InfoHub Logo

Ulybrıtanıa aýdıttiń otany bolyp sanalady. Aýdıtorlar sózdiń qazirgi túsiniginde tulǵalar bolyp tabylady. Sharýashylyq júrgizýshi sýbektilerdiń qarjylyq-sharýashylyq qyzmetin táýelsiz tekserýdi júzege asyrý Ulybrıtanıada 1844 jyly aksıonerlik qoǵamdar týraly zań qabyldanǵan kezde paıda boldy. Osylaısha, Ulybrıtanıada aýdıttiń paıda bolýynyń negizgi sebebi ekonomıkanyń damýymen birge sol tulǵalardyń múddeleriniń bólinýi boldy. Birinshi jaǵynan, ol sharýashylyq sýbektilerin basqarýǵa qatysty (ákimshiler, menejerler), al ekinshi jaǵynan, sharýashylyq júrgizýshi sýbektilerge aqsha salǵan jeke tulǵalar (aksıonerler, ınvestorlar). Qazirgi bıznes áleminde tabysty jáne tıimdi aýdıt kompanıanyń qarjylyq qyzmetiniń ajyramas bóligi bolyp tabylady. Ol uıymnyń qarjylyq aqparatynyń tutastyǵyn, ashyqtyǵyn  qamtamasyz etý arqyly ınvestorlar men kredıtorlardyń múddelerin qorǵaýda mańyzdy ról atqarady.
Investısıa – bul belgili bir ýaqyt aralyǵynda belgili bir paıda nemese oń tabys ákeledi dep kútiletin aktıvterge aqsha resýrstaryn bólý. Olar qaýipsiz ınvestısıalardan táýekeldi ınvestısıalarǵa deıingi aıyrmashylyqty qamtıdy. Bul nysandaǵy janrnalardy qarjylyq ınvestısıalar dep te ataıdy. Investor senim bildirgen tulǵanyń qaýipsizdigine senimdi bolý úshin ınvestısıa túrlerin tańdamas buryn ekonomıkalyq jáne salalyq tendensıalardy muqıat zerdeleýi kerek. Qatelerdi boldyrmaýǵa bolady, sondyqtan ınvestordyń senimdiligin qamtamasyz etý úshin aktıvterdi ártaraptandyrýdy qarastyrýy kerek.

Investısıalar ekonomıkalyq ósýdiń eń mańyzdy faktory bola otyryp, qazirgi ekonomıkada sheshýshi ról atqarady. Investısıanyń erekshe róli memlekettik qorlardy, sharýashylyq júrgizýshi sýbektilerdi jáne jeke tulǵalardy túrlendirýde azamattardy ulttyq ál-aýqattyń ósýin qamtamasyz etetin materıaldyq jáne materıaldyq emes qundylyqtardyń qarapaıym jáne keńeıtilgen udaıy óndirisine aınaldyrý. Investısıalyq qyzmet kúrdeli, kóp ólshemdi proses, kóptegen uǵymdardy, erejeler men qorytyndylardy teorıalyq turǵydan túsinýdi talap etedi. Avstrıanyń ekonomıkalyq mektebi ınvestısıany bolashaqta qanaǵattandyrý úshin búgingi qajettilikterdi qanaǵattandyrý, biraq úlken kólemde almasý retinde sıpattaıdy. Fransýz ekonomısi P.Masse, kapıtaldy ınvestısıalaý aktisine kelesi anyqtama bergen: «ınvestısıa – ınvestısıalanǵan taýarlardyń kómegimen bolashaqta qanaǵattanýdy aıyrbastaý aktisi» dep jalpylama jazdy. Eýropalyq ádisteme «ınvestısıa» termınin keńeıtýge múmkindik beredi. Belgili bir qarjylyq nátıjelerdi kútýmen baǵaly qaǵazdardy satyp alǵan jaǵdaıda, sondaı-aq osy termınmen naqty aktıvterdi (mashınalar, ǵımarattar, qurylymdar, kólikter jáne t.b.) belgili bir ónimdi óndirý jáne ótkizý úshin qajet. K.Makkonnella men S.Brúdiń «Ekonomıks» oqýlyǵynda «ınvestısıa - óndiris shyǵyndary men óndiris quraldaryn jınaqtaý jáne materıaldyq shyǵyndardyń ósýi» retinde sıpattalady. Osylaısha, «ınvestısıalardyń» ekonomıkalyq kategorıasynyń kóptegen anyqtamalary bar ekeni anyq. Bir jaǵynan ınvestısıa ekonomıkalyq júıede jumys isteıtin kapıtal kóleminiń ulǵaıýyn bildiredi. Al ekinshi jaǵynan, ınvestısıalar bolashaqta keńeıtilgen tutyný múmkindigi retinde emes, qazirgi ýaqytta birqatar quraldar arqyly júzege asyrylatyn belgili bir shyǵyndardyń jıyntyǵy retinde túsindiriledi.

Aýdıt salasyndaǵy mamannyń qyzmeti ekonomıkanyń barlyq salalarynda júzege asyrylady jáne barlyq uıymdyq-quqyqtyq jáne menshik nysandaryndaǵy sharýashylyq júrgizýshi sýbektilerdiń jumys isteýine kásibı qyzmet kórsetýge baǵyttalǵan. Kredıtor nemese ınvestor kásiptik bilimine súıene otyryp, aktıvter, mindettemeler, kapıtal, aqsha qozǵalysy, kirister men shyǵystar, sondaı-aq kásiporyndardyń, uıymdardyń, mekemelerdiń jáne t.b. qarjylyq nátıjeleri týraly aqparatty qalyptastyrýdy, taldaýdy jáne basqarý úshin paıdalanýdy qamtamasyz etýi kerek. Jáne sol arqyly kásipkerlik sýbektileriniń ekonomıkalyq áleýetin paıdalanýdy jaqsartýǵa, olardyń qarjy-sharýashylyq qatynastaryn utymdy uıymdastyrýǵa, jeke jáne zańdy tulǵalardyń ekonomıkalyq múddeleri men múlkin qorǵaýǵa járdemdesedi.

Aýdıt kredıtorlar men ınvestorlar úshin mańyzdy ról atqarady, óıtkeni ol olarǵa uıymnyń qarjylyq jaǵdaıyn jáne qyzmetiniń nátıjelerin táýelsiz jáne obektıvti baǵalaýyn qamtamasyz etedi. Aýdıt uıymmen baılanysty qarjylyq táýekelderdi anyqtaýǵa múmkindik beredi. Kredıtorlar men ınvestorlar uıymnyń qanshalyqty turaqty jáne senimdi ekenin baǵalaı alady jáne osy táýekelderge negizdelgen nesıe berý nemese ınvestısıalaý týraly sheshim qabyldaı alady. Aýdıt uıymnyń qarjylyq turaqtylyǵyn jáne kredıtorlar aldyndaǵy qaryzdy tóleý múmkindigin baǵalaıdy. Kredıtorlar óz ınvestısıalary nemese nesıeleri qanshalyqty qaýipsiz bolatynyn baǵalaý úshin aýdıt nátıjelerine súıenedi. Aýdıt zańnamaǵa jáne halyqaralyq qarjylyq eseptilik standarttaryna sáıkestigin qamtamasyz etedi. Kredıtorlar men ınvestorlar uıymnyń normatıvtik talaptarǵa sáıkes jumys isteıtinine jáne býhgalterlik esep pen esep berýdiń durys tájirıbesin ornatatynyna senimdi bola alady. Degenmen, aýdıt ınvestorlar men kredıtorlardyń múddelerin tolyq qorǵaýǵa kepildik bermeıtinin aıta ketken jón. Ol esep berýge nemese aýdıtke engizilgen buzýshylyqtar men problemalardy ǵana anyqtaı alady. Qarajatty ınvestısıalaý nemese nesıe berý týraly sheshim qabyldaý úshin jaýapkershilik  ınvestordyń nemese kredıtordyń jaǵynda qalady. Sondyqtan sheshim qabyldaýda tek aýdıtke súıenip qana qoımaı, óz betinshe zertteý jáne taldaý júrgizý mańyzdy.

Investısıalar tarıh boıy jeke adamdar úshin baılyq jasaýdyń birinshi jáne negizgi kózi bolýmen qatar, elderdiń ekonomıkasyna áser etetin mańyzdy faktorlardyń biri bolyp tabylady. Sondaı-aq ekonomıser ınvestısıanyń qarjylyq ósý men órkendeýdiń mańyzdy determınanttarynyń biri ekendigimen kelisedi.

Investısıany eki túrli qyrynan qarastyra alamyz:

•    Ekonomıkalyq aspekt. Investısıa qazirgi ýaqytta salystyrmaly túrde tómen quny bar ónimderdi nemese taýarlardy satyp alý prosesi retinde anyqtalady, biraq olardyń ekonomıkalyq kórsetkishteri bolashaqta naryqtarǵa qajet ekenin kórsetedi. Sodan keıin biraz ýaqyttan keıin olar satylyp, olardan paıda bolady.

•    Qarjylyq aspekt. Qarjylyq maǵynada ınvestısıa – bul satý kezeńinen keıin qunynyń ósýi múmkin jáne baǵa aıyrmashylyǵynan paıda tabýy múmkin qarjylyq aktıvterdi satyp alý prosesi.

Qarjylyq ınvestısıalar kóbinese ýaqytsha bos kapıtaldy tıimdi paıdalanýdyń belsendi túri retinde qarastyrylady, sondyqtan olar ádette qarjy quraldarynyń ártúrli túrlerine ınvestısıalardy bildiredi, olardyń tizimi aıtarlyqtaı keń. Qarjylyq ınvestısıalaýdyń eń dástúrli obektilerine aksıalar, oblıgasıalar, banktik depozıtter, týyndy baǵaly qaǵazdar men quraldar jáne t.b. jatady. Qazirgi álemde qarjylyq ınvestısıalar jeke tulǵalar úshin de, zańdy tulǵalar úshin de qol jetimdi. Investorlar kóbinese ınvestısıalaýdy josparlap otyrǵan kompanıanyń qarjylyq eseptiliginiń aýdıtin talap etedi. Aýdıtorlyq esep ınvestorlarǵa kompanıanyń qarjylyq jaǵdaıyna táýelsiz baǵa berip, negizdelgen ınvestısıalyq sheshimder qabyldaýǵa kómektesedi. Kredıtorlar, bankter nemese basqa qarjy ınstıtýttary, nesıe berýden buryn qaryz alýshynyń qarjylyq eseptiligin tekserýdi talap ete alady. Aýdıtorlyq esep kredıtorǵa qaryz alýshynyń qarjylyq jaǵdaıy, tólem qabilettiligi jáne nesıe berýmen baılanysty táýekelder týraly aqparat beredi.

Qorytyndylaı kele, aýdıt kompanıanyń qarjylyq jaǵdaıy týraly senimdi jáne obektıvti aqparat berý arqyly ınvestorlar men kredıtorlardyń múddelerin qorǵaýda ajyramas ról atqaratynyn baıqaı alamyz. Aýdıtorlyq esep muqıat tekserilgen faktiler negizinde negizdelgen ınvestısıalyq nemese nesıelik sheshim qabyldaýǵa kómektesetin negizgi qujat bolyp tabylady. Aýdıtorlyq esep kásiporynnyń qarjylyq aqparatynyń senimdiligin, onyń tólem qabilettiligin baǵalaý jáne bıznes-prosesterdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý quraly retinde qyzmet etedi. Investorlar men kredıtorlar táýekelderdi azaıtý jáne kompanıaǵa senim ornatý úshin aýdıt nátıjelerine sene alady. Aýdıttiń róli qarjylyq esep berýden tys keńeıip keledi. Aýdıtor kompanıanyń ishki baqylaýyn taldaı alady, osaldyqtardy nemese nashar tájirıbelerdi anyqtap, jaqsartý boıynsha usynystar jasaı alady. Bul ınvestorlar men kredıtorlardyń múddeleri úshin olarǵa kompanıanyń táýekelderi men senimdiligi týraly negizdelgen sheshimder qabyldaýǵa jáne olardyń múddelerin qorǵaý úshin qajet bolǵan jaǵdaıda aralasýǵa kómektesý arqyly qyzmet etedi. Osylaısha, ınvestorlar men kredıtorlar óz múddelerin qorǵaý úshin aýdıtke súıenedi. Aýdıtorlyq esep kásiporynnyń qarjylyq jaǵdaıyn táýelsiz jáne obektıvti baǵalaýdy, negizdelgen sheshimder qabyldaýǵa kómektesedi jáne iskerlik qatynastarda ashyqtyq pen senimdilikti qamtamasyz etedi. Aýdıttiń ınvestorlar men kredıtorlardyń múddelerin qorǵaýdaǵy rólinen basqa, aýdıt naryqtyń tıimdiligin arttyrýǵa jáne bıznes-ortaǵa senimniń artýyna yqpal etetinin atap ótken jón. Kompanıalarǵa aýdıt júrgizilgende ashyqtyqty, derekterdiń salystyrmalylyǵyn qamtamasyz etedi jáne ınvestorlar men kredıtorlarǵa obektıvti krıterııler negizinde ártúrli uıymdardy salystyrýǵa múmkindik beredi. Bul kapıtaldy bólýdiń tıimdiligin arttyrýǵa jáne naryqtyq ekonomıkanyń turaqty damýyna yqpal etedi.

Ermagambetova Gýlshad Bahaýadınovna

---