HH ǵasyrdyń uly jarshysy Álıhan Bókeıhan
«HH ǵasyrdyń uly jarshysy Álıhan Bókeıhan»
Ult - azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimetiniń tóraǵasy Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovtyń týǵanyna 150 jyl tolýyna arnalǵan oqyrmandar konferensıasy
Maqsaty: Oqýshylardyń ádebıetke degen qyzyǵýshylyǵyn, súıispenshiligin arttyrý.
Á. Bókeıhannyń ómiri men eńbek jolyn, shyǵarmalarymen tanystyra otyryp, oqýshylardyń ádebıetke degen sezimin oıatý.
Oqýshylardyń dúnıetanymyn damytý.
Kórnekiligi: Slaıd. Á. Bókeıhanǵa arnalǵan burysh, kitaptary.
Barysy:
Qurmetti ustazdar men aıaýly meniń oqyrman dostarym, « HH ǵasyrdyń uly jarshysy Álıhan Bókeıhan» atty oqyrmandar konferensıasyna qosh keldińizder!
Búgin – XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zıalylarynyń, qoǵam jáne memleket qaıratkerleri qataryndaǵy asa erekshe tulǵa, ult - azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimetiniń tóraǵasy, pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovtyń týǵanyna 150 jyl tolý qarsańynda mektebimizde kóptegen is - sharalar ótip jatyr. Mine osyǵan oraı bizde qalys qalmaı, osy konferensıaǵa atsalysyp otyrmyz. Endeshe Álıhan Bókeıhannyń ómiri men eńbek jolymen tanys bolaıyq.
«Álıhan Bókeıhannyń ómiri men eńbek joly» baıandama (Arýjan)
Endeshe konferensıamyzdy Álıhan Bókeıhannyń qanatty sózderimen jalǵastyraıyq.
Qanekeı oqyrmandar Álıhan Bókeıhannyń qandaı qanatty sózderin bilemiz?
(Oqýshylar Á. Bókeıhannyń qanatty sózderin aıtyp shyǵady)
Alash qozǵalysynyń jetekshisi, qoǵam qaıratkeri, kósemsózshi Álıhan Bókeıhanovtyń 150 jyldyǵy IýNESKO kóleminde toılanatyn boldy. Bul týraly IýNESKO - nyń 18 qarashada Parıjde aıaqtalǵan Bas konferensıasynyń 38 - shi sesıasynda jarıa etildi. Bul kúlli qazaq halqy úshin úlken abyroı. Keshegi alash zıalylaryn álem moıyndaǵanynyń dáleli. Endeshe biz Álıhan Bókeıhanovtyń mereıtoıyna oraı, san túrli ónerdi boıyna jyıǵan daryn ıesiniń birer qyryna arnaıy toqtalyp, el esine sala ketkendi jón sanap otyrmyz.
Álıhan Bókeıhanov jaıynda anyqtama. ( Zeınoola Sáýlet, Tańsholpan)
Qazaq ǵulamasy Á. Bókeıhanov revolúsıa jasala sala “Jańarǵan Reseıdiń erikti azamattary — qazaqtarǵa” degen óz úndeýin jarıalady. Jalpy alǵanda, qazaqtyń ulttyq mádenıetin HH ǵasyr talaptaryna sáıkes qaıta qurýda “Alash” partıasynyń roli erekshe boldy.
1917 jylǵy maýsym aıyndaǵy basylymynda “Qazaq” gazeti – avtonomıanyń qazaqtarǵa aýadaı qajet ekendigin aıtyp, onyń úsh negizi bar ekendigine oqyrman nazary aýdaryldy (terıtorıa, mádenıet jáne ulttyq erekshelikter). 1917 jyldyń 21 - 26 shildesinde Orynbor qalasynda Birinshi búkilqazaqtyq quryltaı ótti. Onyń sheshimderi boıynsha “Alash” partıasynyń baǵdarlamasy jarıalandy. Sonymen 1917 jyldyń aıaǵyna taman Qazaqstan progres jolynda talaı jetistikterge jetti jáne ulttyq tól mádenıetti damytýǵa múmkindik aldy. Qazaq rýhanı mádenıetiniń sol tustaǵy deńgeıinde “Alash” qaıratkerleri aldyńǵy qatarda tur.
Á. Bókeıhanov muralaryn zerdeleý bolashaq urpaqtyń árdaıym nazarynda bolýy kerek.
«Á. Bókeıhan – qazaqtyń ólketanýshy ǵalymy» baıandama ( Erkenaz)
Muzafar Álimbaev aǵamyzdyń Álıhan Bókeıhanǵa arnap jazǵan «Álıhan Bókeıhan» óleńin tyńdap koreıik. Óleńde jazýshy Álıhan beınesin tamasha bere bilgen.
«Álıhan Bókeıhan» óleńi oqylady. (Nursaddam)
Endi Álıhan Bókeıhannyń shyǵarmalaryna bereıik.
«Baıaǵy zaman» (Baeshova Maral)
«Soǵys kóleńkesi» (Aıdana )
« Kitaphana» (Maratova Gúlzat)
Endigi kezekti vıktorınalyq suraqtarǵa bereıik.
Osymen « HH ǵasyrdyń uly jarshysy Álıhan Bókeıhan» atty konferensıamyz aıaqtaldy. Konferensıamyzdy ánmen aıaqtaımyz.
ÁLIHAN BÓKEIHAN (1866 - 1937)
Partıasy: Alash
Bilimi: Omby tehnıkalyq ýchılıshesi
Orman sharýashylyǵy ınstıtýty (Sankt - Peterbýrg)
Mamandyǵy: pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy
Dini: ıslam
Dúnıege kelýi: 5 naýryz 1866
Qarqaraly ýezi, Semeı oblysy, Dala Ólkesi
Qaıtys bolýy: 27 qyrkúıek 1937 (71 jas)
Máskeý, Reseı KFSR
Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhan (05. 03. 1866 jyl, Qarqaraly ýezi, Semeı oblysy, Dala Ólkesi - 27. 09. 1937 jyl, Máskeý) — XIX ǵ. sońy men XX ǵ. basyndaǵy qazaq zıalylarynyń, qoǵam jáne memleket qaıratkerleri qataryndaǵy asa erekshe tulǵa. Kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ult - azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimetiniń tóraǵasy, pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy.
Ata tegi Shyńǵys hannyń úlken uly Joshydan taraıtyn tóre tuqymy. Arǵy atasy ataqty Sultan Baraq. Qazaqtyń sońǵy handarynyń biri Bókeı osy Sultan Baraqtyń balasy. Bókeıden Batyr, odan Myrzataı, odan Álıhannyń ákesi Nurmuhamed.
Álıhandy ákesi toǵyz jasynda Qarqaralyǵa aparyp, jergilikti moldanyń qolyna oqýǵa beredi. Biraq zerdeli bala moldadan oqyǵandardan góri osyndaǵy mektepte oqyp júrgenderdiń saýattylyǵyn ańǵaryp, qaladaǵy úsh klastyq bastaýysh mektepke óz erkimen aýysyp alady.
Ony bitirgennen keıin 1879 - 1886 jyldary Qarqaraly qalasyndaǵy qazaq balalaryna arnalǵan mektepte oqıdy.
1886 - 1890 jyldar aralyǵynda Ombydaǵy tehnıkalyq ýchılıshede oqyp, ony "tehnık" mamandyǵy boıynsha bitirip shyqty.
1890 - 1894 jyldar aralyǵynda Sankt-Peterbýrgtegi Orman tehnologıalyq ınstıtýtynyń ekonomıka fakúltetinde oqydy. Munda ol stýdenttik qyzý pikirtalastarǵa qatysyp, XX ǵasyrdyń bosaǵasyn attaǵaly turǵan Reseıdiń qandaı jolmen damýy tıimdi bolatyndyǵy týraly qaıshylyqty pikirler qaqtyǵysyna kýá boldy, óz oıyn da shyńdaı tústi.[1]
Sóıtip ol jıyrma jasynda Dala general gýbernator keńsesiniń usynys haty men qazaq qaýymdastyǵynyń 200 som stıpendıasyn alyp, 1894 jyly Reseı ımperıasynyń elordasy Sankt-Peterbýrgke baryp, Orman sharýashylyǵy ınstıtýtynyń ekonomıka fakúltetine túsedi. Ol munda júrip kúndelikti sabaqtaryna qosa stýdentterdiń saıası, ádebı, ekonomıkalyq jáne taǵy basqa úıirmelerdiń jumysyna qyzý aralasyp, stýdenttik tolqýlarǵa qatysady. Ony eki ǵasyrǵa jýyq Reseı ımperıasynyń qol astynda otyrǵan halqynyń aýyr taǵdyry qatty tolǵandyra bastaıdy. Qarańǵylyq pen nadandyqtyń shyrmaýynda otyrǵan halqyna bilim men mádenıet kerek ekenin uǵady, eldiń turmysyn, mádenıetin, bilimin kóterýdi óziniń aldyna maqsat etip qoıady.
Oqýyn bitirip, Ombyǵa oralǵanda Á. Bókeıhan Reseı ımperıasynyń qazaq dalasyna júrgizgen otarshyldyq saıasatyna degen ózindik kózqarasy qalyptasqan, marksızmniń ekonomıkalyq qaǵıdalarymen qarýlanǵan, saıası astyrtyn kúrestiń túrleri men ádisterin úırenip, bilgen, kúres tartystan birshama tájirıbesi bar saıası kúresker bolatyn. Ol Ombyǵa kelisimen qalanyń saıası áleýmettik, qoǵamdyq jumysyna belsene aralasady.
«Narodnaıa svoboda» (Halyq bostandyǵy) partıasynyń qataryna ótip, ózi qazaq zıalylary men saıası belsendileriniń arasynda osy partıanyń shaǵyn tobyn uıymdastyrady. Álıhannyń saıası kózqarasynyń pisip, jetilýine, keıin belgili saıası, qoǵam, memleket qaıratkeri ári qazaq ult azattyq qozǵalysynyń uıymdastyrýshysy jáne kósemi retinde tanylýyna, saıası kúresker retinde shyńdalýyna Ombydaǵy kúnderi erekshe yqpal etedi.
1905 jyldan bastap Reseı konstıtýsıalyq - demokratıalyq partıasynyń (kadetter) múshesi, onyń qazaq bólimshesin qurý maqsatynda Oralda, Semeıde jıyndar ótkizgen. Qarqaralyda patsha ókimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy ótken qozǵalysqa qatysyp, 14 500 adam qol qoıǵan Qarqaraly petısıasyn uıymdastyrýshylardyń biri bolǵan.
1905 jyly Álıhan Bókeıhan Semeı oblysy qazaqtarynyń atynan 1 - shi Memlekettik dýmaǵa depýtat bolyp saılandy. Biraq ol 1 - shi Memlekettik dýma jumysyna qatysa almady. Óıtkeni Á. N. Bókeıhan óz jumysyn bastaǵan kezde Dala ólkesi general - gýbernatorynyń negizsiz jarlyǵymen, sottyń tergeýinsiz, 3 aı Pavlodar abaqtysynda otyrdy.
Abaqtydan shyǵyp Sankt - Peterbýrgǵa jetkende, Dýma patshanyń úkimimen taratylyp, onyń biraz músheleri narazylyq aktisin qabyldaý úshin sol kezdegi Fınlándıanyń Vyborg qalasyna júrip ketken edi. Á. N. Bókeıhan da solardyń artynan attanyp Vyborg úndeýine qol qoıdy. Sol úshin jazaǵa tartylyp, Sankt - Peterbýrg sot palatasynyń tótenshe májilisiniń sheshimimen 3 aıǵa Semeı túrmesine jabyldy.
1906 jyly Ombydan shyǵatyn kadettik «Golos stepı», «Omıch» jáne «Irtysh» gazetterinde
1908 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen menshevıktik «Tovarısh», kadettik «Rech», «Slovo» gazetterinde redaktorlyq qyzmet atqardy.
1909 - 17 jj. «Don eginshilik banki» bólimshesinde jumys istedi.
1911 - 14 «Qazaq» gazetin uıymdastyrýda jáne onyń jalpy ulttyq deńgeıge kóterilýine zor eńbek sińirdi.
20 ǵasyrdyń basynda qazaq dalasynda eki aǵymnyń bolǵany belgili. Biri Buqar men Túrkistan ólkesine bet burǵan dástúrshil, panıslamshyl aǵym, ekinshisi negizinen Batys órkenıetin úlgi tutqan jańashyl, pantúrkishil aǵym. Osy ekinshi aǵymnyń basynda Álıhan bastaǵan orys mektepterinen tálim tárbıe alǵan ozyq oıly qazaq zıalylary turady. Bul top saıası ustamdylyq tanytyp, Reseı ımperıasyna qarsy ashyq kúreske shyǵýdyń áli erte ekenin anyq túsinedi. Sondyqtan olar, eń aldymen, halyqtyń sana sezimin oıatatyn jaǵdaı jasaý kerek dep bildi.
Bar kúsh qýattaryn osy maqsatqa jumyldyrady. Biraq olardyń oıdaǵydaı jumys isteýine jandarmerıa basqarmasynyń jansyzdary múmkindik bermeıdi. Solardyń kórsetýimen qýǵynǵa túsedi, túrmege qamalady. Budan stýdent kezinde - aq senimsizderdiń qara tizimine iligip, baqylaýda júrgen Álıhan da tys qalǵan joq, aldymen, Semeı túrmesine qamalyp, keıin Samar qalasyna jer aýdarylyp, onda tek ǵylymı - shyǵarmashylyq qyzmetpen aınalysýǵa ǵana májbúr boldy.
Sóz sońynda, ǵalym, Á. Bókeıhan XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda qazaq eposy men fólkloryn ǵylymı turǵydan zerttegen ǵalymdarymyzdyń biri boldy. Ol qarastyrǵan negizgi aspektiler: epostyń tarıhılyǵy, qazaq fólklorynyń túrleri, shyǵý mezgili, jyrshy men onyń sheberligi, qoǵamdyq oı - sananyń jyrda kórinis tabýy, beıneler, olardyń atqarǵan ıdeıalyq qyzmeti, úlginiń kórkemdik erekshelikteri t. s. s.- áli de qazaq fólklortaný ǵylymynda óz mańyzyn joıǵan joq, jáne sol dáýirdiń jetistigi bolyp sanalatyny sózsiz.
Álıhan Bókeıhannyń qanatty sózderi
Talas - tartys joq bolsa, ómir abaqtyǵa aınalar edi.
Aqylǵa sańyraýlyq ta – aıyp.
Jurt ádil bolmaı, jurt isi ońǵa baspaıdy.
Bostandyqqa aparatyn jalǵyz jol – ulttyq yntymaq qana.
Aqyldy sóz qylmaq qıyn, aqyldy sózdi aqyldy is qylmaq odan da qıyn.
Bolǵannan – qashpa, bolmaǵanǵa – saspa.
Tolyq nusqasyn júkteý
Ult - azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimetiniń tóraǵasy Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovtyń týǵanyna 150 jyl tolýyna arnalǵan oqyrmandar konferensıasy
Maqsaty: Oqýshylardyń ádebıetke degen qyzyǵýshylyǵyn, súıispenshiligin arttyrý.
Á. Bókeıhannyń ómiri men eńbek jolyn, shyǵarmalarymen tanystyra otyryp, oqýshylardyń ádebıetke degen sezimin oıatý.
Oqýshylardyń dúnıetanymyn damytý.
Kórnekiligi: Slaıd. Á. Bókeıhanǵa arnalǵan burysh, kitaptary.
Barysy:
Qurmetti ustazdar men aıaýly meniń oqyrman dostarym, « HH ǵasyrdyń uly jarshysy Álıhan Bókeıhan» atty oqyrmandar konferensıasyna qosh keldińizder!
Búgin – XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zıalylarynyń, qoǵam jáne memleket qaıratkerleri qataryndaǵy asa erekshe tulǵa, ult - azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimetiniń tóraǵasy, pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovtyń týǵanyna 150 jyl tolý qarsańynda mektebimizde kóptegen is - sharalar ótip jatyr. Mine osyǵan oraı bizde qalys qalmaı, osy konferensıaǵa atsalysyp otyrmyz. Endeshe Álıhan Bókeıhannyń ómiri men eńbek jolymen tanys bolaıyq.
«Álıhan Bókeıhannyń ómiri men eńbek joly» baıandama (Arýjan)
Endeshe konferensıamyzdy Álıhan Bókeıhannyń qanatty sózderimen jalǵastyraıyq.
Qanekeı oqyrmandar Álıhan Bókeıhannyń qandaı qanatty sózderin bilemiz?
(Oqýshylar Á. Bókeıhannyń qanatty sózderin aıtyp shyǵady)
Alash qozǵalysynyń jetekshisi, qoǵam qaıratkeri, kósemsózshi Álıhan Bókeıhanovtyń 150 jyldyǵy IýNESKO kóleminde toılanatyn boldy. Bul týraly IýNESKO - nyń 18 qarashada Parıjde aıaqtalǵan Bas konferensıasynyń 38 - shi sesıasynda jarıa etildi. Bul kúlli qazaq halqy úshin úlken abyroı. Keshegi alash zıalylaryn álem moıyndaǵanynyń dáleli. Endeshe biz Álıhan Bókeıhanovtyń mereıtoıyna oraı, san túrli ónerdi boıyna jyıǵan daryn ıesiniń birer qyryna arnaıy toqtalyp, el esine sala ketkendi jón sanap otyrmyz.
Álıhan Bókeıhanov jaıynda anyqtama. ( Zeınoola Sáýlet, Tańsholpan)
Qazaq ǵulamasy Á. Bókeıhanov revolúsıa jasala sala “Jańarǵan Reseıdiń erikti azamattary — qazaqtarǵa” degen óz úndeýin jarıalady. Jalpy alǵanda, qazaqtyń ulttyq mádenıetin HH ǵasyr talaptaryna sáıkes qaıta qurýda “Alash” partıasynyń roli erekshe boldy.
1917 jylǵy maýsym aıyndaǵy basylymynda “Qazaq” gazeti – avtonomıanyń qazaqtarǵa aýadaı qajet ekendigin aıtyp, onyń úsh negizi bar ekendigine oqyrman nazary aýdaryldy (terıtorıa, mádenıet jáne ulttyq erekshelikter). 1917 jyldyń 21 - 26 shildesinde Orynbor qalasynda Birinshi búkilqazaqtyq quryltaı ótti. Onyń sheshimderi boıynsha “Alash” partıasynyń baǵdarlamasy jarıalandy. Sonymen 1917 jyldyń aıaǵyna taman Qazaqstan progres jolynda talaı jetistikterge jetti jáne ulttyq tól mádenıetti damytýǵa múmkindik aldy. Qazaq rýhanı mádenıetiniń sol tustaǵy deńgeıinde “Alash” qaıratkerleri aldyńǵy qatarda tur.
Á. Bókeıhanov muralaryn zerdeleý bolashaq urpaqtyń árdaıym nazarynda bolýy kerek.
«Á. Bókeıhan – qazaqtyń ólketanýshy ǵalymy» baıandama ( Erkenaz)
Muzafar Álimbaev aǵamyzdyń Álıhan Bókeıhanǵa arnap jazǵan «Álıhan Bókeıhan» óleńin tyńdap koreıik. Óleńde jazýshy Álıhan beınesin tamasha bere bilgen.
«Álıhan Bókeıhan» óleńi oqylady. (Nursaddam)
Endi Álıhan Bókeıhannyń shyǵarmalaryna bereıik.
«Baıaǵy zaman» (Baeshova Maral)
«Soǵys kóleńkesi» (Aıdana )
« Kitaphana» (Maratova Gúlzat)
Endigi kezekti vıktorınalyq suraqtarǵa bereıik.
Osymen « HH ǵasyrdyń uly jarshysy Álıhan Bókeıhan» atty konferensıamyz aıaqtaldy. Konferensıamyzdy ánmen aıaqtaımyz.
ÁLIHAN BÓKEIHAN (1866 - 1937)
Partıasy: Alash
Bilimi: Omby tehnıkalyq ýchılıshesi
Orman sharýashylyǵy ınstıtýty (Sankt - Peterbýrg)
Mamandyǵy: pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy
Dini: ıslam
Dúnıege kelýi: 5 naýryz 1866
Qarqaraly ýezi, Semeı oblysy, Dala Ólkesi
Qaıtys bolýy: 27 qyrkúıek 1937 (71 jas)
Máskeý, Reseı KFSR
Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhan (05. 03. 1866 jyl, Qarqaraly ýezi, Semeı oblysy, Dala Ólkesi - 27. 09. 1937 jyl, Máskeý) — XIX ǵ. sońy men XX ǵ. basyndaǵy qazaq zıalylarynyń, qoǵam jáne memleket qaıratkerleri qataryndaǵy asa erekshe tulǵa. Kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ult - azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimetiniń tóraǵasy, pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy.
Ata tegi Shyńǵys hannyń úlken uly Joshydan taraıtyn tóre tuqymy. Arǵy atasy ataqty Sultan Baraq. Qazaqtyń sońǵy handarynyń biri Bókeı osy Sultan Baraqtyń balasy. Bókeıden Batyr, odan Myrzataı, odan Álıhannyń ákesi Nurmuhamed.
Álıhandy ákesi toǵyz jasynda Qarqaralyǵa aparyp, jergilikti moldanyń qolyna oqýǵa beredi. Biraq zerdeli bala moldadan oqyǵandardan góri osyndaǵy mektepte oqyp júrgenderdiń saýattylyǵyn ańǵaryp, qaladaǵy úsh klastyq bastaýysh mektepke óz erkimen aýysyp alady.
Ony bitirgennen keıin 1879 - 1886 jyldary Qarqaraly qalasyndaǵy qazaq balalaryna arnalǵan mektepte oqıdy.
1886 - 1890 jyldar aralyǵynda Ombydaǵy tehnıkalyq ýchılıshede oqyp, ony "tehnık" mamandyǵy boıynsha bitirip shyqty.
1890 - 1894 jyldar aralyǵynda Sankt-Peterbýrgtegi Orman tehnologıalyq ınstıtýtynyń ekonomıka fakúltetinde oqydy. Munda ol stýdenttik qyzý pikirtalastarǵa qatysyp, XX ǵasyrdyń bosaǵasyn attaǵaly turǵan Reseıdiń qandaı jolmen damýy tıimdi bolatyndyǵy týraly qaıshylyqty pikirler qaqtyǵysyna kýá boldy, óz oıyn da shyńdaı tústi.[1]
Sóıtip ol jıyrma jasynda Dala general gýbernator keńsesiniń usynys haty men qazaq qaýymdastyǵynyń 200 som stıpendıasyn alyp, 1894 jyly Reseı ımperıasynyń elordasy Sankt-Peterbýrgke baryp, Orman sharýashylyǵy ınstıtýtynyń ekonomıka fakúltetine túsedi. Ol munda júrip kúndelikti sabaqtaryna qosa stýdentterdiń saıası, ádebı, ekonomıkalyq jáne taǵy basqa úıirmelerdiń jumysyna qyzý aralasyp, stýdenttik tolqýlarǵa qatysady. Ony eki ǵasyrǵa jýyq Reseı ımperıasynyń qol astynda otyrǵan halqynyń aýyr taǵdyry qatty tolǵandyra bastaıdy. Qarańǵylyq pen nadandyqtyń shyrmaýynda otyrǵan halqyna bilim men mádenıet kerek ekenin uǵady, eldiń turmysyn, mádenıetin, bilimin kóterýdi óziniń aldyna maqsat etip qoıady.
Oqýyn bitirip, Ombyǵa oralǵanda Á. Bókeıhan Reseı ımperıasynyń qazaq dalasyna júrgizgen otarshyldyq saıasatyna degen ózindik kózqarasy qalyptasqan, marksızmniń ekonomıkalyq qaǵıdalarymen qarýlanǵan, saıası astyrtyn kúrestiń túrleri men ádisterin úırenip, bilgen, kúres tartystan birshama tájirıbesi bar saıası kúresker bolatyn. Ol Ombyǵa kelisimen qalanyń saıası áleýmettik, qoǵamdyq jumysyna belsene aralasady.
«Narodnaıa svoboda» (Halyq bostandyǵy) partıasynyń qataryna ótip, ózi qazaq zıalylary men saıası belsendileriniń arasynda osy partıanyń shaǵyn tobyn uıymdastyrady. Álıhannyń saıası kózqarasynyń pisip, jetilýine, keıin belgili saıası, qoǵam, memleket qaıratkeri ári qazaq ult azattyq qozǵalysynyń uıymdastyrýshysy jáne kósemi retinde tanylýyna, saıası kúresker retinde shyńdalýyna Ombydaǵy kúnderi erekshe yqpal etedi.
1905 jyldan bastap Reseı konstıtýsıalyq - demokratıalyq partıasynyń (kadetter) múshesi, onyń qazaq bólimshesin qurý maqsatynda Oralda, Semeıde jıyndar ótkizgen. Qarqaralyda patsha ókimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy ótken qozǵalysqa qatysyp, 14 500 adam qol qoıǵan Qarqaraly petısıasyn uıymdastyrýshylardyń biri bolǵan.
1905 jyly Álıhan Bókeıhan Semeı oblysy qazaqtarynyń atynan 1 - shi Memlekettik dýmaǵa depýtat bolyp saılandy. Biraq ol 1 - shi Memlekettik dýma jumysyna qatysa almady. Óıtkeni Á. N. Bókeıhan óz jumysyn bastaǵan kezde Dala ólkesi general - gýbernatorynyń negizsiz jarlyǵymen, sottyń tergeýinsiz, 3 aı Pavlodar abaqtysynda otyrdy.
Abaqtydan shyǵyp Sankt - Peterbýrgǵa jetkende, Dýma patshanyń úkimimen taratylyp, onyń biraz músheleri narazylyq aktisin qabyldaý úshin sol kezdegi Fınlándıanyń Vyborg qalasyna júrip ketken edi. Á. N. Bókeıhan da solardyń artynan attanyp Vyborg úndeýine qol qoıdy. Sol úshin jazaǵa tartylyp, Sankt - Peterbýrg sot palatasynyń tótenshe májilisiniń sheshimimen 3 aıǵa Semeı túrmesine jabyldy.
1906 jyly Ombydan shyǵatyn kadettik «Golos stepı», «Omıch» jáne «Irtysh» gazetterinde
1908 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen menshevıktik «Tovarısh», kadettik «Rech», «Slovo» gazetterinde redaktorlyq qyzmet atqardy.
1909 - 17 jj. «Don eginshilik banki» bólimshesinde jumys istedi.
1911 - 14 «Qazaq» gazetin uıymdastyrýda jáne onyń jalpy ulttyq deńgeıge kóterilýine zor eńbek sińirdi.
20 ǵasyrdyń basynda qazaq dalasynda eki aǵymnyń bolǵany belgili. Biri Buqar men Túrkistan ólkesine bet burǵan dástúrshil, panıslamshyl aǵym, ekinshisi negizinen Batys órkenıetin úlgi tutqan jańashyl, pantúrkishil aǵym. Osy ekinshi aǵymnyń basynda Álıhan bastaǵan orys mektepterinen tálim tárbıe alǵan ozyq oıly qazaq zıalylary turady. Bul top saıası ustamdylyq tanytyp, Reseı ımperıasyna qarsy ashyq kúreske shyǵýdyń áli erte ekenin anyq túsinedi. Sondyqtan olar, eń aldymen, halyqtyń sana sezimin oıatatyn jaǵdaı jasaý kerek dep bildi.
Bar kúsh qýattaryn osy maqsatqa jumyldyrady. Biraq olardyń oıdaǵydaı jumys isteýine jandarmerıa basqarmasynyń jansyzdary múmkindik bermeıdi. Solardyń kórsetýimen qýǵynǵa túsedi, túrmege qamalady. Budan stýdent kezinde - aq senimsizderdiń qara tizimine iligip, baqylaýda júrgen Álıhan da tys qalǵan joq, aldymen, Semeı túrmesine qamalyp, keıin Samar qalasyna jer aýdarylyp, onda tek ǵylymı - shyǵarmashylyq qyzmetpen aınalysýǵa ǵana májbúr boldy.
Sóz sońynda, ǵalym, Á. Bókeıhan XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda qazaq eposy men fólkloryn ǵylymı turǵydan zerttegen ǵalymdarymyzdyń biri boldy. Ol qarastyrǵan negizgi aspektiler: epostyń tarıhılyǵy, qazaq fólklorynyń túrleri, shyǵý mezgili, jyrshy men onyń sheberligi, qoǵamdyq oı - sananyń jyrda kórinis tabýy, beıneler, olardyń atqarǵan ıdeıalyq qyzmeti, úlginiń kórkemdik erekshelikteri t. s. s.- áli de qazaq fólklortaný ǵylymynda óz mańyzyn joıǵan joq, jáne sol dáýirdiń jetistigi bolyp sanalatyny sózsiz.
Álıhan Bókeıhannyń qanatty sózderi
Talas - tartys joq bolsa, ómir abaqtyǵa aınalar edi.
Aqylǵa sańyraýlyq ta – aıyp.
Jurt ádil bolmaı, jurt isi ońǵa baspaıdy.
Bostandyqqa aparatyn jalǵyz jol – ulttyq yntymaq qana.
Aqyldy sóz qylmaq qıyn, aqyldy sózdi aqyldy is qylmaq odan da qıyn.
Bolǵannan – qashpa, bolmaǵanǵa – saspa.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
