InfoHub Logo

ابىلاي حان - تاريحي تۇلعا
قانشا ۋاقىت ويتسە دە، قازاق حالقىنىڭ جادىنا ابىلاي حان قاجىرلى مەملەكەت قايراتكەرى، باتىل قولباسشى، دارىندى ديپلومات رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. ونىڭ ەسىمى تاۋەلسىزدىك سيمۆولىندا جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالدى. مۇحتار اۋەزوۆ جازعان مىنا سوزدەردى ءدال قازىرگى تاۋەلسىزدىك زامانىندا ەسكە الىپ وتىرساق، ارتىق بولماس: «قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى - بەرىدەن سوڭ، قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس».
ابىلاي حان (1711 - 1781) قازاق ورداسىنىڭ حانى، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىنداعى اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ارعى تەگى جوشى حان، بەرگى بابالارى قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان ءاز - جانىبەك، ودان سوڭ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان. ابىلاي – جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. جاڭگىر حاننىڭ ءۋاليباقى، تاۋكە دەگەن ەكى ۇلى بولادى. جاڭگىر قايتىس بولىپ، تاققا تاۋكە وتىرعاندا ءۋاليباقى حاندىققا وكپەلەپ، ۇرگەنىشتى بيلەگەن ناعاشى اتاسى قايىپ حاننىڭ قولىنا بارادى. ءۋاليباقىنىڭ بالاسى ابىلاي جەكپە - جەككە شىققاندا جاۋى شاق كەلمەيتىن باتىر بولىپ، قانىشەر ابىلاي اتانىپتى. وسى ابىلايدان كوركەم ءۋالي تۋادى. ونىڭ بالاسى ءابىلمانسۇر (كەيىن قازاققا حان بولىپ ابىلاي اتانعان) «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا جەتىم قالىپ، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلەدى. اش - جالاڭاشتىقتان جۇدەگەن وڭىنە، ءوسىپ كەتكەن شاشىنا قاراپ تولە بي وعان «سابالاق» دەپ ات قويىپ، تۇيەسىن باقتىرادى. ابىلمامبەت تورەنىڭ جىلقىسىن دا باعادى. بۇل، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنا سۇيەنسەك، ابىلايدىڭ 13 جاسار كەزى بولسا كەرەك.
/بالالىق شاعىنان ءۇزىندى كەلتىرۋ/
ابىلايدىڭ ازان ايتىپ قويىلعان اتى - ءابىلمانسۇر. ول مۇسىلمانشا جاقسى ءبىلىم الادى. شىعىستىڭ جەتى ءتىلىن ءبىلدى. دومبىرانى جاقسى تارتتى. ونىڭ ءوزى شىعارعان 20 - دان استام كۇيى بار: «اق تولقىن»، «شاڭدى جورىق»، « سارى بۋرا»، « دۇنيە قالدى»... ون بەس جاسقا تولعان كەزىنەن باستاپ جوڭعار باسقىنشىلارىمەن سوعىسقا بەلسەنە قاتىستى.
سۇلتاننىڭ بويى ورتادان جوعارى بولاتىن. جاۋىرىنى قاقپاداي، دەنە كۇشى زور ەدى. زامانداستارى ونى باتىلدىعى، ەرجۇرەكتىگى جانە ابجىلدىگى ءۇشىن قاتتى قۇرمەتتەيتىن. ول ءوز عۇمىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە بولدى. سوعىستا قولعا تۇسكەن بارلىق ولجانى ءبولىستى. جاۋمەن شايقاستار كەزىندە بىرنەشە رەت جارالى دا بولدى.
ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى بولادى. ال ابىلمامبەت حان قايتىس بولعان سوڭ، 1771 جىلى 3 ءجۇزدىڭ وكىلدەرى قاسيەتتى تۇركىستاندا ابىلايدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلايدى.
ابىلاي حان ءداۋىرىن ءبىلۋ ارقىلى ءبىز قازىرگى زامانىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىن، ءقادىر - قاسيەتىن، ءمان - ماڭىزىن تۇسىنەمىز. «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا جەتىم قالىپ، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلەدى. تولە ءبيدىڭ ءتالىم - تاربيەسىندە بولۋى ابىلايعا زور ىقپال جاسادى.
قازاق دالاسىنىڭ دانالىعىن بويىنا جيناعان بابا اقىلى مەن پاراساتىن، ەل بيلەۋ قابىلەتىن، جاۋعا قارسى قازاق حالقى باسى بىرىكسە عانا تويتىرىس بەرە الاتىنىن جاس بالانىڭ ساناسىنا ۇيالاتا بىلگەن. وعان قوسا بالا كەزىنەن كورگەن تىرشىلىك، ومىرلىك تاجىريبە ابىلايدىڭ ەل ومىرىنە ەرتە ارالاسۋىنا سەبەپشى بولدى. بۇقار، ۇمبەتەي جىراۋلاردىڭ، ت. ب. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ابىلاي جيىرما جاسىندا قان مايداندا ەرلىگىمەن تانىلعان. بۇقاردىڭ ابىلايعا «سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ، التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» دەۋى وسىنىڭ دالەلى.
قاي جىلى تۋسا دا 1730 - 33 جىلدار ارالىعىندا بولعان ءبىر ۇرىستا بۇرىن بەلگىسىز جاس جىگىت ءابىلمانسۇر جەكپە - جەككە شىعىپ، قالماقتىڭ باس باتىرى، قونتاجى قالدان سەرەننىڭ جاقىن تۋىسى شارىشتى ولتىرەدى. ۇلكەن اكەسىنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، جاۋعا ابىلايلاپ ات قويعان ءابىلمانسۇر جەڭىستى ۇرىستان سوڭ، ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى دەپ تانىلىپ، قازاق دالاسىنداعى ەڭ بەدەلدى امىرشىلەردىڭ بىرىنە اينالادى. بۇدان سوڭعى جەردە ءابىلمانسۇر ەسىمى ۇمىتىلىپ، ابىلاي اتانادى.
ابىلايدىڭ بۇكىل ىشكى ساياسي قىزمەتى ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن ءارى ەشكىمگە تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالدى. ابىلاي ءوزىنىڭ كۇش - جىگەرىن كەلەسى باعىتتارعا جۇمسادى: بىرىنشىدەن، ونىڭ ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇرۋىنىڭ ءساتى ءتۇستى. 1771 جىلى ول تۇركىستان قالاسىندا قازاقتىڭ بۇكىل ءۇش ءجۇزىنىڭ حانى بولىپ جاريالاندى. ەكىنشىدەن، ول سوت بيلىگىن كۇشەيتە ءتۇستى. ۇشىنشىدەن، ابىلاي قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا قىرقىس، الاۋسىزدىقتان تۋىندايتىن قاقتىعىستار مەن بارىمتا الۋدى توقتاتتى. ەڭ سوڭىندا، ول قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىكپەن، ءشوپ شابۋمەن جانە بالىق اۋلاۋمەن اينالاسۋىنا قولداۋ كورسەتتى.
حان قازاق دالاسىنداعى كەرۋەن ساۋداسىن كۇشەيتۋگە بارىنشا كوپ كوڭىل ءبولدى. ابىلاي حان اقىن - جىراۋ، ءانشى - كۇيشىلەر مەن ءدىني قايراتكەرلەرگە قامقورلىق جاساپ وتىردى.
ابىلايدىڭ كەڭەسشىسى بۇقار جىراۋ بولدى. ابىلايدى جىرلاۋدا دا سىرتقى جاۋعا قارسى كۇرەس، ەل ىنتىماعى، ەل بىرلىگى بۇقار ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى وزەگى بولىپ وتىردى. "ەي، ابىلاي، ابىلاي!” دەگەن ولەڭىنىڭ ءبىر جەرىندە جىراۋ:
قىرىق بەسكە كەلگەندە،
جاقسى مەن جامان دەمەدىڭ.
ەلۋ جاسقا كەلگەندە،
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ
اتىنىڭ باسىن ءبىر كەزەڭگە تىرەدىڭ، دەيدى.
ابىلاي تۋرالى ولەڭدەرىندە بۇقار ونىڭ جاقسىلىق جاقتارىن كورىپ قانا قويمايدى، كەمشىلىكتەرىن دە ايتادى. ول "ەي، ابىلاي، ابىلاي!” دەپ، ازۋى التى قارىس حانعا وكتەم سويلەيدى. ايتارىن بۇكپەيدى، باتىل ايتادى. ويتكەنى جىراۋعا ەل بىرلىگى، ەل تاعدىرى قىمبات. ءوز ءداۋىرىنىڭ ويلى اقىنى بۇقار جىراۋ حاننىڭ ءىسى حالىق تىلەگىنە قايشى كەلىپ، ەلدىڭ باتىرلارى مەن حاننىڭ اراسى الشاقتاپ بارا جاتسا، ابىلايدىڭ قاتەلىكتەرىن اشىق كورسەتىپ، ەل بىرلىگى ءۇشىن ولاردىڭ اراسىنا دانەكەر بولىپ، حانعا دۇرىس باعىت سىلتەيدى.
بۇقار جىراۋدىڭ كوپ ولەڭدەرىنىڭ ابىلايعا ارنالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى
قازاق ەلىن سول زامانداعى بەدەلدى ابىلاي حاننىڭ اينالاسىنا توپتاستىرۋ ەدى. ەندى بىردە "ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ”، — دەپ، ابىلايدى جوڭعار قالماقتارىنا قارسى كۇرەستە ەلگە باسشىلىق ەتتىڭ، ونىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، قولباسشىسى بولدىڭ دەپ ماداقتايدى.
جىراۋدىڭ بۇل جەردە دە ايتايىن دەگەن نەگىزگى ويى - قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى. سول ەل بىرلىگىن ۇيىمداستىرۋداعى، ءارى بىرلىكتى ۇستاي بىلۋدەگى ابىلايدىڭ ءرولىن كورسەتۋ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، كۇشىن بىرىكتىرىپ، سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەستى باسقارا بىلگەندىگىن دارىپتەپ، وسى جاعىنان ونى باسقالارعا ۇلگى ەتۋ. ابىلاي قاھارلى حان بولۋىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قاسيەتىنەن ەركىن سۋسىنداعان دارىندى كۇيشى رەتىندە دە بەلگىلى. ول «اق تولقىن»، «الا بايراق»، «بۇلان جىگىت»، «دۇنيە قالدى»، «جەتىم تورى»، «قايران ەلىم»، «قارا جورعا»، «قورجىنقاقپاي»، «مايدا جەل»، «سارى بۋرا»، «شاڭدى جورىق» ت. ب. كۇيلەردىڭ اۆتورى.
ابىلاي ءومىر جولىن ات ۇستىندە، جورىقتاردا وتكىزىپ، ارىس وزەنى جاعاسىندا قايتىس بولدى. سۇيەگى تۇركىستان قالاسىنداعى قاسيەتتى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەن.
ماڭگى ريزا حالىق «ەر ەسىمى ەل ەسىندە» دەگەندەي، ابىلاي حاننىڭ قۇرمەتىنە ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن قالالارىنا ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ، وقۋ ورىندارىنا، كوشە مەن داڭعىلدارىنا ونىڭ ەسىمىن بەرۋدە. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن 1991 جىلى الماتىنىڭ باستى داڭعىلدارىنىڭ بىرىنە ابىلاي ەسىمى بەرىلىپ، تەمىر جول ۆوكزالىنىڭ الدىنا ات ۇستىندەگى ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. حان ەسكەرتكىشى كوكشەتاۋ، جەزقازعان، پاۆلودار قالالارىندا دا بار. قازاقستاننىڭ 1993 جىلعى ەڭ ءبىرىنشى ءتول تەڭگەسىندە بەينەسى بەدەرلەندى. 2005 جىلى ابىلايدىڭ ءومىر جولىنا ارنالعان «كوشەندىلەر» ءفيلمى ءتۇسىرىلدى. 2008 جىلى ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن پەتروپاۆل قالاسىندا «ابىلاي حان ورداسى» كەشەنى اشىلىپ، الدىنا ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. ونىڭ ەسىمى الماتىداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرىلگەن.
 ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ مىنا سوزدەرى دە ءاربىر ازاماتقا وي سالۋعا ءتيىس: «ءيا، ابىلاي – اڭىزعا اينالعان تۇلعا. ءبىراق، ءبىز اتا تاريحىنىڭ بار شىندىعىن اشۋ ءۇشىن، سول اڭىزدان اقيقاتتى اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك جانە ونى وتكەننەن ساباق، تاريحتان تاعىلىم الۋ ءۇشىن جاساۋىمىز كەرەك… ابىلاي تاقىرىبى ول تۋرالى اڭىزدى ءورشىتۋ ءۇشىن ەمەس، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن تاريحي تۇلعانىڭ ومىرىنەن تاعىلىم ءوربىتۋ ءۇشىن قاجەت… مەن ءۇشىن ابىلاي زامانى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق تاريحى ۇلت - ازاتتىعى، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس سياقتى كورىنەدى. ەل بوستاندىعى، ۇلت تاۋەلسىزدىگى ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن ەش ۋاقىتتا دا توبەدەن تۇسكەن سىي بولماعان. ول ءاردايىم ەل قامىن جەگەن ەرلەردىڭ جانقيارلىق، جانپيدالىق ەڭبەگىنىڭ، كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە عانا كەلگەنىن ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك».