InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر كەدەيدىڭ ءۇش بالاسى بولىپتى. ۇشەۋىنىڭ مىنەزى ءۇش ءتۇرلى ەكەن. ۇلكەنى قاتىگەز، قۋ، تەك قانا ءوزىن ويلايتىن، ال ورتانشىسى جىگەرسىز، ەلدىڭ ايتقانىمەن جۇرەتىن ادام بولىپ وسەدى. ەڭ كىشىسىنىڭ اتى ەلەمەس ەكەن. ول اعالارىنا قاراعاندا مەيىرىمدى، ادال، ەڭبەكقور ەدى. كۇنى جەتىپ اكەلەرى اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولادى. بار جيعان-تەرگەنىن بالالارى اكەسىن جەرلەۋگە جۇمساپ، وزدەرى پاناسىز قالادى. باسقا امالدارى قالماعان جەتىم بالالار كۇن كورۋ ءۇشىن الىس جولعا اتتانادى. ۇزاق جۇرگەن ۇشەۋىنىڭ الدىنان ەكى ايرىق جول شىعادى. وسى جەردە تاستا قاشالعان سوزدەر بار ەكەن. وندا ەكى باعىت كورسەتىلگەن: بىرەۋى – بارسا كەلمەس، ەكىنشىسى – بارسا قايتار. اعالارى:

— كىشى ءىنىمىز قايدا بارسا دا سىي-سياپاتقا يە بولادى. ونىڭ بىزدەن قانداي ارتىقشىلىعى بار؟ ودان دا ەلەمەستەن قۇتىلايىق، – دەپ كەلىسەدى دە:

— سەن بارسا كەلمەس دەگەن جولمەن كەت، ال ءبىز بارسا قايتارمەن بارايىق، — دەيدى ىنىلەرىنە.

ەلەمەس كەلىسەدى. ول اعالارىمەن قوشتاسىپ، ءوز جولىمەن كەتەدى.

جولشىباي قالىڭ ورماندا ەلەمەسكە كوكجال قاسقىر كەزىگەدى.

— سەن نەگە بۇل جولمەن ءجۇردىڭ؟ وسى جولدىڭ «بارسا كەلمەس» اتالۋىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ الدە ءومىر سۇرگىڭ كەلمەي مە؟ مەن سەنى جەيمىن! — دەپ ول اقىرادى.

ەلەمەس قاسقىرعا:

— امال قانشا؟ ءومىر دە، ءولىم دە بىرەۋ. ودان قاشىپ ءقۇتىلا المايسىڭ. پەشەنەمە جازىلعانى وسى بولسا، كونبەسكە امال بار ما؟ جەگەنىڭ اس بولسىن! – دەگەن ەكەن.

قاسقىر وسىنداي باتىل ادامدى العاش كەزدەستىرگەن ەدى. ەلەمەستىڭ بەرگەن جاۋابىنا رازى بولعان ول:

— و، دوستىم، بۇل – مەنىڭ قۇلاعىما تيگەن ءبىرىنشى جىلى ءسوز. بۇدان بۇرىن ماعان كەزىككەندەر «جەگەنىڭ اس بولماسىن» دەيتىن. مەن ەرەگىسىپ، ولاردى ءولتىرۋشى ەدىم. سوندىقتان بۇل جول «بارسا كەلمەس» اتانعان. سەنىڭ ايتقان ءسوزىڭ ماعان قاتتى ۇنادى. مەن سەنى جەي المايمىن. ەكەۋىمىز دوس بولايىق. رەتى كەلسە ساعان كومەگىم دە ءتيىپ قالار، — دەيدى دە قوشتاسىپ، ءوز جولىمەن كەتەدى.

ەلەمەس ودان ءارى جۇرە بەرەدى. ءبىر ۋاقىتتا الدىنان ۇلكەن قالا شىعادى. ول وسى قالاعا قاراي بەت الادى. قالانىڭ كىرە بەرىس جەرىندە جارمەڭكە بولىپ جاتىر ەكەن. ەلەمەس جارمەڭكەنى ارالاپ كەلە جاتىپ الدىندا جاتقان ءبىر ءاميانعا كوزى تۇسەدى. ءامياندى جەردەن كوتەرىپ الىپ:

— مىناۋ كىمنىڭ ءاميانى؟ كىم جوعالتتى؟ – دەپ جار سالادى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن جارمەڭكەدە جۇرگەن قالا جۇرتى اڭتارىلىپ ەلەمەسكە قاراپ قالادى. وسى كەزدە ەلەمەستى قورشاپ تۇرعان ادامداردىڭ اراسىنان ءبىر قاريا شىعىپ:

— مەن جوعالتتىم. ونىڭ ىشىندە مەنىڭ ءومىر بويى جيىپ-تەرگەن التىن تەڭگەلەرىم بار. ولاردى ايەلىم تىگىپ بەرگەن گۇلدى ورامالدىڭ ىشىنە ءتۇيىپ قويعانمىن. بالام، ءامياندى اشىپ كورشى، – دەيدى.

ەلەمەس ءامياندى قاراپ تۇرعان جۇرتتىڭ كوزىنشە اشادى. راسىندا دا ىشىندە گۇلدى ورامالعا تۇيىلگەن التىن تەڭگەلەر بار ەكەن. جوعىن تاپقان قاريا قۋانىپ، ەلەمەسكە العىسىن ايتادى.

— بالام، ءوزىڭ كىم بولاسىڭ؟ قايدان كەلەسىڭ؟ قايدا بارا جاتىرسىڭ؟ – دەپ ءجون سۇرايدى.

ەلەمەس قارياعا بارلىق ءمان-جايدى ايتىپ بەرەدى. ونىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ بولعان قارت:

—  سەن مەيىرىمدى، ادال جان ەكەنسىڭ. ەگەر قالاساڭ، وسى قالادا قال. مەنىڭ ءۇش ۇلىم بار ەدى، ءتورتىنشىسى بول، – دەيدى.

ەلەمەس قارياعا ەرىپ، ونىڭ ۇيىنە بارادى. قاريانىڭ بالالارىمەن بىرگە جەر قازىپ، ەگىن ەگەدى. ءبىر كۇنى جەر قازىپ جۇرگەن ونىڭ كۇرەگىنە ءبىر زات ىلىنەدى. الىپ قاراسا – التىن. التىندى كورگەن ول ودان ءارى قازا تۇسەدى. سول جەردەن ات باسىنداي التىن تاعى شىعادى. ەلەمەس تاپقان التىندى الىپ، قاريانىڭ ۇيىنە كەلەدى دە:

— اكە، مەن ات باسىنداي التىن تاپتىم. مىنە، الىڭىز، – دەپ التىندى شالعا ۇسىنادى. ونىڭ كوڭىلىنە رازى بولعان قاريا:

— بالام، بۇل التىننىڭ ماعان قاجەتى جوق. قاشانعى بىزبەن بىرگە تۇرا بەرەم دەيسىڭ. وزىڭشە ءۇي-جاي بولىپ، ءونىپ-وس. بۇل – ادالدىعىڭ مەن ەڭبەگىڭنىڭ ارقاسىندا تاپقان بايلىعىڭ، – دەپ كەڭەس بەرەدى.

ەلەمەس العىسىن ايتىپ، التىننىڭ ءبىر بولىگىن قارياعا بەرەدى. ءوزى قالعان التىنىن ساتىپ، ۇيلەنىپ، ءۇي بولادى. مال-مۇلىك جينايدى. ەشقانداي قارا جۇمىستان قاشپاي، كۇنى-تۇنى ەڭبەك ەتەدى. بىردە جۇمىستان شارشاپ كەلگەن ەلەمەس ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورەدى دە شوشىپ ويانادى. تۇسىندە اعالارىنىڭ ءحالى ناشار ەكەن.

«يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە» دەۋشى ەدى. اعالارىمنىڭ جاعدايلارى قالاي ەكەن. مۇمكىن، ولار قينالىپ جۇرگەن شىعار. وسى بايلىقتىڭ راحاتىن جالعىز ءوزىم كورگەنشە، اعالارىممەن بولىسەيىن دەگەن ويمەن ەلەمەس ەلىنە كوشپەك بولادى. وسى كۇنگە دەيىن اكە بولىپ كەلگەن قارياعا بارىپ، باتاسىن الادى دا جولعا شىعادى.

كوشىپ كەلە جاتىپ، باياعى ەكى جول ايىرىلاتىن جەرگە جەتكەندە، اعالارىن كەزدەستىرەدى. ولار ابدەن جۇدەپ، ازىپ-توزىپ كەتكەن ەكەن.

ەلەمەس اعالارىنا كيىم، تاماق بەرەدى. ەلدەرىنە ورالىپ، اكەلەرىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرەدى. ال اعالارى قانشا قيىنشىلىق كورسە دە مىنەزدەرى تۇك وزگەرمەپتى. ولار ىنىلەرىنىڭ بۇل جاساعان جاقسىلىعىن تۇسىنبەيدى. ەلەمەستى كۇندەپ، ودان قالاي دا قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلاستىرا باستايدى. ءبىر كۇنى اعايىندى ۇشەۋى اڭ اۋلاۋعا شىعادى. قايتار جولدا قاننەن-قاپەرسىز كەلە جاتقان ەلەمەستى باۋىرلارى ولتىرەدى. ىنىلەرىن ايدالادا تاستاپ، ۇيلەرىنە ورالادى. كەلىندەرىنە:

— سەنىڭ كۇيەۋىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ۇلكەن جارتاستان قۇلاپ مەرت بولدى، – دەپ، وتىرىك ايتادى. وزدەرى ىنىلەرىنىڭ بار جيعان-تەرگەن مال-مۇلكىنە يە بولىپ، ايەلىن ەرتىپ باسقا جەرگە كوشىپ كەتەدى. وسى كەزدە باياعى قاسقىر جورتىپ كەلە جاتقان ەدى. ول الىستا ۇشىپ-قونىپ، شۋىلداپ جۇرگەن توپ قارعانى كورەدى. «بۇل نە بولدى ەكەن؟» دەگەن ويمەن قارعا ۇيمەلەگەن جەرگە جاقىندايدى. كەلىپ قاراسا، ول باياعى ءوزىنىڭ ءولىپ جاتقان دوسى ەكەن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قاسقىرعا ءبىر وي ساپ ەتە تۇسەدى. ول جاتا قالىپ، بىلدىرتپەي جەر باۋىرلاپ جىلجىپ بارادى دا قارعالاردىڭ اراسىنان پاتشاسىن ۇستاپ الادى. قالعان قارعالار:

— پاتشامىزدى بوسات! – دەپ شۋلاپ قويا بەرەدى. سوندا قاسقىر قارعالارعا:

— سەندەر ادام تىرىلتەتىن ءشوپ اكەلىپ بەرىڭدەر! ول ەڭ بيىك قۇزدىڭ باسىندا وسەدى. مىنە، سوندا عانا پاتشالارىڭدى بوساتامىن، – دەيدى.

قارعالار كەلىسىپ، ادام تىرىلتەتىن ءشوپ وسەتىن قۇزدى ىزدەپ، جان-جاققا ۇشىپ كەتەدى. ولار جەر-كوكتى قويماي قاراپ، اقىرى سول قۇزدى تابادى. قۇزدىڭ باسىندا جان-جاعىنا ساۋلەسىن شاشىپ تۇرعان ءشوپتى كورەدى. ىزدەگەندەرىن تاپقانىنا قۋانعان ولار ءشوپتى الىپ، كەرى قاراي ۇشادى. قاسقىر قارعالار اكەلگەن ءشوپتى سۋعا سالىپ جۇمسارتىپ، ەلەمەستىڭ اۋزىنا سالادى. ەلەمەس ورنىنان تۇرەگەلەدى. قاسقىر قارعالاردىڭ پاتشاسىن قويا بەرەدى.

قايتا تىرىلگەن ەلەمەس ەسىن جيىپ، دوسىنا راقمەتىن ايتادى. سونان سوڭ اعالارىن ىزدەپ شىعادى. كوپ ۇزاماي الدىنان اۋىل كورىنەدى. بۇل اعالارىنىڭ اۋىلى ەكەن. ەلەمەس ۇلكەن اعاسىنىڭ ۇيىنە بارادى. ول جەردەن نان ءپىسىرىپ وتىرعان ءوزىنىڭ ايەلىن كەزدەستىرەدى. ەكەۋى كورىسىپ بولعان سوڭ، ىشكە كىرەدى. ءۇيدىڭ ءتور جاعىندا اعاسى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. اشۋىن توقتاتا الماعان ول اعاسىن قىلقىندىرىپ ءولتىرىپ قويا جازدايدى. ارتىنان كىرگەن ايەلى ونى ارەڭ دەگەندە توقتاتادى. ءىنىسىنىڭ ءتىرى ەكەنىن كورگەن جانە ونىڭ اشۋىنان قورىققان ۇلكەن اعاسى ەلەمەستەن باس ۇرىپ كەشىرىم سۇرايدى. اشۋى باسەڭدەگەن ەلەمەس:

— ءومىر سەنى ەش وزگەرتپەپتى. «اققا قۇداي جاق» دەمەكشى، مەن دوسىمنىڭ ارقاسىندا قايتا ءتىرىلدىم. ءبىراق سەنەن ءوشىمدى العىم كەلمەيدى. جامان بول، جاقسى بول، اعامسىڭ. ءتىرى ءجۇر، ءبىراق مەنىڭ ماڭايىما جولاۋشى بولما، – دەيدى دە ايەلىن ەرتىپ ۇيدەن شىعىپ كەتەدى.

ەندى ەلەمەس ايەلىن سىرت جەردە قالدىرىپ، ءوزى كىشى اعاسىنىڭ ۇيىنە بارادى. اعاسى سىرتتا قۇلپىتاس جاساپ وتىر ەكەن. ول ءىنىسىن تانىمايدى. ەلەمەس تە تانىماعان كىسى بولىپ سالەم بەرەدى.

— ۇيگە كىر، – دەپ، اعاسى سىي-قۇرمەت كورسەتەدى. اڭگىمەلەسە وتىرىپ، ول ەلەمەسكە بار سىرىن ايتادى.

— ءبىز اعايىندى ءۇش جىگىت بولاتىنبىز. كىشى ءىنىمىزدىڭ اتى ەلەمەس ەدى. كۇنشىل اعام «ونى ولتىرەيىك تە بايلىعىن ءبولىپ الايىق» دەپ قويمادى. بىردە اڭنان ورالىپ كەلە جاتقان كەزىمىزدە ەلەمەستى ءولتىرىپ، جاپان دالادا تاستاپ كەتتىك. ءىنىمدى اعامنىڭ تىلىنە ەرىپ كومبەي كەتىپ ەدىم. ەندى سول جاساعان وپاسىزدىعىما وكىنىپ ءجۇرمىن. تىم بولماسا، ونىڭ سۇيەگىن تاۋىپ جەرلەيىن دەپ، ءقازىر باسىنا قوياتىن قۇلپىتاس جاساپ جاتىرمىن، – دەيدى.

ەلەمەس كىشى اعاسىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ بولعان سوڭ، ءوزىن تانىستىرادى. باسىنان وتكىزگەن جايدى بايانداپ بەرەدى. اعاسى ىنىسىنەن كەشىرىم سۇرايدى. وسىلاي، اعايىندى ەكەۋى تاتۋلاسىپ، جىلاپ كورىسەدى.

ولار باياعى اكەلەرىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرىپ، بالالى-شاعالى بولادى. جالعىز قالعان ۇلكەن اعالارى قارتايعان كەزىندە قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، باۋىرلارىنا كەلىپ قوسىلادى.

---