InfoHub Logo

شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865) — قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى، زەرتتەۋشىسى، ەتنوگرافى، تاريحشىسى جانە ساياحاتشىسى. ول ورتا ازيانىڭ تاريحي، مادەني جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان. شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ جانە باسقا دا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، تاريحى، مادەنيەتى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر قالدىرعان.

ءومىربايانى

شوقان ءۋاليحانوۆ 1835 جىلى قازىرگى قازاقستاننىڭ كوكشەتاۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى بولعان، ال اناسى ايعانىم قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن تاريحىن جەتىك بىلگەن ادام بولعان. شوقاننىڭ تولىق ەسىمى — مۇحاممەدحانافيا، ال "شوقان" دەگەن ەسىم بالا كەزىندەگى ەركەلەتۋ اتى بولعان.

شوقان ومبى كادەت كورپۋسىندا ءبىلىم الىپ، سول جەردە ورىس جانە باتىس مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ونىڭ مۇعالىمدەرى ونىڭ زەرەكتىگى مەن بىلىمگە قۇشتارلىعىن بايقاپ، وعان ەرەكشە نازار اۋداردى.

عىلىمي ەڭبەكتەرى

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى، تاريحى جانە گەوگرافياسى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ ۇلكەن قورىن قۇرايدى. ول جەتىسۋ، قىرعىزستان، قاشقاريا جانە باسقا دا ايماقتاردى زەرتتەپ، قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، سالت-داستۇرلەرى، ميفولوگياسى تۋرالى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جازدى. ونىڭ ەڭ تانىمال ەڭبەكتەرى:

• "جوڭعاريا وچەركتەرى" – بۇل ەڭبەكتە ول جوڭعاريانىڭ تابيعاتى، گەوگرافياسى، حالقى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناقتادى.
• "قىرعىزدار تۋرالى جازبالار" – قىرعىز حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن تەرەڭ زەرتتەگەن ەڭبەك.
• "التىشاردىڭ نەمەسە قىتايدىڭ باتىس ولكەسىنىڭ جاعدايى" – شوقاننىڭ قاشقارياعا ساپارى تۋرالى ەڭبەگى، وندا شىعىس تۇركىستانداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايدى سيپاتتاعان.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مادەنيەتكە ۇلەسى

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ كوپتەگەن اسپەكتىلەرىن تۇسىنۋگە كومەكتەستى. ول قازاقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىن، اڭىزدارى مەن جىرلارىن زەرتتەدى، كوپتەگەن حالىق شىعارمالارىن جازىپ الىپ، ولارعا تالداۋ جاسادى. سونىمەن قاتار، ءۋاليحانوۆ ورىس جانە قازاق حالىقتارى اراسىنداعى مادەني كوپىردى قۇرىپ، ەكى حالىقتىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىن ارتتىرۋعا ۇلەس قوستى.

مادەني جانە عىلىمي مۇراسى

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى قىسقا بولعانىمەن، ونىڭ عىلىمي مۇراسى وتە باي. ول ءوزىنىڭ ومىرىندە قازاق جانە باسقا دا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان كوپتەگەن ماڭىزدى جۇمىستار جاسادى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاي، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋشىلەرگە ماڭىزدى دەرەككوز بولىپ تابىلادى.

شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان تۇلعا. ونىڭ زەرتتەۋلەرى مەن جازبالارى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ ەڭبەكتەرى بولاشاق ۇرپاققا قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ بايلىعىن تانىستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.