§41. قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: قازاق مەملەكەتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى مەن ەل بيلەۋشىلەرى، اتى اڭىزعا اينالعان قازاق حاندارى تۋرالى بايانداۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى قازاق حاندارىمەن تانىستىرا وتىرىپ، جۇيەلى ويلاۋ مەن تالداي بىلۋگە، جان – جاقتى ىزدەنە بىلۋگە، ەركىن سويلەپ، ويىن جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ بويىنا ۇلتجاندىلىق سەزىمىن قالىپتاستىرۋ، وتانىن قاستەرلەپ، باعالاي بىلۋگە، قۇرمەتپەن قاراۋعا، قاسيەت تۇتۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىسى: وقۋلىقپەن جۇمىس، تەرمين سوزدەرمەن، قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن جۇمىس، اۋىزشا بايانداۋ.
كورنەكىلىگى: سلايدتار، تولعاۋ، كەستەلەر.
ءپانارالىق بايلانىس: دۇنيە ءجۇزى تاريحى، قازاق ادەبيەتى، قۇقىق، ەكونوميكا، مۋزىكا،
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ. وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، تۇگەندەۋ.
ءىى. وتكەن تاقىرىپپەن بايلانىس جاساۋ. اۋىزشا سۇراپ، بەكىتۋ سۇراقتارىن بەرۋ.
1. ەسىم حان قاي جىلدارى ەل بيلەدى؟
2. «قاتاعان قىرعىنى» دەپ نەگە اتالدى؟
3. تۇرسىن حان مەن ەسىمنىڭ اراسىنداعى ۇرىستىڭ شىعۋ تاريحىن قالاي تۇسىندىرەسىڭ؟
4. بۇحار – قازاق قاتىناسى نەلىكتەن ءجيى بۇزىلىپ وتىردى؟
5. ەسىم حان ەلدىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋ جولىندا قانداي ارەكەتتەر جاسادى؟ ت. ب
قازاق حاندارى تابليسا
جانىبەك پەن كەرەي 1465 - 1466 ج. شۋ، سارىسۋ بويىندا قازاق حاندىعىن قۇردى. ولار قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە تاريحتا قالدى.
قاسىم حان جانىبەكتىڭ بالاسى. 1511 – 1518 جج. بيلىك جۇرگىزدى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» زاڭىن جاسادى. حالقىنىڭ سانى 1 ملن - عا جەتەدى.
حاقنازار حان قاسىمنىڭ بالاسى. 1538 - 1580 جج. ەل بيلەدى.
وزبەك حاندىعىنا كوشىمگە ءقاۋىپ ءتوندىردى.
تاۋەكەل حان شىعاي حاننىڭ بالاسى. 1582 - 1598 جج ەل بيلەدى. 1598 – 1599 جج وزبەك حاننىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ الىپ، قازاققا قوستى.
ەسىم حان تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى. 1598 – 1628 جج. ەل بيلەگەن. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» زاڭىن جاسادى.
سالقام جاڭگىر ەسىم حاننىڭ بالاسى. 1628 - 1652 جج. ەل بيلەگەن. 1643 ج وربۇلاق شايقاسىندا 50 مىڭ جوڭعارعا قارسى 600 ساربازبەن تويتارىس بەردى.
تاۋكە حان جاڭگىر حاننىڭ بالاسى. 1680 – 1715 جج. ەل بيلەدى. «جەتى جارعىنى» جاسادى، ءولىم جازاسىن توقتاتتى.
سۇراق – جاۋاپ. سەمانتيكالىق كارتا «ماعىنانى ايىرۋ»
مازمۇنى كەرەي
جانىبەك حاقنازار
حان تاۋكە
حان ەسىم
حان قاسىم
حان سالقام جاڭگىر
قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. +
1511 - 1518 جج ەل بيلەدى +
قاسىم حاننىڭ بالاسى
وربۇلاق شايقاسىنا تويتارىس بەردى + +
1628 ج قايتىس بولعان حان +
شىعاي حاننىڭ بالاسى. +
ءىىى. جاڭا ساباق.
قازاق حاندىعىندا باسقارۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسى قالىپتاستى. باسقارۋ جۇيەسىندە بۇرىننان كەلە جاتقان رۋ - تايپالىق ءتارتىپ بەرىك ساقتالدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلىمى جەتى ساتىدان قالاندى:
1. اۋىل - قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قوعامدىق ۇيىمى. ول تۋىستاس، قانداس جاقىن ادامداردان نەمەسە بىرنەشە وتباسىنان قۇرالدى. ءاربىر جەكە اۋىلدى باسقاراتىن ادامدى اۋىلباسى دەپ اتادى.
2. اتا ايماق - جەتى اتادان قوسىلاتىن بىرنەشە اۋىلدان قۇرالدى. اتا ايماقتى باسقاراتىن ادامدى اقساقال دەپ اتادى. اتا ايماقتاعى اۋىل ادامدارى اقساقالدىڭ اقىل – كەڭەستەرىن تىڭداپ، ونىڭ شەشىمىن مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعان.
3. رۋ – نەگىزىنەن ون نەمەسە ون بەس ايماقتان قۇرالاتىن بولعان. رۋدى باسقاراتىن ايماقتى رۋباسى دەپ اتادى. رۋباسى كوپتى كورگەن، مول تاجىريبەلى، وتە بىلىكتى، بىلگىر ادام بولعان.
4. ارىس – بىرنەشە رۋدان قۇرالدى. وسى بىرنەشە رۋدان قۇرالعان ارىستى باسقاراتىن ادامدى بي دەپ اتاعان. بۇكىل قاۋىم ءبيدىڭ شەشىمىن، ونىڭ بيلىگىن ورىنداۋعا مىندەتتى بولدى.
5. ۇلىس – بىرنەشە ارىستان قۇرالدى. ۇلىستىڭ بيلەۋشىسىن سۇلتان دەپ اتادى. سۇلتاندار ادەتتە حاندار مەن اقسۇيەكتەردىڭ اۋلەتىنەن شىققاندار بولدى.
6. ءجۇز – بىرنەشە ۇلىستان قۇرالدى. قازاق جۇزدەرى حY – XYI عاسىرلاردا تايپالار وداعى نەگىزىندە قالىپتاستى. ءجۇزدىڭ بيلەۋشىسىن حان دەپ اتادى. ءاربىر ءجۇز ءوزىنىڭ حانىن سايلايتىن. ۇلى ءجۇز قۇرامىنا جالايىر، البان، سۋان، دۋلات، ءسارىۇيسىن، سىرگەلى، ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى، شانىشقىلى جانە قاڭلى تايپالارى كىرەدى. ورتا ءجۇز رۋلارىنا ارعىن، نايمان، ۋاق، كەرەي، قىپشاق، جانە قوڭىرات تايپالارى كىرەدى. كىشى ءجۇز قۇرامىنا 12 اتا باي ۇلى (اداي، الشىن، جاپپاس، الاشا، بايباقتى، بەرىش، ماسقار، تاز، ەسەن - تەمىر، ىسىق، قىزىلقۇرت، شەركەس؛)، جەتىرۋ (تابىن، تاما، كەردەرى، كەرەي، جاعالبايلى، تەلەۋ، رامادان؛)، ءالىم ۇلى (قاراكەسەك، قاراساقال، ءتورتقارا، كەتە، شومەكەي، شەكتى:)
7. حاندىق – ءۇش جۇزدەن قۇرالدى. حاندىقتىڭ ەڭ ۇلكەن ءامىرشىسى قاعان دەپ اتالدى. حانداردى اقسۇيەك شونجارلاردان سايلاۋ قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەجەلگى اتا داستۇرىنە اينالعان.
(تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىمەن سالىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ)
قازاق حانى. XYI عاسىرداعى قازاق حاندارى جالپى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق ادەت - سالتىنا بايلانىستى سايلانىپ قويىلاتىن بولعان. قازاقتىڭ حانىن سايلاۋعا بارلىق رۋدىڭ اتاقتى، سىيلى شونجارلارى قاتىناستى. رۋ باسشىلارى حان بولىپ سايلاناتىن ادامدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرەدى. وسىدان سوڭ حان وتىرعان كيىزدى، حاننىڭ حان سايلانعانعا دەيىن كيگەن كيىمدەرىن جاپىراقتاپ كەسىپ، حان سايلاۋعا قاتىناسقاندىقتارىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ۇلەستىرىپ الادى. جينالعاندار حاننىڭ بۇكىل مالىن ءبولىسىپ الىپ ۇيلەرىنە تارايدى. مۇنداي ءداستۇر «حانتالاي» دەپ اتالادى....
قازاق حاندىعىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى. XYI – XYII عاسىرلاردا قازاق حاندىعىندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى فەودالدىق قوعامنىڭ تاپتىق قۇرىلىمىن بەينەلەدى. قازاق حاندىعى نەگىزگى ەكى توپقا – فەودالدار توبى مەن قاراشاعا – قاراپايىم حالىققا ءبولىندى....
بيلەر كەڭەسى. قازاق حاندىعىندا جازالاۋ قۇقىعى حاننىڭ جانە بيلەر مەن رۋ تايپا باسشىلارىنىڭ قولىندا بولدى. كەيبىر ءىستى تالاپكەر مەن جاۋاپكەر تۇراتىن اۋىلدىڭ بيلەۋشىلەرى شەشكەن. كۋاگەرلەر بولماعان جاعدايدا انت بەرۋ تالاپ ەتىلگەن
IY. قورىتىندى.
جەرىمىزدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى XY عاسىردىڭ 50 - 60 جىلدارى ەكەندىگى، ونىڭ العاشقى قۇرۋشىلارى كەرەي مەن جانىبەك حاندار بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. قازاق مەملەكەتىنىڭ كورشى جاتقان ەلدەرگە تانىلۋى، قاسىم، حاقنازار حاندار كەزىندە حاندىقتىڭ كۇشەيۋى حالقىمىزدىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ اياقتالۋىن كورسەتەدى.
Y. باعالاۋ.
وقۋشىنىڭ اتى - ءجونى. وتكەن تاقىرىپ بويىنشا تالقىلاۋعا قاتىسۋى تاقىرىپقا بايلانىستى وي قوزعاۋ جالپى ارەكەتىن باعالاۋ
1.
2.
3.
4.
YI. ءۇي تاپسىرماسى.
§41. قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى.
بىلىمدىلىك: قازاق مەملەكەتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى مەن ەل بيلەۋشىلەرى، اتى اڭىزعا اينالعان قازاق حاندارى تۋرالى بايانداۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى قازاق حاندارىمەن تانىستىرا وتىرىپ، جۇيەلى ويلاۋ مەن تالداي بىلۋگە، جان – جاقتى ىزدەنە بىلۋگە، ەركىن سويلەپ، ويىن جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ بويىنا ۇلتجاندىلىق سەزىمىن قالىپتاستىرۋ، وتانىن قاستەرلەپ، باعالاي بىلۋگە، قۇرمەتپەن قاراۋعا، قاسيەت تۇتۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىسى: وقۋلىقپەن جۇمىس، تەرمين سوزدەرمەن، قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن جۇمىس، اۋىزشا بايانداۋ.
كورنەكىلىگى: سلايدتار، تولعاۋ، كەستەلەر.
ءپانارالىق بايلانىس: دۇنيە ءجۇزى تاريحى، قازاق ادەبيەتى، قۇقىق، ەكونوميكا، مۋزىكا،
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ. وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، تۇگەندەۋ.
ءىى. وتكەن تاقىرىپپەن بايلانىس جاساۋ. اۋىزشا سۇراپ، بەكىتۋ سۇراقتارىن بەرۋ.
1. ەسىم حان قاي جىلدارى ەل بيلەدى؟
2. «قاتاعان قىرعىنى» دەپ نەگە اتالدى؟
3. تۇرسىن حان مەن ەسىمنىڭ اراسىنداعى ۇرىستىڭ شىعۋ تاريحىن قالاي تۇسىندىرەسىڭ؟
4. بۇحار – قازاق قاتىناسى نەلىكتەن ءجيى بۇزىلىپ وتىردى؟
5. ەسىم حان ەلدىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋ جولىندا قانداي ارەكەتتەر جاسادى؟ ت. ب
قازاق حاندارى تابليسا
جانىبەك پەن كەرەي 1465 - 1466 ج. شۋ، سارىسۋ بويىندا قازاق حاندىعىن قۇردى. ولار قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە تاريحتا قالدى.
قاسىم حان جانىبەكتىڭ بالاسى. 1511 – 1518 جج. بيلىك جۇرگىزدى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» زاڭىن جاسادى. حالقىنىڭ سانى 1 ملن - عا جەتەدى.
حاقنازار حان قاسىمنىڭ بالاسى. 1538 - 1580 جج. ەل بيلەدى.
وزبەك حاندىعىنا كوشىمگە ءقاۋىپ ءتوندىردى.
تاۋەكەل حان شىعاي حاننىڭ بالاسى. 1582 - 1598 جج ەل بيلەدى. 1598 – 1599 جج وزبەك حاننىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ الىپ، قازاققا قوستى.
ەسىم حان تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى. 1598 – 1628 جج. ەل بيلەگەن. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» زاڭىن جاسادى.
سالقام جاڭگىر ەسىم حاننىڭ بالاسى. 1628 - 1652 جج. ەل بيلەگەن. 1643 ج وربۇلاق شايقاسىندا 50 مىڭ جوڭعارعا قارسى 600 ساربازبەن تويتارىس بەردى.
تاۋكە حان جاڭگىر حاننىڭ بالاسى. 1680 – 1715 جج. ەل بيلەدى. «جەتى جارعىنى» جاسادى، ءولىم جازاسىن توقتاتتى.
سۇراق – جاۋاپ. سەمانتيكالىق كارتا «ماعىنانى ايىرۋ»
مازمۇنى كەرەي
جانىبەك حاقنازار
حان تاۋكە
حان ەسىم
حان قاسىم
حان سالقام جاڭگىر
قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. +
1511 - 1518 جج ەل بيلەدى +
قاسىم حاننىڭ بالاسى
وربۇلاق شايقاسىنا تويتارىس بەردى + +
1628 ج قايتىس بولعان حان +
شىعاي حاننىڭ بالاسى. +
ءىىى. جاڭا ساباق.
قازاق حاندىعىندا باسقارۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسى قالىپتاستى. باسقارۋ جۇيەسىندە بۇرىننان كەلە جاتقان رۋ - تايپالىق ءتارتىپ بەرىك ساقتالدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلىمى جەتى ساتىدان قالاندى:
1. اۋىل - قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قوعامدىق ۇيىمى. ول تۋىستاس، قانداس جاقىن ادامداردان نەمەسە بىرنەشە وتباسىنان قۇرالدى. ءاربىر جەكە اۋىلدى باسقاراتىن ادامدى اۋىلباسى دەپ اتادى.
2. اتا ايماق - جەتى اتادان قوسىلاتىن بىرنەشە اۋىلدان قۇرالدى. اتا ايماقتى باسقاراتىن ادامدى اقساقال دەپ اتادى. اتا ايماقتاعى اۋىل ادامدارى اقساقالدىڭ اقىل – كەڭەستەرىن تىڭداپ، ونىڭ شەشىمىن مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعان.
3. رۋ – نەگىزىنەن ون نەمەسە ون بەس ايماقتان قۇرالاتىن بولعان. رۋدى باسقاراتىن ايماقتى رۋباسى دەپ اتادى. رۋباسى كوپتى كورگەن، مول تاجىريبەلى، وتە بىلىكتى، بىلگىر ادام بولعان.
4. ارىس – بىرنەشە رۋدان قۇرالدى. وسى بىرنەشە رۋدان قۇرالعان ارىستى باسقاراتىن ادامدى بي دەپ اتاعان. بۇكىل قاۋىم ءبيدىڭ شەشىمىن، ونىڭ بيلىگىن ورىنداۋعا مىندەتتى بولدى.
5. ۇلىس – بىرنەشە ارىستان قۇرالدى. ۇلىستىڭ بيلەۋشىسىن سۇلتان دەپ اتادى. سۇلتاندار ادەتتە حاندار مەن اقسۇيەكتەردىڭ اۋلەتىنەن شىققاندار بولدى.
6. ءجۇز – بىرنەشە ۇلىستان قۇرالدى. قازاق جۇزدەرى حY – XYI عاسىرلاردا تايپالار وداعى نەگىزىندە قالىپتاستى. ءجۇزدىڭ بيلەۋشىسىن حان دەپ اتادى. ءاربىر ءجۇز ءوزىنىڭ حانىن سايلايتىن. ۇلى ءجۇز قۇرامىنا جالايىر، البان، سۋان، دۋلات، ءسارىۇيسىن، سىرگەلى، ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى، شانىشقىلى جانە قاڭلى تايپالارى كىرەدى. ورتا ءجۇز رۋلارىنا ارعىن، نايمان، ۋاق، كەرەي، قىپشاق، جانە قوڭىرات تايپالارى كىرەدى. كىشى ءجۇز قۇرامىنا 12 اتا باي ۇلى (اداي، الشىن، جاپپاس، الاشا، بايباقتى، بەرىش، ماسقار، تاز، ەسەن - تەمىر، ىسىق، قىزىلقۇرت، شەركەس؛)، جەتىرۋ (تابىن، تاما، كەردەرى، كەرەي، جاعالبايلى، تەلەۋ، رامادان؛)، ءالىم ۇلى (قاراكەسەك، قاراساقال، ءتورتقارا، كەتە، شومەكەي، شەكتى:)
7. حاندىق – ءۇش جۇزدەن قۇرالدى. حاندىقتىڭ ەڭ ۇلكەن ءامىرشىسى قاعان دەپ اتالدى. حانداردى اقسۇيەك شونجارلاردان سايلاۋ قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەجەلگى اتا داستۇرىنە اينالعان.
(تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىمەن سالىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ)
قازاق حانى. XYI عاسىرداعى قازاق حاندارى جالپى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق ادەت - سالتىنا بايلانىستى سايلانىپ قويىلاتىن بولعان. قازاقتىڭ حانىن سايلاۋعا بارلىق رۋدىڭ اتاقتى، سىيلى شونجارلارى قاتىناستى. رۋ باسشىلارى حان بولىپ سايلاناتىن ادامدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرەدى. وسىدان سوڭ حان وتىرعان كيىزدى، حاننىڭ حان سايلانعانعا دەيىن كيگەن كيىمدەرىن جاپىراقتاپ كەسىپ، حان سايلاۋعا قاتىناسقاندىقتارىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ۇلەستىرىپ الادى. جينالعاندار حاننىڭ بۇكىل مالىن ءبولىسىپ الىپ ۇيلەرىنە تارايدى. مۇنداي ءداستۇر «حانتالاي» دەپ اتالادى....
قازاق حاندىعىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى. XYI – XYII عاسىرلاردا قازاق حاندىعىندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى فەودالدىق قوعامنىڭ تاپتىق قۇرىلىمىن بەينەلەدى. قازاق حاندىعى نەگىزگى ەكى توپقا – فەودالدار توبى مەن قاراشاعا – قاراپايىم حالىققا ءبولىندى....
بيلەر كەڭەسى. قازاق حاندىعىندا جازالاۋ قۇقىعى حاننىڭ جانە بيلەر مەن رۋ تايپا باسشىلارىنىڭ قولىندا بولدى. كەيبىر ءىستى تالاپكەر مەن جاۋاپكەر تۇراتىن اۋىلدىڭ بيلەۋشىلەرى شەشكەن. كۋاگەرلەر بولماعان جاعدايدا انت بەرۋ تالاپ ەتىلگەن
IY. قورىتىندى.
جەرىمىزدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى XY عاسىردىڭ 50 - 60 جىلدارى ەكەندىگى، ونىڭ العاشقى قۇرۋشىلارى كەرەي مەن جانىبەك حاندار بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. قازاق مەملەكەتىنىڭ كورشى جاتقان ەلدەرگە تانىلۋى، قاسىم، حاقنازار حاندار كەزىندە حاندىقتىڭ كۇشەيۋى حالقىمىزدىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ اياقتالۋىن كورسەتەدى.
Y. باعالاۋ.
وقۋشىنىڭ اتى - ءجونى. وتكەن تاقىرىپ بويىنشا تالقىلاۋعا قاتىسۋى تاقىرىپقا بايلانىستى وي قوزعاۋ جالپى ارەكەتىن باعالاۋ
1.
2.
3.
4.
YI. ءۇي تاپسىرماسى.
§41. قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى.
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا س دىبىسىنىڭ داۋىسسىز دىبىس ەكەندىگىن ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساۋ ارقىلى بايقاتۋ. ونىڭ ارتيكۋلياسياسىمەن تانىستىرۋ. س دىبىسىنىڭ ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە عانا كەزدەسەتىندىگىنە كوز...
