InfoHub Logo

باياعى وتكەن زاماندا ءبىر بايدىڭ جالعىز بالاسى بولىپتى. ءبىر كۇندەردە باي بالاسىنا ءبىر مىڭ سوم بەرىپ، ونى الىستاعى جارمەڭكەگە جىبەرىپتى. بالا بىرنەشە كۇن جارمەڭكەنى ارالايدى دا باسقا ۇنامدى ەشتەڭە تابا الماي، اكەسىنىڭ بەرگەن اقشاسىنا ءبىر مىسىق ساتىپ الىپتى.

ول ۇيىنە قايتقان سوڭ، باي بالاسىنىڭ كەلگەنىن ەستىپ، نە نارسە ساتىپ الىپ قايتقانىن بىلۋگە كەلىپتى.

         — قاراعىم، جارمەڭكەدەن نە نارسە ساتىپ الىپ قايتتىڭ؟

         — اكە! مەن ءسىزدىڭ بەرگەن بارلىق اقشاڭىزعا ءبىر مىسىق ساتىپ الدىم. مۇنىڭ قاسيەتتىلىگى سونداي جەر-جۇزىندەگى تىشقاننان تىشقان قالدىرمايدى، – دەيدى. بالاسىنىڭ بۇل سوزىنە ەشبىر جاۋاپ قاتپاستان، باي ۇيىنە قايتىپ كەتەدى.

كەلەر جىلى سول ۋاقىتتا باي بالاسىنا ەكى مىڭ سوم اقشا بەرىپ، تاعى دا بازارعا جىبەرەدى. بۇل جولى بالاسى بارلىق اقشاسىنا ءبىر بۇركىت ساتىپ الىپتى. ۇيىنە قايتىپ كەلگەن سوڭ، اكەسى كەلىپ سۇراعان ەكەن، سوندا بالا:

         — ەي، اكە! بۇل جولى بارلىق اقشامدى بەرىپ، تاماشا ءبىر قۇس ساتىپ الدىم، ءسىرا، بۇل قۇستان قۇس قالدىرمايتىن قىران بولۋ كەرەك، – دەيدى. اكەسى بالانىڭ بۇل سوزىنە دە ەش جاۋاپ قايتارمايدى.

         كەلەر جىلى سول ۋاقىتتا ءۇش مىڭ سوم اقشا بەرىپ، اكەسى بالاسىن تاعى دا بازارعا جىبەرىپتى. بۇل جولى بالاسى ءبىر تازى ساتىپ الىپ قايتادى. ۇيىنە كەلىپ، اكەسىنە ماقتانىپ:

         — اكە! مەن بۇل جولى بارلىق اقشاما ءبىر تازى ساتىپ الىپ قايتتىم، مۇنىڭ ونەرى سول: جەر جۇزىندەگى قويان مەن تۇلكىدەن، قاسقىردان تۇك قالدىرمايدى، – دەپتى. اكەسى بۇعان دا ەشتەڭە ايتپاستان كەتىپ قالادى.

         ءتورتىنشى جىلى ءتورت مىڭ سوم بەرىپ، بالانى تاعى دا بازارعا جىبەرىپتى. بالاسى بۇل جولى ءبىر ۇلكەن ساندىق ساتىپ الىپتى. ونىڭ ىشىندە نە بار، نە جوعىن بىلمەيدى. ساتقان كىسى بۇعان:

         — بۇل ساندىقتى اشپا، ءبىر وتە قيىن ۋاقىتتا عانا اشارسىڭ. ەگەردە جاي ۋاقىتتا اشساڭ، زيان كەلتىرەدى، – دەپتى.

بايدىڭ بالاسى ساندىقتى ۇيىنە الىپ كەلىپ، قۋانىش قىپ، اكەسىنە:

         — بۇل جولى بەرگەن اقشاڭىزعا ءبىر ساندىق ساتىپ الىپ قايتتىم، – دەيدى. مالجاندى باي جاۋاپ بەرمەي، بالاسىن ءوز ۇيىنەن ءبىرجولاتا قۋىپ جىبەرەدى. ونىڭ ساتىپ العاپ مىسىعىن، بۇركىتىن، تازىسىن، ساندىقتى وزىنە بەرەدى. بايدىڭ بالاسى جىلاي-جىلاي، ساندىقتى ارقالاپ جۇرە-جۇرە شارشايدى. ءبىر جەرگە دەمالۋعا وتىرادى دا ساندىعىن جەرگە قويىپ، ءوزى ويعا كەتەدى. وسى ساندىقتى ساتقان ساتۋشىنىڭ ايتقان ءسوزى ويىنا تۇسەدى. ساندىقتى سول جەردە اشىپ قاراسا، ىشىندە ءبىر ۇلكەن جىلان جاتىر ەكەن. جىلاندى كورىپ، ول تالىپ قالىپتى. كوپتەن سوڭ كوزىن اشىپ قاراسا، جىلان ادامنىڭ تىلىمەن سويلەپ وتىر:

— ەي، جىگىت، مەنى ساتىپ العانىڭا كوپتەن-كوپ راقمەت! ەندى سەن مەنى ءوز ۇيىمە جەتكىز. ونداعى مەنىڭ اتالارىم سەنىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىڭا قاراي شاماسى كەلگەنىنشە جاقسىلىق ىستەر، – دەپتى.

         بايدىڭ بالاسى ولاي ويلاپ، بۇلاي ويلاپ: «نە بولسا دا باعىمدى سىناپ كورەيىن!» – دەپ، ساندىقتى ارقالايدى دا جىلاننىڭ ايتقان جەرىنە كەلەدى. ول ءبىر تەرەڭ قۇز ەكەن، قۇزدىڭ ءىشى تولعان جىلان ەكەن. ادامزاتتى كورىپ، جىلاندار ءبارى باسىن كوتەرىپ الىپ، ىسقىرىپتى. تۋعاننان بەرى مۇندايدى كورمەگەن سورلى بالا قورىققانىنان ارقاسىنداعى ساندىقتىڭ اۋزىن اشىپ، ىشىندەگى جىلاندى قويا بەرىپتى. جىلان ساندىقتان شىعىپ، ءوز تىلىندە ىسقىرعان ەكەن، جاڭاعى جىلاندار قايتادان ءوز ورىندارىنا جاتىپتى. سونان سوڭ قاسىنداعى جىلان بالانى ءوز ىنىنە ەرتىپ كەلىپتى دە ونى سىرتقا تاستاپ، ءوزى ىنىنە كىرىپ كەتىپتى. ازدان سوڭ جىلان ىنىنەن قايتا شىعىپ، ادام تىلىمەن كوپ-كوپ راقمەت ايتىپتى دا بالاعا ءبىر جاسىل تاس بەرىپ:

— بۇل تاستىڭ كەرەمەتى سونداي - كوڭىلىڭدەگىگە قولىڭدى جەتكىزەدى، ءبىراق بوس جەرگە تاستاۋشى بولما، – دەپتى.

بالا بۇعان قۋانىپ: «مەنى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قۇسىم مەن تازىما جەتكىز!» – دەيدى تاسقا. جىلاننىڭ ايتقانى راس ەكەن. كوزدى اشىپ-جۇمعاننىڭ اراسىندا بالانى ايتقان جەرىنە جەتكىزىپتى. تاستىڭ كەرەمەتىنە كوزى جەتكەن بالا: «ەندى ءبىزدى ەشكىم بىلمەيتىن پاتشانىڭ جەرىنە جەتكىز»، – دەپتى. تاس ونىڭ ايتقانىن ورىنداپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، ءبىر جەرگە الىپ كەلەدى. بالا جان-جاعىنا قاراسا، الىستان ءبىر ۇلكەن شاھار كورىنەدى. بالا ءيتىن، مىسىعىن الىپ، شاھارعا كەلىپ، ەڭ شەتتەگى ءبىر ۇيگە كىرسە، ۇيدە شال مەن كەمپىردەن باسقا ەشكىم جوق ەكەن. شال مەن كەمپىر ونى بالا قىلىپ الىپتى. بالا كۇندە تاڭەرتەڭ اڭعا شىعىپ، قۇس اكەلىپ، شال مەن كەمپىردى اسىراپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى ول كۇن شىقپاي دالاعا اڭعا شىعىپ بارا جاتىپ، كۇننىڭ ەكى بولەك بولىپ شىعىپ كەلە جاتقانىن كورەدى دە شال مەن كەمپىرگە قايتىپ كەلىپ، مۇنىڭ سەبەبىن سۇرايدى.

         — قاراعىم! بۇل جەردە كۇن بىرەۋ-اق. ەكىنشى كۇنمەن قاتار تالاسىپ شىققان حان قىزىنىڭ نۇرى، – دەيدى كەمپىر.

سول جەردە بالا حان قىزىنا عاشىق بولىپتى. كەلەر كۇنى:

         — حاننىڭ قىزىن ماعان ايتتىرىپ كەل! – دەپ كەمپىردى جىبەرەدى. تۋعالى مۇندايدى ەستىمەگەن كەمپىر اۋەلى شوشىپ، بالاسى جالىنىپ بولماعان سوڭ، امالسىز بارماقشى بولىپتى. بالاسى وعان:

         — ەرتەڭ ەرتە تاڭ اتپاي سەن حاننىڭ ورداسىنا بارىپ، ەسىگىنىڭ الدىن سىپىرىپ تۇرعايسىڭ. حان تۇرعان سوڭ: «بۇل نە قىلىپ جۇرگەن كەمپىر؟» – دەپ سۇراسا، سەن: «حاننىڭ قىزىن بالاما ايتتىرعالى ءجۇرمىن»، – دەگەيسىڭ. سونان حان اشۋلانىپ، سەنى: «زىندانعا سال!» – دەپ، قۇلدارىنا بۇيىرار. قۇلدارى سەنى زىندانعا تاستاپ جىبەرگەندە، سەن امان-ەسەن ۇيگە كەلەسىڭ، – دەيدى.

         سونىمەن بيشارا كەمپىر ەرتەڭىنە ەرتە ورنىنان تۇرىپ، حاننىڭ ورداسىنا بارادى. حان ويانعان سوڭ، كەمپىردى كورىپ:

         — نەعىپ جۇرگەن كەمپىرسىڭ؟ – دەپ سۇرايدى.

         — مەن ءسىزدىڭ قىزىڭىزدى ايتتىرعالى كەلگەن ەدىم، دەيدى كەمپىر.

         حان بۇعان اشۋلانىپ، قۇلدارىنا:

         — كەمپىردى زىندانعا سال! – دەپ بۇيىرادى. قۇلدارى كەمپىردى قولىنان ۇستان اپارىپ، زىندانعا تاستاپ جىبەرگەن ەكەن، كەمپىر زىندانعا تۇسپەي، امان-ەسەن ءوز ۇيىنە قايتىپ كەلىپتى. بالاسى ەرتەڭىنە تاعى دا كەمپىردى حاننىڭ قىزىن ايتتىرۋعا جىبەرەدى. كەمپىر حاننىڭ ۇيىنە كەلىپ، تاعى دا ەسىگىنىڭ الدىن تازالاپ جۇرگەنىن حان كورەدى. كەشەگى كەمپىر ەكەنىن بىلگەن سوڭ، قۇلدارىنا سەنبەي، زىندانعا تاستاۋعا حانشالارىن قوسىپ جىبەرەدى.

         قۇلدارى حانشالاردىڭ كوزىنشە كەمپىردى زىندانعا تاستاپ جىبەرىپتى، ءبىراق كەمپىر تاعى دا ءوز ۇيىنە قايتىپ كەلىپتى. كەلەسى كۇنى كەمپىر تاعى بارىپتى. ءۇشىنشى رەت بارعاندا، حاننىڭ ءوزى شىعىپ، كەمپىردى ءوز قولىمەن كەسكىلەپ، وتقا جاندىرىپ جىبەرىپتى. بالاسى مۇنى ءبىلىپتى دە جاسىل تاسپەن كەمپىردىڭ ورتەنگەن سۇيەگىن جيىپ الىپ، تاعى دا ءتىرىلتىپ، ءوز ۇيىنە كەلىپتى. كەمپىر ولمەستىگىن بىلگەن سوڭ، ەرتەڭىنە تاعى دا بارىپ، حاننىڭ قىزىن سۇراپتى. حان كەمپىردى كورىپ، مۇنىڭ ولمەستىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ: «مۇنان قۇتىلماسپىن. ونان دا قالىڭ مالدى كوپ سۇراپ، شوشىتىپ قۇتىلايىن »، – دەپ، كەمپىرگە:

         — ەي، كەمپىر! مەن ساعان قىزىمدى بەرەيىن، ءبىراق قالىڭ مالىڭا قىرىق كارا جورعا، قىرىك قارا جۇيرىك ات بەر، ءتۇسى بىردەي بولسىن، قىرىق نار تۇيە بەر، ءتۇسى بىردەي بولسىن، ءبىر ءتۇستى قىرىق سيىر، قىرىق قوي بەر، ءتۇسى بىردەي بولسىن، قىرىق ەشكى بەر، ءوڭى، ءتۇسى بىردەي بولسىن. ونان سوڭ ءبىر تۇننەن قالدىرماي، جەردە دە ەمەس، كوكتە دە ەمەس، ءبىر التىن ساراي جاسا. ەكى بايتەرەك ورنات، ونىڭ ءبىرى التىننان، ءبىرى كۇمىستەن بولسىن. ول ەكى بايتەرەكتىڭ تۇبىنەن بۇلاق اعىزىپ قوي. سوندا قىزىمدى بەرەمىن، – دەپتى.

         حان: «وسى سوزىممەن كەمپىردەن قۇتىلدىم» – دەپ ويلايدى. كەمپىر ۇيىنە كەلىپ، بالاسىنا باستان-اياق حاننىڭ سۇراعان قالىڭمالىن ايتقان ەكەن، بالاسى دالاعا شىعىپتى دا جاسىل تاستى الىپ، باستان-اياق حاننىڭ سۇراعان قالىڭمالىن ايتىپ، تاستى قويا بەرىپتى.

         ەرتەڭىنە بالا ورنىنان تۇرسا، ءبارى دە ايتقانىنداي ورىندالعان ەكەن. حان تۇرىپ قاراسا، كەشەگى سۇراعان قالىڭمالىنىڭ ءبارى ورداسىنىڭ جانىندا ءجۇر ەكەن. نە كوكتە ەمەس، نە جەردە ەمەس، التىننان جاسالعان ساراي كۇنمەن شاعىلىسىپ توبەدە تۇر؛ گاۋھار تاس پەن كۇمىستەن جاسالىپ ورناتىلعان ەكى بايتەرەك تۇر، ول ەكەۋىنىڭ تۇبىنەن بۇلاق اعىپ جاتىر. حان قىرىق كۇن تويىن، وتىز كۇن ويىن قىلىپ، كەمپىردىڭ بالاسىنا قىزىن بەرىپتى. بالانى ءوزىنىڭ ورنىنا حان قىلىپ، ءبىرازدان سوڭ، كارى حان دۇنيەدەن قايتىپتى.

         حان بولسا دا بالا جاسىنان ۇيرەنگەن ادەتىمەن ەرتە تۇرىپ، ءيتىن ەرتىپ، قۇسىن الىپ، اڭ اۋلاپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى دالادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە، وعان قۋاياق كەمپىر كەز بولادى. كەمپىردى كورىپ، حان اياپ، ءوز ۇيىنە قىزمەت قىلۋعا اكەپ قويادى. كەمپىر حاننىڭ ۇيىندە حانىمىنان باسقا ادامدى كورمەيدى. نە جۇمىس بولسا دا ءوزى ىستەلىپ، ءوزى ءبىتىپ تۇرعانىن كورەدى. كەمپىر مۇنى كورىپ، حانعا ايتۋعا باتپاي، حانىمنان سۇراپتى. حانشا:

         — حاننىڭ ءبىر جاسىل تاسى بار، وسى جۇمىستى سول ىستەيدى، – دەپتى.

         سوندا كەمپىر:

         — ماعان جۇمىس ىستەتكەنشە، ءبارىن سول تاسقا ىستەتەيىك، حان اڭ اۋلاپ كەتكەندە، تاسىن ۇيگە تاستاپ ءجۇرسىن. سونى سۇراپ الىپ قال، – دەيدى. حانىم مۇنى ماقۇل كورىپ، تاستى حاننان سۇراپ الىپ قالعان ەكەن، ءبىر كۇنى تاس كەمپىردىڭ قولىنا تيگەن سوڭ، تاستى الىپ كەمپىر: «وسى حانىمدى، التىن سارايىمەن، مەنىمەن قاراقۇل دەگەن حاننىڭ جۇرتىنا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اپار!» – دەيدى. تاس ايتقانىن ورنىنا كەلتىرەدى. كەمپىر قاراقۇل دەگەن حاننىڭ جىبەرگەن جانسىزى ەكەن. حاننىڭ حانىمىنا قاراقۇل قىز كۇنىنەن عاشىق بولىپ جۇرەدى ەكەن. كەمپىردى سونى قالاي دا بولسا الىپ كەلۋ ءۇشىن جىبەرگەن ەكەن. قاراقۇل حان عاشىعى كەلگەن سوڭ، قىرىق كۇن تويىن، وتىز كۇن ويىن قىلادى.

         مۇنداعى قالعان بالا حان اڭنان قايتسا، ءۇيىنىڭ ورنىندا جۇرتى عانا قالعان ەكەن. زار جىلاپ، ەل-جۇرتىنان ايىرىلىپ، بۇركىتىن، ءيتىن، مىسىعىن الىپ، ايدالاعا شىعىپ، ادام جۇرمەيتىن، قۇلاق ەستىمەيتىن جەردەگى ءبىر ۇلكەن وزەننىڭ بويىنا بارىپ، بالىق اۋلاپ، تاماعىن اسىراپ تۇرادى. ارادا نەشە ايلار، نەشە كۇندەر وتەدى. ءبىر كۇنى مىسىعى مەن ءيتى ەكەۋى وتىرىپ وزدەرى اقىلداسىپ:

         — بۇل سورلى ءبىزدى ولىمنەن الىپ قالىپ ەدى، وسى كۇنگە دەيىن اسىراپ ساقتاپ كەلەدى. ءبىز بۇعان ءبىر جاقسىلىق كورسەتكەن جوقپىز. ەندى ءبىز مۇنىڭ جوعالتقان تاسىن تاۋىپ بەرەيىك، – دەسىپتى.

         سونىمەن يەسى ۇيىقتاپ جاتقاندا، يت پەن مىسىق ەكەۋى تاستى ىزدەۋگە ساپار شەگەدى. كوپ كۇندەر، كوپ ايلار وتكەن مەزگىلدە يت پەن مىسىق ءبىر ۇلكەن شاھارعا كەلىپتى. شاھاردىڭ ءىشىن ارالاپ جۇرسە، نە كوكتە ەمەس، نە جەردە ەمەس، باياعى ءوز يەسىنىڭ سارايىن كورەدى. ءبىر كۇنى قاراقۇل حان مىسىق پەن ءيتتى كورىپ، تاماق بەرگىزىپتى. يت پەن مىسىق سول ءۇيدى ءبىرى ىشىنەن، ءبىرى سىرتىنان كۇزەتىپ ءجۇرىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە، مىسىقتى قاراقۇل حان جاقسى كورىپ، تاماق ىشكەندە جانىنا وتىرعىزاتىن بولىپتى. مىسىق تاستىڭ حاننىڭ وزىندە ەكەنىن ءبىلىپ، يتكە ايتادى، يت بۇعان اقىل ۇيرەتەدى:

         — سەن ءبىر كۇنى حان تاماق ءىشىپ وتىرعاندا، ءبىر تىشقاندى ۇستاپ الىپ، تىرىدەي جۇتىپ قوي. حان مۇنى كورىپ مىرس ەتىپ كۇلىپ، سەنى قابىرعاعا ءتۇرتىپ جىبەرەر. سوندا تىشقاندى قايتادان قۇسىپ جىبەر. سوندا حاننىڭ جۇرەگى اينىپ، «ھاك» دەگەندە، اۋزىنداعى جاسىل تاس ۇشىپ جەرگە تۇسەر، سوندا تاستى سەن تەز قاعىپ ال دا ماعان جەتكىز، مەن ۇيدەن الا قاشىپ كەتەرمىن، سەنى ارقاما مىنگىزەرمىن. سونان سوڭ تاستى يەمىزگە اپارىن بەرەمىز، – دەيدى.

         ءيتتىڭ ۇيرەتكەنىن ماقۇل كورىپ، مىسىق ءيتتىڭ ايتقانىنداي، ءبىر كۇنى تاماق ءىشىپ وتىرعاندا، وسىنىڭ ءبارىن ىستەپتى. مىسىق تاستى الا قاشىپ، يتكە بەرىپتى. يت مىسىقتى ارقاسىنا مىنگىزىپ، الا قاشىپ، كوپ كۇننەن سوڭ بالانىڭ بالىق اۋلاپ جاتقان جەرىنە كەلىپتى. وزەننىڭ بويىنا كەلگەن سوڭ، يت پەن مىسىق داۋلاسىپتى. سۋدان وتكەن سوڭ مىسىق ايتىپتى:

         — سەن ماعان بەر، سەن ۇلكەنسىڭ، شارشاعاندا ءتىلىڭ سالاقتاپ، اۋزىڭ اشىلىپ كەتەدى، تاس سۋعا كەتەر، – دەپتى.

         يت بۇل اقىلعا كونبەي، سۋدىڭ ورتاسىنا كەلگەندە، مىسىقتىڭ ايتقانى كەلىپ، ءيتتىڭ اۋزىنان تاس ءتۇسىپ كەتىپتى. سول ۋاقىتتا ۇشىپ كەلە جاتقان ۇيرەك تاستى قاعىپ الىپ، جۇتىپ قويىپ، ۇشىپ كەتە بەرىپتى. ارعى جاقتاعى بالانىڭ بۇركىتى مۇنى كورە سالا، ۇيرەكتى ءىلىپ ءتۇسىپتى دە يەسىنە بەرىپتى. يت پەن مىسىق سۋدان شىققان سوڭ، ءوزدى-وزى ۇرسىسىپتى. بالا يت پەن مىسىعىنا ريزا بولىپ، ۇيرەكتى سويىپ جىبەرسە، ۇيرەكتىڭ ىشىندە تاس جاتىر ەكەن. بۇعان قاتتى قۋانىپ، سول جەردە تاسقا: «كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قاراقۇل حاننىڭ قاتىنىن، كەمپىرىن، ءوزىن بارشا التىن سارايىمەن باياعى ورنىنا الىپ كەل!» – دەپتى.تاس ءبارىن الىپ كەلەدى.

         بالا باياعى ءوزىنىڭ حاندىق قۇرعان ەلىنە كەلىپ، قاراقۇل حاندى، ءوزىنىڭ ايەلىن، كەمپىردى ءولتىرىپتى دە ءوزىنىڭ ورنىنا ءبىر جاقسى ادامدى حان قىلىپ وتىرعىزىپ، ءوزى يتىمەن، مىسىعىمەن، بۇركىتىمەن، تاسىمەن جاھان كەزىپ كەتىپتى.

---