InfoHub Logo

Ulttyń rýhanıatynyń máni men mańyzy onyń ulttyń tili men dili jáne dini men dástúri syndy uǵymdarynda. Jahandaný zamanynda alpaýyt mádenıetter men órkenıetter arasynda joq bolyp jutylyp ketpeý úshin atalmysh qundylyqtardy (ulttyq til, dil, din men salt-dástúr) saqtap qalýy árbir memlekettiń mindeti. Islam dini – ǵalamdyq mádenıet pen órkenıet joly. Islam qandaı bolsyn ultqa, din ókilderine qarsy shyqpaıdy jáne basqalardy birlikke shaqyrady. Qaıta olarmen áleýmettik deńgeıde jaqsy qatynasta bolýǵa shyqyrady. Sebebi, Islam ultqa jáne ulttyq máselege qatysty anyq ári berik ustanymǵa súıenedi. Bul ustanymnyń túsindirmesi – taǵdyr konsepsıasy, ıaǵnı, bolmys.Din ıslamnyń qundylyqtary, musylman álemi mádenıetiniń ózegi jáne musylman halyqy ar-ujdanynyń aınasy. Islam jaı ǵana erejeler jıyntyǵy emes, onyń ishinde júzdegen ulttar men etnostardyń mádenıetteri men dástúrleri bar. Bul degenimiz, ıslam dini – mádenı dástúr retinde jer betindegi etnıkalyqtyń elementterin joqqa shyǵarmaıdy, kerisinshe, ony óz ishine qamtıdy. Jergilikti halyqtyń dinine aınalǵan ıslam sol eldiń salty men dástúrin alyp, dilimen bite qaınasady.Árbir dinniń ózine tán dástúrleri bolady. Salt-dástúr – ár ulttyń, halyqtyń dini men senimine, turmys-tirshiligine, ulttyq qurylym ereksheligine sáıkes ǵasyrlar boıy jınaqtalyp, ómirdiń ózi týǵyzǵan ǵuryptardyń jıyntyǵy; qaýym men qoǵamda qalyptasqan minez-qulyqtyń úlgileri. Kúndelikti qoldanysta bir mádenı topty ekinshisinen aıyratyn jáne beıresmı jolmen retteıtin qabyldanǵan minez-kulyq erejesine nemese áleýmettik áreketterdi jónge keltiretin termınge jatady.Salt-dástúr ult úshin ómir súrý qaǵıdasy, qoǵam zańy bolyp negizdelip, sana, taǵylym, tárbıe, tirshilik erejesi retinde el zerdesine rýhanı baılyq – ónege tájirıbesin quraǵan. Bul talaptar men erejelerdi halyq buljytpaı oryndaýmen birge ony qurmettemegen, saqtamaǵan adamdardy sol zań negizinde jazalap ta otyrǵan.

Islam men qazaq dástúrimen bite qaınasqan birneshe dástúrlerge toqtalsaq.Eski dástúrdiń biri-Jumalyq dástúri. Burynǵy kezderde dáris alyp júrgen balalar moldaǵa arnap juma kúnderi oǵan arnaýly sybaǵa (et,qymyz, maı, qurt, t.b.) ákeletin bolǵan. Muny "jumalyq" deıdi. Jambyl aıtqandaı moldalardyń juma kúni "jumalyq" dámetip otyratyndary da bolǵan.

Aqsarbas dástúri- "Árýaqtarym, qoldaı gór! Aqsarbas! — dep balany shaqyryp, aıǵaılaı bastaıdy" (M. Áýezov).Adamnyń qaýip-qaterge ushyraǵanda, aýyrǵanda, jany qysylǵanda Alla atymen aıtqan qudaıysy.Mundaı jaǵdaıǵa ushyraǵan adam "Aqsarbas" dep úsh ret aıtýy kerek. Aman qalǵan kisi osydan keıinel-jurtty shaqyryp, "qudaıy" beredi. "Aqsarbastyń" úsh túri bar.  Olar bozqasqa, kókqasqa jáne qyzylqasqa. "Bozqasqa" dese — qoı, "kókkaska" dese jylqy, "qyzylqasqa" dese-sıyr soıylyp,qudaıy berilip, kópshiliktiń batasyn alady. Bul yrym osy kúnderde de qoldanylady.

Moınyna burshaq salý (dástúr, yrym)-"Uly Qoramsadan kópke sheıin bala bolmaǵan soń jarqynbaı báıbishesi hám toǵyz qyzymen kógenniń burshaǵyn moınyna salyp, táńirden nemere tileıdi" (M.Jumabaev). Balasyz adamdardyń moınyna kógenniń burshaǵyn salyp, qudaıdan urpaq tileýi erteden kele jatqan ádet. Bul taǵdyrǵa moıyn usynyp, táńirge shyn berilip, onyń barlyq ámirine kónýdiń jáne aq tileýdiń belgisi. Mundaı tilek ásirese ertedegi jyrlarda jıi kezdesedi. Onyń sońy tilek oryndalyp, qýanyshqa kenelip jatady. Burshaq salý — táńirden bala suraǵan jaǵdaıda ǵana qoldanylady.

Aıttyq (dástúr)-"Bir top aýyl qydyryp "aıttyq" alyp júr" (B. Maılın). Aıt kúni "aıttyq" — dep suraǵan adamdarǵa beriletin syılyq, káde. Ony aqshalaı da, zattaı da berýge bolady. Bul aıtty da, dástúrdi de, suraǵan adamdy da qurmetteýdiń belgisi bolyp tabylady.

Aýyz ashar (dástúr, din)-Saltta aýyz bekitken ıaǵnı oraza ustaǵan adamdarǵa qurmet kórsetiledi, syılaıdy. Sonymen birge keshkilik kún batqan soń olardy "aýyz asharǵa" shakyryp, dámdi, sybaǵaly taǵamdar usynyp, saýabyn alady. Oraza ustaǵandardy "Aýyz asharǵa" shaqyrý qasıetti dinimizdi de, oǵan bas ıýshilerdi de qurmetteýdiń belgisi.

Qorytyndylaı kele,Islam dininiń qazaq qoǵamyna sińisip ketýi de óte jeńil boldy.Sebebi qazaq halqy momyn halyq boldy,salt-dástúrleri adamnyń rýhanıatyn baıytýda mańyzdy ról atqarǵan.Eger rýhanı jan dúnıeńizdi baıytqyńyz kelse Islam dini men qazaq rýhanıaty men salt-dástúrlerin bir alaqanda biriktirseńiz,basyńyzǵa baq qonary anyq!

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti,Dintaný Jáne Mádenıettaný kafedrasy

3-kýrs stýdenti Daırabekova Aıdana Baqtybekqyzy

Jetekshisi:Áltaeva N.S.

---