ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى: تاريح جانە ستاتيستيكا
"…يدەاليستىك باعىتتا ءبىرتۋار تۋىندى جازىپ شىققان جازۋشىعا بەرىلەدى..."
الفرەد نوبەلدىڭ وسيەتناماسىنان
ادەبيەت سالاسىنداعى لاۋرەاتتى شۆەد اكادەمياسى تاڭدايدى. مۇنى 1786 جىلى گۋستاۆ ءىىى پاتشا«شۆەد ءتىلى مەن اۋىز ادەبيەتىن رەتتەۋ جانە مەڭگەرۋ» ءۇشىن ارنايى ۇيىمداستىرعان.
نوبەل كوميتەتىنىڭ جارعىسىندا «بەللەتريستيكا عانا ادەبيەت بولىپ تابىلمايدى، فورماسى نەمەسە ءستيلى جاعىنان ادەبي قۇندىلىق سانالاتىن باسقا دا شىعارمالار جاتادى» دەلىنگەن.
نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلاتىن شىعارمالارعا تالاپتار سوڭعى كەزدەرى ءبىرشاما جەڭىلدەدى. ەندى سوڭعى جىلدارى جازىلعان تۋىندىلار عانا ەمەس، سول اۆتوردىڭ «وسى ۋاقىتقا دەيىن ماڭىزدىلىعى باعالانباي كەلگەن»، ەرتەرەكتە جازىلعان شىعارمالارى دا قارالاتىن بولدى.
الفرەد نوبەل نە ايتپاق بولدى؟
فيزيكا، حيميا جانە مەديسينامەن ەداۋىر تۇسىنىكتى بولسا، وندا ادەبيەت سالاسىندا جۇلدە تاعايىنداۋ ءبىراز قيىندىق تۋدىرادى. بىرىنشىدەن ول عىلىم ەمەس، ەكىنشىدەن، ونىقانداي دا ءبىر قاتاڭ شەڭبەرلەرگە سالىپ قويۋعا بولمايدى.
شۆەد اكادەمياسى ءوز تاڭداۋىندا نوبەل قورىنىڭ «جۇلدەگە ۇسىنىلعان جۇمىستار ادامزاتقا بارىنشا پايدالى بولۋى ءتيىس» دەگەن ورتاق جارعىلارىنا عانا ەمەس، نوبەلدىڭ ادەبي شىعارما«يدەاليستىك باعىتتا» ۇسىنىلۋى كەرەك دەگەن جەكە ەسكەرتۋلەرىنە دە نازار سالۋى كەرەك.
بۇل ەكى كريتەريي دە تۇماندى، اسىرەسە ءبىراز داۋ تۋدىراتىنى – ەكىنشىسى. يدەاليزم جايلى ايتقاندا نوبەل نەنى مەڭزەگەن؟ شۆەد اكادەمياسىنان نوبەل وسيەتناماسىنىڭ تۇسىندىرمەسى جايلى تاريحىن باقىلاۋ وتە قيىن، سەبەبى قور جارعىسىنا سايكەس، بار قۇجاتناما مەن كوشىرمەلەر 50 جىل بويى قۇپيادا ۇستالۋى ءتيىس.
بۇگىندە نوبەلدىڭ يدەاليزم جايلى وسيەتناماسى ادەبيەتتەگى يدەاليستىك باعىتتى ەمەس، شىعارمانىڭ تازا ورىندالۋىن، ءتىلى مەن ءستيلىنىڭ مۇلتىكسىز بولۋىن مەڭزەگەن دەپ ءتۇسىندىرىلىپ ءجۇر.
ەۋروپالىق يدەاليزمنەن دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە دەيىن
ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنىڭ باستاپقى ساتىسىندا (1901-1914) يدەاليزمدى بولەك ءبىر سالا دەپ قاراستىرىپ، باستى نازار سوعان اۋدارىلدى. سوندىقتان ليەۆ تولستوي ەمەس، بريتاندىق رەديارد كيپلينگ پەن نەمىس پاۋل حەيزەلەر نوبەل لاۋرەاتتارى اتاندى.
حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى اكادەميا يدەاليزمنىڭ تار انىقتاماسىنان ارىلىپ، «كەڭ گۋمانيزم» يدەيالارىمەن ەرەكشەلەنەتىن شىعارمالار مەن اۆتورلارعا كوشتى. وسى تولقىندا اناتول فرانس پەن بەرنارد شوۋ سياقتىلارلاۋرەاتاتاندى.
30-شى جىلدارى «ادامزاتقا يگىلىكتى تۋىندى» تۇجىرىمىنا سايكەس زاماناۋي قوعامنىڭ ءومىرىن جاقسى جانە جامان جاعىنان سۋرەتتەيتىن جازۋشىلار تاڭدالدى. وسىلايشا ادەبيەتتەن تۇڭعىش نوبەل سىيلىعىن سينكلەر ليۋيس جەڭىپ الدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن تاعى دا باعىتى وزگەرىپ، جانە ادەبيەتتە «جاڭا باعىتقا جول اشقان» ۇمىتكەرلەر اسا تانىمالدىلىققا يە بولدى. ءدال وسى رەتتە گەرمان گەسسە مەنسەميۋەل بەككەتتىڭ جولى بولدى.
سوڭعى جىلدارى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن بارىنشا امبەباپ ەتۋ ءۇشىن شۆەد اكادەمياسى بۇكىل الەمنەن اسا تانىمال ەمەس اۆتورلارعا كوڭىل اۋدارا باستادى.
ءوز ەركىمەن جانە ماجبۇرمەن
ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى تاريحىندا ودان ەكى رەت باس تارتقان جاعدايلار بولعان. 1958 جىلى بوريس پاستەرناك باسىندا جۇلدەنى الۋعا كەلىسىم بەرىپ، كەيىن كەڭەس بيلىگىنىڭ قىسىمىنان ودان باس تارتقان.
ەكىنشى بولىپ 1964 جىلى نوبەل سىيلىعىن جان-پول سارتر قابىلدامادى. ول ءومىر بويى وسىعان ۇقساس رەسمي ماداقتاردان باس تارتىپ كەلگەن.
ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن بىردە - ءبىر كانديدات ەكى رەت الىپ كورمەگەن.
ءتىلى ماڭىزدى ما؟
الفرەد ادەبيەتتەن نوبەل كانديداتتارىنىڭ تەك سكانديناۆيا ەلدەرىنەن نەمەسە ەۋروپادان عانا بولماۋىنا اسا نازار اۋدارعان.
بۇكىل الەمنىڭ ادەبي شىعارمالارىمەن تانىسۋىنا تۋرا كەلگەن شۆەد اكادەمياسى مۇشەلەرىنە قانشاما جۇمىس اتقارۋ كەرەك بولعانىن ەلەستەتىپ كورىڭىز؟
ادەبيەتتەن نوبەل جۇلدەسىن بىرنەشە رەت تىم «ەۋروپەيدتىك» دەپ ايىپتاعان. ءبىراق 1984 جىلى شۆەد اكادەمياسى بۇكىل الەمنىڭ جازۋشىلارىن قامتيتىنداي بار مۇمكىندىكتى جاسايتىندارىن ايتتى.
اعىلشىن ءتىلى الدا كەلەدى
ادەبي جۇلدەگە ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىندى اعىلشىن ءتىلدى جازۋشىلار (27) يەلەنەدى، ولاردان كەيىن فرانسۋزدار (14)، نەمىستەر (13) جانە يسپاندىقتار (11). رەسەي بەس نوبەل لاۋرەاتىمەن جەتىنشى ورىندا.
جۇلدە مەن جانرلار
ادەبي جانرلاردىڭ ىشىندە پروزا ءابسوليۋتتى ليدەر (77) بولىپ تابىلادى، ودان كەيىن پوەزيا (33)، دراماتۋرگيا (14)، ادەبي جانە فيلوسوفيالىق ەسسە (3) مەن تاريحي ەڭبەكتەر (2) ورىن الادى.
بريتانيا پرەمەرى ۋينستون چەرچيلل 1953 جىلى تاريحي شىعارماسى ءۇشىن ادەبيەتتەن نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان. جۇلدەنى ءدال وعان بەرۋىنىڭ نەگىزىندە: «تاريحي جانە بيوگرافيالىق سۋرەتتەۋدەگى شەبەرلىگى ءۇشىن، سونداي-اق ادامزاتتىڭ يگى قۇندىلىقتارىن قورعايتىن تاماشا وراتورلىق ونەرى ءۇشىن» دەگەن جەلەۋ جاتىر.
ۇزدىكتەردىڭ ۇزدىگى
شۆەد اكادەمياسى اۆتورلاردىڭ بارلىق شىعارمالارىن باعالاۋعا تىرىسقانىمەن، توعىز جاعدايدا عانا نوبەل جۇلدەسىن ناقتى ادەبي شىعارمالار العان.
بۇل تىزىمدە ميحايل شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونى»، دجون گولسۋورسيدىڭ "فورسايتتار تۋرالى ساگاسى"، توماس ماننىڭ"بۋددەنبروگى" جانە ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ "قارت پەن تەڭىزى"بار.
ادەبي مەدال
نوبەل مەدالدارىنىڭ بارلىعىنىڭ اۆەرسىندە الفرەد نوبەلدىڭ بەينەسى، ال ريەۆەرسىندە – سايكەس عىلىم نەمەسە ونەردىڭ اللەگورياسى سوعىلعان.
ادەبيەتتەن بەرىلەتىن مەدالدa لاۆر جاپىراعىنىڭ استىندا وتىرعان جىگىت بەينەلەنگەن. ول مۋزانىڭ ايتىپ جاتقانىن مۇقيات تىڭداپ، جازىپ وتىرادى.
بەتىندە "Inventas vitam juvat excoluisse per artes" دەپ لاتىنشا جازىلعان جازبا بار. بۇل جول ۆەرگيليانىڭ «ەنەيدا» پوەماسىنان الىنعان جانە شامامەن بىلاي اۋدارىلادى: "جەر بەتىندەگى ءومىردى جاڭا ونەرىمەن جاقسارتقاندار".
مەدالدi شۆەد ءمۇسىنشىسى ەريك ليندبەرگ جاساعان.
You Might Also Like
-
ءۇي جيناۋدىڭ ەش قيىندىعى جوقتاي كورىنەدى. شاڭدى سۇرتە سال، ەدەندى جۋ، شاڭسورعىشتى قوس. جارايدى، ال پەش ۇستىنە شاشىراپ، قاتىپ قالعان مايدى نە ىستەيمىز؟ ال بەتىندەگى تورعا جابىسقان مايدى قالاي كەتىرەمىز؟
