9 - 11 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جيناعى
جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ 9 - 11 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جيناعى
انداتپا
بەرىلگەن جيناق كوزدەيدى: ءسوز قورىن ارتتىرۋ، لەكسيكالىق بىرلىكتەرىن بەلسەندىرۋ، ساۋاتتى جازۋدىڭ داعدىلارىن دامىتۋ، كوممۋنيكاتيۆتىك قۇزىرەتتەرىن دامىتۋ جانە جەتىلدىرۋگە، تىلدەردى دامىتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارىنا ساي جانە وقىتىلاتىنداردىڭ بولاشاقتا زاماناۋي قوعامدا تابىستى بيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
تۇسىنىكتەمە
اۆتورلار ءار سىنىپ بويىنشا مۇعالىمدەردىڭ كۇندەلىكتى پراكتيكالىق جۇمىستارىنا كەرەكتى ماتەريالداردى ىرىكتەپ عىلىمدىق، تاربيەلىك ءمانى بار ماتىندەردى كالەندارلىق تالاپتارعا بەيىمدەپ توپتادى. ونداعى ماقسات - شاكىرتتەردىڭ ءبىلىم - دەڭگەيىن، وتىلگەن ماتەريالداردى مەڭگەرۋدەگى جەتىستىك، وي قىلىقتارىن ايقىنداۋعا كومەكتەسۋ.
ءماتىن قۇرامىنا: ەسەپ، بەينەلەۋ ونەرى، دەنە شىنىقتىرۋ، ەكونوميكا ساباقتارىندا كەزدەسەتىن جازىلۋى قيىن تەرمين سوزدەر ەنگەن.
ديكتانت وزىنشە ەرەكشەلىگى بار ساباق: وتكىزۋ ءتاسىلى جاعىنان دا، ديداكتيكالىق ماقساتى جاعىنان دا.
ماقسات، مازمۇنى جاعىنان: انىقتاۋ، قايتالاۋ، جيناقتاۋ نەمەسە ءبىلىم ساپاسىن انىقتاۋ ساباعى دەپ ءجۇرمىز.
ءىۇ. ديكتانتتى تەكسەرۋ
1. جۇمىس كەلەسى ساباققا تەكسەرىلىپ اكەلىنۋى كەرەك.
2. ديكتانتتىڭ سوڭىندا ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاسيالىق قاتە سانى كورسەتىلەدى. بەلگىلەردى وقۋشى «وقىپ تۇسىنە ءبىلۋى كەرەك. باقىلاۋ جۇمىسىن تەكسەرۋدەگى شارتتى بەلگىلەر.
بەلگىلەر ءمانى
/ - ەملە قاتەسى
V - تىنىس قاتەسى
/ - ازات جول ارتىق قويىلعان
؟ - تۇسىنىكسىز
/ - قايتالانعان ويلار، ستيلدىك قاتەلەر، ءسوز قالدىرعان
/ - جۇيە ۇزىلگەن
V. ديكتانتتى باعالاۋ
باعدارلامادا ديكتانتتان كەيىنگى جۇرگىزىلەتىن قاتەمەن جۇمىس - تالداۋ ساباقتارىنا ساعات بولىنبەگەندىكتەن، ونى جىلدىق، توقساندىق، تاقىرىپتىق قايتالاۋ ساباقتارى ەسەبىنەن الىپ، وتكىزىپ وتىرۋ اسا قاجەت.
ءارىپ ديكتانت 4 - 8 سىنىپتار ارالىعىندا وتكىزىلەدى. ماقسات - وقۋشىلارعا وتىلگەن دىبىستار مەن ارىپتەردى مەڭگەرتىپ، ولاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىقتارىن، ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلدىرۋ، بۇل ديكتانت ءتۇرى وقۋشىلاردىڭ ساۋاتىن اشۋمەن قاتار ولاردىڭ ەستۋ قابىلەتىن دامىتادى.
بۋىن ديكتانت بارلىق سىنىپتاردا وتكىزۋگە بولادى. بۇل وقۋشىلارعا بۋىندى، ونىڭ جاساۋ جولدارىن مەڭگەرۋىنە كومەگىن تيگىزەدى. وقۋشىلار بۋىنعا ءبولىپ جازۋ ارقىلى قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ جازىلۋ (داۋىستى دىبىستىڭ جەكە تۇرىپ تا، داۋىسسىز دىبىستارمەن بىرىگىپ تە بۋىن قۇراي الاتىن) ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىسادى.
ءسوز ديكتانتى - بارلىق سىنىپتاردا جۇرگىزىلەدى. ماقسات - وقۋشىلارعا ءسوزدىڭ بەلگىلى ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن، ياعني ءبىر ماعىناسى بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ. جوعارىدا ايتىلعان ديكتانت تۇرلەرىنە قاراعاندا ءسوز ديكتانتى كۇردەلى بولادى. ءسوز ديكتانتىن جۇرگىزۋ ارقىلى وقۋشىلارعا قازاق سوزدەرىنىڭ، تياناقتى ۇعىم بەرەتىندىگىن ءبىلدىرۋ كوزدەلەدى. سونىمەن قاتار ءار سوزدە نەشە بۋىن بار ەكەندىگى، قانشا ارىپتەن قۇرالاتىندىعى دا ايتىلادى.
سويلەم ديكتانتى 4 - 11 سىنىپتاردا جۇرگىزىلەدى. ماقسات - وقۋشىلارعا قازاقشا سويلەم تۇرلەرىن تانىتىپ، ونى ءوز بەتتەرىنشە قۇرا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ. مۇندا سويلەمنىڭ ۇزاق بولماۋىن ەسكەرگەن ءجون. قازاق تىلىندە سويلەمدەر نەشە سوزدەن قۇرالعاندىعى، باس ءارىپ سويلەمنىڭ باسىندا كەلىپ، سويلەم ىشىندەگى ءار ءسوز بولەك جازىلاتىندىعى، سويلەمنىڭ سوڭىنا نۇكتە، سۇراق، لەپ بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى قويىلاتىندىعى ايتىلادى.
كورۋ ديكتانتى بارلىق سىنىپتاردا جۇرگىزىلەدى. ديكتانتتىڭ نەگىزگى ماقساتى،- وقۋشىلاردىڭ كورۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ ارقىلى قازاق سوزدەرىن ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ. كورۋ ديكتانتىنا ءارىپ، بۋىن، جەكە سوزدەرمەن بىرگە كەيبىر جازىلۋى قيىن ءسوز، ءسوز تىركەستەرى، قاناتتى سوزدەر، فرازەولوگيالىق تىركەستەر، جۇمباق، جاڭىلتپاش، ماقالدار، شاعىن ماتىندەر الىنادى. ديكتانت ءماتىندى تاقتاعا كۇنى بۇرىن جازىلادى.، وقۋشىلاردىڭ ءماتىندى ەكى - ءۇش رەت وقىپ - شىعىپ، بىرەر مينۋت اسىقپاي قاراپ العاننان كەيىن، ونى سول كورگەنى بويىنشا جادىنا ساقتاۋلارىنا ۋاقىت بەرىلەدى. سودان كەيىن ءماتىن جازىلادى. وقۋشىلار وقىعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ، داپتەرگە جازادى. كەي جاعدايدا قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرىن دە جازعىزۋعا بولادى.
وزدىك ديكتانتى بارلىق سىنىپتاردا وتكىزىلەدى. وقۋشىلار وتىلگەن ءماتىننىڭ نەمەسە تاقتاعا ىلىنگەن سۋرەتتىڭ مازمۇنىن نە كورگەن وقيعالارى جايىندا جازۋىنا بولادى. سونداي - اق وزدەرى بىلەتىن ارىپتەر مەن بۋىنداردى، ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرىن، جەكە سويلەمدەردى، جاتتاپ العان ولەڭ، ماقال، جۇمباق، جاڭىلتپاش، قاناتتى سوزدەر، فرازەولوگيالىق تىركەستەردى ەستەرىنە ءتۇسىرىپ جازادى، قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر ەرەجەلەرىن دە جازدىرۋعا بولادى. كەيدە وقۋشىلارعا وزدىك ديكتانتتى جازباستان بۇرىن وعان قانداي ماتەريالدى قايتالاپ كەلۋ كەرەكتىگى ەسكەرتىلەدى.
سوزدىك ديكتانتتى بارلىق سىنىپتاردا جانە ساباقتىڭ بارلىق كەزەڭىندە جازدىرۋعا بولادى. ول ءاربىر جاڭا ءماتىن، سۋرەت، جاتتىعۋ جۇمىستارىنان كەيىن وتكەن ماتەريالداردى پىسىقتاۋدىڭ، قايتالاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولىپ تابىلادى.
تەرمە ديكتانتى دا بارلىق سىنىپتاردا وتكىزىلەدى. وقۋشىلار ءماتىندى تۇتاس جازباي، ءمۇعالىم وقىپ تۇرعان ماتىننەن اركىم وزدەرىنە بەرىلگەن تاپسىرماعا لايىقتى ەرەجەلەرى بار سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن نەمەسە سويلەمدەردى تەرىپ جازادى. ءمۇعالىم كەيبىر وقۋشىلارعا بۇرىنعى جازۋ جۇمىستارىندا جىبەرگەن قاتەلەرىنە بايلانىستى تاپسىرما بەرۋى مۇمكىن. بۇل ديكتانتتى بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا نەمەسە ەرەجەگە بايلانىستى وتكىزۋ ارقىلى وقۋشىلار ءماتىن ىشىنەن وزدەرىنە قاجەتتى ءسوز، ءسوز تىركەستەرىن تابا بىلۋگە جاتتىعادى.
ەسكەرتۋ ديكتانتى بارلىق سىنىپتاردا وتكىزىلەدى. ءمۇعالىم جازىلاتىن ءماتىندى داۋىستاپ وقيدى. وقۋشىلار تۇسىنىكسىز جەرىن ءبىر - بىرىنە سۇراق قويۋ ارقىلى قايتالاپ، ەستەرىنە تۇسىرەدى. ءسويتىپ، قيىن سوزدەردىڭ قالاي جازىلاتىنىن بارلىق وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن انىقتالادى.
وقۋشىلاردىڭ ساۋاتتىلىعىن ەسەپكە الىپ، ءبىلىمىن، باعالاۋ ءۇشىن وقۋ جىلىنىڭ ءاربىر توقسانىندا باقىلاۋ ديكتانتتارى جۇرگىزىلەدى. ونداعى ءسوز سانى مىناداي ولشەمدە بەلگىلەنەدى.
5 - سىنىپ ءۇشىن 90 - 100 ءسوز؛
6 - سىنىپ ءۇشىن 100 - 100 ءسوز؛
7 - سىنىپ ءۇشىن 110 - 120 ءسوز؛
8 - سىنىپ ءۇشىن 120 - 150 ءسوز؛
9 - سىنىپ ءۇشىن 150 - 170 ءسوز؛
10 - سىنىپ ءۇشىن 170 - 180 ءسوز؛
11 - سىنىپ ءۇشىن 190 - 210 ءسوز.
ديكتانت ماتىنىندە ءاربىر وتىلگەن ەرەجەگە بايلانىستى كەم دەگەندە 2 - 3 ورفوگرافيالىق جانە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ وبەكتىلەرى بولۋى ءتيىس. ءبىر ديكتانت قۇرامىندا ۇشىراساتىن ورفوگرافيالىق جانە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ سانى مىناداي ولشەمنەن اسپاۋى ءتيىس.
5 - سىنىن ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 12، تىنىس بەلگىسى 2/3؛
6 - سىنىپ ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 16، تىنىس بەلگىسى 3/4؛
7 - سىنىپ ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 20، تىنىس بەلگىسى 4/5؛
8 - سىنىپ ءۋشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 24، تىنىس بەلگىسى 10؛
9 - سىنىپ ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 24، تىنىس بەلگىسى 15؛
10 - 11 سىنىپتار ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 26، تىنىس بەلگىسى 18 - دەن اسپاۋ كەرەك.
№1 اسا ءبىلىمدى ادام
قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ۇلى ابايدىڭ ورنى قانداي بولسا، قازاق ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دا ورنى سونداي.
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ارتىندا قالدىرعان باي مۇراسىنا قاراعاندا، ونى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ادام دەن ويلاۋعا بولادى. شىندىعىندا، ول ەكى - اق وقۋ ورنىندا وقىعان. ءبىرى - تورعايداگى ەكى كلاستىق ورىس - قازاق ۋچيليششەسى. ەكىنشىسى - ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايىندايتىن قازاق مەكتەبى. ەڭبەك جولىن اۋىل مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ باستايدى. ول قازاق بالالارىنىڭ ءوز تىلىندە ساۋات اشۋىنا ارناپ تۇڭعىش الىپپە جازادى. ونى 1912 جىلى ورىنبور قالاسىندا باستىرىپ شىعارادى. وسىدان كەيىن قازاق ءتىلىن مەكتەپتە ءپان رەتىندە وقىتۋدى قولعا الىپ، وقۋلىق جازۋعا كىرىسەدى. 1915 جىلى “ءتىل قۇرال” دەپ اتالاتىن وقۋلىعى جارىق كوردى.
97 ءسوز، ءو. ايتبايەۆ.
№2 اتىراۋدىڭ التىن ادامى
اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنداعى ارالتوبە دەن اتالاتىن قورىمنان 2000 جىلى بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشيەۆ تاپقان ەسكەرتكىش وسىلاي اتالىپ ءجۇر. سول جەردە قازىلعان ءۇش زيراتتىڭ بىرىنەن ادامزات تاريحى ءۇشىن ەكىنشى التىن ادام تابىلدى. ونىڭ سىرت كيىمى تۇگەلدەي التىن اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن. شاشباۋى، قارۋ - جاراعى، قورامساق جيەكتەرى، اساتاياعىنداعى سامۇرىق بەينەسىنە دەيىن التىنمەن قاپتالعان. ءمايىت جانىنان ەكى جىلقى مەن قىران قۇس سۇيەكتەرى، جۇزدەن استام جەبەسى بار قورامسا، قىش قۇمىرا، قايقى قىلىش تابىلعان. تابىلعان بۇيىمدار، كيىم ۇلگىلەرى جانە سالىنعان ورنەكتەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ تابيعاتى بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قازاق دالاسىندا ب. ز. د. III عاسىر مەن ب. ز. ءىۇ عاسىر ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن سارمات تايپالارىنا جاتاتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. بەلگىلى شەبەر قارىم التىنبەكوۆ قالپىنا كەلتىرگەن بۇل ەسكەرتكىش ءقازىر اتىراۋدىڭ وبلىستىق مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
111 ءسوز، گازەتتەن.
№3 انالار مەرەكەسى
بار الەمگە شۋاعىن شاشقان كوگىلدىر كوكتەمنىڭ العاشقى مەرەكەسى - حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى. نەمىستىڭ ريەۆوليۋسيونەر قىزى كلارا سەتكيننىڭ ۇسىنىسىمەن قابىلدانعان وسى مەرەكەنى بۇكىل دۇنيەجۇزى اتاپ وتەدى. انالار مەرەكەسىنىڭ كوكتەمنىڭ العاشقى ايىندا بولۋىندا ءبىر سىر بار سياقتى. دۇنيەدەگى تىرشىلىك اتاۋلىعا ءنار بەرەتىن تابيعات - انانىڭ ارداقتى جانعا كورسەتكەن ەرەكشە ءبىر ىقىلاسى مەن قۇرمەتى سياقتى. وسىنىڭ ءوزى انانى ايالا، قادىرلە دەگەندەي. ومىرگە كەلگەن ءسابيىنىڭ، دەنى ساۋ، ابىرويلى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، قانداي دا قيىندىقتارعا ءتوزىپ وسىرگەن انا الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى وتەي الامىز با؟ الاقانىنا سالىپ، الپەشتەپ وسىرگەن انانى سالقىن قاباق، قىڭىر سوزبەن جابىرقاتىپ العان جوقپىز با؟
94 ءسوز، گازەتتەن.
№4 اتاقاز
قانات تەرەزە الدىندا وتىر. كوشەدە ويناپ جۇرگەن بالالارعا جاۋتاڭداي قارايدى. دالاعا جۇگىرە شىققىسى كەلەدى. ءبىراق ەسىك الدىندا باسى قايقاڭداپ اتاقاز تۇر. وسى ءبىر اتاقاز قىزىلكوز پالە بولدى. وزىنەن بولات تا، جانات تا، ءتىپتى قاناتتىڭ قاباعان كۇشىگى ءاقتوس تە قورقادى. مىنە، بۇگىن تاعى دا، ۇيگە كىرگىزبەي تۇر. ىسىلداپ، موينىن سوزىپ، ۇمتىلىپ كەلەدى. قانات بويىنداعى بار كۇشىن جيناپ الدى. قارنىن تىستەي بەرگەن قازدىڭ قىلشا موينىنا جابىسا كەتتى. قىسا ءتۇستى. بۋىنعان اتاقاز جاندارمەن بولدى. ول بۇراڭداپ، السىرەيىن دەدى. ەسىن جيعان قانات جىبەرە سالدى. موينى بوساعان قاز بالاپانىنا قاراي قاشا جونەلدى. ەندى قاناتقا تيىسپەدى.
110 ءسوز، س. مۇراتبەكوۆ.
№5 ەركەلىك
مەنىڭ اعام دا سوعىسقا كەتكەن. ءبىراق قاسىمدا اتام مەن اجەم بار. اتقا مىنسە الدىنان تۇسپەيمىن. جاقىن ماڭداعى اۋىلداردى ارالايمىز. الىسىراققا شىقسا، جولىن توسىپ، قاراۋىلداپ جۇرەمىن. كوز ۇشىنان سۇلباسى كورىنگەننەن - اق جۇگىرەمىن. ەگەر مەن انداماي قالسام، اتام اۋىل شەتىنە جاقىنداعاندا كولدەنەڭدەي توقتاپ تۇرادى. اجەم نەمەسە سىرتتا مال ساۋىپ، شارۋا جايلاپ جۇرگەن باسقا بىرەۋ كورىپ، حابارىن ايتادى. Meن شاپقىلاي جونەلەمىن. ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، كوتەرىپ الادى. مەنى ەردىڭ الدىنا وتىرعىزادى، تىزگىندى بەرەدى. اقجال كوك جورعا توگىلتە جورتادى. الىس جولدان ورالعان ەكى جولاۋشى بىرگە كەلەمىز. ويىننىڭ شارتى سونداي. ەركەلىك. ال اتام وسىلاي ەركەلەتكەندى ۇناتۋشى ەدى.
96 ءسوز، م. ماعاۋين.
№6 ەرلاننىڭ كىرپىسى
ەرلان جايىلىمنان قايتقان ءبىر قورا قويدى ايداپ كەلە جاتىر ەدى، ولار كەنەت ءدۇر ەتىپ ۇركە جونەلدى. قاراسا، كىشكەنە كىرپىدەن ۇركىپتى. ونى تاقياسىنا سالىپ، ۇيىنە اكەلدى دە، تاماق بەردى. ۇيشىك جاساپ، سوعان ورنالاستىردى.
كۇندەر وتە بەردى. ەرلان ونى ءسۇت بەرىپ اسىرادى. كىرپى ۇيگە تەز ۇيرەنەدى. پىس - پىس ەتىپ، اۋلادا ەمىن - ەركىن سايرانداپ جۇرەتىن بولدى.
ەسىك الدىندا ەرلاننىڭ اتاسى وتىرعىزعان ۇلكەن قاراعاي بار ەدى. سول قاراعايدىڭ باسىنا كەپتەر ۇيا سالىپ، بالاپان شىعارعان. ءبىر كۇنى الگى كىرپى سول قاراعايعا قاراي جىلجىپ بارا جاتقان جىلاندى بايقاپ قالىپ، تارپا باس سالدى. كىرپى جىلاندى وسىلاي مەرت قىلىپ، بالاپانداردى قۇتقارىپ قالدى.
92 ءسوز، گازەتتەن.
№7 تاسسۋ بۇلاعى
تاسسۋ ءسۇتتى بۇلاق. اۋىل قونعان كۇنى اتام باستاۋىن ءشوپ - شالام، لاي توپىراقتان ارشىتقان سوڭ ءتىپتى بۇرقىراپ كەتەدى. كىشىگىرىم وزەنگە پاراپار. ءمولدىر. تازا. جىلعانى بويلاپ، ساي تابانىنا جايىلىپ، جەر تامىرىنا ءنار قۇيىپ جاتىر. كوز جەتەر ايماق قالىڭ كوك شالعىن. ورمانعا ەنگەندەي، كۇپ بەرىپ تۇستىك تە كەتتىك. توبەڭ كورىنبەيتىن جەرلەرى دە بار. تەرەڭىنە سۇڭگىپ، تىعىلىپ وينادىق، جىعا قۇلاتىپ، تارام - تارام جول سالدىق. ءبىراق ويىننىڭ ەڭ قىزىعى بۇلاق ارناسىندا. تومەنىرەكتە شىمى سوگىلگەن وپپالار كوپ. سۋى باستاۋداعىداي ەمەس، جىلى، بويلاۋعا كەلمەسە دە، تىزەدەن جوعارى. شالپىلداتامىز دا جاتامىز. بالشىقتان ءۇي سوعامىز، شيدەن شارباق توقيمىز. سودان سوڭ بالىق ىزدەۋگە كىرىسەمىز.
90 ءسوز، م. ماعاۋين. “دوڭىز جىلعى بالالىق”.
№8 قاشقىندار
تاسسۋدى بويلاي قونعان ءتورت - بەس ۇيدەن شىققان بالالار وپىر - توپىر ويناپ، باقاداي شۋلاپ جاتقان قىزىق كۇندەردىڭ ءبىرى. تۇستەرى جات، وندەرى جابىرقاۋ، كيىمدەرى جالبا - جۇلبا ءبىر توي كىسى ءدال توبەمىزدەن ءوسىپ شىعا كەلگەندە ءبارىمىز دە ابدىراپ قالدىق. قاشقىندار! قاشقىندار! اتام ايتقان. شۇبارايعىردى جاعالاپ، وگىزتاۋدى ەتەكتەپ كەلە جاتىر دەگەن. بەستەن - وننان بولىنگەن وڭشەڭ جاياۋ. قازاق بالالارى. قاراعاندىدان، الدە بالقاش پەن قوڭىراتتان بۇزۋدان (فزۋ) قاشقان. ۇيلەرىنە قاراي. ەشكىمگە تيمەيدى. ءبىراق كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسادى. جەتى ادام. قاشقىندار بۇلاق جاعاسىنا سىلق وتىردى.
- تاسسۋ! - دەدى ساعىم كوزى قايمىجىقتانا جاساۋراپ. مەن دە وينايتىن ەدىم توي وسىلاي. سۋى بال، ءشوبى ءدارى قايران تاسسۋ!
90 ءسوز، م. ماعاۋين.
№9 ابايدىڭ سۇيىكتى ۇلى
ابايدىڭ كوڭىلى ءابدىراحماننىڭ وقۋ ءبىتىرىپ، ۇيلەنۋ كەزىندە ءبىراز جاي تابادى. الاڭسىز ومىرگە، اقىندىققا بۇتىندەي بەرىلگەن كەزدە ءابدىراحماننان حات كەلدى. “ماعاۋيانى جىبەرىڭىز”. اباي ءابىش اۋرۋىنا قاتتى الاڭدايدى. ءۇستى - ۇستىنە حات جازىپ، حابارلاسىپ تۇرادى. 1895 جىلى قاراشا ايىندا ءابىش قايتىس بولادى. سۇيەگىن ۋاقىتشا الماتىعا جەرلەپ، ماعاۋيا ەلگە كەلەدى. بىرنەشە ات دايارلاتىپ، شاكارىم، مايقان، سولتابايەۆ ىسقاق، بايتۋوۆ تانەكە دەگەندەردى جىبەرەدى. ولار ابسەمەت ۇيىنە ءتۇسىپ، ءابىشتىڭ سۇيەگىن بىلعارى تابىتقا سالىپ، قايتا جولعا شىعادى. سۇيەك ەلگە كەلگەن سوڭ بەتىن اشىپ، اباي بالاسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، شەشە - باۋىرلارىنا كورسەتىپ، قوشتاستىرادى. اقشوقى قىستاعىنداعى قۇنانباي بەيىتىنە جەرلەيدى. اباي سۇيىكتى ۇلى ءابىشتى وسىلاي سوڭعى ساپارعا اتتاندىرادى.
93 ءسوز، م. بەيسەبايەۆ.
№10 جانۋارلاردىڭ قىسقى ۇيقىسى
قار تۇسىسىمەن جانۋارلار قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. قانداي جانۋارلار قىسقى ۇيقىعا جاتادى؟
قىستا ۇيىقتايتىن جانۋارلار وتە كوپ. ولار: ايۋ، بورسىق، جانات، كىرپى. سۋىر، قاراقاس، جارقانات، سارشۇناق.
بالىقتار دا ۇيىقتايدى. ولار سۋ تۇبىندەگى بالدىرلاردىڭ، تۇنبالاردىڭ اراسىنان ورىن تاۋىپ الادى دا، سول جەردە جاتا بەرەدى. باقالار دا تۇنبالارعا ورنالاسادى. ولار قىسقى ۇيقىعا جاتقاندا مۇز قاتىپ قالسا، ءبىر قىزىعى كۇن جىلىنىپ، مۇز ەرىگەندە تىرىلەدى.
جىلان، كەسىرتكەلەر قىسقى ۇيقىنى جاپىراقتىڭ استىندا، ىندەرىندە، جەر جارىقتارىندا، اعاش تۇبىڭدە وتكىزەدى. سۋىرلار تەرەڭدىگى ەكى - ءۇش مەتر ءىن قازادى. قوساياقتار تەرەڭدىگى ەكى ءجۇز جيىرما سانتيمەترگە جەتەتىن جەكە - جەكە ىندەر قازىپ، ۇيقىسىن سوندا وتكىزەدى.
94 ءسوز، گازەتتەن.
№11 انا
جەر بەتىندەگى ەڭ ادەمى ءسوز انا. ادام العاشقى ءسوزىن دە وسىدان باستايدى. جەر بەتىندەگى تىلدەردىڭ بارىندە دە وسى ءسوز ەرەكشە قاستەرلى.
انانىڭ قولى ەڭ قاسيەتتى، ايالى قول، ول نەنى بولسا دا اتقارا الادى. انانىڭ جۇرەگى ەڭ سەنىمدى جانە سەزىمتال جۇرەك، ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى ەشقاشان سونبەيدى، ونىڭ كوزىنەن ەش نارسە دە قالتارىس قالمايدى.
سەنىڭ جاسىڭ قانشادا بولسا دا، مەيلى، بەس جاس بولسىن، مەيلى، ەلۋ جاس بولسىن، ساعان ءارقاشان دا انا كەرەك، ونىڭ اياسى، مەيىرىمى كەرەك. سەنىڭ اناڭا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭ نەعۇرلىم زور بولسا، ءومىرىڭ دە سوعۇرلىم شەكسىز قۋانىشقا، شالقار نۇرعا بولەنەدى.
88 ءسوز، «جىل ون ەكى اي» جۋرنالىنان.
9 - 11 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جيناعى. جۇكتەۋ
انداتپا
بەرىلگەن جيناق كوزدەيدى: ءسوز قورىن ارتتىرۋ، لەكسيكالىق بىرلىكتەرىن بەلسەندىرۋ، ساۋاتتى جازۋدىڭ داعدىلارىن دامىتۋ، كوممۋنيكاتيۆتىك قۇزىرەتتەرىن دامىتۋ جانە جەتىلدىرۋگە، تىلدەردى دامىتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارىنا ساي جانە وقىتىلاتىنداردىڭ بولاشاقتا زاماناۋي قوعامدا تابىستى بيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
تۇسىنىكتەمە
اۆتورلار ءار سىنىپ بويىنشا مۇعالىمدەردىڭ كۇندەلىكتى پراكتيكالىق جۇمىستارىنا كەرەكتى ماتەريالداردى ىرىكتەپ عىلىمدىق، تاربيەلىك ءمانى بار ماتىندەردى كالەندارلىق تالاپتارعا بەيىمدەپ توپتادى. ونداعى ماقسات - شاكىرتتەردىڭ ءبىلىم - دەڭگەيىن، وتىلگەن ماتەريالداردى مەڭگەرۋدەگى جەتىستىك، وي قىلىقتارىن ايقىنداۋعا كومەكتەسۋ.
ءماتىن قۇرامىنا: ەسەپ، بەينەلەۋ ونەرى، دەنە شىنىقتىرۋ، ەكونوميكا ساباقتارىندا كەزدەسەتىن جازىلۋى قيىن تەرمين سوزدەر ەنگەن.
ديكتانت وزىنشە ەرەكشەلىگى بار ساباق: وتكىزۋ ءتاسىلى جاعىنان دا، ديداكتيكالىق ماقساتى جاعىنان دا.
ماقسات، مازمۇنى جاعىنان: انىقتاۋ، قايتالاۋ، جيناقتاۋ نەمەسە ءبىلىم ساپاسىن انىقتاۋ ساباعى دەپ ءجۇرمىز.
ءىۇ. ديكتانتتى تەكسەرۋ
1. جۇمىس كەلەسى ساباققا تەكسەرىلىپ اكەلىنۋى كەرەك.
2. ديكتانتتىڭ سوڭىندا ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاسيالىق قاتە سانى كورسەتىلەدى. بەلگىلەردى وقۋشى «وقىپ تۇسىنە ءبىلۋى كەرەك. باقىلاۋ جۇمىسىن تەكسەرۋدەگى شارتتى بەلگىلەر.
بەلگىلەر ءمانى
/ - ەملە قاتەسى
V - تىنىس قاتەسى
/ - ازات جول ارتىق قويىلعان
؟ - تۇسىنىكسىز
/ - قايتالانعان ويلار، ستيلدىك قاتەلەر، ءسوز قالدىرعان
/ - جۇيە ۇزىلگەن
V. ديكتانتتى باعالاۋ
باعدارلامادا ديكتانتتان كەيىنگى جۇرگىزىلەتىن قاتەمەن جۇمىس - تالداۋ ساباقتارىنا ساعات بولىنبەگەندىكتەن، ونى جىلدىق، توقساندىق، تاقىرىپتىق قايتالاۋ ساباقتارى ەسەبىنەن الىپ، وتكىزىپ وتىرۋ اسا قاجەت.
ءارىپ ديكتانت 4 - 8 سىنىپتار ارالىعىندا وتكىزىلەدى. ماقسات - وقۋشىلارعا وتىلگەن دىبىستار مەن ارىپتەردى مەڭگەرتىپ، ولاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىقتارىن، ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلدىرۋ، بۇل ديكتانت ءتۇرى وقۋشىلاردىڭ ساۋاتىن اشۋمەن قاتار ولاردىڭ ەستۋ قابىلەتىن دامىتادى.
بۋىن ديكتانت بارلىق سىنىپتاردا وتكىزۋگە بولادى. بۇل وقۋشىلارعا بۋىندى، ونىڭ جاساۋ جولدارىن مەڭگەرۋىنە كومەگىن تيگىزەدى. وقۋشىلار بۋىنعا ءبولىپ جازۋ ارقىلى قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ جازىلۋ (داۋىستى دىبىستىڭ جەكە تۇرىپ تا، داۋىسسىز دىبىستارمەن بىرىگىپ تە بۋىن قۇراي الاتىن) ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىسادى.
ءسوز ديكتانتى - بارلىق سىنىپتاردا جۇرگىزىلەدى. ماقسات - وقۋشىلارعا ءسوزدىڭ بەلگىلى ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن، ياعني ءبىر ماعىناسى بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ. جوعارىدا ايتىلعان ديكتانت تۇرلەرىنە قاراعاندا ءسوز ديكتانتى كۇردەلى بولادى. ءسوز ديكتانتىن جۇرگىزۋ ارقىلى وقۋشىلارعا قازاق سوزدەرىنىڭ، تياناقتى ۇعىم بەرەتىندىگىن ءبىلدىرۋ كوزدەلەدى. سونىمەن قاتار ءار سوزدە نەشە بۋىن بار ەكەندىگى، قانشا ارىپتەن قۇرالاتىندىعى دا ايتىلادى.
سويلەم ديكتانتى 4 - 11 سىنىپتاردا جۇرگىزىلەدى. ماقسات - وقۋشىلارعا قازاقشا سويلەم تۇرلەرىن تانىتىپ، ونى ءوز بەتتەرىنشە قۇرا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ. مۇندا سويلەمنىڭ ۇزاق بولماۋىن ەسكەرگەن ءجون. قازاق تىلىندە سويلەمدەر نەشە سوزدەن قۇرالعاندىعى، باس ءارىپ سويلەمنىڭ باسىندا كەلىپ، سويلەم ىشىندەگى ءار ءسوز بولەك جازىلاتىندىعى، سويلەمنىڭ سوڭىنا نۇكتە، سۇراق، لەپ بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى قويىلاتىندىعى ايتىلادى.
كورۋ ديكتانتى بارلىق سىنىپتاردا جۇرگىزىلەدى. ديكتانتتىڭ نەگىزگى ماقساتى،- وقۋشىلاردىڭ كورۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ ارقىلى قازاق سوزدەرىن ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ. كورۋ ديكتانتىنا ءارىپ، بۋىن، جەكە سوزدەرمەن بىرگە كەيبىر جازىلۋى قيىن ءسوز، ءسوز تىركەستەرى، قاناتتى سوزدەر، فرازەولوگيالىق تىركەستەر، جۇمباق، جاڭىلتپاش، ماقالدار، شاعىن ماتىندەر الىنادى. ديكتانت ءماتىندى تاقتاعا كۇنى بۇرىن جازىلادى.، وقۋشىلاردىڭ ءماتىندى ەكى - ءۇش رەت وقىپ - شىعىپ، بىرەر مينۋت اسىقپاي قاراپ العاننان كەيىن، ونى سول كورگەنى بويىنشا جادىنا ساقتاۋلارىنا ۋاقىت بەرىلەدى. سودان كەيىن ءماتىن جازىلادى. وقۋشىلار وقىعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ، داپتەرگە جازادى. كەي جاعدايدا قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرىن دە جازعىزۋعا بولادى.
وزدىك ديكتانتى بارلىق سىنىپتاردا وتكىزىلەدى. وقۋشىلار وتىلگەن ءماتىننىڭ نەمەسە تاقتاعا ىلىنگەن سۋرەتتىڭ مازمۇنىن نە كورگەن وقيعالارى جايىندا جازۋىنا بولادى. سونداي - اق وزدەرى بىلەتىن ارىپتەر مەن بۋىنداردى، ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرىن، جەكە سويلەمدەردى، جاتتاپ العان ولەڭ، ماقال، جۇمباق، جاڭىلتپاش، قاناتتى سوزدەر، فرازەولوگيالىق تىركەستەردى ەستەرىنە ءتۇسىرىپ جازادى، قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر ەرەجەلەرىن دە جازدىرۋعا بولادى. كەيدە وقۋشىلارعا وزدىك ديكتانتتى جازباستان بۇرىن وعان قانداي ماتەريالدى قايتالاپ كەلۋ كەرەكتىگى ەسكەرتىلەدى.
سوزدىك ديكتانتتى بارلىق سىنىپتاردا جانە ساباقتىڭ بارلىق كەزەڭىندە جازدىرۋعا بولادى. ول ءاربىر جاڭا ءماتىن، سۋرەت، جاتتىعۋ جۇمىستارىنان كەيىن وتكەن ماتەريالداردى پىسىقتاۋدىڭ، قايتالاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولىپ تابىلادى.
تەرمە ديكتانتى دا بارلىق سىنىپتاردا وتكىزىلەدى. وقۋشىلار ءماتىندى تۇتاس جازباي، ءمۇعالىم وقىپ تۇرعان ماتىننەن اركىم وزدەرىنە بەرىلگەن تاپسىرماعا لايىقتى ەرەجەلەرى بار سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن نەمەسە سويلەمدەردى تەرىپ جازادى. ءمۇعالىم كەيبىر وقۋشىلارعا بۇرىنعى جازۋ جۇمىستارىندا جىبەرگەن قاتەلەرىنە بايلانىستى تاپسىرما بەرۋى مۇمكىن. بۇل ديكتانتتى بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا نەمەسە ەرەجەگە بايلانىستى وتكىزۋ ارقىلى وقۋشىلار ءماتىن ىشىنەن وزدەرىنە قاجەتتى ءسوز، ءسوز تىركەستەرىن تابا بىلۋگە جاتتىعادى.
ەسكەرتۋ ديكتانتى بارلىق سىنىپتاردا وتكىزىلەدى. ءمۇعالىم جازىلاتىن ءماتىندى داۋىستاپ وقيدى. وقۋشىلار تۇسىنىكسىز جەرىن ءبىر - بىرىنە سۇراق قويۋ ارقىلى قايتالاپ، ەستەرىنە تۇسىرەدى. ءسويتىپ، قيىن سوزدەردىڭ قالاي جازىلاتىنىن بارلىق وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن انىقتالادى.
وقۋشىلاردىڭ ساۋاتتىلىعىن ەسەپكە الىپ، ءبىلىمىن، باعالاۋ ءۇشىن وقۋ جىلىنىڭ ءاربىر توقسانىندا باقىلاۋ ديكتانتتارى جۇرگىزىلەدى. ونداعى ءسوز سانى مىناداي ولشەمدە بەلگىلەنەدى.
5 - سىنىپ ءۇشىن 90 - 100 ءسوز؛
6 - سىنىپ ءۇشىن 100 - 100 ءسوز؛
7 - سىنىپ ءۇشىن 110 - 120 ءسوز؛
8 - سىنىپ ءۇشىن 120 - 150 ءسوز؛
9 - سىنىپ ءۇشىن 150 - 170 ءسوز؛
10 - سىنىپ ءۇشىن 170 - 180 ءسوز؛
11 - سىنىپ ءۇشىن 190 - 210 ءسوز.
ديكتانت ماتىنىندە ءاربىر وتىلگەن ەرەجەگە بايلانىستى كەم دەگەندە 2 - 3 ورفوگرافيالىق جانە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ وبەكتىلەرى بولۋى ءتيىس. ءبىر ديكتانت قۇرامىندا ۇشىراساتىن ورفوگرافيالىق جانە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ سانى مىناداي ولشەمنەن اسپاۋى ءتيىس.
5 - سىنىن ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 12، تىنىس بەلگىسى 2/3؛
6 - سىنىپ ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 16، تىنىس بەلگىسى 3/4؛
7 - سىنىپ ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 20، تىنىس بەلگىسى 4/5؛
8 - سىنىپ ءۋشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 24، تىنىس بەلگىسى 10؛
9 - سىنىپ ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 24، تىنىس بەلگىسى 15؛
10 - 11 سىنىپتار ءۇشىن - ءار ءتۇرلى ورفوگرامما سانى 26، تىنىس بەلگىسى 18 - دەن اسپاۋ كەرەك.
№1 اسا ءبىلىمدى ادام
قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ۇلى ابايدىڭ ورنى قانداي بولسا، قازاق ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دا ورنى سونداي.
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ارتىندا قالدىرعان باي مۇراسىنا قاراعاندا، ونى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ادام دەن ويلاۋعا بولادى. شىندىعىندا، ول ەكى - اق وقۋ ورنىندا وقىعان. ءبىرى - تورعايداگى ەكى كلاستىق ورىس - قازاق ۋچيليششەسى. ەكىنشىسى - ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايىندايتىن قازاق مەكتەبى. ەڭبەك جولىن اۋىل مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ باستايدى. ول قازاق بالالارىنىڭ ءوز تىلىندە ساۋات اشۋىنا ارناپ تۇڭعىش الىپپە جازادى. ونى 1912 جىلى ورىنبور قالاسىندا باستىرىپ شىعارادى. وسىدان كەيىن قازاق ءتىلىن مەكتەپتە ءپان رەتىندە وقىتۋدى قولعا الىپ، وقۋلىق جازۋعا كىرىسەدى. 1915 جىلى “ءتىل قۇرال” دەپ اتالاتىن وقۋلىعى جارىق كوردى.
97 ءسوز، ءو. ايتبايەۆ.
№2 اتىراۋدىڭ التىن ادامى
اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنداعى ارالتوبە دەن اتالاتىن قورىمنان 2000 جىلى بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشيەۆ تاپقان ەسكەرتكىش وسىلاي اتالىپ ءجۇر. سول جەردە قازىلعان ءۇش زيراتتىڭ بىرىنەن ادامزات تاريحى ءۇشىن ەكىنشى التىن ادام تابىلدى. ونىڭ سىرت كيىمى تۇگەلدەي التىن اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن. شاشباۋى، قارۋ - جاراعى، قورامساق جيەكتەرى، اساتاياعىنداعى سامۇرىق بەينەسىنە دەيىن التىنمەن قاپتالعان. ءمايىت جانىنان ەكى جىلقى مەن قىران قۇس سۇيەكتەرى، جۇزدەن استام جەبەسى بار قورامسا، قىش قۇمىرا، قايقى قىلىش تابىلعان. تابىلعان بۇيىمدار، كيىم ۇلگىلەرى جانە سالىنعان ورنەكتەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ تابيعاتى بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قازاق دالاسىندا ب. ز. د. III عاسىر مەن ب. ز. ءىۇ عاسىر ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن سارمات تايپالارىنا جاتاتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. بەلگىلى شەبەر قارىم التىنبەكوۆ قالپىنا كەلتىرگەن بۇل ەسكەرتكىش ءقازىر اتىراۋدىڭ وبلىستىق مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
111 ءسوز، گازەتتەن.
№3 انالار مەرەكەسى
بار الەمگە شۋاعىن شاشقان كوگىلدىر كوكتەمنىڭ العاشقى مەرەكەسى - حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى. نەمىستىڭ ريەۆوليۋسيونەر قىزى كلارا سەتكيننىڭ ۇسىنىسىمەن قابىلدانعان وسى مەرەكەنى بۇكىل دۇنيەجۇزى اتاپ وتەدى. انالار مەرەكەسىنىڭ كوكتەمنىڭ العاشقى ايىندا بولۋىندا ءبىر سىر بار سياقتى. دۇنيەدەگى تىرشىلىك اتاۋلىعا ءنار بەرەتىن تابيعات - انانىڭ ارداقتى جانعا كورسەتكەن ەرەكشە ءبىر ىقىلاسى مەن قۇرمەتى سياقتى. وسىنىڭ ءوزى انانى ايالا، قادىرلە دەگەندەي. ومىرگە كەلگەن ءسابيىنىڭ، دەنى ساۋ، ابىرويلى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، قانداي دا قيىندىقتارعا ءتوزىپ وسىرگەن انا الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى وتەي الامىز با؟ الاقانىنا سالىپ، الپەشتەپ وسىرگەن انانى سالقىن قاباق، قىڭىر سوزبەن جابىرقاتىپ العان جوقپىز با؟
94 ءسوز، گازەتتەن.
№4 اتاقاز
قانات تەرەزە الدىندا وتىر. كوشەدە ويناپ جۇرگەن بالالارعا جاۋتاڭداي قارايدى. دالاعا جۇگىرە شىققىسى كەلەدى. ءبىراق ەسىك الدىندا باسى قايقاڭداپ اتاقاز تۇر. وسى ءبىر اتاقاز قىزىلكوز پالە بولدى. وزىنەن بولات تا، جانات تا، ءتىپتى قاناتتىڭ قاباعان كۇشىگى ءاقتوس تە قورقادى. مىنە، بۇگىن تاعى دا، ۇيگە كىرگىزبەي تۇر. ىسىلداپ، موينىن سوزىپ، ۇمتىلىپ كەلەدى. قانات بويىنداعى بار كۇشىن جيناپ الدى. قارنىن تىستەي بەرگەن قازدىڭ قىلشا موينىنا جابىسا كەتتى. قىسا ءتۇستى. بۋىنعان اتاقاز جاندارمەن بولدى. ول بۇراڭداپ، السىرەيىن دەدى. ەسىن جيعان قانات جىبەرە سالدى. موينى بوساعان قاز بالاپانىنا قاراي قاشا جونەلدى. ەندى قاناتقا تيىسپەدى.
110 ءسوز، س. مۇراتبەكوۆ.
№5 ەركەلىك
مەنىڭ اعام دا سوعىسقا كەتكەن. ءبىراق قاسىمدا اتام مەن اجەم بار. اتقا مىنسە الدىنان تۇسپەيمىن. جاقىن ماڭداعى اۋىلداردى ارالايمىز. الىسىراققا شىقسا، جولىن توسىپ، قاراۋىلداپ جۇرەمىن. كوز ۇشىنان سۇلباسى كورىنگەننەن - اق جۇگىرەمىن. ەگەر مەن انداماي قالسام، اتام اۋىل شەتىنە جاقىنداعاندا كولدەنەڭدەي توقتاپ تۇرادى. اجەم نەمەسە سىرتتا مال ساۋىپ، شارۋا جايلاپ جۇرگەن باسقا بىرەۋ كورىپ، حابارىن ايتادى. Meن شاپقىلاي جونەلەمىن. ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، كوتەرىپ الادى. مەنى ەردىڭ الدىنا وتىرعىزادى، تىزگىندى بەرەدى. اقجال كوك جورعا توگىلتە جورتادى. الىس جولدان ورالعان ەكى جولاۋشى بىرگە كەلەمىز. ويىننىڭ شارتى سونداي. ەركەلىك. ال اتام وسىلاي ەركەلەتكەندى ۇناتۋشى ەدى.
96 ءسوز، م. ماعاۋين.
№6 ەرلاننىڭ كىرپىسى
ەرلان جايىلىمنان قايتقان ءبىر قورا قويدى ايداپ كەلە جاتىر ەدى، ولار كەنەت ءدۇر ەتىپ ۇركە جونەلدى. قاراسا، كىشكەنە كىرپىدەن ۇركىپتى. ونى تاقياسىنا سالىپ، ۇيىنە اكەلدى دە، تاماق بەردى. ۇيشىك جاساپ، سوعان ورنالاستىردى.
كۇندەر وتە بەردى. ەرلان ونى ءسۇت بەرىپ اسىرادى. كىرپى ۇيگە تەز ۇيرەنەدى. پىس - پىس ەتىپ، اۋلادا ەمىن - ەركىن سايرانداپ جۇرەتىن بولدى.
ەسىك الدىندا ەرلاننىڭ اتاسى وتىرعىزعان ۇلكەن قاراعاي بار ەدى. سول قاراعايدىڭ باسىنا كەپتەر ۇيا سالىپ، بالاپان شىعارعان. ءبىر كۇنى الگى كىرپى سول قاراعايعا قاراي جىلجىپ بارا جاتقان جىلاندى بايقاپ قالىپ، تارپا باس سالدى. كىرپى جىلاندى وسىلاي مەرت قىلىپ، بالاپانداردى قۇتقارىپ قالدى.
92 ءسوز، گازەتتەن.
№7 تاسسۋ بۇلاعى
تاسسۋ ءسۇتتى بۇلاق. اۋىل قونعان كۇنى اتام باستاۋىن ءشوپ - شالام، لاي توپىراقتان ارشىتقان سوڭ ءتىپتى بۇرقىراپ كەتەدى. كىشىگىرىم وزەنگە پاراپار. ءمولدىر. تازا. جىلعانى بويلاپ، ساي تابانىنا جايىلىپ، جەر تامىرىنا ءنار قۇيىپ جاتىر. كوز جەتەر ايماق قالىڭ كوك شالعىن. ورمانعا ەنگەندەي، كۇپ بەرىپ تۇستىك تە كەتتىك. توبەڭ كورىنبەيتىن جەرلەرى دە بار. تەرەڭىنە سۇڭگىپ، تىعىلىپ وينادىق، جىعا قۇلاتىپ، تارام - تارام جول سالدىق. ءبىراق ويىننىڭ ەڭ قىزىعى بۇلاق ارناسىندا. تومەنىرەكتە شىمى سوگىلگەن وپپالار كوپ. سۋى باستاۋداعىداي ەمەس، جىلى، بويلاۋعا كەلمەسە دە، تىزەدەن جوعارى. شالپىلداتامىز دا جاتامىز. بالشىقتان ءۇي سوعامىز، شيدەن شارباق توقيمىز. سودان سوڭ بالىق ىزدەۋگە كىرىسەمىز.
90 ءسوز، م. ماعاۋين. “دوڭىز جىلعى بالالىق”.
№8 قاشقىندار
تاسسۋدى بويلاي قونعان ءتورت - بەس ۇيدەن شىققان بالالار وپىر - توپىر ويناپ، باقاداي شۋلاپ جاتقان قىزىق كۇندەردىڭ ءبىرى. تۇستەرى جات، وندەرى جابىرقاۋ، كيىمدەرى جالبا - جۇلبا ءبىر توي كىسى ءدال توبەمىزدەن ءوسىپ شىعا كەلگەندە ءبارىمىز دە ابدىراپ قالدىق. قاشقىندار! قاشقىندار! اتام ايتقان. شۇبارايعىردى جاعالاپ، وگىزتاۋدى ەتەكتەپ كەلە جاتىر دەگەن. بەستەن - وننان بولىنگەن وڭشەڭ جاياۋ. قازاق بالالارى. قاراعاندىدان، الدە بالقاش پەن قوڭىراتتان بۇزۋدان (فزۋ) قاشقان. ۇيلەرىنە قاراي. ەشكىمگە تيمەيدى. ءبىراق كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسادى. جەتى ادام. قاشقىندار بۇلاق جاعاسىنا سىلق وتىردى.
- تاسسۋ! - دەدى ساعىم كوزى قايمىجىقتانا جاساۋراپ. مەن دە وينايتىن ەدىم توي وسىلاي. سۋى بال، ءشوبى ءدارى قايران تاسسۋ!
90 ءسوز، م. ماعاۋين.
№9 ابايدىڭ سۇيىكتى ۇلى
ابايدىڭ كوڭىلى ءابدىراحماننىڭ وقۋ ءبىتىرىپ، ۇيلەنۋ كەزىندە ءبىراز جاي تابادى. الاڭسىز ومىرگە، اقىندىققا بۇتىندەي بەرىلگەن كەزدە ءابدىراحماننان حات كەلدى. “ماعاۋيانى جىبەرىڭىز”. اباي ءابىش اۋرۋىنا قاتتى الاڭدايدى. ءۇستى - ۇستىنە حات جازىپ، حابارلاسىپ تۇرادى. 1895 جىلى قاراشا ايىندا ءابىش قايتىس بولادى. سۇيەگىن ۋاقىتشا الماتىعا جەرلەپ، ماعاۋيا ەلگە كەلەدى. بىرنەشە ات دايارلاتىپ، شاكارىم، مايقان، سولتابايەۆ ىسقاق، بايتۋوۆ تانەكە دەگەندەردى جىبەرەدى. ولار ابسەمەت ۇيىنە ءتۇسىپ، ءابىشتىڭ سۇيەگىن بىلعارى تابىتقا سالىپ، قايتا جولعا شىعادى. سۇيەك ەلگە كەلگەن سوڭ بەتىن اشىپ، اباي بالاسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، شەشە - باۋىرلارىنا كورسەتىپ، قوشتاستىرادى. اقشوقى قىستاعىنداعى قۇنانباي بەيىتىنە جەرلەيدى. اباي سۇيىكتى ۇلى ءابىشتى وسىلاي سوڭعى ساپارعا اتتاندىرادى.
93 ءسوز، م. بەيسەبايەۆ.
№10 جانۋارلاردىڭ قىسقى ۇيقىسى
قار تۇسىسىمەن جانۋارلار قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. قانداي جانۋارلار قىسقى ۇيقىعا جاتادى؟
قىستا ۇيىقتايتىن جانۋارلار وتە كوپ. ولار: ايۋ، بورسىق، جانات، كىرپى. سۋىر، قاراقاس، جارقانات، سارشۇناق.
بالىقتار دا ۇيىقتايدى. ولار سۋ تۇبىندەگى بالدىرلاردىڭ، تۇنبالاردىڭ اراسىنان ورىن تاۋىپ الادى دا، سول جەردە جاتا بەرەدى. باقالار دا تۇنبالارعا ورنالاسادى. ولار قىسقى ۇيقىعا جاتقاندا مۇز قاتىپ قالسا، ءبىر قىزىعى كۇن جىلىنىپ، مۇز ەرىگەندە تىرىلەدى.
جىلان، كەسىرتكەلەر قىسقى ۇيقىنى جاپىراقتىڭ استىندا، ىندەرىندە، جەر جارىقتارىندا، اعاش تۇبىڭدە وتكىزەدى. سۋىرلار تەرەڭدىگى ەكى - ءۇش مەتر ءىن قازادى. قوساياقتار تەرەڭدىگى ەكى ءجۇز جيىرما سانتيمەترگە جەتەتىن جەكە - جەكە ىندەر قازىپ، ۇيقىسىن سوندا وتكىزەدى.
94 ءسوز، گازەتتەن.
№11 انا
جەر بەتىندەگى ەڭ ادەمى ءسوز انا. ادام العاشقى ءسوزىن دە وسىدان باستايدى. جەر بەتىندەگى تىلدەردىڭ بارىندە دە وسى ءسوز ەرەكشە قاستەرلى.
انانىڭ قولى ەڭ قاسيەتتى، ايالى قول، ول نەنى بولسا دا اتقارا الادى. انانىڭ جۇرەگى ەڭ سەنىمدى جانە سەزىمتال جۇرەك، ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى ەشقاشان سونبەيدى، ونىڭ كوزىنەن ەش نارسە دە قالتارىس قالمايدى.
سەنىڭ جاسىڭ قانشادا بولسا دا، مەيلى، بەس جاس بولسىن، مەيلى، ەلۋ جاس بولسىن، ساعان ءارقاشان دا انا كەرەك، ونىڭ اياسى، مەيىرىمى كەرەك. سەنىڭ اناڭا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭ نەعۇرلىم زور بولسا، ءومىرىڭ دە سوعۇرلىم شەكسىز قۋانىشقا، شالقار نۇرعا بولەنەدى.
88 ءسوز، «جىل ون ەكى اي» جۋرنالىنان.
9 - 11 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جيناعى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ەكى اينىمالىسى بار سىزىقتىق تەڭدەۋلەر جۇيەسىن قوسۋ تاسىلىمەن شەشۋگە ەسەپتەر شىعارۋ.
-
تاقىرىبى: وندىق بولشەكتەردى كوورديناتالىق ساۋلەدە كەسكىندەۋ، وندىق بولشەكتەردى سالىستىرۋ.
