ادالدىق جانە سىپايىلىق – شىنايى ادام كەلبەتى
تاقىرىبى: ادالدىق جانە سىپايىلىق – شىنايى ادام كەلبەتى
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: ا) كىشىپەيىلدىلىك، تازالىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، دوستىق، جاقسىلىق، ار - ۇيات، قىزمەت ەتۋ، يماندىلىق، يناباتتىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ باستى ۇستانىمدارى ەكەنىن ۇعىندىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ بويىنا ادامگەرشىلىكتى ءسىڭىرۋ.
ءا) وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، قايىرىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىككە ۇيرەنە وتىرىپ، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا تاربيەلەۋ.
بارىسى:
ءى. اقىن، جازۋشىلاردىڭ ويلارى
ءىى. ادەپتىلىككە، ادامگەرشىلىك – سىپايىلىققا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەر
ءىىى. جۇمباق شەشۋ
ءىۇ. «قۇپيا حاتتارعا» جاۋاپ بەرۋ
ءۇ. ويىن «جالعاستىر»
Vءىىى. ويىن “ساياحاتقا شىعۋ”
ءۇى. ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزگى قاعيدالارى
م: سىپايىلىق تاربيەنىڭ بەلگىسى. سىپايىلىق ادام بويىنداعى قۇندى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى. سىپايى بولۋ، ايەل زاتىنا دا، ەر ادامعا دا ءتان. اسىرەسە بۇل قاسيەت قىز بالاسىنىڭ بويىنان تابىلۋى قاجەت. سوناۋ اتا - بابا زامانىنان، بىزدەر ءۇشىن، ياعني، قازاق حالقى ءۇشىن تاربيەنىڭ ماڭىزى وتە زور ەكەنى بارىنە بەلگىلى. ال تاربيەلىلىككە جاتادى؟ وعان: ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت، قاراپيىمدىلىق سىندى قاسيەتتەر جاتادى، ال ايتىلعان قاسيەتتەردىڭ بارلىعى سىپايىلىقتان باستاۋ الايدى ما؟! دەمەك، سىپايىلىق – تاربيەنىڭ بەلگىسى...
ءى. ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى — ەڭبەك پەن اتا - انا ۇلگىسى
ىبىراي التىنسارين. ال، ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟ مۇنىڭ جاۋابى، ارينە، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى ايتامىز. دەمەك، اسىل قاسيەتىمىز – ەڭبەك سۇيگىشتىك، دوستىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، قوعامعا قىزمەت ەتۋ، يناباتتىلىق، يماندىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ، كىشىپەيىلدىلىك. ياعني، ادام بويىندا وسى قاسيەتتەر جوعارى تۇرسا، ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى جوعارى بولماق. سوندىقتان، ءبىز وسى قاسيەتتەردى كىشكەنتاي كەزىمىزدەن بويىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت. ال، كەرىسىنشە، ءسوزى دورەكى، مىنەزى شايپاۋ، مەنمەن ماقتانشاق، كەرەناۋ كەسىر مىنەزدەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. وسى جەردە ۇلى ابايدىڭ سوزىمەن ناقتىلاپ وتسەك:
«عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا.
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ، بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول؛
ادام بولام دەسەڭىز،
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىندا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق -
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز
دەپ، ادام بالاسىن تەك ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ايتىپ كەتكەنى بىزگە ساباق.
ءىى. ماقال - ماتەل (كىم تاپقىر)
1. اشۋ - دۇشپان، اقىل - دوس،
اقىلىنا اقىل قوس.
2. ادەپتى بالا - ارلى بالا،
ادەپسىز بالا - سورلى بالا
3. ادالدىق جۇرگەن جەردە،
ادامدىق جۇرەدى
4. اسىلدىڭ ءبىرى - ادامگەرشىلىك
5. الا ءجىپتى اتتاماعاننىڭ ابىرويى بيىك
6. ادالدىق اردىڭ ءىسى
7. اقىلدىڭ الدىمەنەن ءجۇر
اقىماقتىڭ ارتىمەنەن ءجۇر
8. وتىرىك ايتىپ جاعىنعانشا
شىنىندى ايتىپ جالىن
9. اۋىز اشسا سىر كورىنەدى
ەسىك اشسا ءتور كورىنەدى
10. اقىلى جوق باسقا، ادىرايعان كوز بىتەدى
دۋاسى جوق اۋىزعا، سۋدىراعان ءسوز بىتەدى.
11 «سويلەسە ءسوز ادەپتى»
12 جاقسى جىگىت اقىلىنا جەڭدىرىپ ءىس قىلار، جامان جىگىت وڭاي ءىستى كۇش قىلار.
ءىىى. جۇمباق شەشۋ
1 اقىل جانە سانا، بوستاندىق يەسى بولىپ تابىلاتىن تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى (ادام).
2 جەكە ادام ۇعىمىن بىلدىرەتىن ءسوز (ينديۆيد).
3 ادامدى اڭدار قاۋىمىنان اجىراتاتىن ءسوز (سانا).
4 ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى (قوعام).
5 ادام بويىنداعى جارامسىز قاسيەتتەردىڭ ءبىرى (قاتىگەزدىك).
6 ىشكى رۋحاني ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ءبىرى (سەنىم).
7 ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنىڭ ءبىرى (شىنشىلدىق).
8 ادام ءىس - ارەكەتى قوزعاۋشى كۇشى (قاجەتتىلىك).
9 ادام بويىنداعى اسىل قاسيەت (ادىلدىك).
10 ەڭ اسىل قاسيەتتەردىڭ ءبىرى (ەرجۇرەكتىلىك).
ءىV.«قۇپيا حاتتارعا» جاۋاپ بەرۋ
وقۋشىلار ءۇش توپقا بولىنەدى. ءار توپقا قۇپيا حاتتار جازىلعان كونۆەرتتەر تاراتىلىپ بەرىلەدى. جاۋابىن ءار توپ ويلانىپ، اقىلداسا وتىرىپ ايتادى.
حاتتاردىڭ مازمۇنى:
1 حات. قۇرمەتتى دوستار! مەنىڭ كورشىمنىڭ ءبىر بالاسى بار. ءوزى وتىرىكشى كوزبە - كوز وتىرىكتى ايتا قويادى. ماعان كۇندە كەلىپ ويناعىسى كەلەدى. مەن ونىمەن دوس بولىپ بىرگە وينايىن با؟
2 حات. قۇرمەتتى دوستار! مەنىڭ دە ءبىر دوسىم. ءوزى ماقتانشاق. ويناپ جۇرگەندە ءۇي ءىشىن ايتىپ، نارسەلەرىن ايتىپ، ءبوسىپ ماقتانادى. مەن ونىسىن ۇناتپايمىن. ءبىراق ويىندى جاقسى وينايدى. مەن وسى بالامەن دوس بولايىن با، ايتىڭدارشى؟
3 حات. قۇرمەتتى دوستار! پارتادا مەنىمەن بىرگە ءبىر بالا وتىرادى. ويناپ - ويناپ تاپسىرماسىن ورىنداماي، جازباي كەلەدى. ءمۇعالىم سۇراعاندا قىسىلادى. ساباقتى مەنىڭ داپتەرىمنەن كوشىرىپ الادى. مەن بەرمەسەم، «سەن ساراڭسىڭ» - دەيدى. مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
V. ويىن «جالعاستىر»
«نە ىستەۋگە بولمايدى؟».
- ۇلكەندەردىڭ الدىنان...... (كەسىپ وتۋگە بولمايدى.)
- كىشكەنە بالانى................(جىلاتۋعا بولمايدى.)
- قۇستاردى...........................(اتۋعا بولمايدى.)
- قىز بالانى........................(رەنجىتۋگە بولمايدى.)
- ساباقتان.............................(كەشىگۋگە بولمايدى.)
- سىنىپتا.............................(ايعايلاۋعا بولمايدى.)
«نە ىستەۋ كەرەك؟»
- ۇلكەن كىسىنى.......................(سىيلاۋ كەرەك.)
- ۇلكەننىڭ ءتىلىن...................(الۋ كەرەك..)
- ۇلكەندەرگە..........................(سالەم بەرۋ كەرەك.)
- كىشىلەردى..............................(قامقورلاۋ كەرەك.)
- وقۋ قۇرالدارىن.................. (كۇتىپ ۇستاۋ كەرەك.)
ادامنىڭ ادامگەرشىلىك، سانالىلىق دارەجەسى ونىڭ ءتارتىبى مەن ءىس — ارەكەتىن انىقتايتىنى الدەقاشان دالەلدەنگەن. ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ بالانىڭ جەكە باسىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى ءبىر سالاسى، ۇجىمعا، قوعامعا، وتانعا، ەڭبەككە، ءوز مىندەتتەرىنە جانە ءوز باسىنا قاتىناسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى.
ادامنىڭ بويىنان ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تابىلسا، ارينە سىمباتتى، پاراساتتى كورىنەدى.
ءوزىن عانا ويلاعان -
جاماندىقتىڭ بەلگىسى.
وزگەنى دە ويلاعان –
ادامدىقتىڭ بەلگىسى،-
دەگەن ۇلاعاتتى جولداردىڭ تەرەڭ تۇسىنىگى بار. ويتكەنى، ادام بالاسىنا ادامدىقتىڭ بەلگىسى ادامگەرشىلىكتەن قالىپتاسادى.
ال، ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟ مۇنىڭ جاۋابى، ارينە، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى ايتامىز. دەمەك، اسىل قاسيەتىمىز – ەڭبەك سۇيگىشتىك، دوستىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، قوعامعا قىزمەت ەتۋ، يناباتتىلىق، يماندىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ، كىشىپەيىلدىلىك. ياعني، ادام بويىندا وسى قاسيەتتەر جوعارى تۇرسا، ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى جوعارى بولماق.
- ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟
1 وقۋشى: ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىكتى دەگەنىمىز ار، نامىس، ادالدىق، دوستىق، جاقسىلىق جاساۋ دەپ ويلايمىن.
2 وقۋشى: كەيبىر ادامدار اۋىر قىلمىس جاساپ الادى دا، كىنا مەندە ەمەس، زاماندا، بارىنە زامان كىنالى دەيدى. زامانىنا قاراي ادام بولماي، ادام قاي كەزدە دە ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋ كەرەك. سوندىقتان دا مەن بۇل ومىردە ادامگەرشىلىكتىڭ، مەيىرىمدىلىكتى بارلىق قاسيەتتەرىن بويىنا دارىتقان ادامدار كوپ بولسا ەكەن دەپ ارماندايمىن.
3 وقۋشى: ادامگەرشىلىك دەگەن اسىل ءسوز. ادامنىڭ يگى ءىس - ارەكەتى، ەڭبەك، تاتۋلىق وسىنىڭ ءبارى ادامگەرشىلىككە جاتادى. ار ۇيات جوق جەردە قىلمىستا، الداۋ، ارباۋ، توناۋدا بولادى.
4 وقۋشى: يا، دۇرىس ايتاسىز قازاق وسى ارعا ۇلكەن ءمان بەرگەن. «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن قازاق ءۇشىن اردان قىمبات ەشتەڭە جوق. «ار» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تۇركى تىلىنەن تازالىقتى بىلدىرەدى.
- بالالار سەندەر ادامگەرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن بىلەدى ەكەنسىڭدەر، ال ەندى سول ادامگەرشىلىك كاتەگوريالارىنىڭ ءبىرى - پارىز. سەندەر ونى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
5 وقۋشى: مەنىڭ ويىمشا پارىز ول حالىقتىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەس. بۇل ادامنىڭ اتا - اناسىنا، وتانىنا مەكتەبىنە، قورشاعان ورتاسىنا دەگەن كوڭىل كۇي.
ءمۇعالىم: يا دۇرىس ايتاسىڭ، پارىز دەگەنىمىز ول ادامنىڭ تىنىس تىرشىلىگىمەن ورىن الاتىن سەزىم. وعان حالىققا قىزمەت ەتۋ جانە ادام قاي الەۋمەتتىك توپقا جاتسا سول توپتىڭ الدىندا بورىشىن وتەۋ جاتادى.
ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزگى قاعيدالارى قانداي؟
1 وقۋشى: كەشىرىمدى بولۋ، كەك ساقتاماۋ، سويلەسە ءبىلۋ، ءادىل بولۋ، ىزەتتىلىك. رۇقسات سۇراۋ، كەشىكپەۋ، امانداسۋ، وسەك ايتپاۋ، ۋادەدە تۇرۋ، يماندىلىق، مەيىرىمدىلىك، سابىرلىلىق، قايىرىمدىلىق، ت. ب.
2 وقۋشى: ىزەتتىلىك - اينالاسىنداعىلاردى قۇرمەتتەۋ، كىشىلىك مىنەز تانىتۋ. امانداسۋ – بەيبىت پەيىلدىڭ، دوستىق ىقىلاستىڭ بەلگىسى، مىنەز - قۇلىقتىڭ نورماسى.
3 وقۋشى: ءادىل بولۋ – ادامشىلىقتىڭ اسىل بەلگىسى. ادىلەتتى قوعام ادامدار يماندىلىق قاعيدالارىن قاتاڭ ساقتاعاندا عانا قۇرىلادى. ادەت - عۇرىپ داستۇرلەرىنە قالىپتاسقان قاعيدالارعا، قۇقىقتىق نورمالارعا، زاڭعا سۇيەنگەندە عانا ادىلدىك جەڭەدى.
4 وقۋشى: رۇقسات سۇراۋ - ادامدار قارىم – قاتىناسىنداعى ىشكى مادەنيەتتى ايناقتايتىن ەتيكالىق قاعيدالاردىڭ ءبىرى. ادامنىڭ مەنشىك قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ جانە قول سۇقپاۋ. ءار ادام ءبىر – ءبىرىنىڭ قۇرمەتتەي ءبىلۋدى ۇيرەنگەندەرى ءجون. يماندىلىق - ءار ادام ۇلتىنا، ناسىلىنە، نامىسىنا، دىنىنە قاراماستان يماندى بولىپ تۋادى. يماندى بالا دورەكىلىككە بارمايدى، اتا - اناسىن ارداقتايدى، كىسىگە قيانات جاسامايدى. يماندىلىق بار جەردە رۋحاني تازالىق بار، سەنىم بار.
5 وقۋشى: كەشىكپەۋ - بۇل داعدىنى ادام وزىنە بالا جاستان دارىتقانى ءجون. كەشىگۋ ادامداردى سىيلاماۋ. جۇمىسقا نەمەسە تۋعان كۇنگە، كەشتەرگە كەشىگىپ بارۋ بارىپ تۇرعان مادەنيەتسىزدىك. ۋادەلى جەرگە ەرتە بارۋ كەرەك، كەشىككەن جاعدايدا كەشىرىم سۇراۋ كەرەك.
سابىرلىلىق - ادام بويىنا ەكى جولمەن داريدى، ءبىرى تۋا بىتكەنى دە، ەكىنشىسى ادام ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ جولىمەن كەلەدى. سابىرلىلىق ادامنىڭ ءوز مىنەز-قۇلقىنا يە بولا الاتىنىن كورسەتەدى.
قايىرىمدىلىق - اينالاداعى ادامدارعا ىزگىلىكتى ءىس جاساۋ. قايىرىمدىلىق بار جەردە قاتىگەزدىككە جول جوق. وزگەلەر ءۇشىن جاسالعان ىزگىلىك ادام جانىن نۇرلاندىرادى، ادامدىق مارتەبەسىن كوتەرەدى. قايىرىمدى بالا قاشاندا اتا - اناسىنىڭ ماقتانىشى.
ءمۇعالىم: ادامگەرشىلىكتىڭ باستى قاعيدالارىن ورىنداۋ ادام قۇقىقتارىن قاستەرلەۋ شارتتارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ باپتارى قانداي؟
6 وقۋشى: بارلىق ادامدار تەڭ قۇقىقتى، ەرىكتى، ءقادىرلى. ازاماتتار ناسىلىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا، تىلىنە، تەگىنە، دىنىنە، مۇلىكتىك جانە لاۋازىمدىق جاعدايىنا قاراي زاڭ الدىندا بىردەي. ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى، ادامنىڭ باس بوستاندىعى مەن جەكە ءومىر ءسۇرۋ ەركى قاسيەتتى بولىپ تابىلادى.
ءمۇعالىم: بالالار، ءبىز بۇگىنگى سىنىپ ساعاتىندا ادامگەرشىلىك، ادەپتىلىك، سىپايىلىق جايلى پىكىرلەر ايتىپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق ءاردايىم ادەپتى، سىپايى بولۋعا، كەزدەسكەن ادامدارمەن امانداسۋدى، كەشىرىم سۇراۋدى، وتىنەمىن دەگەن جىلى سوزدەردى ۇنەمى ايتىپ ۇيرەنىپ، كىشىلەردى قامقورلاي بىلەيىك! ەگەر سەن بالا كۇنىڭنەن ادەپتى بولىپ وسسەڭ، ەسەيە كەلە اتا - انانىڭ، ءوز وتانىڭنىڭ ماقتانىشى بولاسىڭ.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: ا) كىشىپەيىلدىلىك، تازالىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، دوستىق، جاقسىلىق، ار - ۇيات، قىزمەت ەتۋ، يماندىلىق، يناباتتىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ باستى ۇستانىمدارى ەكەنىن ۇعىندىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ بويىنا ادامگەرشىلىكتى ءسىڭىرۋ.
ءا) وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، قايىرىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىككە ۇيرەنە وتىرىپ، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا تاربيەلەۋ.
بارىسى:
ءى. اقىن، جازۋشىلاردىڭ ويلارى
ءىى. ادەپتىلىككە، ادامگەرشىلىك – سىپايىلىققا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەر
ءىىى. جۇمباق شەشۋ
ءىۇ. «قۇپيا حاتتارعا» جاۋاپ بەرۋ
ءۇ. ويىن «جالعاستىر»
Vءىىى. ويىن “ساياحاتقا شىعۋ”
ءۇى. ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزگى قاعيدالارى
م: سىپايىلىق تاربيەنىڭ بەلگىسى. سىپايىلىق ادام بويىنداعى قۇندى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى. سىپايى بولۋ، ايەل زاتىنا دا، ەر ادامعا دا ءتان. اسىرەسە بۇل قاسيەت قىز بالاسىنىڭ بويىنان تابىلۋى قاجەت. سوناۋ اتا - بابا زامانىنان، بىزدەر ءۇشىن، ياعني، قازاق حالقى ءۇشىن تاربيەنىڭ ماڭىزى وتە زور ەكەنى بارىنە بەلگىلى. ال تاربيەلىلىككە جاتادى؟ وعان: ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت، قاراپيىمدىلىق سىندى قاسيەتتەر جاتادى، ال ايتىلعان قاسيەتتەردىڭ بارلىعى سىپايىلىقتان باستاۋ الايدى ما؟! دەمەك، سىپايىلىق – تاربيەنىڭ بەلگىسى...
ءى. ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى — ەڭبەك پەن اتا - انا ۇلگىسى
ىبىراي التىنسارين. ال، ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟ مۇنىڭ جاۋابى، ارينە، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى ايتامىز. دەمەك، اسىل قاسيەتىمىز – ەڭبەك سۇيگىشتىك، دوستىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، قوعامعا قىزمەت ەتۋ، يناباتتىلىق، يماندىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ، كىشىپەيىلدىلىك. ياعني، ادام بويىندا وسى قاسيەتتەر جوعارى تۇرسا، ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى جوعارى بولماق. سوندىقتان، ءبىز وسى قاسيەتتەردى كىشكەنتاي كەزىمىزدەن بويىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت. ال، كەرىسىنشە، ءسوزى دورەكى، مىنەزى شايپاۋ، مەنمەن ماقتانشاق، كەرەناۋ كەسىر مىنەزدەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. وسى جەردە ۇلى ابايدىڭ سوزىمەن ناقتىلاپ وتسەك:
«عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا.
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ، بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول؛
ادام بولام دەسەڭىز،
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىندا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق -
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز
دەپ، ادام بالاسىن تەك ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ايتىپ كەتكەنى بىزگە ساباق.
ءىى. ماقال - ماتەل (كىم تاپقىر)
1. اشۋ - دۇشپان، اقىل - دوس،
اقىلىنا اقىل قوس.
2. ادەپتى بالا - ارلى بالا،
ادەپسىز بالا - سورلى بالا
3. ادالدىق جۇرگەن جەردە،
ادامدىق جۇرەدى
4. اسىلدىڭ ءبىرى - ادامگەرشىلىك
5. الا ءجىپتى اتتاماعاننىڭ ابىرويى بيىك
6. ادالدىق اردىڭ ءىسى
7. اقىلدىڭ الدىمەنەن ءجۇر
اقىماقتىڭ ارتىمەنەن ءجۇر
8. وتىرىك ايتىپ جاعىنعانشا
شىنىندى ايتىپ جالىن
9. اۋىز اشسا سىر كورىنەدى
ەسىك اشسا ءتور كورىنەدى
10. اقىلى جوق باسقا، ادىرايعان كوز بىتەدى
دۋاسى جوق اۋىزعا، سۋدىراعان ءسوز بىتەدى.
11 «سويلەسە ءسوز ادەپتى»
12 جاقسى جىگىت اقىلىنا جەڭدىرىپ ءىس قىلار، جامان جىگىت وڭاي ءىستى كۇش قىلار.
ءىىى. جۇمباق شەشۋ
1 اقىل جانە سانا، بوستاندىق يەسى بولىپ تابىلاتىن تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى (ادام).
2 جەكە ادام ۇعىمىن بىلدىرەتىن ءسوز (ينديۆيد).
3 ادامدى اڭدار قاۋىمىنان اجىراتاتىن ءسوز (سانا).
4 ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى (قوعام).
5 ادام بويىنداعى جارامسىز قاسيەتتەردىڭ ءبىرى (قاتىگەزدىك).
6 ىشكى رۋحاني ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ءبىرى (سەنىم).
7 ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنىڭ ءبىرى (شىنشىلدىق).
8 ادام ءىس - ارەكەتى قوزعاۋشى كۇشى (قاجەتتىلىك).
9 ادام بويىنداعى اسىل قاسيەت (ادىلدىك).
10 ەڭ اسىل قاسيەتتەردىڭ ءبىرى (ەرجۇرەكتىلىك).
ءىV.«قۇپيا حاتتارعا» جاۋاپ بەرۋ
وقۋشىلار ءۇش توپقا بولىنەدى. ءار توپقا قۇپيا حاتتار جازىلعان كونۆەرتتەر تاراتىلىپ بەرىلەدى. جاۋابىن ءار توپ ويلانىپ، اقىلداسا وتىرىپ ايتادى.
حاتتاردىڭ مازمۇنى:
1 حات. قۇرمەتتى دوستار! مەنىڭ كورشىمنىڭ ءبىر بالاسى بار. ءوزى وتىرىكشى كوزبە - كوز وتىرىكتى ايتا قويادى. ماعان كۇندە كەلىپ ويناعىسى كەلەدى. مەن ونىمەن دوس بولىپ بىرگە وينايىن با؟
2 حات. قۇرمەتتى دوستار! مەنىڭ دە ءبىر دوسىم. ءوزى ماقتانشاق. ويناپ جۇرگەندە ءۇي ءىشىن ايتىپ، نارسەلەرىن ايتىپ، ءبوسىپ ماقتانادى. مەن ونىسىن ۇناتپايمىن. ءبىراق ويىندى جاقسى وينايدى. مەن وسى بالامەن دوس بولايىن با، ايتىڭدارشى؟
3 حات. قۇرمەتتى دوستار! پارتادا مەنىمەن بىرگە ءبىر بالا وتىرادى. ويناپ - ويناپ تاپسىرماسىن ورىنداماي، جازباي كەلەدى. ءمۇعالىم سۇراعاندا قىسىلادى. ساباقتى مەنىڭ داپتەرىمنەن كوشىرىپ الادى. مەن بەرمەسەم، «سەن ساراڭسىڭ» - دەيدى. مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
V. ويىن «جالعاستىر»
«نە ىستەۋگە بولمايدى؟».
- ۇلكەندەردىڭ الدىنان...... (كەسىپ وتۋگە بولمايدى.)
- كىشكەنە بالانى................(جىلاتۋعا بولمايدى.)
- قۇستاردى...........................(اتۋعا بولمايدى.)
- قىز بالانى........................(رەنجىتۋگە بولمايدى.)
- ساباقتان.............................(كەشىگۋگە بولمايدى.)
- سىنىپتا.............................(ايعايلاۋعا بولمايدى.)
«نە ىستەۋ كەرەك؟»
- ۇلكەن كىسىنى.......................(سىيلاۋ كەرەك.)
- ۇلكەننىڭ ءتىلىن...................(الۋ كەرەك..)
- ۇلكەندەرگە..........................(سالەم بەرۋ كەرەك.)
- كىشىلەردى..............................(قامقورلاۋ كەرەك.)
- وقۋ قۇرالدارىن.................. (كۇتىپ ۇستاۋ كەرەك.)
ادامنىڭ ادامگەرشىلىك، سانالىلىق دارەجەسى ونىڭ ءتارتىبى مەن ءىس — ارەكەتىن انىقتايتىنى الدەقاشان دالەلدەنگەن. ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ بالانىڭ جەكە باسىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى ءبىر سالاسى، ۇجىمعا، قوعامعا، وتانعا، ەڭبەككە، ءوز مىندەتتەرىنە جانە ءوز باسىنا قاتىناسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى.
ادامنىڭ بويىنان ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تابىلسا، ارينە سىمباتتى، پاراساتتى كورىنەدى.
ءوزىن عانا ويلاعان -
جاماندىقتىڭ بەلگىسى.
وزگەنى دە ويلاعان –
ادامدىقتىڭ بەلگىسى،-
دەگەن ۇلاعاتتى جولداردىڭ تەرەڭ تۇسىنىگى بار. ويتكەنى، ادام بالاسىنا ادامدىقتىڭ بەلگىسى ادامگەرشىلىكتەن قالىپتاسادى.
ال، ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟ مۇنىڭ جاۋابى، ارينە، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى ايتامىز. دەمەك، اسىل قاسيەتىمىز – ەڭبەك سۇيگىشتىك، دوستىق، ادەپتىلىك، كومەك بەرۋ، قوعامعا قىزمەت ەتۋ، يناباتتىلىق، يماندىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ، كىشىپەيىلدىلىك. ياعني، ادام بويىندا وسى قاسيەتتەر جوعارى تۇرسا، ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى جوعارى بولماق.
- ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟
1 وقۋشى: ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىكتى دەگەنىمىز ار، نامىس، ادالدىق، دوستىق، جاقسىلىق جاساۋ دەپ ويلايمىن.
2 وقۋشى: كەيبىر ادامدار اۋىر قىلمىس جاساپ الادى دا، كىنا مەندە ەمەس، زاماندا، بارىنە زامان كىنالى دەيدى. زامانىنا قاراي ادام بولماي، ادام قاي كەزدە دە ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋ كەرەك. سوندىقتان دا مەن بۇل ومىردە ادامگەرشىلىكتىڭ، مەيىرىمدىلىكتى بارلىق قاسيەتتەرىن بويىنا دارىتقان ادامدار كوپ بولسا ەكەن دەپ ارماندايمىن.
3 وقۋشى: ادامگەرشىلىك دەگەن اسىل ءسوز. ادامنىڭ يگى ءىس - ارەكەتى، ەڭبەك، تاتۋلىق وسىنىڭ ءبارى ادامگەرشىلىككە جاتادى. ار ۇيات جوق جەردە قىلمىستا، الداۋ، ارباۋ، توناۋدا بولادى.
4 وقۋشى: يا، دۇرىس ايتاسىز قازاق وسى ارعا ۇلكەن ءمان بەرگەن. «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن قازاق ءۇشىن اردان قىمبات ەشتەڭە جوق. «ار» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تۇركى تىلىنەن تازالىقتى بىلدىرەدى.
- بالالار سەندەر ادامگەرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن بىلەدى ەكەنسىڭدەر، ال ەندى سول ادامگەرشىلىك كاتەگوريالارىنىڭ ءبىرى - پارىز. سەندەر ونى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
5 وقۋشى: مەنىڭ ويىمشا پارىز ول حالىقتىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەس. بۇل ادامنىڭ اتا - اناسىنا، وتانىنا مەكتەبىنە، قورشاعان ورتاسىنا دەگەن كوڭىل كۇي.
ءمۇعالىم: يا دۇرىس ايتاسىڭ، پارىز دەگەنىمىز ول ادامنىڭ تىنىس تىرشىلىگىمەن ورىن الاتىن سەزىم. وعان حالىققا قىزمەت ەتۋ جانە ادام قاي الەۋمەتتىك توپقا جاتسا سول توپتىڭ الدىندا بورىشىن وتەۋ جاتادى.
ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزگى قاعيدالارى قانداي؟
1 وقۋشى: كەشىرىمدى بولۋ، كەك ساقتاماۋ، سويلەسە ءبىلۋ، ءادىل بولۋ، ىزەتتىلىك. رۇقسات سۇراۋ، كەشىكپەۋ، امانداسۋ، وسەك ايتپاۋ، ۋادەدە تۇرۋ، يماندىلىق، مەيىرىمدىلىك، سابىرلىلىق، قايىرىمدىلىق، ت. ب.
2 وقۋشى: ىزەتتىلىك - اينالاسىنداعىلاردى قۇرمەتتەۋ، كىشىلىك مىنەز تانىتۋ. امانداسۋ – بەيبىت پەيىلدىڭ، دوستىق ىقىلاستىڭ بەلگىسى، مىنەز - قۇلىقتىڭ نورماسى.
3 وقۋشى: ءادىل بولۋ – ادامشىلىقتىڭ اسىل بەلگىسى. ادىلەتتى قوعام ادامدار يماندىلىق قاعيدالارىن قاتاڭ ساقتاعاندا عانا قۇرىلادى. ادەت - عۇرىپ داستۇرلەرىنە قالىپتاسقان قاعيدالارعا، قۇقىقتىق نورمالارعا، زاڭعا سۇيەنگەندە عانا ادىلدىك جەڭەدى.
4 وقۋشى: رۇقسات سۇراۋ - ادامدار قارىم – قاتىناسىنداعى ىشكى مادەنيەتتى ايناقتايتىن ەتيكالىق قاعيدالاردىڭ ءبىرى. ادامنىڭ مەنشىك قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ جانە قول سۇقپاۋ. ءار ادام ءبىر – ءبىرىنىڭ قۇرمەتتەي ءبىلۋدى ۇيرەنگەندەرى ءجون. يماندىلىق - ءار ادام ۇلتىنا، ناسىلىنە، نامىسىنا، دىنىنە قاراماستان يماندى بولىپ تۋادى. يماندى بالا دورەكىلىككە بارمايدى، اتا - اناسىن ارداقتايدى، كىسىگە قيانات جاسامايدى. يماندىلىق بار جەردە رۋحاني تازالىق بار، سەنىم بار.
5 وقۋشى: كەشىكپەۋ - بۇل داعدىنى ادام وزىنە بالا جاستان دارىتقانى ءجون. كەشىگۋ ادامداردى سىيلاماۋ. جۇمىسقا نەمەسە تۋعان كۇنگە، كەشتەرگە كەشىگىپ بارۋ بارىپ تۇرعان مادەنيەتسىزدىك. ۋادەلى جەرگە ەرتە بارۋ كەرەك، كەشىككەن جاعدايدا كەشىرىم سۇراۋ كەرەك.
سابىرلىلىق - ادام بويىنا ەكى جولمەن داريدى، ءبىرى تۋا بىتكەنى دە، ەكىنشىسى ادام ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ جولىمەن كەلەدى. سابىرلىلىق ادامنىڭ ءوز مىنەز-قۇلقىنا يە بولا الاتىنىن كورسەتەدى.
قايىرىمدىلىق - اينالاداعى ادامدارعا ىزگىلىكتى ءىس جاساۋ. قايىرىمدىلىق بار جەردە قاتىگەزدىككە جول جوق. وزگەلەر ءۇشىن جاسالعان ىزگىلىك ادام جانىن نۇرلاندىرادى، ادامدىق مارتەبەسىن كوتەرەدى. قايىرىمدى بالا قاشاندا اتا - اناسىنىڭ ماقتانىشى.
ءمۇعالىم: ادامگەرشىلىكتىڭ باستى قاعيدالارىن ورىنداۋ ادام قۇقىقتارىن قاستەرلەۋ شارتتارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ باپتارى قانداي؟
6 وقۋشى: بارلىق ادامدار تەڭ قۇقىقتى، ەرىكتى، ءقادىرلى. ازاماتتار ناسىلىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا، تىلىنە، تەگىنە، دىنىنە، مۇلىكتىك جانە لاۋازىمدىق جاعدايىنا قاراي زاڭ الدىندا بىردەي. ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى، ادامنىڭ باس بوستاندىعى مەن جەكە ءومىر ءسۇرۋ ەركى قاسيەتتى بولىپ تابىلادى.
ءمۇعالىم: بالالار، ءبىز بۇگىنگى سىنىپ ساعاتىندا ادامگەرشىلىك، ادەپتىلىك، سىپايىلىق جايلى پىكىرلەر ايتىپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق ءاردايىم ادەپتى، سىپايى بولۋعا، كەزدەسكەن ادامدارمەن امانداسۋدى، كەشىرىم سۇراۋدى، وتىنەمىن دەگەن جىلى سوزدەردى ۇنەمى ايتىپ ۇيرەنىپ، كىشىلەردى قامقورلاي بىلەيىك! ەگەر سەن بالا كۇنىڭنەن ادەپتى بولىپ وسسەڭ، ەسەيە كەلە اتا - انانىڭ، ءوز وتانىڭنىڭ ماقتانىشى بولاسىڭ.
You Might Also Like
-
ادىستەمەلىك ۇسىنىستار مۇعالىمگە 8 - سىنىپ ءبىلىم الۋشىلارىنا «فيزيكا» ءپانى بويىنشا جيىنتىق باعالاۋدى جوسپارلاۋ، ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋگە كومەك قۇرالى رەتىندە قۇراستىرىلعان.
-
ادىستەمەلىك ۇسىنىستار مۇعالىمگە 7 - سىنىپ ءبىلىم الۋشىلارىنا «قازاقستان تاريحى» ءپانى بويىنشا جيىنتىق باعالاۋدى جوسپارلاۋ، ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋگە كومەك قۇرالى رەتىندە قۇراستىرىلعان. ادىستەمەلىك ۇس...
