13 جاس – العاشقى مۇشەل
تاقىرىبى: 13 جاس – العاشقى مۇشەل
ماقساتى:
مۇشەل تۋرالى قىزىقتى پىكىرلەرمەن بالالاردى تانىستىرۋ.
مۇشەلدە قانداي سىر بار، ول قانداي سوزدەن شىققانىنا تۇسىنىك بەرۋ.
بالالاردىڭ العاشقى مۇشەل جاسىنا سيپاتتاما بەرۋ. ولاردىڭ اتا - انالارىن سىيلاۋعا، مەيرىمدىلىككە، قايرىمدىلىققا، ادەپتىلىككە، سىيلاستىققا، دوستارىن سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، شارلار، تاقىرىپ.
ساباقتىڭ ەپيگرافى:«بالا بولساڭ، بولعانداي بول،
اعايىنعا قورعانداي بول!»
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. ساباقتىڭ تاقىرىبى مەن ماقساتىن تانىستىرۋ.
بارىسى:
ءمۇعالىم:
اتا - اناعا كوز قۋانىش
الدىنا العان ەركەسى
كوكىرەگىنە كوپ قۋانىش
گۇلدەنىپ وي ولكەسى، دەپ اباي اتامىز اتا - انا مەن پەرزەنت اراسىنداعى بايلانىستى تاماشا جاريالاعان.«ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن! دەپ قازاق حالقى شىر شەرتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ بالاعا ارناپ وتكىزەتىن جيىن - تويى قانشاما.
قانداي بالا تويلارىن بىلەمىز؟
بۇگىنىمىز قانداي توي؟
ول جايىندا بار ما وي؟
جىگىت بولدى بالانىڭ
قۇربان شالىپ، مالدى سوي،
دەپ،- ەڭ الدىمەن وقۋشىلارىمىزدى وتكەن تۋعان كۇندەرىمەن قۇتتىقتاپ، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ەپيگرافى رەتىندە نۇرجان شەشەننىڭ مىنا ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزىن ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر،
«بالا بولساڭ بولعاندا بول،
اعايىنعا قورعانداي بول!» بۇگىنگى كورسەتكەلى وتىرعان باستاماسىز اتا – بابامىزدان قالعان، بىزگە جەتكەن قىزىقتى دەرەك مۇشەل جاس تۋرالى بولماق. مۇشەلدىڭ تارالۋ شەڭبەرى وتە ۇلكەن. مۇشەل ەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالمايدى. 12 ءتۇرلى حايۋاننىڭ اتىمەن اتالادى. ءار جىلعى ءبىر حايۋاناتتىڭ اتى بەرىلگەن.
مۇشەل جاستى انىقتاعاندا ءبىر ەرەكشەلىكتى ەستە ۇستاعان ءجون. بالا 13 جاسقا تولعانا ءبىر مۇشەل دەپ قايىرادى دا، كەيىنگىلەرگە 12 جىلدى قوسىپ وتىرادى. سوندا ءبىر مۇشەل - 13 جاس، ەكى مۇشەل – 25، ءۇش مۇشەل – 37، ءتورت مۇشەل – 49، بەس مۇشەل – 61، التى مۇشەل – 73، جەتى مۇشەل – 85، سەگىز مۇشەل – 97 دەپ قايىرىپ، ادام جاسىن وڭاي شىعارادى.
بالالار، مۇشەل جاستاردىڭ ادام جاسىنا ساي اتتارى بولادى. بۇل جىل قايىرۋ حالىقتىڭ تاپقىرلىق ەسەبىنىڭ ءبىرى. ەسكىشە جىل قايىرۋ ادىسىمەن ءوزىنىڭ قازاقشا قاي جىلى تۋعانىن نەشە مۇشەلگە تولعانىن بىلگىسى كەلسە، ول ءوزىنىڭ جىلىن 12-گە ءبولۋ كەرەك. قالدىقسىز بولىنسە - مەشىن، قالدىق بىرەۋ بولسا – تاۋىق، ەكەۋ بولسا – يت، ۇشەۋ بولسا – دوڭىز، تورتەۋ بولسا – تىشقان، بەسەۋ بولسا – سيىر، التاۋ بولسا – بارىس ت. س. س بولىپ كەتە بەرەدى.
1 - وقۋشى: 25 جاس – جىگىتتىكتىڭ العاشقى ساتىسى. ول كەزدە ەر جىگىت بۋسانىپ، دەنە قۇرىلىسى ءوسىپ، جەتىلىپ، كۇشى تاسىپ تۇراتىن كەز.
2 - وقۋشى: 37 جاس - ادام ومىرىندەگى ەڭ باستى مۇشەل بۇل مۇشەلدە ادام جىگىتشىلىكتەن موسقالداۋ كەزەڭگە ءوتىپ، اقىل توقتاتىپ، دۇنيەگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن كەز.
3 - وقۋشى: 49 جاس – بۇل ادامنىڭ دانالىققا اياق باساتىن كەزەڭى. بۇل مۇشەلدە كەيبىرەۋى نەمەرە سۇيسە دە، كارىلىككە مويىن بۇرماي، «ماعان كارىلىك كەلمەسە ەكەن، ءالى دە بولسا قارتايماي ويناپ - كۇلىپ قالايىنشى» دەيتىن كەزەڭى.
4 - وقۋشى: 61 جاس - ادامنىڭ دانالىعى ارتىپ، وزىنەن تۋعان بالاعا سىن كوزبەن قاراپ، باسقان ءىزىن اڭدىپ، جامان - جاقسىسىن اجىراتىپ، ءوزى دە تاربيەگە كەلەتىن كەزەڭى.
5 - وقۋشى: 73 جاس – بۇل كارىلىكتىڭ مويىنعا ءمىنىپ، اياعىن تۇساپ، وتىرسا تۇرۋى، تۇرسا وتىرۋى مۇڭ، جاتسا ۇيقى جوق، ادامنىڭ دىڭكەسى قۇرىپ، «ايحاي، جاس كەزىم - اي» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنىپ، دوڭبەكشىپ بارىپ ۇيىقتايتىن كەز.
ءمۇعالىم: 85 جاس – بۇل مۇشەلدە ادامنىڭ ايداي باسى قاتىپ، وزىنەن كەيىنگىلەرىمەن بالا قۇساپ ۇرسىپ، جەگەن تاماعىن جەگەن جوقپىن دەپ، وكپەلەگىش بولاتىن كەز. سول ءۇشىن دە ەل اراسىندا «كۇلسەڭ كارىگە كۇل»، بۇل جاسقا جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار دەسەدى.
ءمۇعالىم: 13 جاس – جاقسى مەن جاماندىقتى، ار مەن نامىستى، دوس پەن جولداستى ايىرا بىلەتىن كەزەڭ. قازاق حالقى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن، ولاردىڭ بويىنا مەيرىمدىلىك، قايرىمدىلىق، ادەپتىلىك، سىپايىلىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلگەن. مىنە وسىنداي قاسيەت سەندەردىڭ بويلارىڭنان دا تابىلسا دەيمىن.
بالالار: جىل قايىرۋ تۋرالى اڭىزدى بىلەسىڭدەر مە؟
قانە مىنا مۇشەل جاس يەلەرىنەن سۇراپ كورەيىك!
6 - وقۋشى:
ەرتەدە تۇركى قاعاندارىنىڭ ءبىرى وزىنەن بىرنەشە جىل بۇرىن وتكەن اتىشۋلى ءبىر سوعىستىڭ ءتاسىلىن ۇيرەنبەكشى بولادى. ءبىراق ول سوعىس قاي جىلى وتكەنىن بىلمەي ابدەن شاتاسادى. سوندا قاعان ءوزىنىڭ قاۋىمىنا بىلاي دەپتى.«ءبىز تاريحىمىزدى انىقتاۋدا كوپ جاڭىلىستىق، ال بۇدان كەيىنگىلەر بۇدان دا جامان جاڭىلىسادى. ءبىز ەندى جىلدارعا ات قويايىق. بۇل ءبىزدىڭ كەيىنگىلەرگە قالدىرعان ەسكەرتكىشىمىز بولسىن».
ءسويتىپ ىلە وزەنىنىڭ ەكىنشى باسىنا اۋ قۇرعىزىپ، جابايى حايۋانداردى وزەنگە قاراي قۋۋعا بۇيرىق بەرەدى.
نوكەرلەر حايۋانداردى قاۋمالاپ ۇركىتە باستايدى. ءبارى بىردەي وتە الماي، ون ەكىسى عانا سۋدان امان شىققان ەكەن. ەڭ الدىمەن سۋدان وتكەن تىشقان بولىپتى. وسىدان جىل باسى تىشقان اتالىپتى. ودان كەيىن سۋدان سيىر، سوسىن بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز ءوتىپتى. ءسويتىپ ءار قايسىسى ءبىر - ءبىر جىلدىڭ اتىن الىپتى.
7 - وقۋشى:
كەيبىر دەرەكتەردە «مۇشەل» ءسوزىنىڭ «مۇشە» سوزىنەن ايتىلادى، سوندا مۇشەگە يە بولعان حايۋان دەگەن ۇعىمدى بەرەدى، ياعني بارلىق حايۋان ەمەس، كيەلى، قاسيەتتى حايۋان عانا ۋاقىت ولشەمىنە يە بولعان.
كەيبىر دەرەكتەردە«مۇشەل» ءسوزى قاتار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن، مۇشەل جىلى سول ادامدا قاتەرلى جىل بولادى دەپ ەسەپتەگەن. سوعان بايلانىستى جاراتىلىستان تىس تۇرعان كۇشتەرگە جالبارىنىپ، قۇداي بەرىپ، قان شىعارىپ، مۇشەلدەن امان - ەسەن شىعارۋ ءۇشىن دەپ سول ادامنىڭ قيماس كيىمىن جانە ماتادان جىرتىپ جارلى - جاقىبايلارعا تاراتىلادى ەكەن.
مۇشەل جاس كۇنى مال سويىپ، قۇران وقىتۋ دا مۇشەل جاستان امان - ەسەن شىعىپ، ۇزاق ءسۇرۋ ءۇشىن. باقىتتى بولۋ ءۇشىن ىستەلەتىن ىرىم ەكەن.
8 - وقۋشى:
قازاقتار جىل قايىرۋدىڭ ادامنىڭ جاسىن ەسەپتەۋگە، نە اۋا - رايىن بولجاۋعا پايدالانىپ، سوڭعى كەزدە ادامداردىڭ تۋعان جىلى، كۇنى، ايىنا بايلانىستى مىنەز - قاسيەتتەردىڭ قالىپتاستىرۋ ايتىلىپ ءجۇر. بۇنى زەرتتەيتىن ادامدار استرولوگتار دەيمىز، ول عىلىمدى استرولوگيا دەپ اتايدى.
9 - وقۋشى:
استرولوگتار، جۇلدىزشالار ادامنىڭ بويىنداعى مىنەز قاسيەتىنە كۇن مەن ايدىڭ، شوق جۇلدىزداردىڭ اسەر ىقپالى سەنىمدى جوققا شىعارمايدى. سول سەبەپتى ادامنىڭ تۋعان جىلىن مۇشەل جىلدارىمەن بايلانىستىرىپ تۋعان ايىن شوقجۇلدىزدارىنا قاراپ توپتاستىرىپ بەلگىلى ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن.
10 - وقۋشى:
ەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالماي، 12 ءتۇرلى حايۋاناتتىڭ اتىمەن اتالاتىنىن بىلدىك. وسى سياقتى 12 ايدىڭ وزىندىك جورامال اتتارى بار ەكەنىن بىلەمىز. «جۇلدىز جورامال» تىڭدايىق.
1 وقۋشى: 21 ناۋرىز بەن 2 ءساۋىر. توقتى: قىزۋ قاندى، العىر، اقىلدى.
2 وقۋشى: 21ءساۋىر مەن 21 مامىر. تورپاق: ءوزىمشىل، شىندىقتى سۇيەتىندەر.
3 وقۋشى: 22 مامىر مەن 21 ماۋسىم. ەگىزدەر: كەكشىل، جالقاۋ.
4 وقۋشى: 22 ماۋسىم مەن 22 شىلدە. ءبۇيى: كەكشىل، ءوزىمشىل، وركوكىرەك.
5 وقۋشى: 23 شىلدە مەن 22 تامىز. ارىستان: ەرجۇرەك، تىك مىنەزدى.
6 وقۋشى: 23 تامىز بەن 23 قىركۇيەك. بيكەش: الدامشى، الاياق، ءبىراق العىر.
7 وقۋشى: 24 قىركۇيەك پەن 23 قازان. تارازى: ادامگەرشىلىگى مول، ءبىراق قۋ.
8 وقۋشى: 24 قازان مەن 22 قاراشا. شايان: كەكشىل، ەشكىمگە جاقسىلىعى جوق.
9 وقۋشى: 23 قاراشا مەن 23 جەلتوقسان. مەرگەن: باتىر، ەرجۇرەك، مەيىرىمدى.
10 وقۋشى: 22 جەلتوقسان مەن 20 قاڭتار. تاۋەشكى: ءبىلىمدى، قايىرىمدى، ءبىراق الاڭعاسار.
11 وقۋشى. 21 قاڭتار مەن 20 اقپان. سۋ قۇيعىش: ۇمىتشاق، ادال، الاڭعاسار.
12 وقۋشى: 21 اقپان مەن 20 ناۋرىز. بالىق: وتە قۋ، دارىنى از، ءبىراق جولى وتە جەڭىل بولادى.
ءمۇعالىم: وسى ورايدا مۇشەل جاستى كىم قالاي تۇسىنەدى، ەرەكشەلىكتەرى جايلى شىعارما جازۋ تاپسىرىلاتىن بولاتىن. سول شىعارمالاردىڭ ءبىر - ەكەۋىن وقيىق.
11 - وقۋشى: كوڭىل اۋدار دانالاردىڭ سوزىنە.
ادال جاندى ونەگە تۇت وزىڭە.
دەگەندەي ۇلى ادامدار ومىرىنە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتەيىك.
12 - وقۋشى: ۇلىتاۋ وڭىرىنەن شىققان قوڭىرباي باتىر ۇرپاعى اعىباي باتىر ەسە بىلە باستاعانىنان پاتشا ۇكىمەتتىڭ بەيبىت جاتقان قازاق اۋىلدارىنا اياۋسىز ءجابىر كورسەتكەنىن كورگەن اعىباي باتىر 13 جاسىندا ەلىن قورعاۋعا اتقا قوندى.
13 - وقۋشى:
13 جاسىندا ۇلى اباي اتامىز اقىندىعىمەن، اقىلدىعىمەن ەلگە تانىلا باستايدى.
14 - وقۋشى:
ج. ايماۋىتوۆ العاشقى ولەڭىن 13 جاسىندا جازعان.
15 - وقۋشى:
قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى ت. اۋباكىروۆ 13 جاسىندا ءوزىنىڭ بولاشاق ماماندىعىن تاڭداپ الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان.
16 - وقۋشى:
يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان توپ جاڭگىر حاننىڭ اسكەرىن تاس تالقان ەتىپ جەڭدى. وسى كەزدە يساتايدىڭ جاقيا دەگەن باتىر بالاسى دا قاتىستى. سول كۇندە جاقيا 14 جاستا ەدى.
17 - وقۋشى:
قازبەك بي 13 جاسىنان رۋلى ەلگە ايتا بىلگەن.(كورىنىس).
مەن سىزدەرگە اتا - بابامىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان اڭىز – اڭگىمەنىڭ ءبىرىن ايتىپ بەرەيىن.
«ابىلاي حان بىردە قالماق حانى قونتايشىعا ەلشى جىبەرىپ، سولارعا اتقوسشى ەتىپ 13 – 14 جاسار قازىبەكتىڭ اتتاندىرادى. قازاق ەلشىلەرىن قابىلداعان قالماق حانى ولارعا سوزدەن دەس بەرمەي قويادى. قازاق ەلشىلەرى تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرعاندا، ەسىك جاقتا اتقوسشى بالا قازىبەك ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قونتايشىعا؛
ءبىراق قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.
ەلىمىزدەن قۇت - بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپاندى باسىنباعان ەلمىز.
... اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز،- دەپ ايگىلى قاز داۋىستى قازىبەك بي بابالاردىڭ سەندەردەي كەزىندە الماستاي وتكىر سوزبەن توپەلەي كەلىپ، قالماق حانىن ساستىرىپ، دۇشپانىن قازاقتىڭ الدىنا جىعىپ بەرىپتى»
مەن بۇل اڭىزدى ايتقانىم سىزدەر وسى قازىبەك بي اتالارىمىزداي سوزگە شەشەن، باتىل ەل باسقاراتىن ازامات بولىڭدار.
ءمۇعالىم ەندى كەزەكتە سىزدەردىڭ ۇلتتىق سالت - ءداستۇردى قانشالىقتى مەڭگەرگەندەرىن سۇراقتارمەن بايقاپ كورەيىك (سالت - داستۇردەن سۇراق بەرىلەدى).
بارلىق وقۋشى.«تاماشا» ءانىنىڭ اۋەنىمەن ءان ايتادى.
تاماشا بۇگىنگى كۇن بىزدەر ءۇشىن
اتالىپ وتىر مىنە ءبىر مۇشەلىم
تاماشا وسى تويدا اق كوڭىلدەن
دوستاردىڭ اقتارىلسا اق تىلەگى
تاماشا مەكتەپتىڭ ءبىز الدى بولساق
باۋىنداي توننىڭ ىشكى تاتۋ بولساق
تاماشا بولار ەدى سىنىپتاستار
تاماشا بۇگىنگى كۇن، مۇشەل تويىم
بالالىق شاقتان ءوتىپ وسكەن ويىم
تاماشا وسى تويدا اق نيەتپەن
اقتارسا كەلگەن جيىن جيعا ويىن
تاماشا اقىلعا اقىل قوسا بەرسەك
بىلىممەن بيىكتەرگە ۇشا بەرسەك
تاماشا جاقسىلىقپەن اتا - انانى
قۋانتىپ، ادام اتىن يەلەنسەك.
ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى: بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن، 13 جاس – العاشقى مۇشەل دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا قالاي ءتۇسىندىڭ؟
18 - وقۋشى:
مۇشەل اياقتالىپ، ەندى 13 جىلدى ساعان دا باستاپقى جىل قايتا كەلەدى، سوندا 13 جاس – العاشقى مۇشەل. قازاق حالقى ۇل بالانى 15 – دە، 13 – دە يەسى دەيدى، ياعني جاقسى مەن جاماندىقتى، ار مەن نامىستى، دوس مەن جولداستىقتى ايىرا بىلەتىن كەزەڭ.
تۇگەل وقۋشى:
سارىارقانىڭ سامالىنداي ەسەمىز، ت
تايسالمايمىز، تالاي سىندى كەشەمىز.
ءبىزدى ءوسىرىپ، ەركەلەتكەن تۋعان ەل
ماقتان ەتەر پەرزەنتىڭ بوپ وسەمىز!
سوڭى.
ماقساتى:
مۇشەل تۋرالى قىزىقتى پىكىرلەرمەن بالالاردى تانىستىرۋ.
مۇشەلدە قانداي سىر بار، ول قانداي سوزدەن شىققانىنا تۇسىنىك بەرۋ.
بالالاردىڭ العاشقى مۇشەل جاسىنا سيپاتتاما بەرۋ. ولاردىڭ اتا - انالارىن سىيلاۋعا، مەيرىمدىلىككە، قايرىمدىلىققا، ادەپتىلىككە، سىيلاستىققا، دوستارىن سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، شارلار، تاقىرىپ.
ساباقتىڭ ەپيگرافى:«بالا بولساڭ، بولعانداي بول،
اعايىنعا قورعانداي بول!»
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. ساباقتىڭ تاقىرىبى مەن ماقساتىن تانىستىرۋ.
بارىسى:
ءمۇعالىم:
اتا - اناعا كوز قۋانىش
الدىنا العان ەركەسى
كوكىرەگىنە كوپ قۋانىش
گۇلدەنىپ وي ولكەسى، دەپ اباي اتامىز اتا - انا مەن پەرزەنت اراسىنداعى بايلانىستى تاماشا جاريالاعان.«ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن! دەپ قازاق حالقى شىر شەرتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ بالاعا ارناپ وتكىزەتىن جيىن - تويى قانشاما.
قانداي بالا تويلارىن بىلەمىز؟
بۇگىنىمىز قانداي توي؟
ول جايىندا بار ما وي؟
جىگىت بولدى بالانىڭ
قۇربان شالىپ، مالدى سوي،
دەپ،- ەڭ الدىمەن وقۋشىلارىمىزدى وتكەن تۋعان كۇندەرىمەن قۇتتىقتاپ، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ەپيگرافى رەتىندە نۇرجان شەشەننىڭ مىنا ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزىن ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر،
«بالا بولساڭ بولعاندا بول،
اعايىنعا قورعانداي بول!» بۇگىنگى كورسەتكەلى وتىرعان باستاماسىز اتا – بابامىزدان قالعان، بىزگە جەتكەن قىزىقتى دەرەك مۇشەل جاس تۋرالى بولماق. مۇشەلدىڭ تارالۋ شەڭبەرى وتە ۇلكەن. مۇشەل ەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالمايدى. 12 ءتۇرلى حايۋاننىڭ اتىمەن اتالادى. ءار جىلعى ءبىر حايۋاناتتىڭ اتى بەرىلگەن.
مۇشەل جاستى انىقتاعاندا ءبىر ەرەكشەلىكتى ەستە ۇستاعان ءجون. بالا 13 جاسقا تولعانا ءبىر مۇشەل دەپ قايىرادى دا، كەيىنگىلەرگە 12 جىلدى قوسىپ وتىرادى. سوندا ءبىر مۇشەل - 13 جاس، ەكى مۇشەل – 25، ءۇش مۇشەل – 37، ءتورت مۇشەل – 49، بەس مۇشەل – 61، التى مۇشەل – 73، جەتى مۇشەل – 85، سەگىز مۇشەل – 97 دەپ قايىرىپ، ادام جاسىن وڭاي شىعارادى.
بالالار، مۇشەل جاستاردىڭ ادام جاسىنا ساي اتتارى بولادى. بۇل جىل قايىرۋ حالىقتىڭ تاپقىرلىق ەسەبىنىڭ ءبىرى. ەسكىشە جىل قايىرۋ ادىسىمەن ءوزىنىڭ قازاقشا قاي جىلى تۋعانىن نەشە مۇشەلگە تولعانىن بىلگىسى كەلسە، ول ءوزىنىڭ جىلىن 12-گە ءبولۋ كەرەك. قالدىقسىز بولىنسە - مەشىن، قالدىق بىرەۋ بولسا – تاۋىق، ەكەۋ بولسا – يت، ۇشەۋ بولسا – دوڭىز، تورتەۋ بولسا – تىشقان، بەسەۋ بولسا – سيىر، التاۋ بولسا – بارىس ت. س. س بولىپ كەتە بەرەدى.
1 - وقۋشى: 25 جاس – جىگىتتىكتىڭ العاشقى ساتىسى. ول كەزدە ەر جىگىت بۋسانىپ، دەنە قۇرىلىسى ءوسىپ، جەتىلىپ، كۇشى تاسىپ تۇراتىن كەز.
2 - وقۋشى: 37 جاس - ادام ومىرىندەگى ەڭ باستى مۇشەل بۇل مۇشەلدە ادام جىگىتشىلىكتەن موسقالداۋ كەزەڭگە ءوتىپ، اقىل توقتاتىپ، دۇنيەگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن كەز.
3 - وقۋشى: 49 جاس – بۇل ادامنىڭ دانالىققا اياق باساتىن كەزەڭى. بۇل مۇشەلدە كەيبىرەۋى نەمەرە سۇيسە دە، كارىلىككە مويىن بۇرماي، «ماعان كارىلىك كەلمەسە ەكەن، ءالى دە بولسا قارتايماي ويناپ - كۇلىپ قالايىنشى» دەيتىن كەزەڭى.
4 - وقۋشى: 61 جاس - ادامنىڭ دانالىعى ارتىپ، وزىنەن تۋعان بالاعا سىن كوزبەن قاراپ، باسقان ءىزىن اڭدىپ، جامان - جاقسىسىن اجىراتىپ، ءوزى دە تاربيەگە كەلەتىن كەزەڭى.
5 - وقۋشى: 73 جاس – بۇل كارىلىكتىڭ مويىنعا ءمىنىپ، اياعىن تۇساپ، وتىرسا تۇرۋى، تۇرسا وتىرۋى مۇڭ، جاتسا ۇيقى جوق، ادامنىڭ دىڭكەسى قۇرىپ، «ايحاي، جاس كەزىم - اي» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنىپ، دوڭبەكشىپ بارىپ ۇيىقتايتىن كەز.
ءمۇعالىم: 85 جاس – بۇل مۇشەلدە ادامنىڭ ايداي باسى قاتىپ، وزىنەن كەيىنگىلەرىمەن بالا قۇساپ ۇرسىپ، جەگەن تاماعىن جەگەن جوقپىن دەپ، وكپەلەگىش بولاتىن كەز. سول ءۇشىن دە ەل اراسىندا «كۇلسەڭ كارىگە كۇل»، بۇل جاسقا جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار دەسەدى.
ءمۇعالىم: 13 جاس – جاقسى مەن جاماندىقتى، ار مەن نامىستى، دوس پەن جولداستى ايىرا بىلەتىن كەزەڭ. قازاق حالقى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن، ولاردىڭ بويىنا مەيرىمدىلىك، قايرىمدىلىق، ادەپتىلىك، سىپايىلىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلگەن. مىنە وسىنداي قاسيەت سەندەردىڭ بويلارىڭنان دا تابىلسا دەيمىن.
بالالار: جىل قايىرۋ تۋرالى اڭىزدى بىلەسىڭدەر مە؟
قانە مىنا مۇشەل جاس يەلەرىنەن سۇراپ كورەيىك!
6 - وقۋشى:
ەرتەدە تۇركى قاعاندارىنىڭ ءبىرى وزىنەن بىرنەشە جىل بۇرىن وتكەن اتىشۋلى ءبىر سوعىستىڭ ءتاسىلىن ۇيرەنبەكشى بولادى. ءبىراق ول سوعىس قاي جىلى وتكەنىن بىلمەي ابدەن شاتاسادى. سوندا قاعان ءوزىنىڭ قاۋىمىنا بىلاي دەپتى.«ءبىز تاريحىمىزدى انىقتاۋدا كوپ جاڭىلىستىق، ال بۇدان كەيىنگىلەر بۇدان دا جامان جاڭىلىسادى. ءبىز ەندى جىلدارعا ات قويايىق. بۇل ءبىزدىڭ كەيىنگىلەرگە قالدىرعان ەسكەرتكىشىمىز بولسىن».
ءسويتىپ ىلە وزەنىنىڭ ەكىنشى باسىنا اۋ قۇرعىزىپ، جابايى حايۋانداردى وزەنگە قاراي قۋۋعا بۇيرىق بەرەدى.
نوكەرلەر حايۋانداردى قاۋمالاپ ۇركىتە باستايدى. ءبارى بىردەي وتە الماي، ون ەكىسى عانا سۋدان امان شىققان ەكەن. ەڭ الدىمەن سۋدان وتكەن تىشقان بولىپتى. وسىدان جىل باسى تىشقان اتالىپتى. ودان كەيىن سۋدان سيىر، سوسىن بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز ءوتىپتى. ءسويتىپ ءار قايسىسى ءبىر - ءبىر جىلدىڭ اتىن الىپتى.
7 - وقۋشى:
كەيبىر دەرەكتەردە «مۇشەل» ءسوزىنىڭ «مۇشە» سوزىنەن ايتىلادى، سوندا مۇشەگە يە بولعان حايۋان دەگەن ۇعىمدى بەرەدى، ياعني بارلىق حايۋان ەمەس، كيەلى، قاسيەتتى حايۋان عانا ۋاقىت ولشەمىنە يە بولعان.
كەيبىر دەرەكتەردە«مۇشەل» ءسوزى قاتار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن، مۇشەل جىلى سول ادامدا قاتەرلى جىل بولادى دەپ ەسەپتەگەن. سوعان بايلانىستى جاراتىلىستان تىس تۇرعان كۇشتەرگە جالبارىنىپ، قۇداي بەرىپ، قان شىعارىپ، مۇشەلدەن امان - ەسەن شىعارۋ ءۇشىن دەپ سول ادامنىڭ قيماس كيىمىن جانە ماتادان جىرتىپ جارلى - جاقىبايلارعا تاراتىلادى ەكەن.
مۇشەل جاس كۇنى مال سويىپ، قۇران وقىتۋ دا مۇشەل جاستان امان - ەسەن شىعىپ، ۇزاق ءسۇرۋ ءۇشىن. باقىتتى بولۋ ءۇشىن ىستەلەتىن ىرىم ەكەن.
8 - وقۋشى:
قازاقتار جىل قايىرۋدىڭ ادامنىڭ جاسىن ەسەپتەۋگە، نە اۋا - رايىن بولجاۋعا پايدالانىپ، سوڭعى كەزدە ادامداردىڭ تۋعان جىلى، كۇنى، ايىنا بايلانىستى مىنەز - قاسيەتتەردىڭ قالىپتاستىرۋ ايتىلىپ ءجۇر. بۇنى زەرتتەيتىن ادامدار استرولوگتار دەيمىز، ول عىلىمدى استرولوگيا دەپ اتايدى.
9 - وقۋشى:
استرولوگتار، جۇلدىزشالار ادامنىڭ بويىنداعى مىنەز قاسيەتىنە كۇن مەن ايدىڭ، شوق جۇلدىزداردىڭ اسەر ىقپالى سەنىمدى جوققا شىعارمايدى. سول سەبەپتى ادامنىڭ تۋعان جىلىن مۇشەل جىلدارىمەن بايلانىستىرىپ تۋعان ايىن شوقجۇلدىزدارىنا قاراپ توپتاستىرىپ بەلگىلى ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن.
10 - وقۋشى:
ەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالماي، 12 ءتۇرلى حايۋاناتتىڭ اتىمەن اتالاتىنىن بىلدىك. وسى سياقتى 12 ايدىڭ وزىندىك جورامال اتتارى بار ەكەنىن بىلەمىز. «جۇلدىز جورامال» تىڭدايىق.
1 وقۋشى: 21 ناۋرىز بەن 2 ءساۋىر. توقتى: قىزۋ قاندى، العىر، اقىلدى.
2 وقۋشى: 21ءساۋىر مەن 21 مامىر. تورپاق: ءوزىمشىل، شىندىقتى سۇيەتىندەر.
3 وقۋشى: 22 مامىر مەن 21 ماۋسىم. ەگىزدەر: كەكشىل، جالقاۋ.
4 وقۋشى: 22 ماۋسىم مەن 22 شىلدە. ءبۇيى: كەكشىل، ءوزىمشىل، وركوكىرەك.
5 وقۋشى: 23 شىلدە مەن 22 تامىز. ارىستان: ەرجۇرەك، تىك مىنەزدى.
6 وقۋشى: 23 تامىز بەن 23 قىركۇيەك. بيكەش: الدامشى، الاياق، ءبىراق العىر.
7 وقۋشى: 24 قىركۇيەك پەن 23 قازان. تارازى: ادامگەرشىلىگى مول، ءبىراق قۋ.
8 وقۋشى: 24 قازان مەن 22 قاراشا. شايان: كەكشىل، ەشكىمگە جاقسىلىعى جوق.
9 وقۋشى: 23 قاراشا مەن 23 جەلتوقسان. مەرگەن: باتىر، ەرجۇرەك، مەيىرىمدى.
10 وقۋشى: 22 جەلتوقسان مەن 20 قاڭتار. تاۋەشكى: ءبىلىمدى، قايىرىمدى، ءبىراق الاڭعاسار.
11 وقۋشى. 21 قاڭتار مەن 20 اقپان. سۋ قۇيعىش: ۇمىتشاق، ادال، الاڭعاسار.
12 وقۋشى: 21 اقپان مەن 20 ناۋرىز. بالىق: وتە قۋ، دارىنى از، ءبىراق جولى وتە جەڭىل بولادى.
ءمۇعالىم: وسى ورايدا مۇشەل جاستى كىم قالاي تۇسىنەدى، ەرەكشەلىكتەرى جايلى شىعارما جازۋ تاپسىرىلاتىن بولاتىن. سول شىعارمالاردىڭ ءبىر - ەكەۋىن وقيىق.
11 - وقۋشى: كوڭىل اۋدار دانالاردىڭ سوزىنە.
ادال جاندى ونەگە تۇت وزىڭە.
دەگەندەي ۇلى ادامدار ومىرىنە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتەيىك.
12 - وقۋشى: ۇلىتاۋ وڭىرىنەن شىققان قوڭىرباي باتىر ۇرپاعى اعىباي باتىر ەسە بىلە باستاعانىنان پاتشا ۇكىمەتتىڭ بەيبىت جاتقان قازاق اۋىلدارىنا اياۋسىز ءجابىر كورسەتكەنىن كورگەن اعىباي باتىر 13 جاسىندا ەلىن قورعاۋعا اتقا قوندى.
13 - وقۋشى:
13 جاسىندا ۇلى اباي اتامىز اقىندىعىمەن، اقىلدىعىمەن ەلگە تانىلا باستايدى.
14 - وقۋشى:
ج. ايماۋىتوۆ العاشقى ولەڭىن 13 جاسىندا جازعان.
15 - وقۋشى:
قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى ت. اۋباكىروۆ 13 جاسىندا ءوزىنىڭ بولاشاق ماماندىعىن تاڭداپ الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان.
16 - وقۋشى:
يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان توپ جاڭگىر حاننىڭ اسكەرىن تاس تالقان ەتىپ جەڭدى. وسى كەزدە يساتايدىڭ جاقيا دەگەن باتىر بالاسى دا قاتىستى. سول كۇندە جاقيا 14 جاستا ەدى.
17 - وقۋشى:
قازبەك بي 13 جاسىنان رۋلى ەلگە ايتا بىلگەن.(كورىنىس).
مەن سىزدەرگە اتا - بابامىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان اڭىز – اڭگىمەنىڭ ءبىرىن ايتىپ بەرەيىن.
«ابىلاي حان بىردە قالماق حانى قونتايشىعا ەلشى جىبەرىپ، سولارعا اتقوسشى ەتىپ 13 – 14 جاسار قازىبەكتىڭ اتتاندىرادى. قازاق ەلشىلەرىن قابىلداعان قالماق حانى ولارعا سوزدەن دەس بەرمەي قويادى. قازاق ەلشىلەرى تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرعاندا، ەسىك جاقتا اتقوسشى بالا قازىبەك ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قونتايشىعا؛
ءبىراق قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.
ەلىمىزدەن قۇت - بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپاندى باسىنباعان ەلمىز.
... اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز،- دەپ ايگىلى قاز داۋىستى قازىبەك بي بابالاردىڭ سەندەردەي كەزىندە الماستاي وتكىر سوزبەن توپەلەي كەلىپ، قالماق حانىن ساستىرىپ، دۇشپانىن قازاقتىڭ الدىنا جىعىپ بەرىپتى»
مەن بۇل اڭىزدى ايتقانىم سىزدەر وسى قازىبەك بي اتالارىمىزداي سوزگە شەشەن، باتىل ەل باسقاراتىن ازامات بولىڭدار.
ءمۇعالىم ەندى كەزەكتە سىزدەردىڭ ۇلتتىق سالت - ءداستۇردى قانشالىقتى مەڭگەرگەندەرىن سۇراقتارمەن بايقاپ كورەيىك (سالت - داستۇردەن سۇراق بەرىلەدى).
بارلىق وقۋشى.«تاماشا» ءانىنىڭ اۋەنىمەن ءان ايتادى.
تاماشا بۇگىنگى كۇن بىزدەر ءۇشىن
اتالىپ وتىر مىنە ءبىر مۇشەلىم
تاماشا وسى تويدا اق كوڭىلدەن
دوستاردىڭ اقتارىلسا اق تىلەگى
تاماشا مەكتەپتىڭ ءبىز الدى بولساق
باۋىنداي توننىڭ ىشكى تاتۋ بولساق
تاماشا بولار ەدى سىنىپتاستار
تاماشا بۇگىنگى كۇن، مۇشەل تويىم
بالالىق شاقتان ءوتىپ وسكەن ويىم
تاماشا وسى تويدا اق نيەتپەن
اقتارسا كەلگەن جيىن جيعا ويىن
تاماشا اقىلعا اقىل قوسا بەرسەك
بىلىممەن بيىكتەرگە ۇشا بەرسەك
تاماشا جاقسىلىقپەن اتا - انانى
قۋانتىپ، ادام اتىن يەلەنسەك.
ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى: بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن، 13 جاس – العاشقى مۇشەل دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا قالاي ءتۇسىندىڭ؟
18 - وقۋشى:
مۇشەل اياقتالىپ، ەندى 13 جىلدى ساعان دا باستاپقى جىل قايتا كەلەدى، سوندا 13 جاس – العاشقى مۇشەل. قازاق حالقى ۇل بالانى 15 – دە، 13 – دە يەسى دەيدى، ياعني جاقسى مەن جاماندىقتى، ار مەن نامىستى، دوس مەن جولداستىقتى ايىرا بىلەتىن كەزەڭ.
تۇگەل وقۋشى:
سارىارقانىڭ سامالىنداي ەسەمىز، ت
تايسالمايمىز، تالاي سىندى كەشەمىز.
ءبىزدى ءوسىرىپ، ەركەلەتكەن تۋعان ەل
ماقتان ەتەر پەرزەنتىڭ بوپ وسەمىز!
سوڭى.
You Might Also Like
