InfoHub Logo

باياعى زاماندا باعدات شاھارىندا جوقشىلىقپەن كۇنى وتكەن ءبىر كەمپىر مەن شال تۇرادى ەكەن. ولاردىڭ ورتاسىندا سەگىز جاسار جالعىز ۇل بالاسى بولىپتى. كەمپىر ءۇي ىشىمەن اينالىسادى دا شال اۋ تارتىپ، ازىن-اۋلاق ىلىككەن بالىقتى تالشىق قىپ، تاعام ەتىپ، كۇنەلتەدى ەكەن. ءبىر كۇنى بالاسى:

— اكە، مەن دە اۋ سالۋدى ۇيرەنەيىن، بۇگىن مەنى جىبەر، – دەپ وتىنەدى. شال مەن كەمپىر جالعىزى الدەقالاي سۋعا ءتۇسىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپپەن رۇقسات ەتپەسە دە بالا جىلاپ-ەڭىرەپ قويماعانسىن، «بارساڭ بار» دەيدى. بالا قۋانىپ كەتەدى. كەشكىسىن قۇرعان اۋىنا ەرتەسىمەن بارىپ قاراسا، ءبىر التىن بالىق ورالىپ تۇرادى. بالا قۋانعانىنان نە ىستەرىن بىلمەيدى. ۇيگە جەتكەنشە جۇگىرەدى. بالاسىنىڭ التىن بالىق اكەلگەنىن كورگەندە، قۋانعان كەمپىر مەن شال تۇرا جۇگىرىسىپ، بىرىنە-بىرى سوعىلىسىپ، قۇلاپ تا قالادى.

شال بالىقتى الىپ، شاھاردىڭ پاتشاسىنا جۇگىرەدى. پاتشا سارايىنىڭ كۇزەتشىلەرى ونى سارايعا كىرگىزبەي اۋرە جاسايدى. اقىرىندا «پاتشاعا تارتۋ ەتىپ التىن بالىق اكەلدى» دەگەندى ەستىپ، كىرۋگە پاتشا ءوزى رۇقسات بەرەدى. بالىقتى كورگەن پاتشا شالعا:

— سەن ومىرىڭدە التىن بالىق ۇستاپ كورگەن جوق ەدىڭ، مىنانى كىم ۇستادى؟ – دەپ سۇرايدى. شال:

— كىشكەنتاي ۇلىم ۇستادى، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.

— وندا سول بالانى جىبەر ماعان، – دەپ، شالدى ۇيىنە قايتارادى. بالا كەلگەنسىن پاتشا وعان كوپ التىن بەرەدى، بالا ۇيىنە قۋانىپ قايتادى. ونى ەستىگەن پاتشا ساناتتارى كۇنشىلدىك ەتەدى. ولار پاتشانى بىلاي دەپ ازعىرادى:

— بۇل التىن بالىق جالعىز بولماۋ كەرەك. ونىڭ جۇبايىن تاپتىرىپ الىڭىز بالاعا،– دەيدى.

پاتشا ساناتتارىنىڭ ايتقان ۇسىنىسىن قابىل الادى. بالانى شاقىرىپ الىپ:

— بۇل بالىقتىڭ جۇبايىن تاۋىپ اكەل، – دەپ بۇيىرادى. ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ العان بالا ۇيىنە جىلاپ كەلەدى. پاتشانىڭ بۇيرىعىن ايتادى، اكە-شەشەسى دە قاتتى ناليدى. سودان بالا تاعى دا اۋ قۇرادى. اۋىنا بارسا، تاعى دا التىن بالىق ىلىگىپ جاتىر ەكەن. بالىقتى الىپ، تاعى دا پاتشاعا اپارىپ تارتادى. پاتشا قاتتى رازى بولعاندىقتان، كوپ التىن قازىنا بەرەدى جانە كەمپىر-شالعا جاقسى ساراي سالدىرىپ بەرەدى. بۇرىن ولمەسىنىڭ كۇنىن كەشكەن شالدىڭ ءۇيى ءقازىر كەڭ بولمەلەرى بار، دۇنيە-مۇلكى مول، جاقسى، ساۋلەتتى ۇيلەردىڭ قاتارىنا كىرەدى.

مۇنى كورگەن پاتشا ساناتتارى وشپەندىلىكتى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتەدى. ولار ەندى بالانى الىسقا، «بارسا كەلمەستىڭ» جولىنا جىبەرۋدىڭ ايلاسىن قاراستىرادى.

ولار پاتشاعا كەلىپ بىلاي دەيدى:

— مارتەبەلى تاقسىر، بۇل ءبىر تاماشا ءىس بولدى. تەك ءبىر كەلىسپەيتىن جەرى التىن بالىق جاي سۋدا ءومىر سۇرە المايدى، ونىڭ دۇنيەدە وزىنە لايىقتى التىن سۋى دا بولۋعا ءتيىستى، ەندى سونى الدىرىڭىز، – دەيدى.

اڭقاۋ پاتشا وعان دا يلانادى. بالانى شاقىرتىپ الىپ، التىن سۋ تاۋىپ اكەلۋگە جۇمسايدى.

— ورىنداماساڭ، دارعا اسىپ ولتىرەمىن، – دەيدى پاتشا. بالا ۇيىنە قاتتى قامىعىپ كەلەدى. اكەسى: «تاعى نە ءامىر ەتتى پاتشا؟» – دەپ سۇرايدى. بالا: «التىن سۋ تاۋىپ الىپ كەل دەدى»، – دەپ جىلايدى. كەمپىر-شال مۇنى ەستىگەندە، ەستەرىنەن ايىرىلادى. ءبىر كۇنى بالا اكە-شەشەسىمەن باقىل ايتىسىپ، التىن سۋ ىزدەپ، الىس ساپارعا شىعادى. ول نەشە ورمان، وزەندەردەن ءوتىپ، بيىك اسۋلاردان اسىپ، ەلسىز-سۋسىز ءشول دالالارمەن، بەتالدى قۇلا تۇزبەن جۇرە بەرەدى. ءبىر جەرلەرگە كەلگەندە، قوي باققان شالعا كەز بولادى. قارياعا سالەم بەرىپ قولىن الادى. شال بالادان ءجون سۇرايدى. بالا ءوزىنىڭ باعداتتىق ەكەنىن، پاتشاسىنىڭ ءامىرى بويىنشا التىن سۋ ىزدەپ جۇرگەن جان ەكەنىن ايتادى. قويشى شال ۇزاق ويلانىپ، سويلەپتى:

— تەگى ونداي سۋ بارى بار، ءبىراق وعان جەتىپ الىپ، قايتۋ وڭاي ءىس ەمەس، – دەيدى ول. وسى ارادان قىرىق كۇنشىلىك جول ءجۇرىپ، ۇلكەن دارياعا كەز بولارسىڭ، ودان كەمەگە ءمىنىپ وتەسىڭ. داريانىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتى وتە قاشىق. كەمە جىل تاۋلىگىندە ءبىر ورالادى. كەمە بەرگى جاعادا بولسا، تەز وتەسىڭ، ارعى جاعادا بولسا، ءبىر جىل كۇتۋىڭە تۋرا كەلەدى جانە، – دەيدى قاريا ءسوزىن جالعاپ، – سودان ءارى تاعى جۇرە بەرەسىڭ. الدىڭنان تاس قورعان كورىنەر، ول كورىنگەننەن كەيىن دە ون تاۋلىك جول جۇرەسىڭ. ونىڭ بيىكتىگى قىرىق كەز دەيدى ايتۋشىلار. ونى قىز پاتشاسى بيلەپ تۇرادى. ونىڭ حالقى دا ايەلدەن بولسا كەرەك. تۇرعىندارى ادام پەرىسى دەيدى. مىنە، وسى شاھاردىڭ ىشىندە التىن سۋلى كول بار دەگەندى ەستىگەنىم بار، شىراعىم، – دەيدى شال.

بالا ودان ءارى دە ۇزاق ءجۇرىپ، قاريا ايتقان دارياعا كەلسە، كەرۋەن تيەلگەن كەمە جاعادان جاڭا عانا قوزعالىپ بارادى ەكەن. جارتاستان كەمەگە سەكىرىپ بەردى بالا. ءساتى بولعاندا، كەمەنىڭ ءدال ۇستىنە تۇسەدى. تەڭىزدەن ءوتىپ شىعىپ، نەشە تاۋلىك جول جۇرگەننەن كەيىن قىز پاتشاسىنىڭ تاس قورعانىنا دا جەتەدى، ءبىراق قورعاننىڭ بيىكتىگى سونداي، ونىڭ باسىنا شىعۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى، توبەسىنە قاراۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپتى بولادى بالاعا. بالا قاتتى قامىعىپ، زارلاپ جىلايدى، دەگەنمەن قاراپ جاتا المايدى. قورعاننىڭ سىرتىن اينالىپ جۇرە بەرەدى. اقىرىندا ءبىر قورعانعا جاناي شىققان ءزاۋلىم تەرەككە كەزىگەدى. بالا سونىڭ بويىمەن ورمەلەپ قورعاننىڭ باسىنا شىعادى. قورعان ءىشى، بۇكىل قالا تاماشا ءبىر نۇرلى ساۋلەگە بولەنىپ، كوز تۇندىرىپ تۇر ەكەن. «بۇل التىن سۋدىڭ ساۋلەسى بولار»، – دەپ ويلادى بالا. مۇنى كورگەن بالا ءداتى شىداپ، ايالداي الماي، قورعاننان ىشكە قاراي سەكىرەدى. سودان كەيىنگىنى ءوزى دە سەزبەيدى. ءبىر ۋاقىتتا كوزىن اشسا، ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە جاتىر ەكەن. ءۇي ىشىنە كوز سالىپ قاراسا، تاماشا كورىكتى ءۇي ەكەن، ەشبىر جان سەزىلمەيدى. ءبىر ۋاقىتتا ەسىكتەن بويجەتكەن قىز كىرەدى. قىزدان بالا سۇراي باستايدى.

— مەن قايدا جاتىرمىن؟

— سەنى قورعاننىڭ ىشىندە مۇشكىل حالدە جاتقان جەرىڭنەن وسى ۇيگە الىپ كەلدىم، بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، سەن ماعان ءوز جايىڭدى بايان ەتشى! – دەيدى قىز.

— مەن باعداتتان كەلەمىن، التىن سۋ ىزدەپ ءجۇرمىن، – دەيدى بالا.

— سەنىڭ ىزدەگەن سۋىڭ وسىندا بار. ءبىراق، بۇل جەر سەن ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى، – دەيدى قىز. مۇندا، – دەيدى ول، – ادام پەرىسىنىڭ ۋالاياتى تۇرادى. پاتشامىز قورلىعايىم دەگەن قىز. ونىڭ حالقى دا ءبىر وڭكەي ايەلدەر، ەركەك ادام اتىمەن بولمايدى. ەگەردە ەر ادام مۇندا كەزىكسە، ولتىرەدى، مەن ساعان شىنىمدى ايتسام، ءوزىم بۇل ارانىڭ ادامى ەمەسپىن. تەگى، سول ءوزىڭنىڭ ايتقان «باعدات» شاھارىنان بولۋىم كەرەك. ولاي دەيتىنىم، – دەيدى قىز، – پاتشامىزدىڭ ماعان «ءاي، باعدات قىزى» دەپ شاقىرعانى ءالى ەسىمدە قالىپتى. مەنى وسىندا جاس كەزىمدە كوتەرىپ الىپ كەلسە كەرەك. سوندىقتان، – دەيدى قىز، – وسى مەن تۇرعان ۇيدە كورىنبەي تۇرا بەر. بىلسە، سەنى دە، مەنى دە جوق قىلادى. سونىمەن بالا كورىنبەستەن، قىزبەن بىرگە، ءبىرى اپا، ءبىرى ءىنى ەسەبىندە تۇرا بەرەدى. الگى «باعدات قىزى» پاتشانىڭ اسپازشىسى ەكەن، ول كۇن سايىن ءتۇرلى جەمىستەردەن باسقا دا ءارتۇرلى ءتاتتى وسىمدىكتەردەن تاماق جاساپ بەرىپ تۇرادى ەكەن، الايدا تاعامعا تۇز سالۋ دەگەندى بىلمەيدى ەكەن. ءبىر كۇنى بالا قالتاسىنىڭ تۇبىندە جۇرگەن ءبىر كەسەك تۇزدى قازانعا تاستاپ جىبەرەدى. سول كۇنى اسىن ىشكەننەن كەيىن، قورلىعايىم اسپازشى قىزدى شاقىرىپ الىپ: “بۇگىنگى استى كىم ءپىسىردى؟”، – دەيدى. اسپازشى قىز بۇگىنگى تاماعىنىڭ اسا ءدامدى ەكەندىگىن ءوزى دە سەزگەن بولاتىن، سوندىقتان ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:

— تاقسىر پاتشام، مەن سىزگە ناعىز شىنىمدى ايتايىن. بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ەش ادامعا قاتىسسىز جۇكتى بولىپ، ءبىر قىز تۋدىم، سول قىزىم ءقازىر ون بەس جاسقا جەتتى، بۇگىنگى استى پىسىرگەن سول، – دەيدى.

پاتشا ءوزىنىڭ ساناتتارىن جيىپ الىپ:

— ءقازىر شاھاردىڭ حالقىن تۇگەل التىن كولدىڭ جاعاسىنا ساپقا تۇرعىزىڭدار، – دەپ بۇيىرادى. الگى اسپازشى قىز دا بالانى قىزدارشا كيىندىرىپ، جيىنعا الىپ بارادى. حالىق جينالىپ بولعان سوڭ، دەرەۋ شەشىنىپ سۋعا تۇسۋگە ءتارتىپ بەرىلەدى. سول ۋاقىتتا بالانىڭ ەر ەكەنى انىقتالادى دا ءبىر ساناتىنا پاتشا بالانىڭ باسىن كەسۋگە بۇيىرادى. بالانىڭ باسىن الماقشى بولعان پاتشا ساناتى بالانىڭ كورىكتى جۇزىنەن ەسى اۋىپ قۇلايدى. ەكىنشى ساناتى دا ونىڭ اياعىن قۇشادى. بۇعان اشۋ شاقىرعان پاتشا بالاعا قىلىشىن الىپ، ءوزى ۇمتىلادى. و دا ەسى اۋىپ قۇلايدى. ەسىن جيىپ، قورلىعايىم پاتشا حالقىن تاراتادى دا بالانى ءوز سارايىنا ەنگىزۋگە بۇيىرادى.

سارايعا كەلگەنسىن قىز پاتشا بالاعا ايتادى:

— مەنىڭ ساعان ىقىلاسىم ءتۇستى، سوندىقتان ولتىرمەدىم. ىقتيار بولساڭ، ساعان تيەمىن جانە تاعىمدى بەرەمىن، – دەيدى قورلىعايىم.

— قارسىلىعىم جوق، – دەيدى بالا، – ءبىراق سىزگە قويار ءبىر تىلەگىم بار، قابىل الساڭىز.

—  ايت! – دەيدى قىز پاتشا.

— مەن ەلىمنەن شىققاندا، پاتشامىزدىڭ ءامىرى بويىنشا، التىن سۋ ىزدەپ شىعىپ ەدىم. سول ىزدەگەنىم ءسىزدىڭ شاھاردان تابىلدى. سونى پاتشامىزعا تابىس ەتسەم دەيمىن. تىلەگىم وسى، – دەيدى بالا.

پاتشا بالانىڭ تىلەگىن قابىل الىپ، شولاق پەرى دەگەن باس ساناتىنا بۇيرىق بەرەدى: «كەرەكتى مولشەردە التىن سۋدى الىپ جانە مىنا بالانى قاناتىڭا وتىرعىزىپ، باعدات پاتشاسىنا جەتكىز»، – دەيدى.

باعدات پاتشاسىنىڭ سارايىنا الىپ كەلىپ تۇسىرەدى دە شولاق پەرى بىلاي دەيدى: «پاتشاڭىزعا كىرىڭىز دە التىن بالىق جۇزەتىن حاۋىزدى كورسەتىڭىز جانە، – دەيدى ول، – مەن وزىڭە كەرەك بولعان كەزدە، مىنانى تۇتاتا قويارسىڭ»، – دەپ، شاشىنان ەكى تال جۇلىپ بەرەدى.

بالا پاتشاسىنا كىرىپ، بۇيرىعىن ورىنداپ كەلگەنىن ايتىپ:

— حاۋىزدى قاراڭىز، – دەيدى. قاراسا، حاۋىز التىن سۋمەن لىق تولىپ تۇرادى. ونى كورگەن پاتشا حيسابى جوق سىيلىقتار بەرەدى. بالا ۇيىنە بارعاندا، اكە-شەشەسى بالاسىن تانىماي قالادى. قاسىرەت پەن قاپالىق شەككەن سورلىلار ايتۋمەن ارەڭ تانيدى. ولار بالاسىنىڭ امان كەلگەندىگىنە ۇلكەن توي جاساپ جاتقاندا، پاتشانىڭ جاۋىز ساناتتارى بالانى قالايدا جويۋعا ارەكەتتەنىپ جاتادى.

ولار تاعى دا پاتشاعا كەلىپ بىلاي دەيدى:

— زور مارتەبەلى، پاتشا اعزام! دارەجەڭىزدىڭ بۇدان دا جوعارى بولعانىن شىن نيەتپەن تىلەيمىز. ءسىزدىڭ التىن بالىعىڭىز دا بار، ول ەركىن جۇزەتىن التىن سۋىڭىز دا بولدى. ارينە، تاقسىر، بۇعان ءوزىڭىزدىڭ دانىشپاندىعىڭىز ارقىلى جەتىپ وتىرسىز. ەكىنشى جاعىنان، ءبىزدىڭ كومەگىمىز بولعانىن ءبىلىپ وتىرسىز. ءبىزدىڭ سىزگە تاعى ءبىر بەرەر كەڭەسىمىز بار.

— ايتىڭىزدار، باعالى ۇسىنىستارىڭدى تىڭداۋعا ءاردايىم ءازىرمىن، – دەيدى پاتشا.

— ول مىنانداي، دۇنيەدە ەكى التىن قۇس بار دەگەندى ەستيمىز. ەندى سونى الدىرساڭىز، مارتەبەڭىز بۇرىنعىدان دا ارتار ەدى، – دەپ ازعىرادى ولار.

اقىلسىز پاتشا وعان دا يلانادى. بالانى شاقىرىپ الىپ، ەكى التىن قۇستى تاۋىپ اكەلۋگە بۇيىرادى. بۇل جولى دا بالا ۇيىنە قامىعىپ كەلەدى. الايدا، ول قورلىعايىمعا بارىپ اقىلداسپاقشى بولادى. شولاق پەرىنىڭ ەكى تال شاشىن تۇتاتادى. سول-اق ەكەن، شولاق پەرى جەتىپ كەلىپ، بالانى الىپ، قىز پاتشاعا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەتىپ بارادى. بالا قىز پاتشاعا ءوز پاتشاسىنىڭ تاپسىرماسىن، ەكى التىن قۇستى، ىزدەيتىنىن ايتادى. قورلىعايىم ونى دا ءوزى تاباتىنىن ەسكەرتەدى. شولاق پەرىنى ءوزىنىڭ باسقا ەلدە پاتشا بولىپ تۇرعان اعاسىنا جۇمساپ بىلاي دەيدى:

— قورلىعايىم قارىنداسىڭ ەرگە شىعاتىن بولدى، سونىڭ تويىنا شاقىرادى جانە ەكى التىن قۇسىن شاشۋعا الىپ كەلسىن دەپ ايتتى دە، – دەيدى.

قارىنداسىنىڭ تويىنا ەكى التىن قۇسىن الىپ، اعاسى دا كەلەدى. ءسويتىپ قورلىعايىمنىڭ وتىز كۇن ويىنى، كىرىق كۇن تويى وتكەنسىن، ەكى التىن قۇستى الىپ، بالا شولاق پەرىنىڭ قاناتىنا ءمىنىپ، ەلىنە كەلەدى. پاتشاعا ەكى التىن قۇستى تارتۋ قىلىپ تارتقاسىن، پاتشا رازى بولىپ، پاتشالىق تاعىنا وتىرۋعا بالاعا ءوز ورنىن بەرەدى. ءسويتىپ، كەمپىر-شالدىڭ بالاسى ەكى ەلدى ءوزى بيلەپ، قورلىعايىمدى ايەلدىككە الىپ، بارشا مۇراتىنا جەتىپتى. قورلىعايىمعا اسپازشى بولعان باعداتتىق قىز سول بالانىڭ تۋعان اپاسى، كەمپىر-شالدىڭ تۇڭعىش قىزى ەكەن. ونى بەس جاسىندا بەلگىسىز نارسە كوتەرىپ الىپ كەتكەن ەكەن. و دا اكە-شەشەسىن كورىپ، قۋانىشقا كەنەلەدى.

---