InfoHub Logo

(pesa)

3 aktyly, 8 kartınaly pesa

QATYNASÝSHYLAR:

Aqan Kemelev – Ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń asyl tuqymdy maldardy býdandastyrý laboratorıasynyń ǵylymı qyzmetkeri, jas jigit.

Qamash Bolatova-ınstıtýttyń ǵylymı kishi qyzmetkeri, Aqannyń súıgen qyzy.

Bıke Bolatova-Qamashtyń apasy. Jasy 38-39-dar shamasynda.

Ýasıla-Bolatovalardyń úı qyzmetshisi.

Nına Vasılevna Fedotova-ınstıtýttyń ǵylymı kishi qyzmetkeri.

Estaı Edilov-professor, ınstıtýttyń ýaqytsha dırektory.

Turbek Tókebaev-ǵylymı aǵa qyzmetker, bıologıa ǵylymynyń kandıdaty.

Nıkolaı Ivanovıch Davydenko-ǵylymı aǵa qyzmetker, alataý qoıyn ósirip shyǵarýshylardyń biri, ǵylym kandıdaty.

Orash Kádirjanov-ınstıtýt partıa uıymynyń sekretari.

Marıam Qojaqova-dırektordyń hatshysy.

Sahan Rahmetov-Lenın atyndaǵy kolhozdyń asyl tuqymdy qoı fermasy meńgerýshisi. Jasy 50-ler shamasynda.

Nurseıit-osy kolhozdyń tájirıbeli qoıshysy, jasy 60-tarda.

Bıgúl-Nurseıittiń áıeli, jasy 40-tar shamasynda.

Murat-jas qoıshy.

Toty-ferma esepshisi, Murattyń súıgen qyzy.

Shúkir-«Kúres» kolhozynyń qoı fermasy meńgerýshisi.

Kolhozshylar, oqymystylar.

BİRİNSHİ AKT

BİRİNSHİ KARTINA

Tún. Bolatovalardyń úıi. Sahnada keń bólme. Onyń eki jaǵynda da esik bar. Biri tórgi bólmege, ekinshisi as úıge aparady. Úı ishi múlikterge onsha baı emes. Ári jıhazdary kózge tez túskish, qyzyldy-jasyldy bop kelgen. Qabyrǵada túrli sýretter ilingen. Shymyldyq ashylǵanda bólme bos. Telefon damylsyz shyldyraıdy. As úıden Ýasıla shyǵady.

Ýasıla. Búgin telefonǵa damyl bolmaı ketti ǵoı... (Trýbkada.) Bolatovanyń páteri. Sizge kim kerek?.. Kim? Á, qashan keldiń?.. Qamash... (Qamash pen Nına kiredi.) .Mine, ózi keldi. (Qamashqa qýana.) Aqan!..

Qamash (trýbkada). Iá, ıá men ǵoı. Óz háliń qalaı? Tipti taban aýdarmastan kolhozǵa baryp jatyp aldyń ǵoı... Saǵynbaǵanda she. (Nazdy ázilmen). Tez kel, buıyramyn!.. (Trýbkany iledi.)

Nına. Óziń gúl-gúl jaınap qoıa berdiń ǵoı.

Qamash. On aı boıy kórispeý ońaı deısiń be...

Ýasıla. Aqan keletin bolsa, men shaı qoıaıyn. (As úıge ketedi.)

Qamash. Aqan dese, Ýasıla baıǵustyń jany qalmaıdy.

Nına. Osy senderdiń toılaryń qashan bolady. Sony aıtshy.

Qamash. Toı jaqyn ǵoı, Nına. Áýeli myna dısertasıamdy qorǵap alaıyn da...

Marıam kiredi.

Marıam. Senderge sońǵy jańalyqty aıtaıyn ba, qyzdar?

Qamash. Ózimiz de bilemiz.

Marıam. Bilmeısińder!

Qamash. Bilemiz, bilemiz, bilemiz!

Marıam. Bilmeısińder, bilmeısińder, bilmeısińder!

Nına. Marıam jańalyqty ýaqytynda jetkizýge myqty-aq en, bul joly, shynynda da kesh qaldyń...

Marıam. Múmkin emes... Al aıtyńdarshy.

Qamash. Aqan keldi...

Marıam. Muny men tipti estigem de joq...

Qamash. Endi ne boldy eken?..

Marıam. Aıttym ǵoı bilmeısińder dep...

Qamash. Al, jaqsy, bilmeımiz.

Marıam. Mine, sony moıyndańdar. Asqarov joldas bizden ketetin boldy...

Qamash. Iá?..

Marıam. Sol, doktorantýraǵa barady. Onyń ornyna ýaqytsha dırektor bolyp profesor Edilov taǵaıyndaldy... Kınoǵa bara jatyr-em, saǵan osyny habarlap, quttyqtaı keteıin dep ádeıi buryldym.

Qamash. Qyzyq ekensiń, nemenege quttyqtaısyń?!

Marıam. Ǵylymı jetekshiń ınstıtýtqa dırektor bolyp jatsa, baıǵus-aý, saǵan jaman ba?!. Munyń aty erteń-aq kandıdat bolasyń degen sóz... (Telefon shyldyrlaıdy. Qamash tyńdaıdy.) Al, men kettim. (Ketedi.)

Qamash (trýbkada). Joq, men Bıke emespin. Men be, men sińlisimin... Jaqsy. (Tórgi úıdiń esigin ashyp.) Sizdi bir kisi telefonǵa shaqyrady.

Qolynda kitap, tórgi úıden Bıke shyǵady.

Bıke (telefonda). Men tyńdap turmyn. Á, sizsiz be? (Nazdanyp.) Iá, hálińiz qalaı? Habarlaspaı kettińiz ǵoı. Bilem, bilem, qıt etse, jumysbastylyqqa salynatyn sizderdiń ádetterińiz... Óz hálim be? Óz hálim tipti de jaqsy emes. Kóńilsizbin, basym aýyrady... (Kúlip.) Bas qosylmaı-aq qoısyn... Kúıeýden kórgen opam shamaly. Erteń be?.. Múmkin, bos bolarmyn... Á, kınoǵa ma? Qandaı kartına eken? Oı, joq barmaımyn. Ondaı saıası fılmderdi janym súımeıdi. (Paýza.) O, operettanyń jóni basqa... (Biraz tyńdap.) Qazir aıta almaımyn. Erteń habarlasyńyz...

Nına. Qashan kelsem de, Bıke Bolatovanyń qolynan kitap túskenin kórmeımin. (Kúlip.) Taǵy da roman shyǵar. (Kitapty qaraıdy.) Á, báse, Jorj Sand.

Bıke. Jorj Sand degendi qaıdan taýyp aldyń? «Konsýelo».

Nına (myrs kúlip). «Konsýelo» sol Jorj Sandtyń romany ǵoı.

Bıke. Á, solaı ma, avtoryna qarappyn ba. Ózi degenmen áıel janyn jaqsy biletin erkek eken.

Nına. Bıke Bolatovna, Jorj Sand-erkek emes, áıel.

Bıke. Á, meıli, kim bolsa, ol bolsyn. Onyń maǵan qajeti joq. Maǵan keregi roman.

Nına (kúlimsirep). Romannan basqany oqymaısyz?

Bıke. Romannyń da bárin oqı bermeımin. Tek sezim qozǵaıtyn, júregińniń názik qylyn shertetin, ǵashyqtyq jaıyndaǵy romandar bolsa ǵana meni eliktire alady... Al pesa oqý degenge ejelden qanym qas. Álgi óleń degendi oqysam uıyqtap qalamyn.

Nına (kúlip). Munyńyzdy aqyndar men dramatýrgter esitpesin.

Bıke. Estip te júr. Ony aıtasyń, anada bir aqyndy ashýlandyryp ta aldym.

Nına. Qalaısha?

Bıke. Podrýgamnyń toıynda bir aqyn ózin qaıta-qaıta tanystyryp, pálen degen óleńder jınaǵym bar, oqyǵan shyǵarsyz dep maǵan qyryndaıdy kep, qyryndaıdy kep! Men oǵan týrasyn qoıyp qaldym. «Sizdeı aqyndy estip te, oqyp ta kórgen emespin» dedim. «Ózińiz qazaq ádebıetin oqymaıdy ekensiz» dep álgi aqynym shamdanbasyn ba. «Shamdanbańyz, siz túgil álgi Abaı men Pýshkınniń de óleńderin oqyǵan jan emespin» dep shynymdy aıtyp, áreń qutyldym... Qamash, seniń álgi qoı baǵaryń kelgen be?

Nına. Qoı baǵaryńyz kim?

Bıke. Álgi Aqandy aıtam. Men sol dostaryńnan oqymysty shyqpaı ma dep qorqamyn.

Nına. Nege olaı dep oılaısyz?

Bıke. Oqymysty degen úlken qalalarǵa, bilim ordasyna qaraı umtylýshy edi, bul kejegesi keıin ketip, ylǵı aýylǵa qaraı júgiredi. Men bilgen osy bir jyl ishinde on aıdy kolhozǵa jiberdi. Onda qandaı ǵylym jatqanyn bilmeımin.

Nına. Ǵylym meken talǵamaıtyn kórinedi ǵoı, Bıke Bolatovna.

Bıke. Qoı sońynda júrgen de ǵylym bolyp pa.

Nına. Qoı ósirý ońaı deısiz be.

Bıke. Ol úshin ınstıtýt bitirýdiń, kitap oqyp, kóz maıyn taýysýdyń túkke keregi joq. Qoıshy bol da, qoı baq-Eger ǵylym degenderiń Aqan sıaqty qoı sońynda júrý bolsa, ha, ha, onda myna men de akademık bolyp kete alady ekem.

Nına (kúlimsirep). Áli de kesh emes.

Bıke. Qurysyn, kórmegenim qoı bolsyn!

Nına. Bul aqylyńyzdy Qamashqa basta nege aıtpadyńyz. Eger aıtqanyńyzda qoı mamany bolamyn dep búıtip dısertasıa jazyp áýre bolmaıtyn edi ǵoı.

Bıke. Men kýrortta júrgende Zoovet ınstıtýtqa túsip qoıyp, dińkemdi qurtty ǵoı bul qyz. Áıtpegende ózi de bulaı bolmaıtyn edi.

Nına (jymıyp). Endi qalaı bolatyn edi?

Bıke. Artıska nemese kınoaktrısa bolyp júretin edi.

Nına. Talanty bar ma edi?

Bıke. Bar bolǵan soń aıtam da.

Nına. Qap, bir artıskadan aırylǵan ekenbiz ǵoı... (esik qaǵylady.)

Bıke. Kirińiz. (Aqan keledi.)

Aqan. Kesh jaryq. (As úıden Ýasıla da shyǵady. Aqan bárimen amandasady, Qamashqa) Telegramma bermedi dep jazǵyrma, senderdi mazalaǵym kelmedi.

Bıke. Jaraıdy, aqtalmaı-aq qoı. (qaǵytyp.) Nemene qoılaryń semiz be eken?

Aqan. Semiz bolǵanda qandaı!

Bıke. Bireýin ala kelýdi de bilmeısiń.

Nına (kúlip). Qoıdy jek kórseńiz de, etin jek kórmeısiz be deımin.

Aqan. Joq, Bıke apaı, soıýǵa kóz qımaıtyn qoılar.

Bıke. Ol sonshama ne qylǵan qoılar?

Aqan. Kileń asyl tuqymdy aı múıizder... (Qamashqa burylyp.) Qamash, dısertasıa ne bolyp jatyr? Hattarynan jańalyqqa qana almaı qoıdym ǵoı.

/Bıke roman oqýǵa kirisedi./

Qamash. Qanbasań, endi qanasyń. Sońǵy aılar ákelgen jańalyq sondaı kóp! Hatty bylaı qoıyp, aýyzben aıtyp taýysa alsam sol...

Aqan (kúlip). Baıqaımyn, dısertasıany bitirip alǵan adamsyń ǵoı...

Qamash (erkeli). Endi qalaı dep ediń...

Aqan (qýanyp). Tamasha is bolǵan!.. Resenzentterdiń pikiri qalaı?

Qamash. Jaman emes.

Nına. Jaman emes deý az. Maqtaý ústine maqtaý... Tókebaev degender bıologıa ǵylymyna qosylǵan úlken jańalyq dep jazǵan.

Aqan. Basqalar bolmasa, Tókebaevty qoıshy... (Qamashqa) bir danasyn búgin maǵan umyttyrmashy, úıge ala ketip, oqyp shyǵaıyn.

Qamash (jymıyp). Biraq saǵan unamaı ma dep qorqamyn.

Aqan. Nege?

Qamash. Alataý qoıy jaıynda sen kórgendegiden biraz pikirim ózgerip ketti... Kóp nárseni uǵa almappyz ǵoı...

Bıke (kitapty qoıyp). Oı, sendermen otyrý, qandaı kóńilsiz. Qoıdan basqa áńgime quryp qalǵan ba...

Aqa n. Bıke apaı-aý, basqa da áńgime kóp qoı, soǵan qol tıip jatyr ma.

Bıke. Tileýińdi bersin, sol basqa áńgimeńniń birin qozǵashy.

Aqan. Aıtpaqshy, kolhozda men sizdiń burynǵy joldasyńyzdy kórdim, eki kún birge boldym.

Bıke. Ol da qoı kórýge baryp pa?

Aqan. Qoı kórýge barmapty, sý kórýge barypty.

Bıke. Sýdy qaıtedi eken? Almaty men Moskvanyń sýy oǵan jetpep pe?

Aqan. Ózine emes, halyqqa... En dalany sýlandyrýdyń qamynda júrgen kórinedi... Óte aqyldy, asqan bilimdi adam eken.

Bıke. Iá, bilimdisi bilimdi bolar. Biraq meılinshe kóńilsiz adam, ýaqytynyń bárin laboratorıada ótkizedi. Sen bolsań, úıde erteden keshke sheıin roman oqyp sarǵaıyp otyrasyń. Onymen jumysy da joq. Keshqurym bir jaqqa shyǵaıyn deseń, jalǵyz júrýdi birtúrli yńǵaısyz kóresiń. Aqyry shydaı almadym.

Nına. Nemenege shydaı almadyńyz?

Bıke. Skýkaǵa shydaı almadym. Oqymystylyǵyń da, ataǵyń da, aqshań da ózińe dep, aıyrylysyp tyndym... Oımen zerigý degen adamǵa ýdaı zıan ǵoı...

Aqan (qýlanyp). Sonyń bárin qaıdan bile beresiz, Bıke apaı.

Bıke (kóńildi). Men medıchkamyn ǵoı.

Aqan. Solaı ma edi?

Nına. Dárigerlikten dúkenshige qalaı aýysyp júrsiz.

Bıke. Bitirmedim ǵoı medınstıtýtty.

Nına. Nege bitirmedińiz?

Bıke. Kóringen dáriniń atyn jattap, baqa jaryp, ıt soıyp júreıin be. Bir kúni júregim aınydy da, sodan keıin tastap kettim.

Nına. Bıke Bolatovna, sodan keıin oqymaı qoıdyńyz ba?

Bıke. KazPI-de úsh aıdaı oqyǵanym bar.

Aqan. Onda da baqa, shaıan bar ma eken?

Bıke. Baqa-shaıan joq eken. Tek myna sen sıaqty jigitter bar eken.

Aqan. Men shyn surap otyrmyn.

Bıke. Men shyn aıtyp otyrmyn. Bir jigit kelgen kúnnen sońymnan qalmady. Aqyry sonyń kesirinen kettim...

Aqan. E, naǵyz qyzyq roman ózińizde eken ǵoı.

Bıke. Biraq, ol roman ońaılyqpen oqyla qoımas.

Aqan (kúlip). Ondaı romannyń oqýshysy bola almaǵanyna ókinem...

Bıke. Ókinbeı-aq qoı, basyń jas qoı, tiri bolsań, talaı roman oqyrsyń. Tórgi bólmege ketedi.)

Nına (basyn shaıqap). Qyzyq jan.

Qamash. Kim?

Nına. Bıke Bolatovnany aıtam.

Qamash. Nemenesi qyzyq?

Nına. Sózderi, pikirleri qyzyq.

Qamash. Sen Bıkeni jaqsy bilmeısiń, Nına. Apam dep maqtaǵanym emes, óte sezimtal, aqyldy áıel.

Nına (kúlimsirep tómen qarap). Sezimtaldyǵy seziledi, al, aqyldylyǵyn ózi biledi.

Aqan. Qyzdar, bos áńgimeni qaıtesińder, sender maǵan ınstıtýt jańalyǵyn aıtpadyńdar ǵoı. Kollektıvti ábden saǵynyp keldim.

Nına (qýaqylanyp). Kollektıvtiń ishinde, ásirese, kimdi kóp saǵyndyń eken?

Aqan. Ol aıtpasa da túsinikti ǵoı (Qamashqa qaraıdy).

Qamash (nazdanyp). Nanbaımyn. Túkte saǵynǵan joqsyń.

Aqan. Men seni saǵynbaı tura alam ba. (Qamashqa jaqyndaıdy, Nına ekinshi bólmege ketedi.)

Aqan. Kelshi qasyma...

Qamash (kúlimdep). Manadan qasyńdamyn ǵoı.

Aqan (qushaǵyna qysyp). Netken shyryn mınýt edi!.. Ábden saǵyndym ǵoı, Qamashjan!

Qamash (erkeli nazben). Sonsha uzaq júrip alǵanyń ne, Aqan?.. Qaraı-qaraı kóz taldy ǵoı...

Aqan. Sol talǵan kózińmen qarashy maǵan taǵy bir. Almashy kózińdi, qaraı bershi!..

Qamash. Taǵy da, taǵy da aıta tússhi...

Aqan (rahattana kózin jumyp). Sóz bitkennen aıyrylyp qaldym. (Súıýge oqtalady. As úıden Ýasıla shyǵady).

Ýasıla. Shaı daıyn.

Aqan. Áı, Ýasıla apaı-aı. Shaıyńyz tez qaınaıdy eken. (Ýasıla ketedi. Aqan men Qamash qaıtadan súıisýge oqtalady. Nına shyǵady.)

Nına (jaıdary). Shaı daıyn dep jatyr ǵoı.

Aqan. Paı-paı, Nına-aı, sen de búgin shaıshyl bolyp ketken ekensiń (Qamash as úıge ketedi.) Alataý qoıy jaıynda sender álgide ne dedińder, Nına?

Nına. Alataý qoıyna kózqaras ózgerip jatyr.

Aqan. Iá, ne bolyp qalypty?

Nına. Bul qoı sharýashylyqqa qolaısyz, jún berisi jyl saıyn azaıyp barady, ólimi de kóp degen pikir sońǵy kezde keń tarap otyr.

Aqan (túsi sýyp). Ol kimniń tapqan jańalyǵy?

Nına (Qamashtyń dısertasıasyn usynyp). Qamashtardyń jańalyǵy...

EKİNSHİ KARTINA

Avansena. Dırektor kabınetiniń aldyńǵy, qabyldaý bólmesi. Marıam óz stolynda otyr. Aqan men Qamash keledi.

Aqan (qıylyp). Ómirde saǵan degen bir ǵana tilegim bolsyn, tyńdashy meniń aıtqanymdy!

Qamash. Aqan, qyzyq ekensiń! Ózińe unamady dep maǵan jazǵan eńbegińnen bez degeniń bola ma. Men de tiri jan emespin be!

Aqan. Men saǵan bez dedim be? Túsinseıshi, Qamash-aý! Seniń dısertasıa qorǵap, ǵylymı dárejege jetkenińe dúnıede bireý qýanar bolsa, ol myna men ekenime kúmándanarmysyń...

Qamash. Iá, qýandyń...

Aqan. Qate basyp jatsań, qaıtip qoshemetshiń bolamyn?!

Qamash. Qoı, Aqan, tym iri kettiń!.. Kimniń qate basyp júrgenin kezinde kórermiz... Marıam, dısertasıa jaıyndaǵy qulaqtandyrýdy redaksıaǵa jiberdiń be?

Marıam. Mine ázirlep qoıdym.

Qamash. Tezirek jibershi.

Aqan. Qamash, bala bolma...

Qamash. Iá, taǵy ne demeksiń?

Aqan. Ózdigińnen oılanar keziń jetken sıaqty!..

Qamash. Túsinbedim munyńa. Men, nemene, ózdiginen oılana bilmeıtin qur erbıgen kóleńke bolǵanym ba?

Aqan. Beker shamdanasyń. Kóleńke emessiń, árıne. Al biraq alataý qoıyn zertteýde áldekimderdiń shylaýynda ketkenińdi beker deı almaısyń!

Qamash. Kimderdiń shylaýynda ketippin? Ony da aıta alatyn shyǵarsyń... Joq, Aqan, jetti! Sen meni adam qurly kórmeıtinińdi jasyrmadyń. Onyńa da raqmet... Marıam...

Marıam (elbelektep). Qazir, qazir!

Aqan. Jaqsy oıdy jamanǵa ádeıi joryma, Qamash, ol sen ekeýmizge kelispeıdi...

Qamash. Marıam...

Aqan. Asyqpa, Qamash. Meni tyńdaǵyń kelmese, Nıkolaı Ivanovıchpen aqyldasaıyq. Sol oqysyn. Dısertasıa jaqsy bolsa, qorǵaý degen eshqaıda qashpaıdy.

Qamash. Durys, endi bizge kóleńke bol deısiń ǵoı,. Joq, raqmet! Osy alǵan syıym da jeter! Marıam!..

Marıam. Qazir, qazir...

(Qamash pen Marıam esikke betteıdi.)

Aqan. Birneshe mınýt aıaldańdarshy! Qamash, eger meni shyn dosym dep uqsań, eger alataý qoıynyń sońynda pálen jyldan beri júrgende birdeńeler kórgenime, bilgenime shúbá keltirmeseń, eger ǵylymǵa jalpy záredeı de bolsa qatysy bar-aý dep bilseń-bir jolǵa tyńda meni! Masqara bolamyz!.. Jalynam, Qamashjan!..

Qamash. Sen qansha kóleńke deseń de, men ózimshe birdeńelerdi bilemin ǵoı dep oılaımyn.

/Marıam ekeýi shyǵyp ketedi./

Aqan. Qamash! Toqtashy!.. Oıpyraı, buǵan ne laj?!

Ǵylymı-zertteý ınstıtýty. Dırektordyń kabıneti.

Aqan men Edilov.

Edilov. ...Iá sonymen?..

Aqan. Bolatova meni uǵar emes. Siz uqtyryńyz. (Egilip.) Kómektesińiz, profesor... jas adamdy adastyrmaıyq.

Edilov (basyn shaıqap). Sen Kemelov, mynany túsin. Dısertasıany unatqan ekenbiz, demek biz de birdeńe oılaǵan bolarmyn.

Aqan. Oǵan daýym joq. Biraq sol oılaǵandaryńyzǵa qosylmaýǵa erkim bar ǵoı. Meniń sózime de qulaq qoıyńyz.

Edilov. Qulaq qoıǵanda ne iste deısiń.

Aqan. Dısertasıa týraly keń pikirlesýge jaǵdaı týǵyzyńyz... Qulaqtandyrý jazýǵa asyqpańyz!

Edilov. Dısertasıa erteń ǵylymı jurtshylyq aldynda qorǵalady. Jaǵdaı degen sol. Eshkim seni sózden tyımaıdy. Oılaǵanyńnyń bárin sonda aıt.

Aqan. Ol tym kesh.

Edilov. Sebep.

Aqan. Dısertasıa avtorynyń ǵylymı jurtshylyq aldynda qulaıtynyna kúmánim joq. Ondaı qolaısyz oqıǵa bolmaýyn qalaımyn...

Edilov (kúlip). Sen óziń kishipeıil jigit sıaqtanýshy ediń. Bir sózińnen bir sóziń asyp barady búgin... (Zvonok beredi, Marıam kiredi.) Bolatova maǵan kelsinshi. Á, Marıam, Kádirjanov, Tókebaev joldastardy da shaqyrsań. (Marıam ketedi. Kúlimsirep.) Aıyptyny da tyńdaıyq. (Kádirjanov, Qamash kiredi.)

Edilov (Kádirjanovqa kúlimsirep). Siz estip pe edińiz, Kemelev joldas Bolatovanyń dısertasıasyna úlken saıası kiná taǵyp, qorǵaýǵa qarsylyq bildirip jatyr.

Kádirjanov. Iá, estigen edim.

Edilov (ázildep). Bizdiń ústimizden partıa uıymyna aryz aıtyp ta úlgergen ekensiń ǵoı. Áı, jastar, jastar!..

Aqan. Komýnıse óz uıymynan qupıa eshnárse bolmasa kerek...

Edilov. Qaljyńdaımyn...

Kádirjanov. Kemelovtyń pikirine Bolatova joldas qalaı qaraıdy eken?

Qamash. Men Kemelovty uǵa almadym.

Kádirjanov. Nege?

Qamash. Kemelov alataý qoıynyn qasıetin ózinshe túsinedi. Men ózimshe túsinemin. Kemelovtyń oıynsha bul qoı taýly aýdandarymyzdyń sharýashylyǵyna qolaıly, ystyq -sýyqqa eń tózimdi qoı. Al, bizdiń oıymyzsha bul qoı tipti de olaı emes...

Edilov. Qamash, sózińdi bóleıin: meniń saǵan, suraǵym bar, Kemelov. Birinshi suraq: alataý qoıynyń jún berisi jyldan jylǵa qalaı bolyp keledi? Eger azaıyp otyrsa, bul nelikten dep oılaısyń? Ekinshi suraq: ystyq-sýyqqa kóngish tuqym degendi jıi aıtasyńdar, olaı bolsa, bul qoıda ólim-jitim nege kóp? (Tókebaev keledi).

Tókebaev. Men keshikken joqpyn ba?

Edilov (kúlip). Azdap keshiktińiz.

Tókebaev (saǵatyna qarap). Ekiden tórt mınýt qana ketipti.

Edilov (ol da saǵatyna qarap). Tórt mınýt emes, alty mınýt bolar.

Tókebaev. Ǵapý, Eseke, saǵatyńyz alǵa ketken.

Edilov. Meniń saǵatym durys, óz saǵatyńyz artta qalǵan.

Tókebaev. Meniń saǵatym artta qalmaýshy edi.

Kádirjanov. Amalyńyz bar ma, toza bastaǵan ǵoı. (Otyrǵandar kúledi.)

Edilov. Sózimizdi qaljyń aralap ketti. Iá, aıta ber, Kemelov.

Aqan. Alataý qoıynyń ólimi kóbeıip, júni azaıyp barady degendi sizderge kim aıtyp júr?

Tókebaev. Á, ǵapý... Sen qyzyq ekensiń, Kemelov. Munyń bári fakt ǵoı.

Aqan. Munyń bári fakt emes, laqap.

Qamash. Laqap emes, fakt. Alataý qoıy qozylarynyń kópshiligi jyl saıyn shyǵyn bolyp otyrǵanyn qalaı jasyra alasyń?!

Aqan. Iá, sizder aıtqandaı: keıbir kolhozda qozy óliminiń bolǵany da ras. Tipti júnniń azaıyp ketkeni de ras...

Tókebaev. Ǵapý, demek, fakt ǵoı.

Aqan. Fakt. Biraq bul tek siz úshin kerek fakt. Al, eń negizgi fakt dısertasıada múldem umytylǵan. Eger dısertant alataý qoıyn tereń zerttegisi kelse, sizder aıtqan jeke faktylardyń sebebin ashýy kerek edi. Sol ashylmaǵan. Taǵy da qaıtalaımyn: jeke kolhozda qozynyń ólgeni de, júnniń azaıyp ketkeni de ras. Biraq munyń bári sizder aıtqandaı alataý qoıynyń azǵyndap bara jatqandyǵynan emes, kútimniń joqtyǵynan ekenin uǵyńyzdar. Dısertasıanyń basty qatesi, mine, osynda. Kútý, baǵý, azyqtandyrý jaıynda túk aıtpaı mal tuqymyn asyldandyrýdy sóz etýge bola ma... Qamash, qalaısha túsinbeısiń osyǵan?

Kádirjanov. Demek, jeke kolhozdarda alataý qoıyn ósirýde sátsizdikke ushyrap otyrsaq, ol eń aldymen baǵýdyń nasharlyǵynan dep túsinýimiz kerek qoı?

Aqan. Durys aıtasyz. Tap solaı.

Tókebaev. Á, qaraǵym Kemelov, ondaı arzan manevrdyń keregi ne. Alataý qoıy degendi bárimiz de bilemiz ǵoı, ne qylasyń bosqa daýryǵyp. Odan da mynany túsinip al. Alataý qoıy ósip bereke tappaıdy. Sony moıynda da, osyǵan deıingi ábigerge kres qoı. Árıne, siz úshin qıyn, oǵan men túsinemin. Amal neshik.

Aqan. Tókebaev joldas, kresińizdi ala júgirmeı tura turyńyz. Bul qoıdy oılap shyǵarǵan men emes, búkil kollektıv edi ǵoı, kres qoıamyz dese, aıtar osy jurt.

Kádirjanov. Tókebaev joldas, bul qoı sizge nege unamaı qaldy.

Tókebaev. Ǵapý, Kádirjanov joldas... Aýa raıy qolaısyz bizdiń Qazaqstanda ilýde bireýi bolmasa, bıazy júndi qoı ese bermeıtinin men sizderge baıaǵydan qaqsap kelemin ǵoı. Biraq sizder meni tyńdamaı-aq qoıdyńyzdar.-Aqyrynda kelip Davydenkolaryń alataý qoıy degendi shyǵardy... Sizder aıtqan bıazy júndi, aýa raıyna tózimdi alataý qoıy degen qoı joq... Ol bolǵan emes, bolmashy da emes.

Aqan. Tókebaev joldas, Amerıka baıaǵyda ashylǵan.

Tókebaev. Joq, qaıtadan ashýǵa týra keledi...

Aqan. Endeshe, qolyńyzdan kelse, ashyp kórińiz.

Marıam kiredi.

Marıam. Bir aýyl adamy kelip otyr.

Edilov. Kidire tursyn. (Marıam shyǵady. Sahan ishke kiredi).

Sahan. Meniń de kirýime bolatyn shyǵar.

Kádirjanov (tanyp). Kirińiz, kirińiz.

Sahan (bárine qol berip). Tý alystaǵy «Lenın» kolhozynyń asyl tuqymdy qoı fermasynyń bastyǵy Sahan Nurahmetov degen bolamyn.

Kádirjanov. Bilemiz. Umytyp qalǵanyńyz ba, men sizderde ótken kúzde bolyp qaıttym ǵoı.

Sahan. Biz sizderdi nege umytaıyq. Ózińiz umytyp qaldy ma dep... Já, ýaqyttaryńyzdy almaı, men kelgen sharýamdy aıtaıyn. Men osy jylǵy 25 ıýlde ózimizdiń kolhozdan shyǵyp, astapyralla, ótirik aıtyp barady ekenmin, 26 ıýlde eken. Ia sol 26 ıýlde ózimizdiń kolhozdan shyǵyp, raıkomǵa kelip, odan osynda, Almatyǵa kelip, odan aýylsharýashylyq mınıstrliginde bolyp, odan obkomda bolyp, odan oblystyq atqarý komıtetinde bolyp, odan úlken úıdiń dál ózinde bolyp, odan, mine, sizderge soǵyp otyrmyn... Ýaqyttaryńyzdy almaı, qysqarta sóıleıin, munda kelgendegi sharýamnyń biri-sizderge bir ótinish hat jibergen edik. Biz onda kolhozymyzda qoıdy qoldan uryqtandyrý pýnktin ashýdy suraǵanbyz... Osynda attanarda raıkomymyz sizderge soq, mán-jaıdy bil, bizdiń tilegimizge qalaı qaraıdy eken, áıteýir ne kerek, ýaqyttaryńyzdy almaı qysqarta sóıleıin, sizdermen jolyǵyp, júzbe júz dıdarlasyp, aýyz ba aýyz sóılesip, mán-jaıǵa qanyp qaıt jáne bul isimizdi basqaratyn bir oqymysty alyp qaıt dep tapsyrǵan edi...

Kádirjanov. Jaqsy, oqymysty da jiberdik, pýnkt te ashtyńyzdar. Alataý qoıy men qazaqy qoıdy býdandastyrdyńyzdar. Sonda bul jańa tuqym aýdandaryńyzda óse me. Osy jaǵyn oılastyrdyńyzdar ma?

Sahan. Jarqynym-aý, ne oılastyratyny bar. Ósip otyr ǵoı bizdiń kolhozda.

Kádirjanov. Sizdiń kolhozda ósip otyrsa, endi bir kolhozda óship otyr.

Sahan. Oıbaı-aý, baǵa bilse, mal óspeýshi me edi.

Kádirjanov (Edilovke). Kórdińiz be, kolhozshylardy.

Edilov. Munyń bári bizdiń álgi alataý qoıshy keıbir oqymystysymaqtarymyzdan juqqan dert qoı.

Kádirjanov. Óne boıy mıkroskoppen qaramaı, ómirge bir mezgil jaı kózben de úńilsek qaıter eken.

Sahan. Astapyralla, umytyp barady ekem ǵoı, bizdiń ataqty qart qoıshymyz, álgi bıshikesh jas áıeli bar, Nurseıit aqsaqal sizge sálem aıt dep edi, biletin bolarsyz.

Kádirjanov. Bilemin, bilemin, ekeýi de jaqsy adam, tájirıbesi mol, taptyrmaıtyn qoıshylar.

Sahan. Esińizde me, Murat degen qaljaqbas jas qoıshymen ózińiz uzaq sóılesip edińiz ǵoı.

Kádirjanov. Esimde bolmaǵanda. Ándi qandaı jaqsy salady ol...

Sahan. Mine, mine, sol dosyńyz da sizge sálem aıtty.

Kádirjanov. Rahmet, dostarym... (Paýza.)

Sahan. Kolhozshylarǵa ne aıtyp baraıyn.

Kádirjanov. Ózimiz keıin habarlaıyq.

Sahan. Bizge habar jibermeńizder, adam jiberińizder.

Kádirjanov. Dısertasıa týraly daýdy kolhozshylardyń talaby shıryqtyra túskenin baıqaısyzdar ma. Eger Bolatovanyń dısertasıasy durys bolsa, respýblıkamyzdyń birqatar aýdandaryna tarap ketken alataý qoıyn qaıtadan laboratorıaǵa ıirýimiz qajet. Al, eger alataý qoıyn oılap shyǵarǵan bizdiń Nıkolaı Ivanovıch Davydenko bastaǵan bir top ǵalymdiki durys bolsa, onda Kemelov aıtqandaı: dısertasıany qaıta qarap shyǵý kerek. Kolhozshylardyń tilegin oryndaý, oryndamaý degenimiz osydan keıin ózinen ózi sheshiledi... Mine, osy jaǵdaıdy eske ala otyryp, men dısertasıany qorǵamas buryn jumysshy sovette talqylaýdy usynamyn.

Edilov. Kádirjanov joldas, osymyz qajet bolar ma eken.

Kádirjanov. Talas máseleni keń túrde kekesip sheshýden zıan kórmespiz dep oılaımyn.

Edilov. Á, jaqsy onda, osyǵan keliseıik...

Kádirjanov. (Sahanǵa). Aqsaqal, maǵan júrińiz. Keń otyryp áńgimeleseıik.

Sahan (esik aldyna baryp). Astapyralla, umytyp ketken ekenmin ǵoı. Toty degen esepshi qyz da sizge sálem aıtqan edi-aý... (Kádirjanov kúledi. Ekeýi shyǵyp ketedi.)

Qamash (Aqanǵa). Tilegińe jettiń. (Ketedi.)

Tókebaev. Jaraısyń, jigitim, jaraısyń. Bitip turǵan eńbekti toqtattyryp, jurttyń bárin ábigerge salyp berdiń. Biraq túbi ózińe jaqsy bolmaıtynyn da bilip qoı... Aıtpady dep júrme, eń aldymen súıgen qyzyńnyń aldynda masqara bolasyń.

Aqan shyǵyp ketedi.

Bul Kemelov degender qyp-qyzyl pále dep sizge men baıaǵyda aıtpadym ba. Kórdińiz be, búgingi lańyn. (Oılanyp.) Bular bet-júziń bar demeıdi. Eger bir osaldyǵyńdy bilse, týra taskenedeı qadalady. Mundaıdan, teginde, saqtanbasa bolmaıdy. Bedeli arta beretin bolsa, bir kúni sen oryndy bosat deýden de taıynbaıdy.

Edilov. Kóregensiń-aý, Turbegim!

Tókebaev. Biz degen kórýin kóremiz ǵoı, Eseke. Tek joldan laqtyryp tastaýǵa kúsh jete bermeıdi.

Edilov. Saspa, Turbegim, oǵan da kúsh tabarmyz. Tek jumysshy sovetke jaqsylap daıyndal...

Tókebaev. Eseke... Ózińiz ben Bolatovaǵa myqty bolyńyz. Al, biz degen qyzyl tilge kelse, buldyratyp baǵamyz ǵoı.

ÚSHİNSHİ KARTINA

Birinshi aktynyń birinshi kartınasyndaǵy kórinis. Bıkeniń úıi. Keshki ýaqyt. Shymyldyq ashylǵanda Ýasıla úı ishin jınastyryp júredi.

Ýasıla. Mundaı salaq áıeldi kórsem, kózim shyqsyn! Qansha jınap qoısań da, eńbegiń bir janbaıdy. Úıge bir kirip shyqsa boldy, jyn oınaǵyndaı qobyratady da ketedi. Anda bir aýnaıdy, munda bir aýnaıdy... Shashqanymen turmaı, ózinshe bilgensip, qas-qabaǵyn kerip, sylanyp bolatynyna ne dersiń. Oı, adyram qal-aý. Kúnde kóılegin qyryq qubyltqansha, battasqan kirinen arylsaıshy!.. Sándengen onyń nesin alǵan... (Esik qaǵylady.) Kim deısiń, taǵy bir kári kavaler shyǵar. Kirińiz. (Mańǵazdana basyp Tókebaev kiredi. Ýasıla teris qarap.) Mynaý bir buryn kórmegen shlápam.

Tókebaev. Kep turǵanym Qamash Bolatovanyń úıi me? (Ýasıla bas ızeıdi.) Tanysyp qoıalyq... Bıologıa ǵylymynyń kandıdaty, osyndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı aǵa qyzmetkeri, dosent Turbek Tókebaev... (Qol beredi.) Men jaıynda buryn estigen bolarsyz.

Ýasıla. Estı almaǵan edim.

Tókebaev. Ókinishti, óte ókinishti... Qaıda otyrsam eken?

Ýasıla. Qalaýyńyz bilsin.

/Tókebaev otyrady./

Tókebaev. Qamash qaryndas qaıda ketkenin aıta almaısyz ba?

Ýasıla. Aıta alatyn shyǵarmyz. Tyǵyz sharýańyz bar ma edi?

Tókebaev. Tyǵyz sharýam bolmasa, keshtetip kelem be.

Ýasıla. Kelgisi kelgender erte-keshke qaramaıtyn bop tur ǵoı... Kútseńiz kelip qalar.

Eńsesi túsip Qamash keledi, Ýasıla as úıge ketedi!

Tókebaev. Ǵapý, Qamash qaryndas, kelip qalyppyz. Qalyńyz neshik?

Qamash. Jumysshy sovet shyǵarǵan úkimnen keıin ne hal suraısyz...

Tókebaev. Iá, ádiletsizdik boldy, ete ádiletsizdik boldy. Bitip turǵan dısertasıany qorǵatpaý degen ne sumdyq. (Oılanǵansyp.) Meniń bilýimshe Kemelov sizben óte jaqsy qarym-qatynasta sıaqtanýshy edi, munysyna túsinbedim... Sol bastamasa, osynyń biri de bolmaıtyn edi ǵoı...

/Qamash úndemeıdi./

Oqa emes. Báribir qorǵaısyz, qorǵatamyz...

Qamash. Kandıdat bolý, múmkin, murat ta emes shyǵar...

Tókebaev. Nege olaı deısiz. Kandıdat bolý ábden qajet. (Paýza.) Mundaıda jeńip shyǵý kerek.

Qamash. Kópke topyraq shasham ba.

Tókebaev. Kóp degen ne, táıiri. Búgin Davydenko, Kemelovtardy jaqtasa, erteń siz ben bizdi jaqtap shyǵa keledi.

Qamash. Aıtylǵan syndardyń nesi durys, nesi teris, oılaıynshy, siz tek ózimdiki ǵana jóndeı bermeńizshi.

Tókebaev. Áı, qalqam Qamash-aı. Bir zatty birneshe saqqa júgirte berýge bolady ǵoı. Shyndap taban tireseńiz, óz kózqarasyńyzdy árqashanda qorǵap shyǵa alasyz ǵoı... Sizge qazir eń keregi dereý iske kirisý...

Qamash. Kiriskende ne isteımin.

Tókebaev. Dısertasıańyzdy jóndeńiz. Joq, olaı etpeńiz. Osy kúıinde-aq iske asyrýǵa bolady.

Qamash. Qaıtyp?

Tókebaev. Moskvaǵa, Moskvaǵa baryp... Tyńdańyz. Onda meniń jaqsy tanystarym bar... Eger buǵan nıet qoısańyz, men sizge óz qolymnan kelgen barlyq kómekti aıamas edim. (Bıke sóıleı kiredi.)

Bıke. Ýasıla, maǵan eshkim telefon soqqan joq pa? (Tókebaevty kórip.) Keshirińiz!

Qamash. Tanysyp qoıyńyzdar. (Bıkeni nusqap.) Meniń apaıym. (Tókebaevty nusqap.) Bizdiń ınstıtýttyń qyzmetkeri. (Ana ekeýi qol alysady.)

Bıke (oıqastaı basyp, aına aldyna barady, ózińe sylana qarap ótedi. Qamashqa). Aıtyp em-aý, bilgish basym... (Qamash birdeme demek bolady). Qoı, qoı bárin de esittim, bárin de bilemin!

Qamash. Qaıtesiz bul iske aralasyp.

Bıke. Nege aralaspaımyn. Aralasqandy aıtasyń, endi kelse, jigitiń bolmaq túgil, qudaı bolsyn, úıden týra qýyp shyǵamyn. (Tókebaevqa.) Sizden ǵapý ótinemin. Oıymdaǵyny irikpeı aıtyp salatyn ádetim edi.

Tókebaev (kókiregin qolymen basyp). Oqasy joq, oqasy joq. Sizdi qazirgi mınýtta qandaı sezimder bılep turǵany maǵan sondaı uǵymdy, sondaı tanys...

Bıke. Oı, tamasha uǵa bildińiz!.. Ýasıla, shaı nege ázir emes. (Tókebaevqa.) Siz nege tórge otyrmaısyz?

Tókebaev. Osy oryndy ádeıi qalap otyrdym. (Qabyrǵadaǵy keýde jaǵy ashyq áıel sýretin kórsetip.) Myna bir tamasha sýretti osy aradan otyryp manadan qaraýdamyn.

Bıke. Unaı ma sizge? (Qamashqa.) Álgi Ýasıla qaıda júr? Qamash, as úıge óziń barshy. (Qamash ketedi.)

Tókebaev. Ásemdiktiń unamaıtyn adamy bar ma. Ol jan dúnıeńdi tolqytyp, bılikti ózińizden alyp ketedi emes pe.

Bıke. Oı, siz ıskýsstvony jaqsy túsinedi ekensiz. Neǵyp sýretshi ıakı artıs bolmaǵansyz.

Tókebaev (kúlip). Sony ózim de bilmeımin.

Bıke. Sizdi bir mınýtqa qaldyrýǵa ruqsat etińiz. (Tárgi bólmege kirip ketedi.)

Tókebaev. Ehe, qatyp ketti. Mynaý naǵyz meniń stılimdegi áıel eken... (Telefon soǵyp.) Eseke, Turbekpin ǵoı... Bolatovanyń úıinen... Sizdi qaıdam, men qorqaıyn dedim. Nege deısiz be?.. Eseke-aý, saıyp kelgende qulaǵan Bolatova emes, biz ǵoı. Bir jaman bala ǵylym maıdanynda ústemdik alyp, irgemizdi shaıqap ketti emes pe... Ol endi bir attasa, kúnimizdiń ne bolatynyn bilmeımin. (Tyńdap.) Iá, ıá onyńyz ras... Dısertasıa osy kúıinde qorǵalmaı, bizdiń pozısıa jaqsarmaıdy. Shirkin dedińiz, ol Moskvada qorǵap berse, munda dúnıe ózgerip qoıa berer edi... (Qamash kiredi.) Jaqsy, keıin sóılesermiz. (Trýbkany iledi.)

Qamash. Turbek aǵa, sheshinip otyrsańyzshy.

Tókebaev. Joq, Qamash qaryndas, qazir ketemin. (Bıke halatpen shyǵady.) Qabyrǵańyzben keńesińiz, (Bıkeni ańǵaryp). Apaıyńyzben de aqyldasyńyz... Dısertasıama baılanysty Moskvaǵa baratyn ózimniń de jumysym bar. Qalasańyz tipti birge ketemiz.

Bıke. Siz nege kettińiz.

Tókebaev. Men tek bir sharýamen ǵana kirip edim.

Bıke. Joq, as iship ketesiz. (Qamashqa qaraıdy.)

Qamash. Shaı daıyn.

Tekebaev. Raqmet, taǵy birde kelermin. (Ketip bara jatyp). Qamash qaryndas, oılanyńyz. (Ketedi.)

Bıke. Oı, qandaı mádenıetti adam. Netken sypany, netken sezimtal jigit. (Qamash qulaq qoımaı, terezege qarap oılanyp turady.) Qamash, jańaǵy kisi saǵan ne dep ketti.

Qamash. Moskvaǵa júr, dısertasıańdy sonda qorǵa deıdi.

Bıke. Oı, tamasha pikir. Bir saǵat ta aıaldama, dereý Moskvaǵa ket...

Qamash. Dısertasıa nashar dep tabylsa, Moskvasy ne, osy jeri ne, onyń báribir emes pe.

Bıke. Sol da sóz be eken. Osy qazaqtardyń bári birdeı ońdyryp qorǵap jatyr deımisiń, keıi tamyr-tanystyqpen ótedi.

Qamash. Moskvanyń jóni basqa...

Bıke. Tanystyq Moskvada da júredi. (Aqan kirip keledi. Bir-birine til qatyspaı, bári de biraz únsiz tynady.)

Aqan. Qamash uǵar dep keldim meni...

Bıke. Qamash seni uǵyp boldy ǵoı.

Aqan. Bıke apaı, basalqalyǵyńyz ba bul?

Bıke. Basalqalyqqa kórinbeısiń ǵoı, qaıtesiń qubyla berip.

Aqan. Siz ondaı sózge barmańyz. Dostyqty qadirleńiz.

Bıke. Kim dos. Sen be. Sendeı dostyń quny bir tıyn...

Qamash. Jaraıdy, jaraıdy, shaıyńyzdy ishińizshi.

Bıke. Shaı ishýsiz qalsa da, men aıtatynymdy aıtyp tynam...

Qamash. Aıqaılamańyzshy, onsyz da basym aýyryp otyr. (Bıke as úıge ketedi. Bólmeniń ortasynda Aqan men Qamash birine-biri týra qaramaı, edáýir únsiz turyp qalady.)

Aqan. Qamash, komandırovkaǵa júrgeli jatyrmyn... Lenın atyndaǵy kolhozda pýnkt ashý maǵan tapsyryldy... Ǵylymı-tájirıbe jumysyn júrgizemin... Uzaq ýaqyt bolamyn... Qoshtasqaly keldim...

Qamash. Jolyń bolsyn...

Aqan. Saǵan aýyr ekenin de, qıyn ekenin de bilemin... Sen qandaı egilip tursań, men de sondaı egilip turmyn... Biraq budan basqa laj tabylmady. Qateńdi uǵar bolmadyń.

Qamash. Raqmet, jaqsy uqtyrdyń. (İzaly). Taǵy qandaı óshiń bar, alyp qal!

Aqan (basyn shaıqap). Osy sózdi kimge aıtyp tursyń, sony oıladyń ba, Qamash?

Qamash. Saǵan aıtyp turmyn.

Aqan. Ashýdy qoıyp, sál ǵana oılanshy...

Qamash (shydamaı). Endi alatyn óshiń joq pa? Alyp boldyń ba? Olaı bolsa, úıimdi bosatyńyz! Kórinbeńiz kózime?..

Aqan (Qamashqa tesile qarap). Qamash, ne bolǵan saǵan? Óziń oılashy, qatemdi nege kóresiń dep dosqa nálet aıtýǵa bola ma? Eńbegin elimniń múddesine, óz múddeńe qaıshy kelip jatsa, nege aıtpaımyn men?! Eń aıaýly dosym, eń jaqynym teris baǵyt alyp bara jatsań, nege úndemeı qalamyn men?! Olaı etpesem, kim bolǵanym meniń?! Osyny nege túsinbeısiń? Jaqsy, men úndemedim, basqalar da úndemedi. Sen kandıdat boldyń. Sodan soń?.. Ne úshin, kim úshin kandıdat boldyń? Ǵylymǵa qanjar salýmen alynǵan ǵylymı ataq qoǵamǵa qajet boldy deı alarmysyń. Joq, oǵan aýzyń bara almas... Azamattyq ar, halyq aldyndaǵy borysh umytylyp, jalǵan ataqqa qumartý qaıdan shyqqan dert! Men seniń ornyńda bolsam, eń aldymen osy dertten saýyǵýdyń jolyn izder edim... Kettim, saý bolyp tur! (Ketedi.)

Qamash. Aqan... Kútken qıyn mınýt edi!..

Shymyldyq

EKİNSHİ AKT

TÓRTİNSHİ KARTINA

Kúz. Lenın atyndaǵy kolhozdyń qoıdy qoldan uryqtandyrý pýnkti. Alysta qabat-qabat shoqylar birine-biri jalǵasa kelip, bara-bara basyn qar shalǵan bıik taýǵa aınalady. Etekte taýdan qulaı aqqan ózen kórinedi.

Sahnada shaǵyn úıshik. Aqan sonda telefonmen sóılesip otyr.

Aqan. ...Jumysymyzdyń betalysy jaqsy, Nıkolaı Ivanovıch. Kolhozshylar aǵylyp kelip jatyr. Qoldan kelgenshe, tilekterin oryndap ta jatyrmyz... (Biraz tyńdap.) Árıne, árıne... Jaıylymǵa senýge bolmaıdy, ol jaǵy esimizde... Kópshilik kolhozdardyń qysqa daıyndyǵy jaqsy... Stansıa. Stansıa... Qazir bitemiz... Joldastarǵa sálem joldańyz (Daýsyn ózgertip.) Nıkolaı Ivanovıch Bolatova jaıynda... Dısertasıa máselesin aıtam... Estimeı turmyn, qaıda deısiz... Stansıa, bir mınýt, bir ǵana sekýnd... (Únsiz otyryp qalady. Sahan kiredi.)

Sahan. Aqan shyraǵym, (Aqan sergip, trýbkany iledi.) Álgi «Kúres» kolhozy bar ǵoı... Mine, sonyń qoı fermasynyń bastyǵy saqaly sapsıyp taǵy keldi. Oǵan ne deımiz?

Aqan. Olary bolmaıtyn sharýa... «Kúres» kolhozy mundaı jańadan bastalyp otyrǵan asa jaýapty iske ázir emes.

Sahan. Aıtý kende emes, biraq túsinbeıdi... Bul qarańǵylyqty qoısaıshy.

Aqan. Aýdan ruqsat etpegen iske biz óz betimizben bara almaıtynymyzdy uqtyryńyz.

Sahan (basyn shaıqap). Oı astapyralla-aı, qyp-qyzyl shataq boldy-aý ózi. (Ketedi. Bir top kolhozshy kiredi.)

1-kolhozshy. Qaıtyp baramyz. Sizben qoshtasa keteıik dep keldik.

Aqan. Joldaryńyz bolsyn... (Ornynan turyp.) Meniń sizderge bir ǵana tilegim bar: sizder zootehnıkterge myqty kómekshi bola bilińizder. Olardyń aıtqanyn buljytpaı oryndańyzdar...

Kolhozshylar. Qup, bolady, bizge senińiz.

Aqan. Ekinshi bir esterińizge salatynym-aýdan uıǵarǵan qarardy buzbaýlaryńyzdy suraımyz. (1-kolhozshyǵa.) Máselen, sizdiń kolhozda. (Basqa da kolhozshylarǵa.) Sizdiń de kolhozda alataý qoıymen basqa qoılardy býdandastyrýǵa bolmaıdy. Bıyl mal azyǵyn kóbeıtýdiń qamyn jeńizder... Býdandastyrýǵa kelesi jyly kirisemiz...

Kolhozshylar. Á, aıtyp baramyz.

Aqan. Al, bul jańa tuqymdy baǵý jaıynda kolhozdyń tájirıbeli qarty, alataý qoıyn kópten baǵyp kele jatqan Nurseıit aqsaqalmen áńgimelesińizder. Ol kisi sizderge kóp nárse aıta alady...

Kolhozshylar. Ol da durys eken... (Ketedi. Aqan alaqanyn mańdaıyna qoıyp, biraz oılanyp otyrady, daýryǵysa Sahan men «Kúres» kolhozy qoı fermasynyń meńgerýshisi Shúkir kiredi.)

Sahan. Oı, astapyralla-aı, sen túsinemisiń?

Shúkip. Túsinetin túgi joq... (Aqanǵa.) Joldas oqymysty, barlyq kolhozdarǵa sharapatyńdy tıgizip, bizge kelgende sarań bola qalǵanyń qalaı?.. Bizdiń de jańa qoı tuqymyn ósirgimiz keledi.

Aqan. Aqsaqal, siz mynany túsinińiz. Jańa qoıdy órbitý úshin eń aldymen tıisti jaǵdaı bolý shart. Sizdiń kolhozda ondaı múmkindik ázirshe az. Aýdan, mine, osyny esepke alyp...

Shúkir. Aýdandy qaıtesiń. Ózińnen marqabat izdep kelip otyrmyz.

Aqan. Joq, men aýdannyń qararyn buza almaımyn. Onyń ústine sizderdiń qysqa daıyndyqtaryńyz da onsha emes ekenin jaqsy bilemin.

Shúkir. Sen bizdiń qysqy jaıylymdy kórmegen ekensiń, shyraq. Kolhoz kolhoz bolǵaly malymyz sonda jaıylyp keledi.

Aqan. Jalǵyz jaıylymǵa sený az. Kolhozdyń malǵa degen mol azyǵy bolýy kerek. Kútimi nashar, arqasyn aıaz sorǵan qoıdan asyl qozy alamyn deý qur táýekel bolmaq...

Sahan. Mine, aıttym ǵoı. Qysqarta sóılegende másele osylaı.

Shúkip. A, tegi, sen de bir jaǵynan kımelemeshi! (Aqanǵa.) Sonymen bolmaı ma?

Aqan. Bolmaıdy, aqsaqal.

Sahan. Oı astapyralla-aý, bolmaıdy degen soń kóp sóz nege kerek. (Ashýly túrde Shúkir shyǵyp ketedi).

Aqan. Orynsyz renjıdi.

Sahan. Azdap nege salsa da eshnárse etpes pe edi... qaıter edi... (Jelkesin qasıdy, ketedi. Murat pen Toty kiredi.)

Murat. Aǵaı, kirýge bola ma?

Aqan. Kelińder.

Murat. Qatarynan eki sabaqqa qatyspaǵan tártipsizdi tapsyrýyńyz boıynsha alyp keldim. (Aqan oryndyqty nusqaıdy, analar otyrady).

Aqan. Komsomolka, bul qalaı?

Toty. Fermanyń úshinshi toqsanynyń esebin shyǵaramyn dep... Sodan... aǵaı, tipti qolym tımedi.

Murat. Ótirik aıtpa, sen qyz. Ol baıaǵyda jasalǵan...

Toty (sybyrlap). Jaıyńa otyr.

Aqan. Álde oqyǵyń kelmeı me. Olaı bolsa, jasyrma, shynyńdy aıt.

Toty. Aǵaı, men oqyp júrmin.

Murat. Áı, qyz, turyp jaýap ber. (Toty oǵan kózin alartady.) Men malshy emespin, zootehnıkany oqymasam da kún kórem deıdi bul qyz.

Toty. Qashan aıttym.

Murat. Keshe aıtqanyń qaıda?

Toty (qulaǵyna). Janyń shyqsyn.

Aqan. Ferma esepshisine de zootehnıkany bilý qajet. Sen sıaqty bilimdi jasty buǵan úgittep jatýdyń ózi ersi...

Toty. Budan bylaı sabaqqa úzbeı qatysaıyn, aǵaı. (Teris qarap.) Ýh, ursa ma dep qorqyp em...

Murat. Komsomolka, ekinshi ret mundaı oqıǵa bolmasyn.

Toty (teris qarap). Qap mynany-aı, á. (Onyń qulaǵyna.) Sen sonshama kim ediń?

Murat. Men dódeńmin.

Toty. Ketýge bola ma, aǵaı?

Aqan (basyn ızeıdi, Toty ketedi). Tamasha qyz!

Murat (kózi jaınap). Tamasha qyz deısiz be?

Aqan. Nemene, sen ońy súıesiń be, qalaı?

Murat. Joq, súımeımin.

Aqan (kúlip). Meni aldaý ońaı bola qoıar ma eken...

Murat. Aqan aǵa, siz muny qaıdan bile qoıdyńyz?.. (Jan-jaǵyna alaqtap, daýsyn báseńdete sóıleıdi.) Shynymdy aıtsam, ólerdeı ǵashyqpyn. (Aqan kúledi.) Aǵa, siz bireýge aıtyp qoıyp júrmeńiz.

Aqan. Qoryqpa, men syr saqtaı bilemin.

Murat. Meniń oǵan shyǵarǵan ánim de bar.

Aqan. Sen, tek ánshi ǵana ma desem, kompozıtor da ma ediń.

Murat. Aha. (İńyldaıdy.) Mine, osylaı bastalady... Aǵa, sizdiń de súıgen qyzyńyz bar ma?

Aqan. Iá, bar, Murat... Sen jańaǵy ánińdi sózimen taǵy bir aıtyp kórshi. (Murat yńyldaı bastaıdy.)

Aqan. Sózimen aıtshy.

Murat. Sózi joq.

Aqan. Ol qalaı? Sózsiz ánde sán bola ma?

Murat. Ne isteımin, óleń qoldan kelmeıdi.

Aqan. Óziń shyǵara bilmeseń, bir aqynǵa sózin jazdyryp almaısyń ba.

Murat. Aqyn degenderińiz fermaǵa jýymaıdy (Nurseıit kiredi).

Nurseıit. Jýymaı júrgen ol kim?

Aqan. Aqyn-jazýshylar.

Nurseıit. Á, jazýshylar ma? Olar munda kelip ne qylsyn, qoı men qasqyr týraly úılerinde otyryp ta jazady.

Aqan. Qoıshyny she?

Nurseıit. Qoıshyny jazyp júrgen aqyn-jazýshy kórmedik qoı.

Murat. Qoı da baqqymyz, kitap ta oqyǵymyz keletinin solaryńyz bilmeı me deımin. (Daladan Bıgúldiń daýsy estiledi.)

Nurseıit. Bizdiń báıbisheniń qońyr daýsy ǵoı. Dáý de bolsa, mezgilinde shaıyńdy nege ishpeısiń dep, qıqýdy salǵaly keledi...

Murat (kúlip). Eń aldymen men taıaıyn (ketedi).

Aqan. Jeńgeıdiń dúmpýi qatty ma deımin...

Nurseıit. Onyń ras. Daýsy estilse-aq, ishime kúzen kiredi. (Kúlip.) Qartaıǵanda jas qatyn ala kórme. Onsyz-aq basynnan bult taramaıdy... Já, men keteıin. Sender qarsy bolmasańdar, qoıdy erteń taýdaǵy óriske áketsek pe dep edim.

Aqan. Men qarsy emespin.

Nurseıit. Onda biz erteń túý, túý bıikke kettik. (Sham jaryǵy esik aldyndaǵy alańǵa túsedi.)

Bıgúl. Bizdiń álgi shal shaıyn ishpeı qaıda júr? (İshten yńyldap Murat shyǵady.) Qoıdy tastap, sen ne ǵyp zekip júrsiń munda?

Murat. Nesin aıtasyz, Bıgúl jeńgeı, bir saz kóńilińdi tań atqaly terbep júr, terbep júr.

Bıgúl. Ol ne qylǵan saz?

Murat. Án. Bıgúl. Án.

/Murat yńyldaıdy./

E, ániń osy bolsa, basyn aýyrtpaı-aq qoıa ǵoı...

Murat (kúlip). Óz ánińizdeı bolmaı jatyr ma?

Bıgúl. Já, sóz jarystyrma! (Esikten Nurseıit kórinedi.) Sen, shal, ne ǵyp baılanyp qaldyń.

Nurseıit. Sabyr, sabyr, báıbishe. Aqanǵa aqyldasqaly kelip edim, otyryp qaldym... Erteń taýǵa keshetin boldyq... (Yńyldap turǵan Muratqa.) Muratjan, mynaýyń ne yńyl. Án be, álde jylap tursyń ba.

Bıgúl. Án shyǵarypty.

Nurseıit. Á, solaı ma... Estirtińkirep yńyldashy.

/Murat yńyldaıdy./

E, endi túsindim. Ózimizdiń «Jıyrma bes» qoı munyń. Murat. Nureke-aý, «Jıyrma bes» bylaı ǵoı («Jıyrma besti» yńyldaıdy.) Al mynaý óz ánim.

Nurseıit. Iá, ras, azdap óńin aınaldyrǵanyń ańǵarylady...

Murat. Nureke, siz án jaıyn túsinbeısiz. Ánde halyqtyq saz bolýy qajet. Almatydaǵy úlken kompozıtorlar da solaı etedi.

Nurseıit (mysqyl kúlkimen). Jalǵyz sen be desem, halyq ánine qolyn suǵatyndar Almatynyń ózinen de tabylady deseıshi...

Kolhozshylar keledi.

I-kolhozshy. Shopan ata, biz senimen áńgimeleseıik dep keldik.

Nurseıit. Ýa, ne jaıynda.

I-kolhozshy. Aı múıizin jaıynda suraıtynymyz bar edi.

Nurseıit (áıeline maqtanysh pishinmen). Kórdiń be. (Kolhozshylarǵa.) Surańdar.

II-kolhozshy. Bizdiń kolhozda bul qoılar atymen joq. Ósirý nıetimen uryǵyn alyp ketip baramyz. Myna deımin-aý, baǵyp-qaǵýy kıyn bolmaı ma.

Nurseıit. Qıynyń ne, bul alataý qoıy degen baǵýǵa eń qolaıly janýar. Ol taý-tas, jaýyn-shashynyńdy elemeıdi.

Shyńǵa arǵy atasy arharsha sekirip qysy-jazy eń bıik qıada jaıylady... Al munyń uıymshyldyǵyn, saqtyǵyn, sezgishtigin, ıisshildigin qoı, ony ma, tipti aıtyp ta jetkize almaısyń...

Kolhozshylar. Apyraı-á!

Nurseıit. Qasqyrdy qyrymnan sezedi...

I-kolhozshy. Oı, toba-aı...

Nurseıit. Anada bir qyzyq boldy... (kolhozshylar Nurseıitti qaýmalaı túsedi).

Murat. (Bıgúlge.) Al Nurekeń ań týraly áńgimege kóshti. Endi biraz bósedi.

Nurseıit. ...Aıańdap jaıylyp bara jatqan qoılarym bir kezde bastaryn jerden julyp alyp, ıirilip kep qaldy. Apyr-aý, bul ne boldy dep jan-jaǵyma jaltaqtap qaraımyn kep, qaraımyn kep. Biraq, eshteńe kórinbeıdi. Sóıtip, turǵanda myna Murat: «qasqyr» dep, baj ete túskeni ǵoı. Sol shaq bir nán kókjal aldymnan kóldeneńdep óte bermeı me. Moınymnan myltyǵymdy julyp alǵansha, qasekeń qarsydaǵy qyrqaǵa shyǵyp ta úlgirdi. Endi keshiksem san soǵyp qalatynymdy bilip, shart tura qalyp tartyp kep jiberdim. Ajal degendi qoısaıshy, júgirip bara jatqan kókjal on qadamdaı jerge ushyp túsip jalp etti. (Murat myrs etip kúlip jiberedi.)

Murat (aqyryn ǵana). Nureke, azdap...

Nurseıit. Sózdi bólme! Sodan keıin qasyna barsam, patshalardyń úlkeni-aı, týra órkeshi joq túıedeı eken...

Bıgúl. Taıynshadaı deseń de jeter...

Nurseıit. Joq, báıbishe, taıynshań ne, túıeden kishi bolsa, sál-aq kishi shyǵar.

Murat (kúlip). Nureke, áli de árirek siltep jatyrsyz...

Nurseıit. Joq, tipti de túıeden kishi emes.

Bıgúl. Qoı, sýdyratpa... Nege kerek sondaı ótirik...

Nurseıit. Báıbishe-aý, ótirik aıtaıyn deımisiń, qasqyr dese qyzyp ketem... (kolhozshylar kúledi).

Bıgúl. Sóılep bolsań, shaıyńdy ish... (Nurseıit Bıgúlge «mynalardy da shaıǵa shaqyrmaısyń ba?»-degen ısharat bildiredi.) Sensiz de bilemin... (kolhozshylarǵa). Júrip dám aýyz tıińizder.

Nurseıit. Iá, ıá, áńgimeniń qalǵanyn shaı-paı ishe otyryp sherteıik.

/Barlyǵy da Nurseıittiń úıine betteıdi/

Bıgúl (Muratqa). Sen qaıda barasyń?

Murat. E, shaı ishpeımiz be.

Bıgúl. Já, sen qoıdy qara...

/Murattan basqalary ketedi, sahnaǵa Toty shyǵady/

Toty. Á, tústiń be qolyma ońashada!

Murat. Tústim, tústim... Sen qyz betimnen súıip bále qylar ma ekensiń.

Toty. Kel, súıeıin, tipti betińnen emes, aýzyńnan súıeıin. (Murat jaqyndaıdy.) Janyń bar ma, beri kelseıshi! (Murat keledi. Onyń qulaǵynan shap berip ustap alyp julqylaıdy). Má, saǵan súıgen...

Murat. Óı, qyz, jazyǵym ne?

Toty. Aǵaıdyń aldynda uıaltamysyń?

Murat. Oıbaı, uıaltpaımyn!

Toty. Aıqaılama!

Murat (odan saıyn aıqaılap). Oıbaı, qulaǵym.

Toty. Tek, óshir únińdi! (shoshyp, qoıa beredi.)

Murat. (sylqyldap kúlip). Áı, myqtysyń-aý, qulaǵym!

Toty. Nemenesi myqty?

Murat. Meniń qulaǵym seniń qolyńdy aýyrtyp, kúshpen julyp shyqqan joq pa.

Toty. Áı, aqylsyz, uqpaısyń eshteńeni... qolym emes, aýyrǵan janym ǵoı. (Dúbir estiledi. Toty týra jóneledi. Murat sońyna ere túsedi.)

Sahnaǵa Sahan, Shúkir, bir kolhozshy shyǵady.

Sahan (Shúkirge). Jarqynym-aý, sen maǵan ne qyl deısiń?

Shúkir. Qoı fermasyna bastyq sen be, ol ma?..

Sahan. Áńgime bastyqta emes. Bul bar ǵoı, jarqynym, ǵylym máselesi. Endi budan bylaı ǵylymǵa neǵyp otyrmasaq bolmaıdy dep jatqandy seniń de bir uǵatyn ýaqytyń jetti ǵoı.

Kolhozshy. Áı, Sahan, ǵylym dep aýzyńnan bir tastamaısyń, qazaq seniń ǵylymyńsyz-aq atam zamannan mal baǵyp keldi ǵoı...

Sahan. E, onyń basyn aýyrtyp qaıtesiń. Ol zaman ózimen ketsin. Maldy qazekeń qalaı baqqanyn sen ózgege aıtsań da, maǵan aıtpaı-aq qoı.

Kolhozshy. Aıtpaıtyn nesi bar. Mal sonda da ósken.

Sahan. Iá, ósken. Biraq maldyń da maly bar. Mal baqqan sharýasyń ǵoı, óziń aıtshy. Búgingi jibek júndi janýarlarmen qazaqtyń qylshyq júndi qoıyn teńeý ádildik pe... Ekeýiniń de atyn qazaq qoı deıdi. Al, endi bulardyń beretin ónimin alyp qara. Qazaqy qoıdan myqtaǵanda bir jarym, eki kılo qylshyq jún alýshy edik. Solaı ǵoı? Jáne ol jún kıgiz basqannan basqa ne kádege jarady. Eger bıazy júndi janýarlardy sóz ete bastasaq, sen qylshyq júndi qoıyńmen dalada qalasyń. Bul jaryqtyqtan 10-15 kılolap asyl jún alatyn bolsam, ǵylymǵa tabynbaǵanda qaıtemin.

Kolhozshy. Ondaı jún alyp jatqan kolhozdy kórmedim.

Sahan. Kórmeseń kóresiń. Osynyń bári sonyń áreketi...

Kolhozshy. Qaıdam. Jún bola ma, joq pa. Ol bir qudaıdyń isi.

Sahan. Sen beri qara. (Murat qaıtyp oralady.) Áı Murat, Ýkraınada ma edi, álgi júndi kóp beretin qoı. Aıtshy mynaǵan.

Murat. Akademık Ivanov ósirgen asqanyn rambýlesiniń bir qoshqary 22 kılogrammnan asa jún bergen. Sony aıtasyz ba?

Shúkir. Áı, balam-aı, ótirikti de ysqıtady ekensiń! Bir qoıdyń boıyna ondaı jún qaıtip syıady.

Murat. Ras, aqsaqal.

Sahan. Shúkir deımin, oǵan shek keltirme sen. Aqannyń aýzynan myna men óz qulaǵymmen estidim.

Murat. Men kitaptan oqydym...

Shúkir (jaǵasyn ustap). Iapyr-aı, bul ǵajaptyń eń ǵajaby eken. Bir qoıdan sondaı jún alǵanda...

Murat. Jún bolǵanda, qandaı deseńizshi. İlǵı asyl buıym, qymbat matalar toqylatyn jibek jún ǵoı.

Sahan. Sen jáne mynany qara. 22 kılo júnnen... Áı Murat, neshe kostúmdyq mata toqylady dep ediń.

Murat. Alty kostúm...

Sahan. Eń, asyl matadan alty kostúm. Ár kostúm... kórip otyrsyń ba, pálenbaı myń som aqsha degen sóz. (Kolhozshyǵa mysqyldap.) Mine, osyndaı qoıdy salystyr qazaq atań baqqan qylshyq júnmen.

Murat. Jabaǵy kúpi kıip, jabaǵy júndi qoı baqqan zaman bul emes, aqsaqal. (Ketedi. Kolhozshy da kete bastaıdy.)

Shúkip. Jarqynym-aý, osy aıtyp turǵan jaqsylyǵyńdy bizge qımaısyń ba?

Sahan. Orynsyz qolqa júrmeıdi...

Shúkir. Ne deseń, ol de, men bos qol ketpeımin.

Sahan (júre sóıleıdi). Qınama meni.

Shúkip. Qınaımyn, aǵaıynshylyq bolsyn.

Sahan. Oı, astapyralla-aı, muny qaıtsem eken...

BESİNSHİ KARTINA

Kóktemniń qara sýyǵy. Tún. Shaǵyn bólme. Úı ishinde basy artyq múlik joq, óte jupyny. Bir buryshta kitap etajerkasy. Tereze aldynda stol. Stol ústinde eki-úsh kitap jatyr. Shymyldyq ashylǵanda Aqan oılana túsip hat jazyp otyrady. Dalada yzyldaǵan jeldiń daýsy qulaqqa emis-emis estilip turady.

Aqan (jazýyn toqtatyp). Saǵynamyz súıgen jandy, jazamyz kep hatty. Átteń dúnıe, ne kerek, sonyń bári elenbeı qalyp jatady. Ókpe-nazdyń umytylyp bitetin kezi bolsa da, súıgeniń tebirenbeıdi, bir kezdegi saǵan degen ystyq sezimi de sýynyp, sónip barady. Al, sen bolsań, barǵan saıyn saǵynyshyń arta túsip, bir aýyz jyly sózdi yntyǵa kútesiń. Biraq úmitin esh jalǵanbaı, jaqyndaı túsip joq bolady... (oılanyp.) Álde, bizdiń aramyzda tý bastan mahabbat oty janbaǵan ba? Júrek lúpildep, til kúrmelip, jaýtańdaǵan kózben syrlasyp uǵysatyn shyryn mınýttar albyrt sezimniń sol sáttegi ásheıin bir ótkinshi ǵana kúıi me edi?!. (Ornynan turyp.) Ol kóp nárseni túsinbeıdi...

/Esik qaǵylady. Murat keledi, ol sándi kıingen./

Murat. Júrip baram, Aqan aǵa, hatyńyz daıyn ba?

Aqan. Hat daıyn... Óziń qazir tipti burynǵydan da jaqsy jigit bolyp ketkensin (Onyń qolaısyz baılanǵan galstýgine kózi túsedi.) Galstýkti olaı baılamaıdy. (Qaıta baılaıdy. Murat qaltasynan aına alyp qaraıdy.)

Murat. Shynynda da, jaman jigit emespin-aý deımin.

Aqan. Jaqsy jigit qaltasyna aına salyp júrmeıdi. Mynany chemodanyńa tyǵyp qoı. (Hatty konvertke salyp adresin jaza bastaıdy.) Nege tursyń, tize búkseıshi, paltońdy sheship otyr. (Murat qıpańdaıdy.) Nege sheshinbeısiń?

Murat. Kútip tur edi.

Aqan. Kim?

Murat. Toty.

Aqan. Qaıda kútip tur?

Murat. Dalada.

Aqan (kúlip). Óziń kolhozdyń mańdaı aldy shopanysyń. Al isiń mynaý. Munyń, jigitim, mádenıetsizdik. Dereý ertip kel. (Murat Totyny ertip keledi. Aqan esik aldynan qarsy alady.) Aý, Toty, munyń qalaı?

Toty. Uıaldym, aǵaı.

Aqan. Kisi aǵasynan uıala ma eken. Otyr. (Muratqa hatty berip.) Keńesteriń bastalyp ketken soń qolyń tımeı júrer, barysymen tapsyr. Mynaý ınstıtýttyń adresi, mynaý úıiniń adresi. Qaıtarda taǵy da soq...

Murat. Aqan aǵa, biz Toty emespiz ǵoı, uıalyp kirmeı qoıatyn, barǵan ekenbiz, bárin de tyndyryp qaıtamyz.

Aqan. Sen Totyǵa shúıile berme, Murat.

Toty (Murattyń qulaǵyna). Shyqqan soń sazańdy tartasyń.

Murat (ornynan turyp). Aýyzsha aıtatyn qandaı sálemińiz bar?

Aqan. Jaz túsisimen qaıtatynymdy aıtarsyń.

Murat. Ózime ne tapsyrasyz?

Aqan. Tek tyńdaýshy ǵana bolyp qaıtpaı, keńeste sóıleıtin bol. Meniń saǵan berer tapsyrmam osy.

Murat. Oıbaı, Aqan aǵa, munyńyz qıyn boldy. Qalyń jurttyń aldynda sóılep kórgen pende emes edim...

Toty. Á, solaı ma eken...

Aqan. Ol shart emes... Kim ishten týa sóıleı keldi deısiń. Kisi birte-birte tóseledi emes pe.

Murat. Apyr-aý, sonda men ne aıtam?

Aqan. Alataý qoıy men qazaqy qoıdan jańa tuqym alýdaǵy óz tájirıbeńdi ortaǵa sal.

Murat. Aı qaıdan bileıin, bosqa kókip búldirip ap júrmesem.

Toty. Nege qorqasyń, bárin tyndyryp qaıtatyn jigit emespisiń...

Aqan. Durys, Toty, jańaǵysyn osylaı bir aldyna keltirshi bálemniń.

Murat. Kúlme, sen qyz. Qyzyp ketsek, myna biz degen sóılep te jiberetin shyǵarmyz...

Aqan. Oǵan biz Toty ekeýmiz kúmándanbaımyz. Solaı emes pe, Toty. (Toty basyn ızeıdi.)

Murat. Taǵy ne tapsyrasyz?

Aqan. Jazýshylar Odaǵynda meniń aqyn dostarym kóp. Solardyń birine ánińe sóz jazdyryp al...

Toty. Ol ne sóz, Murat?

Murat. Aqan aǵa, kórdińiz be, ádeıi túsinbegensip otyr.

Toty. Aqylsyz-aý, ánim bar dep aǵaıǵa da aıtyp pa ediń.

Murat. Aıtpaǵanda...

Toty (betin basyp). Óı, uıatsyz.

Aqan. Toty, túk sógettigi joq... Jan sezimin mýzykanyń tilimen jetkizgen jigitten aınalý kerek. Murat, jolǵa shyǵar aldynda shyrqashy mahabbat týraly ánińdi, taǵy bir estıik.

Murat. Nurekeń «Jıyrma beske» uqsap ketti degen soń burynǵysynan múlde ózgertip jiberdim.

Aqan. Tipti jaqsy, káne shyrqa. (Murat kóńildi túrde daýsyn pármeninshe kúshti shyǵaryp shyrqaıdy, ánniń qaıyrmasynda Aqan qosylady).

Aqan. Toty, sen nege qosylmaısyń. Kel, qosyl. (Toty da qosylady, alǵashqyda ımenińkireıdi de, artynan ol da berile shyrqap ketedi.) Burynǵysynan da tamasha bolyp ketipti. Shynyńdy aıtshy. Toty, unaı ma saǵan?

Toty. Bilmeımin, aǵaı.

Aqan. Nege bilmeısiń?

Toty. Men ánge túsine bermeımin.

Aqan. Shyrqaýdy bilesiń, biraq túsinbeısiń. Munyńa kim nanady... Tamasha án ǵoı, solaı emes pe. (Yńyldaıdy.) Qandaı tamasha á... ne degen ystyq, ne degen mol sezim. Tamasha deshi, Toty...

Toty (aqyryn). Tamasha!

Aqan. Mine, mine, án óziniń shyn baǵasyn jana aldy. Al Murat, bul ánińe sen ne dep at qoıdyń?

Murat. Aqan aǵa-aý, ondaıyńdy men bilem be... Eshqandaı aty joq.

Aqan. Nege joq, joq, aty bar. (Taǵy da berile yńyldaıdy.) Ánniń ózi aıtyp turǵan joq pa. «Meniń mahabbatym» ǵoı munyń aty.

Murat. Bolsyn, Aqan aǵa. (Murat, Toty án aıtqan kúıde shyǵyp bara jatady. Aqan da birge erip, azdan soń qaıtyp keledi, árli-berli júredi, ózinen-ózi kúlimsireıdi.)

Aqan. .Án de tamasha, qyz ben jigit te tamasha... Átteń, qasymda joqsyń Qamash. (Esikti nusqap.) Myna ketken qarapaıym kolhoz jasynan keı nárseni úıren der edim. (Beti ashyq jatqan kitapqa úńiledi. Dalada yzyldaǵan jeldiń daýsy kúsheıip, qulaqqa aıqyn estile bastaıdy. Aqan álde nege alańdaǵandaı terezege qaraıdy. Sol shaq óńi qashqan Sahan aptyǵyp kirip keledi.)

Sahan. Aqan shyraǵym, nesin aıtasyń...

Aqan (ornynan ushyp turyp). Ne boldy, otaǵasy?

Sahan. Sharýa búlindi. Masqara boldyq...

Aqan. Qalaısha?

Sahan. Asyl tuqymdy qozylar ólip jatyr deıdi.

Aqan. Ne deısiz. (Únsiz turyp qalady. Birazdan keıin daýsyn baıaýlatyp.) Qaı kolhozda. (Sahan oryndyqqa úndemesten otyra ketedi.) Nege úndemeısiz? Men sizden qaı kolhozda dep surap turmyn ǵoı.

Sahan. Aqanjan, surama ony menen.

Aqan. Sizge ne bolǵan. Apyr-aý, aıtyńyzshy, qaı kolhozda?

Sahan (daýsy dirildep). «Kúres» kolhozynda desedi.

Aqan. Nemene, nemene dedińiz? Alataý qoıynyn býdany onda qaıdan baryp júr?

Sahan (mińgirlep). Bilmeımin...

Aqan. Siz bilmeısiz, men bilmeımin. Endi kim biledi. Joq, bul túsiniksiz oqıǵa. Siz birdeńe etkennen saýmysyz...

/Sahan basyn shaıqaıdy./

Shymyldyq

ÚSHİNSHİ AKT

ALTYNSHY KARTINA

Bolatovalardyń úıi. Stol ústindegi taǵamdar jelingen. Otyrǵandar: Nına, Marıam jáne úı adamdary. Qamash alataý qoıy jappaı ósiriletin aýdandaǵy kolhozda uzaq ýaqyt komandırovkada bolyp kelgen. Nına men Marıam qarsy alýshylar.

Bıke. Bıleıikshi, qyzdar. (Eshkim qozǵalmaıdy, Qamashqa.) Ekeýmiz bılemegeli qashan. Kelshi, aǵaıyndy qońyr qaz bir jortaqtap keleıik.

Qamash. Sharshap otyrmyn. Jolshybaı mashına qatty soǵyp tastapty.

Bıke. Ne ońdalmaı, ne qorǵalmaı seniń osy bir dısertasıań-aq pále boldy. (Tókebaev kiredi.) Tókebaev (Qamashqa.) Qarsy ala almaǵanyma ǵapý ótinem... Komandırovkańyz qalaı boldy? Uzaq júrip qaldyńyz ǵoı.

Bıke. Stolǵa jaqyndańyz.

Tókebaev. Raqmet!

Qamash. Ádeıilep jibergen soń, armansyz aralaıyn degenim ǵoı.

Tókebaev. Kórgennen birdeńe shyǵatyn bolsa, qamsyzbyn deseńizshi.

Qamash. Onyńyz ras. Alataý qoıyn táýir-aq zerttedim deýime bolady.

Nına. Sen naǵyz qazirgi qoı qozdap jatqan ýaqytta bolýyń kerek edi... Degenmen asyǵys qaıtqansyń...

Qamash. Ony ózim de oılap em, biraq profesordan qaıt degen telegramma kelgen soń, aıaldaı almadym.

Nına. Profesor bul arada durys istemegen. Seniń basty qateńniń biri de alataý qoıynyń qozylaryn jete zerttemeýińde emes pe... Sony eskerý qajet edi.

Tókebaev. Qurmetti Nına Vasılevna, basshylardyń jumysyna bul arada baǵa berip jatpaı-aq qoıaıyq. Ras shaqyrylǵan eken, endeshe, Bolatova joldastyń bir qajeti bolǵan ǵoı.

Bıke. Túrekesi, dám alyńyz. Aldyńyzda kózi jaýdyrap kagor tur... Álde...

Tókebaev (kúlip). Kagorǵa qyzyǵamyn dep kári dosymdy renjitýge bolmas. Sol aqańnyń ózi durys... (Aq araq quıylady.) Káne qyzdar, alyp qoıalyq.

Marıam. Bizge qaramańyz, ishe berińiz.

Tókebaev. Nına qaryndas!

Nına. Biz manadan beri ishe-ishe sharshadyq.

Tókebaev. Áı, bilmeımin...

Nına. Joq, ras.

Tókebaev. Maǵan serik bolyńyzdar... Káne, Qamashty saý-sálamat kelýimen quttyqtap, alyp jiberelik... (Rúmkasyn kóterip.) Siz úshin, Qamash...

Qamash. Raqmet.

/Tókebaev rúmkasyn otyrǵandarmen túgel soǵystyrady, barlyǵy da ishedi/.

Tókebaev (rúmkalarǵa sharap quıyp). Ǵapý, Bıke hanym. Qyzdarǵa bir jolǵa men qyzmet eteıinshi.

Bıke. Durys, durys.

Tókebaev. Qanekeı, qyzdar.

Nına. Joq, joq, bizdi endi qınamańyz.

Tókebaev. Bolmaıdy, Nına Vasılevna, seriktesińizder.

Marıam. Siz ózińiz kesh kelgenińizdi bilesiz be. Áýeli shtraftan qutylyńyz.

Tókebaev. Qalqam Marıam, oǵan qam jeme. Tiri bolaıyq. Plan artyǵymen oryndalady.

Marıam. Endeshe planyńyzdy oryndaýǵa kirisińiz.

Tókebaev. Sender demeńder, kómektesińder.

Marıam. Bizden ony kútpeńiz.

Nına. Iá, ıá, keshirińiz...

Bıke. Bul qyzdar seriktesip ne jarytady deısiz. Ózińiz ala berińiz, Tureke.

Tókebaev. Onda, Bıke hanym, ekeýimiz kettik. (Bıke ekeýi Nına men Marıam shettep, dıvanǵa baryp otyrady. Álbom qaraıdy.) Qamash, shynyńyzdy aıtyńyzshy, komandırovka ǵoı túk bergen joq...

Qamash. Nege olaı dep oılaısyz. Kóp nárse kórdim...

Tókebaev. Kórińiz, kórmeńiz baıaǵy bir alataý qoıy ǵoı. Onan da men sizge munda bolyp jatqan qyzyqty aıtaıyn... Birinshiden, habarym qýanyshty, ekinshiden, ázirshe qupıa. (Daýsyn ózgertip.) Siz dısertasıańyzdy qorǵaıtyn boldyńyz...

Qamash. Tek qosymsha jańa materıaldar alyp qaıtqanym bolmasa, áli dısertasıamdy jóndep bitkenim joq qoı.

Tókebaev. Eshbir ózgerissiz burynǵy qalpynda qorǵaısyz...

Qamash. Men sizdiń ne aıtqaly otyrǵanyńyzǵa túsinbeımin.

Tókebaev. Balasyz, Qamash, áli balasyz. Men Moskvaǵa barǵanda qarap qaıtty deısiz be... Dısertasıańyzdyń men bir danasyn sondaǵy oqymysty dostaryma ala bardym. Olar oqyp jatyr. Bitken soń ózara pikirlesip sodan keıin sizdi Moskvaǵa shaqyrtyp alyp, týra sonda bárin atpaq...

Bıke. Oı tamasha!

Qamash. Mundaǵy pikirmen sanaspaı olar ózderinshe qalaı sheshpek?!

Tókebaev. Moskva oqymystylary sizdiń Davydenko degenderińizdi bilmeıdi: Bilgen de emes. Olardyń biri jáne bedel tutatyny: ol-bizdiń profesor. Sonsoń aldyńyzda turǵan paqyryńyz... Siz mine, osyny túsinińiz...

Qamash (Turbekke). Al men... siz keshirińiz. Tanystyqpen dısertasıa qorǵaı qoıaıyn degen nıetim joq...

Tókebaev. Qamash qaryndas, ol ne degenińiz. Kandıdat bolýǵa bir kisi sizdeı-aq eńbek etsin...

Qamash. Eńbek az sińdi me, kóp sińdi me, dúnıe munymen ǵana ólshenbese kerek. Sol siz aıtyp otyrǵan eńbek qalaı sińdi. Tap meniń túıini de sonda ǵoı deımin. Ómir boıy tyrbanyp, túk bitirmeıtinder de bolady emes pe?

Tókebaev. Á, ol ras. Ómir boıy tyrbanyp, túk bitirmeıtinder tolyp jatyr.

Qamash. Endeshe sol túk bitirmeı kelgenniń biri mine aldyńyzda otyr.

Tókebaev (shoshyǵansyp). Qamash, sizge ne bolǵan. Kishi bolamyn dep ózińizdi osynsha tuqyrtý laıyq pa.

Qamash. Qalaı deseńiz, olaı deńiz, men alataý qoıy jóninde adaspadym deýge aýyzym barmaıdy... Kóp jaıdy qazir ǵana durys uǵa bastaǵan sıaqtymyn.

Tókebaev. Ehe, sizge endi túsindim. Pikirińizden jańa Davydenko kórinip tur. Men sizge janym ashyǵandyqtan qattyraq aıtaıyn, siz sonyń yqpalyna túsip barady ekensiz.

Qamash (túsin sýytyp). Siz meni kimge sanap otyrsyz. Oılanyńqyrap sóıleńiz.

Tókebaev. Ǵapý.

Bıke (tyqyrshyp, Qamashqa). Túsiń qashyp tur ǵoı. Sharshaǵan bolarsyń baryp demal. (Tórgi bólmege kirgizedi).

Tókebaev. Tuǵyrda, aqyrynda, Bıkesh, ekeýimiz ǵana qaldyq pa.

Bıke. Siz ben biz alysqa silteıtin júırikpiz ǵoı, Turash.

Tókebaev. Shirkin, áıelderdiń paıǵambarysyz ǵoı.

Bıke. Siz meni ylǵı da asyra maqtaısyz.

Tókebaev. Joq, meniń maqtaýym ylǵı da kem soǵyp jatady.

Bıke. Iá, biz bir kezde rasynda da, jaqsy edik, qazir qartaıdyq qoı.

Tókebaev. O, olaı deı kórmeńiz, sizdi kárilikke máńgi qımaımyn.

Bıke. Ásheıin aıtam, ózimniń de qartaıa qoıaıyn degen oıym joq. (Ekeýi bir-birine qarap kúlimsireıdi.)

Tókebaev. Erteń úıde bolasyzdar ma?

Bıke. Ony kim bilsin. Dos-jar degen kep, bireý teatrǵa shaqyryp qalsa, joq bop shyǵamyz.

Tókebaev. Eger men shaqyrsam ne deısiz.

Bıke. Oılanyp kórer edik.

Tókebaev. Endeshe oılanyńyz.

Bıke. Oılandyq.

Tókebaev. Estisek sony.

Bıke. Bara almaımyz.

Tókebaev. Netken baqytsyz edim! Tym bolmasa, sebebin bilsem...

Bıke. Barýǵa jaǵdaı joq...

Tókebaev. Ol ne jaǵdaı?

Bıke. Áıeldiń usaq-túıegi taýsylmaıdy. Sizge bilýdiń qajeti joq...

Tókebaev. Jaza basyp, bile salsaq qaıtedi.

Bıke. Oı, qyzyq jansyz. Áıel degen bolmashyǵa mán beredi. Eń aıaǵy teatrǵa kıetin kóılegi bolmaı qalsa da, oǵan úlken arman bop shyǵa keledi.

Tókebaev. Á, mine, endi uqtym.

Bıke. Uqqanyńyzdan maǵan ne paıda.

Tókebaev. Eger teatrǵa kıetin kóılekti Moskvadan ala kelip otyrsam, ne aıtasyz.

Bıke. Sizge nanaıyn ba.

Tókebaev. Qandaı adam sizge jalǵan aıta alady.

/Portfelinen alyp beredi./

Bıke. Oı netken jaqsy adamsyz... (Ózine.) Osyndaı myrza jigitterdi janym jaqsy kóredi... (Tókebaevqa.) Siz nege úndemeı qaldyńyz. Oıyńyzǵa birdeńe túsip ketti me?

Tókebaev. Paıǵambarsyz demedim be, Bıkesh, durys ańǵardyńyz.

Bıke. Bilgim keledi.

Tókebaev. Ox, nesin suraısyz, jalǵyzdyq jalyqtyryp boldy.

Bıke. Jalǵyzdyqqa sizdi kim zorlady. Jalǵyz bolmańyz.

Tókebaev. Men tilep aldy deısiz be. Qurmetti Bıkesh-aý. Jubaıym qaıtys boldy. Jas bolsa, birazǵa kelip qaldy... Ekeý bolýdyń oraıy kelip júr me.

Bıke. Siz sıaqty jigitterge jar qıyn ba, táıiri.

Tókebaev. Qóńil shirkin qıyrǵa shabatyny jaman eken. Talǵap, tańdap qor bolam.

Bıke. Tańdap, talǵap áli bola almaı júrsiz be?

Tókebaev. Tańdaýyn, tańdappyz...

Bıke. Ol kim eken?

Tókebaev. Ony aıtpaımyn. Batylym jetpeıdi... Ne dersiz, bir tátti ý jutyp alyp, ábigerdemin, asyl Bıkesh! (Paýza.) Siz, árıne, bilip te qoıdyńyz.

Bıke. Joq, bile almaı otyrmyn.

Tókebaev. Qamash qoı meniń armanym.

Bıke. Solaı ma... Áı, Ýasıla, shaı ákel! (Ýasıla shyǵady.) Qyzdar, ay qyzdar, shaı ishińder! (Tórgi bólmeden qyzdar shyǵady.)

Tókebaev. Ystyq shaıǵa ne jetsin.

Ýasıla (teris qarap). Munyń simirmeıtini bolsaıshy!

Tókebaev. Qyzdar, qalaı deısińder? Shaı aldynda kóterýge bolatyn shyǵar. (Rúmka usyna bastaıdy.)

Marıam. Jaqsy, olaı bolsa, maǵan bir sóz aıtýǵa ruqsat etińiz.

Tókebaev. Bir sóz emes, on sóz aıtyńyz, Marıam qaryndas. Tyńdaýǵa ázirmiz.

Marıam. Búgin bizdiń aramyzda asa súıikti, asa qadirli bir dosymyz bola almady. Sonyń densaýlyǵy úshin kóterýdi suraımyn...

Nına. Durys taýyp kettiń, Marıam. Eń jaqsy dosymyz Aqannyń densaýlyǵy úshin...

Bıke. Joq, men mundaı tostyny kótermeımin!

Tókebaev. Men de kótermeımin.

Marıam. Aqan ushyp, kel, Qamash!

Bıke. İshpeıdi Qamash.

Marıam. Nege ishpeıdi?

Bıke. Aqan degen kim ol sonsha!

Mapıam. Aqan halqymyzǵa qyzmet etip júrgen eń ardaqty azamat.

Nına. Aqan bizdiń dosymyz... Onyń ishinde Qamashtyń dosy...

Bıke. Dosymyz. Kerek edi sol bir qoıshy... (Murat kirip keledi.)

Murat (qýtyńdap). Qoıshy kerek bolsa, keldik. (Bári ań-tań Muratqa qaraıdy.)

Bıke. Sen kimsiń?

Murat. Men qoıshymyn.

Bıke. Ne qylǵan qoıshysyń?

Murat. Qonaqqa kelgen qoıshymyn.

Bıke. Til men jaǵyńa súıenbeı, jónińdi aıt...

Murat (Turbekke). Aǵaı, siz meni tanısyz ǵoı, apaılarǵa jónimdi aıtyp jiberińizshi.

Tókebaev. Men seni bilmeımin.

Murat. Nege bilmeısiz! Ótken jyly bizdiń kolhozǵa qonyp ketkenińiz qaıda? Maǵan qyzdarmen tanystyr dep... ekeýimiz...

Turbek. Jap aýzyńdy... (Analarǵa.) Bul Lenın atyndaǵy kolhozdyń qoıshysy...

Murat. Hat, sálem, ákeldim sizderge. (Kamanına hat usynady.) Aqan aǵaı suraǵandaryńyzǵa sálem aıtty.

Nına. Óziniń háli qalaı?

Murat. Háli tórt jarym.

Nına (kúlimsirep). Nege bes emes!

Murat. Ony sizderden, onyń ishinde Qamash apadan estigeli keldim.

Bıke. Áı, óziń bir qý bala ekensiń... Stolǵa jaqynda. Araq ishýshi me ediń?

Murat. Ondaı kásibim joq edi. Degenmen... Joly bolar jigittiń dep... Men ózim úlken bir toı ústinen shyqqanmyn-aý deımin.

Bıke. Onyń ras.

Murat. Qandaı toı?

Bıke. Men kúıeýge shyǵyp em. (Murat onyń betine qýana qaraıdy.) Nege sonsha tańdana qaraısyń, nanbaı otyrsyń ba?

Murat (basyn shaıqap). Áı bilmeımin, sizdiń óte qoıýyńyz ońaı bolar ma eken.

/Otyrǵandar kúlip jiberedi./

Bıke. Munda ótýim qıyn bolsa, kolhozda ótermin, tym qurysa, bir qoıshy tabylar.

Murat. Apaı qoıshy degenniń de qolǵa túsýi qıyndap barady ǵoı... Eń durysy, jyly orynyńyzdy...

Bıke. Jaraıdy, qoıshym. Senimen ázilimiz úılespeı barady. (Murattyq ústindegi kostúmge qadala qarap.) Kostúmiń jaqsy eken... (Qolymen matasyn ustap kóredi.)

Murat. Ózim jamanmyn ba?

Bıke. Óziń de jaman emessiń... Al, kostúmine baǵa jetpeıdi. Qaıda tiktirip ediń?

Murat. Ózimizdiń kolhozda Toty degen sulý bar. Sol tikken... Nege tańdanasyz?..

Bıke. Qalada da sırek bolatyn zat. Bul seniń qolyńa qaıdan túsip júr?

Murat. Óıtkeni men qoıshymyn ǵoı...

Bıke. Qaljyńdy qoıdyq qoı, bala.

Murat. Qaljyńdasam ne deısiz. Bul ózimiz ósirgen kádimgi alataý qoıynyń júni. Moskvadaǵy toqyma fabrıkasy syılyq retinde bizge bes kostúmdyq mata jiberipti. Sonyń bireýi osy.

Bıke. Shyn tamasha eken... (Kúlip.) qyzyǵy qoıshy bolý ma deımin.

Murat. Eger qoldan kelse...

Bıke. Sen ǵurly qoı baǵar edim ǵoı... Biraq jaqsy kostúm kıem dep ne qylaıyn basymdy aýyrtyp.

Murat. Basyńyzdan aırylyp qalmasańyz, aýyrǵany eshteńe etpes edi-aý...

Bıke (eshteńe deı almaı Qamashqa). Áı, keıin oqısyń da, shaıyńdy ish.

Qamash. İship boldym.

Murat. Men endi qashan kelýim kerek eken?

Bıke. Qalasań, kúnde kel.

Murat. Jaýap hat úshin qashan kelsem eken?

Bıke. Jaýap úshin áýrelenbeseń de bolady. Pochta arqyly da hat barady. Tynyshyn alma, aýyryp otyr.

Murat. Bir aýyz sóz suraýǵa bolatyn shyǵar.

/Telefon shyldyraıdy./

Bıke (tyńdap). Qaıdan? Iá, kelgen... Qazir... Qamash...

Qamash. Tyńdap turǵan men. Á, sálámatsyz ba, Estaı aǵa. Iá, Turbek aǵa da, Nına da osynda otyr... Qalaı deısiz. (Túsi buzyla bastaıdy. Bári Qamashqa qarasady.) Sizben sóılesken kim? «Kúres» kolhozy... Qazir biz de dereý jetemiz...

/Trýbkany iledi de, oryndyqqa otyra ketedi/.

Nına. Ne boldy, Qamash?

Qamash. Asyl tuqymdy qozylar qyrylyp jatyr deıdi.

Tókebaev. Kimdiki jón eken, Qamash qaryndas, endi uqtyńyz ba... (Qamash úndemesten kıine bastaıdy.)

Murat. Men shyqqanda aman edi. Apyraı, bul qalaı bolǵany. Apasy, maǵan qashan kel deısiz. (Nına, Marıam, Tókebaev shyǵyp ketedi).

Qamash. ...Keıin, keıin...

Bıke. Qamash, senderdi nege shaqyrady? (Muratqa.) Sen kete ber.

Murat. Qashan keleıin?

Qamash. Erteń, erteń...

/Murat ketedi./

Qamash. Bolǵan jaǵdaıdy tekserip qaıtýǵa komısıa jibermek...

/Esikke betteıdi./

Bıke. Sonda saǵan da bar deı me (Qamash basyn ızeıdi.) Barma!

Qamash. Nege?

Bıke. Sol. Barma. Mańaıynan júrme onyń.

Qamash. Baram ba, joq pa, muny oılaýdy óz úlesime qaldyryńyz.

/Shyǵyp bara jatady./

Bıke. Joq, barmaısyń...

JETİNSHİ KARTINA

Ǵylymı-zertteý ınstıtýty.

Bastaýysh partıa uıymynyń búrosy ótip jatady. Bul májilis «Kúres» kolhozynda asyl tuqymdy qozylardyń ólý sebebin zerttep kelgen komısıanyń materıaly boıynsha Aqan Kemelovtiń isin qaraýǵa arnalǵan.

Kádirjanov. Sóz alataý qoıy qozylarynyń ólý sebepterin zerttep qaıtqan sarapshy komısıanyń predsedateli Tókebaev joldasqa beriledi.

Tókebaev. Tekserilgen másele sondaı aıqyn bolǵandyqtan, uzaq aıtatyn da eshteńe joq. (Daýsyn ózgertip.) Tekserýdiń nátıjesinde ınstıtýt qyzmetkeri Aqan Kemelovtyń kolhozda birneshe aı boıy júrgizgen ǵylymı tájirıbesi jemissiz bop shyqqany anyqtaldy. Jeke kolhozdarda qozylardyń qyrylýy-alataý qoıynyń býdandary bul aýdannyń tabıǵat jaǵdaıyna kóndige almaıtynyna, ólim-jitimniń basty sebebi de osynda ekenine, sonymen, bedeldi komısıanyń kózin jetkizdi.

Tekserýden ekinshi kóringen másele... buǵan basa nazar aýdarýlaryńyzdy suraımyn: Komýnıs Kemelov bizge túsiniksiz sebeppen qylmysty iske barǵan. Ol ıa aýdanǵa, ıa ınstıtýt basshylaryna aıtpaı, «Kúres» degen kolhozda jasyryn túrde býdandastyrý jumysyn júrgizgen. Eń bir tańqalarlyq jeri sol: osy býdannan birde-bir qozy tiri qalmaǵan... Bul ádeıi istelgen qastandyq degennen basqaǵa komısıanyń aýzy bara almady... (Nına áldene aıtpaq bolyp oqtalady. Kádirjanov «Sabyr» degendeı túr kórsetedi.)

Kádirjanov. Komýnıs Kemelov, ózińizdiń bul isińiz jaıynda búroǵa ne aıtasyz.

Aqan. Men sezimdi «Kúres» kolhozynan bastaıyn. Óıtkeni bul jaıy komısıaǵa túsinikti bola tursa da, Tókebaev joldas osy kolhozdy ádeıi tilge tıek etip, neshe saqqa júgirtkisi kelgenin baıqatady. Sóz bolyp otyrǵan aýdanda alataý qoıy óspeýdiń de dáleli «Kúres» kolhozy, Kemelovtyń «qastandyq» jasap júrgendigine dálel de «Kúres» kolhozy. Sizshe solaı ǵoı, Tókebaev joldas?.. Siz asyl tuqymdy qoı bul aýdannyń qoly emes degendi aıttyńyz. Biraq, dálel keltirmedińiz. Osyny dáleldeńiz... Jáne myna suraqqa jaýap berińiz: «Kúresten» basqa kolhozdarda tól shyǵyny boldy ma... Nege úndemeısiz? Bolǵan joq qoı?.. Qosh, olaı bolsa, sharýashylyǵy álsiz «Kúres» sıaqty kolhozdaǵy sátsizdikpen búkil aýdan boıynsha qorytyndy jasaýǵa qandaı qaqyńyz bar?

Edilov. Jaraıdy, bul áli ǵylymı talas másele-aq bolsyn. Al, «Kúreste» qozylar nege óldi? Káne, buǵan ne aıtasyń, Kemelov?

Aqan. «Kúres» asyl tuqymdy mal ósirýge aýdannyń eń bir daıyndyǵy jetkiliksiz, sharýashylyq jaǵynan álsiz kolhozy...

Edilov. Ólim-jitimniń de bolýy sol álsizdiginen deısiń ǵoı. Qup, munyń da durys deıik! Endeshe, óziń aıtqandaı sharýashylyǵy álsiz kolhozda býdandastyrý jumysyn bile tura nege júrgizesiń? Jáne muny nege eshkimge aıtpaı isteısiń?.. Osynyń syryn túsindirshi...

Aqan. «Kúres» kolhozynda tájirıbe júrgizgen men emes.

Edilov. Endi kim?

Aqan. Maǵan bildirmeı, alataý qoshqarynyń uryǵyn áldekim berip jiberipti.

Edilov. Sen qaıda turǵanyńdy bilemisiń, Kemelov? Sóz emes sózdi aıtpa búro múshelerine... Á, múmkin, budan da op-ońaı qutyla salǵyń kelgen bolar? Joq, shyraq, bul qıynyraq. Onan da shyndyǵyna kósh.

Aqan. Shyndyǵy men aıtqan.

Edilov. Ondaı usaq qýlyqty tasta, uıat bolady, Kemelov!

Davydenko. Iá, Aqan... A, Kemelov, sen eshnárseni bolǵan shyndyqty aıt!

Aqan. Men shynymdy aıtyp turmyn.

Davydenko. Sen, oıla... mynandaı jaǵdaılar bolady ǵoı: kolhoz sharýashylyǵymen jete tanysa almaýyń da múmkin, nemese, kolhozshylar ótingen soń, tipti táýekel etip jiberýiń de múmkin ǵoı... Iá, ondaı-ondaı kemshilikter, qatelikter bolady. Adal moıynda... Sen meni túsindiń be?.. Buryn túsinýshi ediń ǵoı, dostym.

Aqan. Ilanyńyz, Nıkolaı Ivanovıch, meniń bul iske eshqandaı qatysym joq.

Edilov (basyn shaıqap). Jap-jas adamsyń. Al ótirikke betiń búlk etpeıdi...

Aqan. Men ótirikti bilmeımin, bilgen de adam emespin. Ondaı kináńizdi qabyldaı almaımyn...

Edilov (onyń sózin bólip). Bet tyrnaýǵa da batyl-aqsyń. Tek qylmysty moıyndaýǵa kelgende tabanyńnyń búri joǵy ókinishti.

Aqan. Men qylmysty emespin, kinálimin. Sizder osyǵan qulaq qoıyńyzdar. Ózim basqarǵan jumysta ashyq aýyzdyq kórsettim, bilmeı qaldym. Mine, meniń kinám. Bul aıybymdy jeńildetýdi eshkimnen tilemeımin de. Bul úshin qandaı jaza buıyrsańyzdar da rızamyn. Al, biraq, komısıa predsedateliniń taqqan aıyby ádiletsiz, negizsiz, ári solaqaı ekendigin aıtpaı qala almaımyn...

Tókebaev. Tym qurysa, jıylysta ózińdi qalaı ustaýdy da úırene almaǵan ekensiń, shyraǵym Kemelov. Qylmysyńdy adal moıyndaýdyń ornyna maǵan jarmasqanyń sypaıylap aıtqanda, arsyzdyq boldy...

Kádirjanov. Jaqsy, komısıanyń usynysy qandaı?

Tókebaev. Komısıa, birinshiden, Kemelov júrgizgen tájirıbe úmitti aqtamady dep esepteıdi...

Davydenko. Qurmetti Tókebaevıch, siz ol máseleni bul araǵa tyqpalamańyz. Alataý qoıynyń tuqymy sizder sóz etip otyrǵan aýdanda óse me, joq pa-ol áli keleshektiń máselesi. Solaı bolǵandyqtan ony aqyryna jetkizbeı orta joldan toqtat degen usynysqa oryn joq...

Tókebaev. Siz qyzyq ekensiz, Nıkolaı Ivanovıch...

Kádirjanov. Davydenko joldastyń pikirine qosylý qajet. Komısıa alataý qoıynyń keleshegi jóninde tórelik aıtýdy óz mindetine almasa da bolady. (Tókebaevqa.) Sizder naqty másele ıaǵnı «Kúres» kolhozyndaǵy oqıǵa jaıyndaǵy uıǵaryndylaryńyzdy aıtsańyzdar... Búro músheleri, buǵan qarsylyq joq pa?

Daýystap. Durys, durys.

Tókebaev. Komısıa Kemelovtyń «Kúres» kolhozyndaǵy isin jan-jaqty tekserip, mynandaı qorytyndyǵa keldi: Kemelov bul kolhozdaǵy tájirıbesin belgisiz sebeppen ádeıi júrgizgen. Sondyqtan mundaı adam partıa qatarynda qala almaıtyny ózinen-ózi túsinikti bop shyǵady...

Nına. Tókebaev joldas, komısıa atynan sóıleýdi siz qashan qoıasyz!

Tókebaev. Qurmetti Nına Vasılevna, komısıa predsedateli óziniń zańdy pravosyn paıdalanýyna erikti shyǵar. Ras, keıbir qosylmaıtyn pikirińiz bar eken, meni jazǵyrmaı-aq, aıta berýińizge bolady ǵoı.

Nına. Men bir máselede emes, bar máselede sizben kelispeıtinimdi eskerińiz.

Tókebaev. Qalaýyńyz bilsin, Fedotova joldas.

Nına. Búroǵa óte bir qolaısyz jaǵdaıdy aıtýǵa tıispin. Tókebaev joldastyń manadan beri aıtqandary komısıanyń pikiri emes, óz jeke basynyń pikiri. Komısıa bul isti tekserý ústinde ekige jarylyp, bir pikirge kele alǵan joq. Tókebaev joldas bul jaǵdaıdy búroǵa aıtpaı ketti. Kemelov qastandyq jasady degen pikir bastan-aıaq oıdan shyǵarylǵan...

Tókebaev (stoldy judyryǵymen qoıyp jiberip). Tastańyz ondaı advokattyqty!.. (Búro múshelerine.) Fedotova maǵan til tıgizdi, ótirikshi etpek boldy... Munysyna nazar aýdarýlaryńyzdy suraımyn... (Nınaǵa.) Al aıtyńyz, qanekeı! «Kúres» kolhozynda jasyryn tájirıbe júrgizilgeni ótirik pe?! Qozylardyń qyrylǵany ótirik pe?! Kemelovtyń moınyna almaǵany ótirik pe?! Ótirik deı almassyz! Endeshe faktyǵa qarsy shaýyp, ózińdi baıqamaı kúlkili halde qaldyryp aldyńyz. Osyny uǵyńyz...

Nına. Siz aqyl úıretýge asyqpańyz. Ol sizge keıin de kerek bolady. Iá durys aıtasyz, tájirıbe júrgizilgeni de ras, qozylardyń ólgeni de ras. Munyń bári fakt. Siz bolsańyz, osy faktynyń óńin aınaldyryp, oǵan basqasha maǵyna beresiz, Kemelov qatyspaǵan jumysqa ony ádeıi qosaqtap, saıası qylmys tańyp, bardy-joqty jıýdan uıalmaısyz. Sóıtip turyp basqany taǵy kinálaısyz.

Edilov. Fedotova joldas, siz komısıa múshesi bola turyp, prınsıpsizdik kórsetip barasyz. Ras, Kemelov sizdiń dosyńyz. Biraq, dostyqtyń jóni osy dep ony qylmystan arashalaýǵa eshbir pravońyz joq... Munyńyz komýnısiń isi bolmaıdy. Eger Kemelov shynymen-aq kinásiz bolsa, ony faktymen ǵana qorǵap alyńyz.

Nına. Sizder meniń sózimdi bólmeńizder. Fakt kerek bolsa, jetedi... Tókebaev joldas, Lenın atyndaǵy kolhozdyń ferma bastyǵy Sahan Nurahmetov sizge ne aıtty? Aldymen osyǵan jaýap berińizshi!..

Tókebaev. Túk te aıtqan joq.

Nına. Aıtty, jasyrmańyz!

Tókebaev. Aıtqan joq...

Nına. Qamash, Nurahmetovtyń sózin Tókebaev joldastyń esine sal. (Jurt ań-tań. Edilov qasynda otyrǵan Qamashqa sybyrlaıdy.)

Edilov. Kezek dúnıe degen, tartsyn Kemelov sonyń sazasyn!..

Paýza, jurttyń kózi Qamashta. Marıam kiredi. Edilovqa paket usynady. Ony Tókebaev qabyldap, Edilovqa beredi. Marıam shyǵyp keledi.

Tókebaev. (Qamashqa sybyrlap). Moskvadan, ǵylym akademıasynan... Dısertasıanyń taǵdyry sheshildi. (Edilov hatqa úńiledi. Surlanyp ketedi.) Ne jazady? (Edilov úndemeıdi.)

Qamash (áli de bógele túsip, sózderin bólip). «Kúres» kolhozyndaǵy oqıǵany Kemelovtyń bilmegeni anyq...

Edilov (shoshyna). Nemen dáleldeısiń?

Qamash. Bul iske kinály adamnyń ózi aıtty... Nurahmetov aıtty.

Tókebaev. Kimge aıtty?

Qamash. Eń aldymen sizge, sizden shyqqan soń bizge aıtty...

Tókebaev. Qamash, oılanyńqyrap sóıleńiz.

Qamash. Nemenesin oılan deısiz? Men estigenimdi ǵana aıtyp otyrmyn.

Davydenko (qyzyp). Jeter, dosent Tókebaev, jas adamdy qaqpaılaı bermeńiz... Qurmetti búro músheleri! Qylmys ta, qylmysty da endi ashyldy... Dosent Tókebaev, siz shyndyqqa týra qarańyz da, ózińizdiń ótken jolyńyzǵa bir ret batyl úńilińiz. Bıologıa ǵylymynda siz qarsy bolmaǵan jańalyqty men bilmeımin! Bizde qandaı tyń is bastalsa, siz sonyń bárinen úrkýmen keldińiz. Jas kadr dısertasıa jazsa, siz ony adastyrdyńyz. Jas ǵalym jańalyq tabýǵa umtylsa, siz onyń jolyn bógedińiz. Esińizde bolsyn, sonyń bárine biz tózip keldik, shydaı bildik. Sizdiń ǵalym bolmysyńyz, mine, osy edi ǵoı... Endi, minekeı, ar-uıattan, sovet ǵalymy degen ardaqty attan jurdaı bop, bet perdeńiz birjola sypyrylyp otyr... (Basyn shaıqap.) Talantty jas oqymystyny, ózińizge teteles, áriptes inińizdi oq ushyna baılaýǵa da siz shimirikpeı bara alǵansyz. Munyńyz Kemelovqa ǵana emes, respýblıkamyzdaǵy sovettik ǵylymǵa atylǵan oq der edim. Jáne komýnıs joldastardyń dál osylaı dep baǵalaýyn ótiner edim...

Edilov. Nıkolaı Ivanovıch, dosent Tókebaevpen eligip, siz búroǵa qoıylyp otyrǵan negizgi máseleden jurt nazaryn aýdaryp barasyz... Munyńyz kelispes...

Davydenko. Joq, qurmetti profesor, munymyz ábden kelisip ketti...

Kádirjanov. Profesor Edilov, siz ne aıtpaq edińiz?

Edilov. Týrasyn aıtý kerek, Nıkolaı Ivanovıch, óz shákirtin qorǵap, dosent Tókebaevty Kemelovqa jala japtyń dep orynsyz tildedi. Shynynda, Kemelov qylmyssyz degenge dálel tolyq pa? Bir kolhozshy aıtty dep bizge túsiniksiz barlyq kúmándi isti tyıa salýǵa bola ma. Tipti munyń aldyn ala ádeıi oılastyrylmaǵanyn qaıdan bilesizder?.. Sony oıladyńyzdar ma?

Kádirjanov (sózin bólip). Usynysyńyz qandaı? Sony aıtyńyz.

Edilov (bógelip). Usynys, usynys... qalaı degende de, mal basy shyǵyn bolǵany, sosıalısik sharýashylyǵymyzǵa zıan kelgeni anyq qoı, solaı emes pe? Muny kóre-tura elemeı, Kemelovty ońaı qutqaryp jiberý degen aqylǵa syımaıdy. Bulaı etsek, bizdiń de kórine qylmysqa barǵanymyz. Sondyqtan, bul isti tıisti oryndardyń qaraýyna berý qajet. Solar ábden teksersin. Oǵan deıin Kemelovtyń máselesi ashyq qalsyn jáne ol qyzmetten shettele turatyn bolsyn...

Kádirjanov. Basqa qandaı usynys bar?

Davydenko. Profesor Edilovtyń bul usynysy... (Edilovqa) siz maǵan ǵapý etińiz... Ashyq máseleniń betin ádeıi búrkeý dep bilemin. Sarapshy komısıanyń predsedateli Tókebaev jumystaǵy kemshilikterdi zerttep, ashyp qaıtýdyń ornyna, Kemelovqa qasaqana pále jabýdy kózdegeni daý týdyrýǵa tıis emes. Mal sharýashylyǵy jónindegi óziniń burynnan kele jatqan teris pikirin Tekebaev jińishkelep ótkizip jibermek bolady. Bul da daýsyz... Demek, Kemelov emes, jalaqor Tókebaev jazalanýy kerek.

Daýystap. Mine, bul durys.

— Nendeı oımen Tekebaev bizdiń jas áriptesimizge kúıe jaǵady?

— Osyny Tókebaevtan talap etý jaıy da, oryndy da...

Edilov. Davydenko joldas, búro múshelerin adastyrmańyz. Sizdiki qate usynys.

Kádirjanov. Túsinikti, profesor Edilov. Nıkolaı Ivanovıch Tókebaev jaıynda jetkilikti aıtty, Meniń oǵan qosarym da, alarym da joq. Men sózimdi, profesor Edilov, sizden bastaǵym keledi. Siz manadan beri armansyz sóıledińiz. Kimdi qaralap, kimdi aqtadyńyz? Biz sonyń bárin sizden jalyqpaı tyńdadyq. Jazǵyrǵanyńyz Kemelov boldy. Bar páleni sonyń basyna úıdińiz... Qyzyqty da, rahatty da ýaqytsha umytyp, kolhozshylarǵa uzaq kúnderi men túnderin qıdy. Kemelovtyń jazyǵy sol ma! Kóbimizdiń batylymyz bara almaǵan jańa is bastap, jerine jetkizdi. Kemelovtyń jazyǵy sol ma?! Myna sizder usynǵan teris teorıany ispen talqandap, respýblıkamyzda jańa qoı ósirýge tyń jol ashty. Kemelovtyń jazyǵy sol ma?! Eger siz ádil basshy, adal oqymysty bolsańyz, osyny nege kórmeısiz?Jas ǵalymnyń alǵashqy adymyna nege qýanbaısyz? Tek jamanshylyqty kórýge ǵana ázir turatynyńyz qalaı?.. Ǵylymda kársiz, turmysta arsyz Tókebaevtarǵa ár iste, árqashan da ishińizdiń bura beretinin qalaı dep túsinemiz? Álde saıası soqyrsyz ba? Álde bizdiń óskenimizdi kóre almaısyz ba?.. Aıtatyn kózińiz keldi... Jaýap berińiz! Partıa aldynda jaýap berińiz!.. (Tekebaev pen Edilov usqyndary ketip, ekeýi eki túrli pozada sileıip qalady. Otyrǵandar solarǵa tóne túskendeı, bári de kózben jeıdi.)

SEGİZİNSHİ KARTINA

Jaz aıy. Taý bókteri. Alataýdyń ásem tabıǵaty. Jaýapty qyzmetkerlerdiń demalys úıi. Sahnada shaǵyn dachanyń aýla jaq qabyrǵasy. Aýlada besedka. Sahnanyń túp jaǵynda esikteriniń aldy san alýan gúlge bólengen ádemi úıler. Radıodan mýzyka daýsy estilip turady. İshten Qamash pen Davydenko shyǵady.

Qamash. Nıkolaı Ivanovıch, siz meni qýanttyńyz...

Davydenko. Joq, qymbatty Qamash, sen meni qýanttyń...

Qamash. Shynymdy aıtaıyn, siz bolmaǵanda bul enbekke qaıta oralýym da eki talaı edi... Siz ǵoı meni tuıyqtan alyp shyqqan...

Davydenko. Men emes, kollektıv, qymbattym. Dálirek aıtsaq, saǵan birinshi kómektesken.

Kemelov. Ras pa?

Qamash (kúlimsirep). Kemelovty kóp aıtasyz, Nıkolaı Ivanovıch...

Davydenko. Múmkin... Nemene munym sóget pe?

Qamash. Joq, ásheıin aıtamyn...

Davydenko. Aqan sıaqty tamasha adamdy umytýǵa bola ma?

Qamash. «Tamasha adam» ózi umytsa qaıtemiz?

Davydenko. Olaı bolýy múmkin emes... (Ketip bara jatyp.) Aqan janyn túsine bilý kerek, qyzym...

Qamash. Partbúrodan shyǵyp alyp, ne úıge soqpastan, ne jadyrap sóılespesten, ketip otyrdy kolhozǵa. Umytpaǵany sol ma?.. Qyz basymmen oǵan meniń ıilip taǵzym etýim kerek pe?!.

Bıke keledi.

Bıke. Oı quryp qalsyn, tórt saǵatqa áreń surap shyqtym. Men ketsem, dúken qarań qalatyndaı, álgi bir qyrqyljyń shal bastyǵymyz jibermeıdi... Radıony osynsha aıqaılatyp qoıǵandaryń ne? Óı, Ýasıla, óshirshi únin!..

Qamash. Qaıdaǵy Ýasılany aıtyp tursyz?

Bıke. Áı, bar bolsyn, ol úıde eken ǵoı... (Qamash radıony báseńdetýge ketedi.) Osy bir artısiń-aq, jaǵyna damyl joq. (Qamash qaıtyp keledi. Ekeýi besedkaǵa otyrady )

Qamash. Jalǵyz keldińiz be?

Bıke. Turbek turǵanda nege jalǵyz kelem?.. Sony shofer etip, Bıke apan syr ete tústi...

Qamash. Taksı turǵanda, bireýden mashına suraý nemenege qajet boldy!..

Bıke. Qoıshy ári, Turbek bizge bóten be?.. Áı, Ýasıla, sýyq sý bar ma?.. Oı, quryp qalsyn, taǵy shatasyp kettim!..

Qamash. Qymyz ishpeısiz be?

Bıke. Oı, ashshy ǵoı... á meıli, ákelseń, ákelshi. (Qama qymyz beredi. Bıke basyna bir-aq, kóteredi.) Qaıtyp ishesińder? Ýdaı ǵoı.

Qamash. Siz jańa qalaı ishtińiz, biz de solaı ishemiz. (Kúledi.)

Bıke (artyna burylyp). Álgi Turbek qaıda joq bop ketti?.. Jolshybaı ınstıtýtynan kergen túrtkisin jyr ete bastap edi, baıǵusty aıap kettim... (Kúrsinip.) E, jaqsy adamdy kóre almaıtyn bul qazaqtyń ádeti ǵoı...

Qamash. Jaqsy adam ekenin qaıdan bildińiz?..

Bıke. Bul ne qylǵan kúmándi suraq? Sózge ilikken eken dep kisi dostan bezýge bola ma?

Qamash (yzbarmen). Kim dos? Tókebaev pa?

Aýlaǵa Nına men Marıam shyǵady. Qamash qýanyp aldarynan júgiredi.

Qamash. Senderdi de kóretin kún bar eken ǵoı...

Marıam. Sen de adamdy saǵynady ekensiń-aý.

Qamash. Ol ne degen sóziń?..

Marıam. Jáı, jóni kep qalǵan soń aıta salǵanym ǵoı. (Jan-jaǵyna qarap, Tókebaevsha sóılep. «Qurmetti dosent Tókebaev ne ǵyp kelmegen?

Bıke. Saǵynsań osynda.

Marıam. Qamash bolmasa, men saǵynyp ne qylamyn.

Qamash. Marıam, bul ne mazaq?

Marıam. Mazaq emes, shynym. Qamashqa úılenetin boldym dep joldas-jorasyna jar salyp júr qurmetti dosentimiz.

Qamash. Solaı ma? Oqasy joq...

Nına. (Qamashtyń betine suqtana qarap). Oqasy joq deısiń be, Qamash?

Qamash (býlyqqan ashýdy bildirmeýge tyrysyp). Basqa ne deýge bolady...

Marıam (syqaqtap). Nanasyń ba, Qamash, men qurmetti dosentti túnde túsimde kórip júrmin. Kergende qalaı kórdiń deısiń ǵoı, ol saǵan úılenipti...

Qamash. Raqmet!

Marıam. Qyzyqty qara. Sodan qurmetti dosent senen aıyrylysyp, myna Bıke apaı sıaqty bir kári áıelge úılenipti. (Bıke tyjyrynady. Nına jymıyp kúledi.)

Bıke (teris qarap). Oı jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn! (Marıamǵa). Aıtpa ondaı jamanshylyqty!

Marıam. Tús qoı, Bıke apaı!

Nına. Degenmen oılanatyn tús eken.

Tókebaev kórinedi.

Marıam. Júr dachalardy aralaıyq, Nıkolaı Ivanovıchke kirip shyǵaıyq.

Qamash. Nege asyqtyńdar? Men de...

Nına. Joq, sen alańdama. Biz qazir qaıtyp kelemiz.

(Nına men Marıam ketedi.)

Tókebaev. Qamashqa bizden bir sálem!.. Aý semiredi dese, júdep ketipsiz ǵoı... Demalys úıiniń onsha kóńildi bolmaǵany ma?

Qamash (ádeıi). Onyńyz ras, kóńilsiz... (Bıke ana ekeýin ádeıi ońasha qaldyryp úıge kiredi.)

Tókebaev. Qalaı kóńildi etýge bolar eken?

Qamash. Oǵan siz mazasyzdanbasańyz da bolar... (Júzindegi jylylyqty ózgertip.) Aıtpaqshy, sizdiń moskvalyq dostaryńyzdan habar áli kelgen joq pa?

Tókebaev. Bul ǵylym adamy degen qyzyq qoı. Áli oqyp bitpegen.

Qamash. Bitpegenin qaıdan bildińiz? Hat keldi me?

Tókebaev. Hat taıaýda kelýge tıis... Biraq siz tózimsizdik kórsetip, dısertasıańyzdy jóndeýge qyzý kirisip te ketkenge uqsaısyz... Oqasy joq, bizdiń júnimiz jyǵylǵan soń sizge bedel bolýdan qalǵanbyz ǵoı...

Qamash (sýyń jymıyp). Nege óz bedelińizge ózińiz kúmándanasyz? Sonsha osal bolǵany ma? Álde osal ekenin endi seze bastaǵanyńyz ba?.. Munyńyzǵa túsinbedim...

Aqan keledi.

Aqan. Keshirińizder, meniń izdegenim tórtinshi dacha edi, baıqaýsyzda sizderdi mazalappyn.

Tókebaev. Oqa emes, ońǵa burylsańyz, taýyp alasyz.

Qamash (daýsy dirildeı). Aqan!..

Nına men Marıam júgirip keledi.

Nına. Aqan!

Marıam. Aqan!.. Qashan keldiń?..

Nına. Birjolata keldiń be?

Aqan. Búgin keldim. Birjolata keldim. (Qamashqa: oqys burylyp.) Dertińiz jazylar dep úmitker edim, asqynyp ketkenin kórdim.

Qamash. Olaı bolsa, durys kóre almapsyń...

Nına. Aqan, saǵan ne bolǵan?..

Aqan. (Nınaǵa burylyp). Biz osy aramshópten qashan tazaramyz, Nına? Bizdiń aramyzda ondaılar nege júredi?.. (Aqannyń nazary túsip turǵanyn kórip Tókebaev jylysyp, dachaǵa kirip ketedi. Aqan soǵan jolyn nusqap.) Mynadaı sumdardyń mańynan júrýge bola ma?.. Óziń aıtshy, Qamash?!.

Davydenko qarsydaǵy dachadan shyǵady.

Davydenko. Bul ne aıqaı?.. (Jalt qaraıdy.) A. Aqan?!. Meniń jas dosym, meniń Aqanym!.. (Qushaqtap súıedi.) Nege renjidiń?.. Biz seni qazir-aq qýanta alamyz!.. Qamash, nege úndemeısiń? Qymbattym, bizdiń Qamash seni daıyn dısertasıamen qarsy alyp otyr...

Aqan. Olaı bolsa, eki birdeı qýanyshyńyzben quttyqtaımyn, Qamash sizdi.

Qamash. Qýanyshym ázirshe bireý... Ekinshisin ákep tursań, óziń bilesiń.

Aqan. Men ákelýge keshigippin, Tókebaev aldymdy orap ketipti.

Qamash. Tym usaqtap ketipsiz.

Aqan. Ǵapý etińiz!..

Qamash. Ósek jıyp qaıtqanyńyz sol usaqtaýdyń belgisi.

Aqan. Oqyńyz, myna hatty! (Hat usynady. Qamash qolyna alyp hatqa kóz júgirtedi. Túsi buzyla bastaıdy.) Daýystap oqyńyz, jurttyń bári estisin!.. Ósek jıyppyn ba, joq pa, bilsin!.. (Qamash qoly dirildep hatty Marıamǵa bere salady.)

Aqan. Oqy, Marıam!

Marıam (oqıdy). «Aqan! sen óziń jastyq shaqtaǵy sezimdi sirá bilmeısiń? Eger bilseń, Qamashqa mindetsı berýiń qalaı? Jas kezińde tanysasyń, súıesiń, biraq onyń bári máńgilik emes qoı. Sony bilý kerek emes pe. Qamash qazir jańadan jar súıdi. Sol súıgen adamyna ıaǵnı Turbekke turmysqa da shyǵyp qoıdy. Al sen bolsań, baıaǵy jyrdyń sońynda júrsiń...»

Nına. Oqyma, tasta! Iesine qaıyr! (Esik aldyna Bıke shyǵady.)

Marıam. Má, Bıke apaı. (Hatty beredi.)

Bıke. (Hatty qolyna alyp.) Bul ne jıyn?..

Qamash. Myna hatty siz jazdyńyz ba?

Bıke. Men jazdym.

Qamash. Ne betińizben osylaı dep jazdyńyz?

Bıke. Qoı ári, qylymsymaı Turbekteı jigitke qoldaryń jete berse, jaman bolmas...

Marıam. Jaryǵan ekenbiz kúıeýge!

Bıke. Saǵan qalǵan sóz joq.

Marıam. Sózdiń kókesin menen estińiz. Qamash, bizdiń saǵan ońasha aıtqaly kelgen syrymyz bar edi. Apań aýzymdy qyshytty. Endi men aıta berem...

Bıke. Sen óziń nemeneni kókip tursyń?

Mapıam. Qandaı turpaıy sóıleısiz! Sizdiń tilmen aıtqanda: kókip turǵan men emes... Qaıda álgi Tókebaev?.. (Tókebaev shyǵady.) Myna kisi!

Tókebaev. Marıam qaryndas, tilińizdi tarta sóıleńiz... Men shaıpaýlyqty kótere almaımyn...

Marıam. Jaraıdy, meniki shaıpaýlyq eken, olaı bolsa, partbúroǵa túsken aryzdy teksergen myna Nına aıtsyn!

Davydenko. Bularyń ne jumbaq?

Nına. Bul bizdiń emes, myna Tókebaev joldastyń jumbaǵy...

Tókebaev (teris qarap). Mynalar qurtty-aý meni!.. (Nınaǵa.) Nına Vasılevna, siz Marıam emessiz ǵoı, sypaıygershilikti bilýińiz kerek.

Nına. Tókebaev joldas san áıeldi aldaıdy. Olar ár qalada qalyp jatady. Bir áıeli alty aı boıy alımentin ala almaı, Qyzylordadan eki balasyn ertip, jylap-syqtap úıine de keledi. Oǵan da bul kisi tebirenbeıdi... Qaıta ózińizge sypaıygershilikti eskertedi...

Tókebaev. Beker! Kelip jatqan jeńgem.

Nına. Keshirińiz! Men sol áıeldiń óz aryzy boıynsha tekserilgen shyndyq faktyny ǵana aıttym...

Tókebaev. Beker!..

Marıam. Endeshe júrińiz úıińizge. Sol áıeldiń ózinen suraıyq. (Tókebaev tómen qaraıdy..)

Qamash. Netken lastyq!.. Marıam. Sender áli munan da zoryn estigen joqsyńdar. Bular, álgi túsip qalǵan profesor ekeýi, Qamashty qalaı aldap kelgen deseńshi... Dısertasıańdy jóndeme, osy kúıinde Moskvada qorǵaısyń, ondaǵy oqymystylar seni shaqyrtyp aldyrtqaly jatyr dep soqqan ǵoı bular... Al shyndyǵy qalaı de? Moskvadaǵy oqymystylar dısertasıamen tanysyp shyqqannan keıin qateligin kórsetip, qorǵaýǵa bolmaıdy dep bularǵa jazbaı ma! Sol hatty osy ýaqytqa deıin tyǵyp kelgen ǵoı...

Tókebaev. Soqpańyz ótirikti!

Marıam. Kerek bolsa, hattyń ózin kórsetemin men sizge!

Davydenko. Sumdyq qoı bul!..

Aqan. Buǵan tańdanatyn eshteńe joq, osal bolsań, boıǵa dert árqashan da tez juǵady...

Qamash. Baqytsyz basym!..

Aqan. Bul qazir tozǵan sóz. Baqyt degen bizde ár adamnyń ózine baılanysty bolyp qaldy. Aldymen soǵan túsinińiz. (Daýsyn zoraıtyp.) Kim de kim bizdiń ómir zańymyzdan taısa, kim de kim bizshe oılap, bizshe tirshilik etýden qalsa ol bizdiń qoǵamda eń baqytsyz, eń sorly adam!..

Nına.Durys!

Marıam.Qamash (jylamsyrap). Eń jaqyn degenim-jatym eken ǵoı!.. Uǵa alsamshy sony...

Bıke. Tyı kózińniń jasyn!

Qamash. Siz maǵan áli de úıretip bolǵan joqsyz ba? Joq, endigi aqylyńyz ózińizge.

Bıke. Adam degende bir namys bolý kerek qoı... Osylardyń yzasyna, tı men aıtqan adamǵa! Qor bolmaısyń! Bir emes, jıyrma qatyn alsyn, sen jıyrma birinshi bol. Onda ne tur! Qaı erkek etegine namaz oqyp júr deısiń, bulardyń báriniki sol!

Qamash. Jan dosymnan, jaqsy kollektıvimnen aıyrǵanyńyz jetpeı, endi las ómirdiń batpaǵyna birjolata batyryp tynbaq bolasyz... Joq, almadym! Berdim ózińizge sol ómirdi!.. Al meniń taza janymdy, kirshiksiz mahabbatymdy lastamańyz!..

(Aqan Qamashqa jaqyndaıdy. Osy kezde radıoda «Meniń mahabbatym» áni oryndalady.)

«Ómirdiń bar lázzatyn júrmin kórip,

Ókinem týmadym dep aqyn bolyp.

Otanym, saǵan degen mahabbatym

Keýdemde kúmbirleıdi jyr bop tolyp.

Bul jalǵyz meniń ǵana emes syrym.

Muny aıtqan mıllıon qyzyn, mıllıon ulyn,

Otanym — Komýnızm Otanysyń

Sonda ǵoı sulýlyǵyn, ulylyǵyń.

Júregim, mahabbatym, jiger-kúshim

Aıaýly Otan — ana, bir sen úshin.

Qoıshyǵa, aqynǵa da, ǵalymǵa da

Netken sen qymbattysyń, súıiktisiń!»

Qamash (muńdy). Osy án búgin kúni boıy qulaǵymnan bir ketpeı qoıdy...

Aqan. Bilmeýshi me eń bul ándi?

Qamash. Aty qalaı?

Aqan. «Meniń mahabbatym».

Qamash. «Meniń mahabbatym».

Aqan. Ia, meniń mahabbatym, qarapaıym sovet azamatynyń mahabbaty. Meniń týǵan Otanyma, sovettik halqyma, shyn súıgen jaryma arnalǵan mahabbat.

Qamash. Meniń de mahabbatym!.. («Meniń mahabbatym» ániniń saryny kúsheıe túsedi. Shymyldyq jaıymen jabyla beredi.)

Shymyldyq.

1952 j.

---