderini kim bilsin, Jaqypbek birinshi ret dál osy arada ańǵarǵandaı boldy.

Kúderi bolsa, áli de erkin sheshilip sóılesip kete almaı, ári tomsaryp únsiz otyra berýdiń de jónin tappaı, ózinen-ózi yńǵaısyzdanyp, irkile berdi. Jaqypbek onyń matalyp otyrǵanyn sezip, áńgimeni bastaýǵa ózi sebepshi boldy.

— Aqsaqal, jaı shaqyrdyńyz ba? — dep surady ol.

— Jaı shaqyrýyn jaı shaqyrdym, — dep Kúderi taǵy da biraz bógelip qaldy da, — senimen bir áńgimeleskim kelip edi, — dedi.

— Jaqsy, áńgimeleseıik..

— Sen ǵoı maǵan renjip júrsiń, — dep bastap, Kúderi oıǵa alǵanyna tike kóshti, — renjıtin jóniń de bar... Men bilmestik ettim... Seni kópke deıin túsine almadym... Nesin jasyraıyn, ásheıin bir jańǵalaq bala kórdim... Endi, mine, keshirim suraýyma týra kelip otyr...

Kúderi sózinen Jaqypbektiń de júregine jyp-jyly bir sezim quıylǵandaı bolyp, ornynan ol ushyp túregeldi.

— Aqsaqal, ol ne degenińiz... Uǵyspaý jóninde men de ózimdi sizdiń aldyńyzda kinálimin dep esepteımin... Meniń de qateligim az bolǵan joq... Sizben juǵysyp kete almadym... Albyrttyq, jeńildik minezderim, artyq aıtylǵan sózderim de boldy... Mine, uǵystyq... Túsinistik... Ortaq iske ortaq til taptyq... Bizge kereginiń ózi de osy ǵoı.

Ekeýi de budan keıin til qatyspaı uzaq otyryp qaldy. Al, dál bul mınýttegi otyrystar «ne aıtamyn, neden bastaımyn» degen oı qyspaǵynyń daǵdarysy emes edi, kópke deıin arqaýy birge oralmaı kelgen kóńildiń ishteı qabysqan, únsiz tildesken tátti mınýti edi. Osy mınýtte Kúderi Jaqypbek kózine meıirimdi áke sıaqty bolyp kórinse, Jaqypbek Kúderi kózine týra baladaı bolyp kórinip, ony qart adamda kóp bolatyn kóńilshek sezim bılep, kózine jas irkilip qalyp turdy.

Ekeýiniń júzinen de: «túsinisý qandaı jaqsy ediń!» — degendi uǵý da osy shaq qıyn emes edi.

Osy bir tátti mınýtte Jaqypbektiń kóńilin taǵy bir qýanysh bılep áketti.

Tysta, tereze aldynda, Sapar men Seıten kózge shalyndy.

Olar áldekimdi kútip, arttaryna burylyp, mektepke qarap turdy. Ózara birdeńelerdi aıtyp ekeýi kúlimsireıdi. Olardyń qazirgi turysy da, kúlkisi de sonaý bir alǵashqy shańǵa aýnaǵan kúnnen múlde basqasha seziledi. Oqýshyǵa tán, sózben aıtyp bolmas bir óskendik, ishteı ádemilengendik ańǵarylady. Tipti, kúlkileriniń ózi de ondaǵydan áldeqaıda súıkimdi bop alǵandaı... Ádepsizdik pen sotqarlyqtan shyqqan keńkil kúlki emes, kókeıge sanaly oı orala bastaǵan, boıǵa shaq, sezimtal, jarasymdy kúlki....

Olarǵa mektepten shyǵyp kelip Jarqyn, Áıten, Bektaı qosyldy. Beseýi qatar túzep júrip ketti. Sýmkalaryn qoldaryna ustap qazdyń balapanyndaı tizilip bara jatqan osynaý jas búldirshinderden Jaqypbek kópke deıin kóz almady. Adam kúıin sherter tamasha kásip — muǵalimdik óner de, óz janynyń tunyǵy da solardyń boıynda ere ketip bara jatqan sekildendi.

Ol kúlimsiredi. İshin nur jaılap, júrekpen kúlimsiredi. Bul tek alǵashqy aılar ǵoı dep kúlimsiredi. Sóz joq, áli talaı aı, talaı jyl osylarǵa arnalady. Sonda, sonda bular qandaı bolady deseńizshi! Krıstaldaı taza, shynardaı minsiz adam, mine osylar bolady!..

Osy oı ony keleshekke úńiltip, keleshektiń qyzyǵyn tatqyzdy. Mynaý ulandar sol keleshekke ketip bara jatqandaı bolyp elestep, erteńgi kúnniń qýanyshy kóz aldyna beıbit dúnıeniń shymyldyǵyn ashyp jiberdi de, onyń oı-qıaly alysty, erteńgi komýnıstik keleshekti sharlap ketti... Kóz aldynda sándi, sáýletti erteń tur. Sol erteńgi jer sharynyń beti beıbit, raqat eńbekpen nurlanyp, alyp Otan dalasy ǵajaıyp kórikpen qulpyryp jaınaıdy. Oıda da, qyrda da munsyz, zarsyz shattyq kúıi terbeledi. Sol erteńgi Otannyń, azat jerdiń ıesi — tamasha adamdar buǵan qol bulǵap, shaqyryp turǵandaı qıalyna qanat bitiredi. Súıikti Ásımasyn oıymen qushaǵyna qatty qysa túsip, bul soǵan asyǵady. «Senderdi tamasha adam etip, baqyt saraıyn salyp bergen bizdermiz» degen maqtanysh sezimdi jetkizýge asyǵady.

Bar álemdi qushaǵyna syıǵyzyp, kóz aldyna úıirip alyp kelgen Jaqypbek: «Qýanyshty erteńi bar, sol úshin qyzmet etetin adamnan qudiretti jáne baqytty kim bar eken» degendeı serpindi arman jutyp, kishkentaı dostardy áýeli kózimen, sodan keıin qıalymen alysqa uzatty...

---