InfoHub Logo

ءار حالىقتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. بۇل تاريحي قۇندىلىقتاردى زەردەلەپ، جارىققا شىعارۋ ءار مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە. كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولدى. سول سەبەپتى اتا-بابامىزدىڭ باي مۇراسى، اسىرەسە تۇركى الەمىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى ەگەمەندىك العاننان كەيىن عانا كەڭىنەن زەرتتەلە باستادى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى داۋىردەگى ماڭىزدى مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى – كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. بۇل ورحون-ەنيسەي جازۋىنا جاتاتىن اسا قۇندى جادىگەر. تۇركى تاريحى وسى VII-VIII عاسىرلاردا جازىلعان ورحون-ەنيسەي جازبالارى ارقىلى بىزگە بەلگىلى بولدى. ەسكەرتكىش بۇرىنعى تۇركىلەر مەكەندەگەن ەنەسەي وزەنىنىڭ بويى مەن قازىرگى موڭعوليانىڭ استاناسى ۋلان-باتوردىڭ باتىسىنداعى ورحون وزەنىنىڭ جاعاسىندا، كوشو-سايدام ويپاتىندا ورنالاسقان.

كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن زەرتتەۋ تاريحى

ەسكەرتكىشتى العاش تاۋىپ، عىلىم الەمىنە مالىمدەۋشى – ورىس عالىمى ن. م. يادرينسيەۆ. كەيىننەن 1890 جىلى گەيكەل باستاعان فين-ۋگور قوعامىنىڭ ەكسپەديسياسى جانە 1901 جىلى ۆ. رادلوۆ باسقارعان ورىس عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديسياسى ەسكەرتكىشتى زەرتتەپ، ونىڭ ماڭىزدىلىعىن انىقتادى. 1958 جىلى موڭعول-چەحوسلوۆاكيالىق بىرىككەن عىلىمي ەكسپەديسياسى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ ورنىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ەسكەرتكىشتىڭ استىنان ەكى ادامنىڭ تاسقا ويىلعان مۇسىندەرىن تاپتى. ولاردىڭ ءبىرى كۇلتەگىننىڭ، ال ەكىنشىسى ونىڭ ايەلىنىڭ ءمۇسىنى ەكەنى انىقتالدى.

كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ سيپاتتاماسى

كۇلتەگىنگە ارنالعان ەسكەرتكىش پيراميدا ءتارىزدى پىشىندە جاسالعان. بيىكتىگى 3،15 مەتر، ەنى 1،24 مەتر، قالىڭدىعى 0،41 مەتر. ەسكەرتكىشتىڭ جوعارعى جاعىندا ايداھاردىڭ سۋرەتتەرى مەن قاعان تاڭبالارى بەينەلەنگەن. ەسكەرتكىشتە 40 جول جازۋ بار، ول ەسكەرتكىشتىڭ سول جاق بەتىندەگى 13 جول جازۋدىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. تۇركولوگيالىق ادەبيەتتەردە ەسكەرتكىشتەگى 40 جول «ۇلكەن جازۋ» /كتب/، ال 13 جول جازۋ «كىشى جازۋ» /كتم/ دەپ اتالادى.

ەسكەرتكىش بەتىندە كونە تۇركى جازۋى مەن جۇڭگو جازۋلارى بار. جۇڭگو جازۋى 732 جىلى جۇڭگو يمپەراتورى حۋسەن-سۋنگ تاراپىنان بەدەرلەنگەن. مۇندا ەسكەرتكىشتىڭ قىسقاشا ءمانى ايتىلعان. كۇلتەگىننىڭ جازباسى كونە تۇركى تىلىندە جازىلعان جانە ول ءارتۇرلى تىلدەرگە اۋدارىلعان.

ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىزى

كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۇركى حالىقتارىنىڭ باعا جەتپەس مادەني بايلىعى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇندى دۇنيە تەك تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەم عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارۋدا. ەسكەرتكىشتىڭ ماتىندەرى مەن جازۋلارى تەك كۇلتەگىننىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كونە تۇركى حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى دا مالىمەت بەرەدى.

كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسى

2001 جىلى 18 مامىردا استاناداعى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسى ورناتىلدى. بۇل شارا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان «بايىرعى تۇركى مادەنيەتىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيا اياسىندا جۇزەگە استى. بۇل وقيعا تۇركى تىلدەس حالىقتاردى جاقىنداستىرا تۇسەتىن ۇلكەن جەتىستىك بولدى.

كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى – تۇركى حالىقتارىنىڭ باعا جەتپەس مادەني مۇراسى. بۇل جادىگەر كونە تۇركى تاريحى، مادەنيەتى جانە ءتىل ءبىلىمى سالاسىنان زەرتتەلۋدە، ءالى تالاي عىلىمي جاڭالىقتار تۋارى ءسوزسىز. ەسكەرتكىشتىڭ كوشىرمەسىنىڭ قازاقستاندا ورناتىلۋى كونە تۇركى جازبالارىنىڭ قۇندىلىعىن دالەلدەي تۇسەدى.