InfoHub Logo

قارالى ۇيگە بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ىشىندە جيھاز دا، ارتىق دۇنيە دە جوق. توردە تەكەمەت سالۋلى، ونىڭ ۇستىندە قۇراق كورپە جاتىر. ەسىك جاققا كونەتوز قارالا الاشا توسەلىپتى، ونىڭ دا ءار جەرىنىڭ ارا تىگىسى كەتكەندىكتەن استىنداعى ەدەن سارى جالاقتانىپ ءى ورسىنەدى. قورجىن ءۇيدىڭ ەكىنشى جاعىندا ولگەن ادامنىڭ ءمايىتى جاتسا كەرەك-تى. وعان بارىپ جاتقان ادام كورىنبەيدى. ادەتتە قازاق راسىمىمەن ادام ولگەن ۇيدە الىك شىققانشا تاماق پىسىرىلمەيدى، تاماقتى كورشى الەمى، كوڭىل جەتەرلەرى ۇيلەرىنەن ءپىسىرىپ، ىستىقتاي جەتكىزەدى. سودان سوڭ ولىك كۇتكەن ۇي-ىشىنە ىشكىزىپ جەگىزەدى. وسى اس-سۋىن بەرە وتىرىپ، «ولگەن ارتىنان الۋ جوق»، «ارسىز ۇيقى، ارسىز كۇلكى، ارسىز تاماق، تاماق ىشپەۋگە بولمايدى» دەگەن كوڭىل جۇباتۋلاردى دا وسى جەردە، ەزدەرى اكەلىپ وتىرعان داستارقاندا ايتۋشى ەدى. بۇل ۇيدە ونداي جاقىن-جۋىق، كوڭىل جەتەر دە جوق پا، بۋىن بۇرقىراتىپ اس اكەلىپ، ىشە عوي اينالايىن دەپ جاتقاندار دا جوق. ايدالادا مال وتارىندا قالعان ءۇي سياقتى.

توردە شوقشا ساقالدى، شاشىن تاقىرلاتىپ الدىرعان، قولىندا ءتاسپىسى، باسىندا قارا تاقياسى بار ادام وتىر. ماڭدايىن جيىرىپ، جازعان سايىن ونىسى ءبىر ىلگەرى، ءبىر كەيىن كەتەدى. ماڭدايىن جيىرعاندا تاقيا كوزىنە تۇسەدى دە، جازعان كەزدە جەلكەسىنە قاراي جىلجيدى. ەگەر قولىندا ءتاسپىسى بولماسا، مۇنى سيرك ءارتيسى نە ەكەن دەۋگە بولار ەدى. راسىن الدە وتىرىگىن كىم ءبىلىپتى، ايتەۋىر اۋزى دامىلسىز جىبىرلاپ، ادامداردىڭ جۇرگەن-تۇرعانىنا قاراپ، بەت قۇبىلىسى وزگەرە بەرەدى. ونىڭ وڭ تىزەسىن باسا ومىرايعان، ات جاقتى قارا ءسۇر ادام شارتا جۇگىنىپ وتىر. ولىك ۇستىندە وتىرعاندىقتان مۇنىن وتىرىسى مىنە-مىنە قۇران وقىعالى وتىرعان سياقتى. سول كوزىنىڭ ءبارىن اق باسىپ، وعالا بولىپ، شادىرايىپ تۇر. شوڭ مۇرنى، تەكە ساقالى، وعالالى كەزى، شىعىڭقى بەت سۇيەگى، وتىرىسى ءبىر كەزدە قوي باستاپ، وسى كۇندە ابدەن جەرىنە جەتكەن كارى تەكەنى ەسكە سالادى. وعان «الەكە، الەكە» دەپ، اركىم-اركىم اقىل سالعان، بولادى. ول بارىنە ىلگەرىندى-كەيىندى نۇسقاۋلار بەرىپ، اۋزىمەن جوندەپ وتىر. انىق بىلمەگەن، بۇل اۋىلدا بولماعان ادام، سەزىنە، بەرگەن امىرىنە قاراپ، وسى ءۇيدىڭ ەڭ جاقىنى، ەڭ جاناشىر،. تۋىسى دەپ ويلارى حاق ەدى.

ەسىكتەن كىرگەن ۇياڭداۋ، جاسى وتىزداردىڭ شاماسىنداعى قارا جىگىت تەرگە قاراپ سويلەدى.

— وسى اۋىلدىڭ ادامدارى قارا سيىردى سويۋدى جەك كورمەي تۇر. بالا-شاعاسىنا ءسۇت بولىپ تۇرعان جالعىز سيىرىن سويىپ قايتەسىڭدەر دەسەدى، الەكە. سولاردىكى دۇرىس سياقتى.

— ەگەر ولاردىكى دۇرىس بولسا، ماعان نەسىنە، اقىل سالاسىڭدار. قارا سيىر قارا كەمپىردەن ارتىق دەسەڭدەر سويماڭدار. قارا كەمپىردىڭ جامان-جاقسىلى قاميلا اتى بار ەمەس'پە، ارتىندا قالعان جالعىز ۇلى قوناقاسىنا نە سويىپتى دەمەس بولار ما! سوندا نە بەتتەرىڭدى ايتاسىڭدار، — دەپ اقتى كوز ادام ساۋ شەگىر كوزىمەن كىرگەن جىگىتكە اتا قارادى. سونان. سوڭ الدە اشۋلانىپ كەتتى مە، الدە شارتا جۇگىنۋدەن تىزەسى اۋىردى ما، ەل كوتەرىلە بەرىپ، ەكى اياعىن مالداس قۇرىپ، ەكى قولىن ەكى تىزەسىنە تىكەيتە قويىپ، ءبۇيىرىن تايانعان ادامداي بولا قالدى. ول ىلە قايتا سويلەدى:

— قاميلانىڭ وزىنە جەتەر مالى قالدى. ونىڭ بىرەۋىن قوناقاسىنا سويماۋ قۇداي ىسىنە بۇرىس بولادى. سولاي ەمەس پە، مولدەكە، — دەپ وعالالى كوزى كورمەيتىن بولعاندىقتان، cay كوزىمەن قاراۋ ءۇشىن الەكەڭ بۇكىل دەنەسىمەن سول جاعىنا بۇرىلدى. مولدا بىردەن جاۋاپ بەرمەي ءۇنسىز وتىرىپ بارىپ، سالدەن كەيىن ءتىل قاتتى:

— ساۋاپ بولادى، سويسا ساۋاپ بولادى. — مولدا قايتا ءتاسپى تارتقان بولىپ، اۋزى قاراقۇرت وقىعانداي جىبىرلاپ كەتتى. باعانادان بەرى ءۇنسىز قاراپ وتىرعان الىبەك بۇلارعا تاڭدانىپ قالدى. الىبەك بالا كەزىندە، وتىزىنشى جىلدىڭ باسىندا اۋىلدا ءبىر جىگىتكە قاراقۇرت ءتيىپ، سوعان ءبىر دارىمشى اكەلىپ وقىتقانىن كورىپ ەدى. سوندا دارىمشىنىڭ داۋسى شىقپاعان، تەك كەشكە دەيىن اۋزى جىبىرلاپ-كۇبىرلەپ وتىرعان. ول قاراقۇرتتى وقىپ وتىر ما، الدە وقىعان تۇر كورسەتىپ وتىر ما، الىبەك بالالىقپەن ول جاعىن ايىرا الماعان. مىنە، مىنا مولدانىڭ اۋزى دا سول وتىزىنشى جىلدارعى دارىمشى سياقتى جىبىرلاپ وتىر، ەسىكتەن كىرگەن جىگىتكە ول قايتا كوز سالمادى، مۇلگىپ قالدى. ەرىنى قىبىر-قىبىر، جىبىر-جىبىر ەتەدى.

الىبەك تە ءبىر كەزدە وسى اۋىلدا ەسىپ ەدى، سودان وتىز جىلداي وداقتىڭ ءار جەرىندە اسكەري قىزمەت اتقارىپ، ەلگە جاڭا ورالعان شاعى ەدى. ول كورشىلەردىڭ ءبىرىنىڭ قوناعى بولاتىن. كورشى بولاتايدىڭ شەشەسى ءالدى دەگەن سوڭ، كىرىپ شىعۋدى ءوزىنىڭ پارىزى ساناعان. ەندى مىنە، اۋىل ادامدارىن كورگەن سوڭ، «اعايىن ءبىر ولىدە، ءبىر تىرىدە» دەگەندەي، كەيبىرىن تانىپ، كەيبىرەۋىن شىرامىتىن، كەيبىرىن جوبالاپ وتىرعان جايى بار-دى. توردەگى ودىراڭداعان وعالى كوزدىنى دە شىرامىتتى. ءالى ەسىنە تۇسىرە الماي وتىر. كىم ەدى، ول. ياپىرماي، تانىس سياقتى. مۇمكىن اتىن ايتسا بىلەر ەدى.

ەسىكتەن كىرگەن قارا جىگىت توردەگى ەكەۋدىڭ سوزىنە دە قاناعاتتانبادى، باسقالار نە ايتار ەكەن دەگەندەي، ءۇي تولى ادامعا قاراپ ەدى، ولار وعالا كوزدەن باتپادى ما، الدە اندەرى دە بۇيىقتاۋ ما، ايتەۋىر ءۇن شىعارىسپادى. جاڭاعى جىگىت قايتا:

مولدەكە، — دەي بەرىپ ەدى، وعالا كوز مولداعا يەك قاقتى. مولدا تاعى دا سول ءسوزىن قايتالادى:

— ساۋاپ بولادى، ساۋاپ بولادى.

«كىم ەدى، بۇل؟» — دەپ ويلاندى الىبەك. وتىز جىلدا ەلگە ورالىپتى، اۋىلدان كەتكەنىنە قىرىق جىل بولىپتى. ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىل قازان» دەگەن راس-اۋ. قىرىق جىلدا مۇنى تانيتىن، بىلەتىن، نەمەسە مۇنىڭ بىلەتىنى شان وعان قالىپتى. ال ءجۇز جىلدا قازان ۇرعانداي بۇرىنعىلاردان تۇك قالمايدى ەكەن-اۋ. راس-اق! حالىق بىلمەي، ولشەمەي ءسوز ايتپاعان-اۋ! «الەكە» دەدى-اۋ، اناۋ جىگىت. الەكە، الەكە. ءاپ، بالەم، ءالي بولدى عوي. ءا، ءالي سوقىر. ياپىر-اي، ول پارتيا مۇشەسى، بەلسەندى ادام ەدى عوي. جوق، بوتەن بىرەۋ شىعار. ول اۋىلدىق سوۆەتتىڭ ءتوراعاسى دا بولىپ ەدى عوي. ول كەزدە كەڭەس دەيتىن-دى. ەندەشە ول ءبۇيتىپ ەلىم ۇستىندە، مولداعا نەگە تاۋەلدى بولماق. ال مىناۋ، بارلىعىن مولداعا ايداپ اكەلىپ بەرىپ وتىر عوي. سوندا بۇل قانداي كوممۋنيست؟ جوق، ول ءالي سوقىر ەمەس بولار.

الىبەك ويلانىپ كەتتى. ءبىراق جۇرت نەگە ونى ەلي دەمەي، ءالي سوقىر دەگەن. «ءالي سوقىر كەڭەس وكىمەتىنىڭ سول كەزى» دەيتىن. ياپىرماي، جاقتىرماي، كەكەتىپ ايتقان ەكەن-اۋ. جاقسىلاپ، ماقتاپ ايتسا، وڭ كوزى دەمەس پە ەدى. ايتقانداي سول ءاليدىڭ سوقىرى قول كەزى ەدى عوي. الىبەك كەنەت وعالا كەزگە جالت قارادى. دۇپ-دۇرىس. مۇنىڭ دا سوقىر كوزى — سول كوزى. ناق ءوزى بولدى. ەلي سوقىر.

...ءىڭىر قاراڭعىسى بولاتىن. الىبەككە ءمۇعالىم جاڭا جىلعا ارناعان ۇران جازۋدى تاپسىرىپ، سونى كەش ءبىتىرىپ، بۇرسەڭدەپ ۇيىنە جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقان. قاراجاردىڭ سۋىعى ول كەزدە دە ەرەكشە ەدى، كەيبىر كۇندەرى تۇكىرگەن تۇكىرىك جەpگە جەتكەنشە قاتىپ، دومالانىپ مۇز بولىپ تۇسەتىن. «تۋ دەگەن تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيدى» دەگەن سول ەكەن-اۋ. ونىڭ ۇستىنە جەتىمنىڭ ءقايبىر كيىمى بوراقتاي بولىپ تۇر، جىرتىق-تەسىك. اۋىل سوۆەت ءتوراعاسى ءالي سوقىردىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا جاپسىرا سالعان قامىس قورا بولاتىن. ءوتىپ بارا جاتىپ ول قامىس قورادان الدەقالاي كۇڭگىرلەگەن ۇرەيلى دىبىس ەستىدى. بالالىعى شىعار، ەل قامىس قوراعا تىعىلىپ تۇرىپ، ىشتەگى ءسوزدى تىڭداپ قالدى:

— ەر-توقىمىڭمەن بەر، — دەيدى بىرەۋ.

— بىلعارى ەر-توقىمىمدى قيماي تۇرمىن، — دەيدى ەكىنشىسى.

— كەڭەسكە ەر-توقىم جوق پا ؟! — دەيدى ءبىرىنشىسى.

— وي، جارايدى، ال وندا، ءقازىر اتتان! — دەدى ەكىنشىسى. الىبەك كىم بولدى ەكەن دەپ قامىس قورانىڭ سىرتىنا جاپسىرا جيناعان قۋراي وتىننىڭ اراسىنا تىعىلىپ قالدى. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايتىن اپاق-ساپاق، ونىڭ ۇستىنە كۇننىڭ سۋىعىنان جۇرت ۇيىنە كىرسە، بۇيىعىپ دالاعا شىقپايدى. جالاپ تۇرعان سارى ايازدا دالادا تۇرۋعا ەشكىم قۇمار ەمەس. قامىس قورادان بىرەۋ شىقتى. تۇلكى تىماعى، قىستىق قالىڭ پالتوسى بار، اياعىندا بىلعارى ەتىك. تاني كەتتى. ءۇيدىڭ يەسىنىڭ ءوزى — ەلي سوقىر. اۋىلدا تۇلكى تىماقتى ساياتشى شاياحمەت ەكەۋى عانا كيەتىن. ال جانىنداعى باسىندا قۇلاقشىنى، قىسقالاۋ توندى، سومبالداۋ كىسى. الىبەك ونى دا تانىدى. ەلي سوقىردىڭ ايەلىنىڭ ناعاشىسى تۇراتاي دەگەن بۇرىن تالاي كورگەن. ول كەلگەندە جۇرت بىرىنە-بىرى سىبىرلاي سويلەپ، تۇراتاي ۇرى دەيتىن. بالالار ۇرى دەگەندى كورىپ، وعان جاقىنداپ بارۋعا قورقىپ، قورا-قورادان، اۋال-دۋالدان سىعالاي تۇرىپ قارايتىن. قىپ-قىزىل، كەۋدەسى اياققاپتاي، كوزى كوكپەڭبەك ءتۇز كوز كىسى ەدى. ولار قامىس قورادان كولحوزدىڭ ەرتتەۋلى جۇيرىك شۇبار ايعىرىن شىعاردى. سودان سوڭ تۇراتاي ءمىندى دە، وزەنگە قاراي كەتتى. شاماسى وزەنمەن كەتپەك دەپ ويلادى الىبەك. ونى اتتاندىرعان سوڭ ءالي سوقىر ۇيىنە بەتتەپ باردى دا، ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرىپ كوشەنىڭ باس-اياعىنا قارادى. سونان سوڭ ءبىر شەتكەرىنىپ، ۇيىنە كىرىپ كەتتى.

بالالىق قوي، وقى ۇرلاپ بارا جاتىر دەگەن ەسىندە جوق. الىبەك ۇيىنە كەلىپ ۇيىقتاپ قالدى.

تاڭەرتەڭ ءبىر توپ ادام جينالىپ تۇر. سوزدەرى ۇرەيلى. نە بولدى ەكەن دەپ تىڭداسا، شۇبار ايعىردى ۇرلاپ كەتىپتى دەسەدى. ويىندا ەشتەڭە جوق الىبەك:

— ونى ەشكىم ۇرلاعان جوق، تۇندە كەڭەس اعاي تۇراتايعا مىنگىزىپ جىبەرگەن، — دەدى. تۇرعان جۇرت دۇرلىگىپ كەتتى. ءارقايسىسى بەت الدىنا سويلەي جونەلدى.

— باسە، قايدا قۇري قالدى دەپ ويلاپ ەدىم.

— قوي، الىبەك باسقا بىردەمەنى ايتىپ جۇرگەن شىعار.

— ونعا كەلگەن بالا بىلمەيدى دەيسىڭ بە، نە سويلەيسىڭ!

— ءاي، قوي، كەڭەس باسىمەن سونى ىستەي مە؟

وسىنداي الا قاشپا سوزدەن كەيىن الىبەك كولحوز كەڭسەسىنە شاقىرىلدى. ادام كوپ ەكەن، ىشىندە ءالي سوقىر دا، كولحوز باستىعى جۇماباي دا بار ەكەن. الىبەك ءبارىن جاسىرماي ايتىپ سالدى، سوندا وسى ءالي سوقىر:

— سەن كەڭەستى ۇرى اتاندىرماقسىڭ عوي، ءيتتىڭ بالاسى، — دەپ الىبەكتى قامشىمەن سالىپ-سالىپ قالدى. اسانبەك دەگەن كولحوزدىڭ ەسەپشىسى ورنىنان تۇرا سالىپ، ءالي سوقىردىڭ قامشىسىن جۇلىپ الىپ، ءوزىن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ:

— ءوزىڭ ۇرلىق قىلاسىڭ، كولحوزدىڭ مالىن ۇرىعا شىعارىپ بەرەسىڭ، ونىمەن قويماي جەتىم بالانى ۇراسىڭ. ال ءالىڭ جەتسە، مەنى ۇرشى، — دەپ الدىنا تۇرا قالىپ ەدى. ءبىراق ەرتەسىنە الىبەك اۋىلدان ءبىرجولا كەتىپ قالدى دا، سودان كەلىپ وتىرعانى وسى ەدى، مىنە، سول ءالي سوقىر، ەندى انىق تانىدى، ءدال ءوزى. ءالي سوقىر... ون ەكى جاسىندا، وتىز بەسىنشى جىلى كەتكەن الىبەك اراعا قىرىق جىل سالىپ كەلىپ وتىرعاندا دا، سول ءالي سوقىردىڭ الدىنان شىعۋىن قاراشى.

الىبەك دالاعا شىعىپ ەدى، اۋىل ادامدارى قارا سيىر باسىڭمەن قارا كەمپىردەن قالعانىڭ ءجون بە دەگەندەي، قارا سيىردى جايراتىپ تاستاپتى. ەتتىڭ جارتىسىن قوناقاسىعا قازانعا سالىپ، جارتىسىن ەرتەڭ سۇيەكشىلەرگە اسۋعا قويىپ ەدى، ۇيدەن شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ ءالي سوقىر شىعىپ، جاڭاعى قارا جىگىتكە قىسقا بۇيىردى:

— مولدەكەڭ ءبىزدىڭ ۇيگە قونار، قارا سيىردىڭ ءبىر جىلىك ەتىن ءبىزدىڭ ۇيگە جىبەرىڭدەر. سەندەردىڭ قوناقتارىڭدى كۇتپەكپىن بە؟! — دەدى. سالدەن كەيىك ءبىر قاپقا سالىنعان ەتتى ءبىر بالا ءالي سوقىردىڭ ۇيىنە قاراي كوتەرىپ بارا جاتتى.

قوناقاسى مول بولدى. مولدا مەن ءالي سوقىر قارا سيىردىڭ شەكەسىن مۇجىپ قارق بولدى. بەكەر وبالى نە، كورشى-كادەم، اعايىن-تۋعان كەشكە قاپتاپ كەلىپ، قارا سيىردىڭ ەتىك قاۋجاڭداسىپ قايتتى. قاسقا بۇزاۋ مەڭىرەپ جەتىم قالدى.

ۇيدە ون شاقتى ادام وتىر. ىشىندە ءالي سوقىر، مولدا بار. ولار ەلىكتىڭ تورتەۋىن اڭگىمەلەستى. سەزدى ءالي سوقىر باستادى.

— قاميلا قۇدايدىڭ ءبىر سۇيگەن ق ۇلى ەدى، جالعىز ۇلىنىڭ الدىندا جاقسى كەتىپ وتىر. جاقسى ەلىمدى جاقسى شىعارىپ سالۋ ارتىنداعى بىزگە پارىز. بەس جەرگە مۇشە بەرۋ كەرەك. دۋلاتتىڭ ءتورت بالاسىنا ءتورت جەرگە، قونىستاس شاپىراشتىعا ءبىر بارلىعى بەس مۇشە بولسىن. ءارقايسىسى ءجۇز سوم، ءبىر شاپاق.

— ويباي-اۋ، بولاتايدىڭ وعان شاماسى بار ما؟ — دەپ قالعان قاۋدىراعان كارىلەۋ كىسىنى ءالي سوقىر قاعىپ تاستادى.

— بولاتايداي بالاسى بار ادامنىڭ شاماسى كەلمەۋشى مە ەدى، ساتسىن، اناۋ تورى بايتالىن، «اتا مالى بالاعا مال بولمايدى» دەگەن بار. بولاتاي امان بولسا ءبارى ورنىنا كەلەدى.

— ويباي-اۋ، ونى ساتىپ الا قوياتىن كىسى تابىلا ما، وسىنداي قىستالاڭ دا كىمنىڭ اقشاسى دايىن تۇر دەيسىڭ، — دەدى باعاناعى قارا جىگىت.

— جارايدى، مەن-اق الىپ، قاجەتتەرىڭدى اشايىن. — ول دەرەۋ قوينىنا قولىن سالىپ، اقشانى سۋىرىپ الىپ:

— تورى بايتالىڭ بازاردا بەس ءجۇز سوم بولمايدى. جارايدى، كەتسە ساعان-اق كەتسىن، مىنە بەس ءجۇز سوم، — دەپ ول اقشانى ورتاعا تاستادى.

جۇرت جىم-جىرت.

— قالاي، مولدەكە؟ — دەپ ەدى ءالي سوقىر، مولدا تەز جاۋاپ قاتتى:

— مۇشە بەرگەن ساۋاپ بولادى، كۇناسى كۇيەدى، ساۋاپ بولادى، — دەپ، ءتاسپىسىن تارتىپ، اۋزىن جىبىرلاتىپ كەتتى.

— جانازاسىن نە ىستەيسىڭدەر؟ — دەپ ءالي سوقىر تاعى ءبىر وي تاستادى.

— مەن بولاتايعا كومەككە قوي اكەلىپ ەدىم، سونى بايلايىق، — دەدى جەزدەسى ءسالىم. ءالي سوقىر ءسالىم كۇيەۋگە جالعىز كوزىن قاداي ءبىر قاراپ الدى دا، قايتا سىلكىنە سويلەدى:

— شىنىمەن-اق ءبارىڭنىڭ ىڭعايىڭ سوعان كەتىپ وتىر. اراسىندا سوقتانداي جىگىت — ۇلى قالىپ وتىر، جانازاسىنا ءبىر قارا بايلاۋ ءجون. قالاي، مولدەكە؟

مولدەكەڭنىڭ جاۋابى دايىن:

— ساۋاپ بولادى، ساۋاپ بولادى!

— ويباي-اۋ، باسقا تۇگى قالعان جوق قوي. ەرتەڭگە ارتىندا قالعاندارعا تاماق كەرەك ەمەس پە، بۇل قالاي بولادى؟!

— نەگە جوق. قوڭىر تاناسى بار ەمەس پە؟ سونى بايلاۋ كەرەك، جانازاعا. قۇدايعا دا، ولىككە دە كەرەگى جانازا عوي.

بولاتاي بىردەمە دەر مە ەكەن دەپ جەزدەسى ءسالىم دە، جاڭاعى كەۋدىرەگەن شال دا وعان قاراپ ەدى، ءۇي يەسى ۇندەمەدى. ول ۇندەمەيىن دەپ پە ەدى. بولاتاي اكەسى ولگەندە جاس، ەشتەمە بىلمەدى. ءوزى ەس بىلگەلى ءالىم كورىپ وتىرعانى وسى، شەشەسى. ءتىپتى ءۇي ءىشىنىڭ ءبارىن تالاپ الساڭ دا ول قوزعالاتىن ەمەس، بولىپ جاتقان كورسەنىڭ بارىنە ءمان بەرمەيتىن سياقتى.

—ال، وندا سوعان كەلىستىك. سولاي بولسىن، — دەدى ءالي سوقىر.

— ساۋاپ بولادى، ساۋاپ بولادى! — دەدى مولدا.

— جانازاعا بەرەتىن نارسە توعىزعا تولۋى كەرەك، باسى بەلگىلى — قوڭىر تانا. اياعى ارقان، ءبارى توعىز بولۋى كەرەك. — مۇنى ايتقان تاعى دا ءالي سوقىر. وتىرعاندار وعان كوپ قينالعان جوق ءبىر قاپ بيداي، تاعى سودان كىشىرەك نارسەلەر اتالدى. ءبارىن ەستىپ وتىرعان الىبەكتىڭ ەسى كەتتى: سۇمدىق قوي، مىناۋ، تىرىدەي توناۋ عوي. ءتىپتى جانازا نامازىن ويلاپ تاپقان و باستاعىسى بولسا دا، الدە كەيىننەن ەزدەرى كوبەيتىپ العاندارى بولسا دا قالاي ءبارىن ويلاستىرعان: ءبىر قارا، ءبىر قاپ استىق ول استىقتى سالىپ الۋ ءۇشىن قاپ، ونى ارتاتىن ارقان، ءبارى ولىك شىققان ءۇيدىڭ ەسەبىنەن. قالاي العانىن سالىپ، ارتىپ كەتەتىن قاپ، ارقانعا دەيىن ۇمىتپاعان.

جيىلعاندار ورىندارىنان ەندى كوتەرىلمەك ەدى، ءالي سوقىردىڭ جالعىز كوزى شاتىناپ كەتتى.

— وتىرىڭدار قوبىراماي، بىلاي، — ءالي سوقىرعا كوزسىز باعىنىپ العان جۇرت ءتىپتى، «وسى قالىپتارىڭمەن ءبارىڭ الدىما ءتۇسىپ جۇرىڭدەر» دەسە دە كەنە بەرەتىن، قىبىر ەتپەي قالدى. مولدانىڭ قارا تاقياسى كەزىنە ءبىر كەلىپ قايتتى. الىبەككە بۇل دا بىرەۋگە ۇقساپ كەتكەندەي بولدى. «قوي، — دەدى ول، وزىنە ءوزى، بارىنە بىردەي كۇماندانا بەرمەيىن». قيمىلداعاندار قىبىر ەتپەي قايتا قاتىپ قالدى،باققانى جوق ءالي سوقىردىڭ اۋىزى. ول وتىرعىزعانداردى «ءايت» دەپ ورگىزىپ، «ءشايت» دەپ قايىرىپ الۋعا بولاتىنىنا كەزىن جەتكىزىپ العان سوڭ قايتا سويلەدى:

— قاميلا بايعۇستىڭ كيىمى قالاي ەدى، ولىككە قانشا كىسى تۇسەدى. التى كىسى تۇسەتىن بولسىن. وزىمەن جەتەۋ بولادى. قاميلانىڭ تۇلكى ىشىگىن باس ەتىپ، شىتىرما كويلەگىن دە ۇمىتپاي سالىڭدار.

ۇيدە وتىرعاندار ءبىر شوشىپ قالدى. ءتىپتى وسى اۋىلدىڭ قاتىندارىنىڭ كويلەگىنە دەيىن مۇنىڭ ەسەبىندە ەكەن-اۋ. تەك قايسىسى قاي كۇنى ەلەدى دەپ جۇرەدى ەكەن-اۋ! توبا، توبا! كورسەتپەي تەرىس اينالىپ جاعاسىن ۇستاعاندار دا بولدى.

ەرتەڭىنە ولىكتى شىعارعالى جاتقاندا ءالي سوقىر ەكى نارسەگە قاتتى داۋلاستى. ول ءتىپتى ادام ءولىپ جاتقانىن: ۇمىتىپ كەتكەندەي، توي-تومالاقتاعى ات بايگەسىنە تاماشا بولسىن دەپ قاساقانا داۋلاساتىن ادامدارشا داۋسى جارقىن جارقىن شىقتى:

— قاميلانىڭ جاقسى كورەتىن ابىسىنى ەدى سامال. بىرەۋىنە سامال تۇسەدى جانە باسىندا تۇرادى. — ول وڭەشتەپ وتىرىپ ءوزىنىڭ كەمپىرىن ەلىككە ءتۇسىردى. ءتىپتى اۋىل ادامدارى باسقالاردى ىرىكتەپ بولعانشا سامال كەمپىردى شىمىلدىققا (ەلىك جاتقان) كىرگىزىپ تە جىبەرىپ ەدى. شىمىلدىققا كىرگەن ادامنىڭ ولىك جۋىعىنا كىرمەي قالمايتىنى دا ەسىندە بولىپتى.

— ە، تۇلكى ىشىككە جارماستى دەسەڭشى، — دەدى كەشەگى قارا جىگىت ءبىر قاعابەرىستە.

مۇشە بولىسكەندە دە «مەن باسقا اتانىڭ بالاسىمىن» دەپ ءالي سوقىر قيقىلداپ-شيقىلداپ مۇشەنىڭ ءبىرىن — ءجۇز سوم اقشا مەن ءبىر شاپاندى يەمدەندى. بولاتايدىڭ ءۇيىنىڭ جاعدايىن بىلەتىن اعايىن تاناۋى استىنان عانا» مىنا ءالي سوقىر بولاتايدى ءتىرى تونادى عوي» دەگەننەن. باسقا ەشتەمە ايتا المادى، ەشقايسىسى بەلسەنىپ شىقپادى. ءالي سوقىردىڭ ولىك شىققان جەردى توناۋى ءبىر وسى عانا بولسا عوي. ەشكىم ۇندەمەگەندىكتەن دە ول ەركىنسىپ بارادى.

اۋىلدىڭ دىنگە سەنەتىندەرى جانازا نامازىنا تۇرعاندا ەنە الدىنداعى قارا تاقيالى، تاقىر باس مولدانى الىبەك دالادا انادايدا شەتتە تۇرىپ انىق كوردى. اقىرى مۇنى دا تانىدى. سوناۋ وتىزىنشى جىلداردىڭ ىشىندە تۇرگەندەگى مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىندە وقىپ جۇرگەندە مۇنى تالاي كورىپ ەدى، ابدەن انىق تانىدى. ەڭبەكشى قازاق اۋداندىق كولحوز-سوۆحوز تەاترىندا ارتيست بولاتىن، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» پەساسىندا جانتىقتىڭ ءرولىن ويناعان شويناقوۆتى ءجۇرىس-تۇرىسىنان اينا-قاتەسىز ءبىلدى. سول جانتىق بولعاندىعى شوقشا ساقالى، تەك شەكپەنىنىڭ ءبىر ەتەگىن بەلىنە قىستىرىپ الۋشى ەدى، ەندى شاپانى سۇيرەتىلىپ تۇر. ول جانازا شىعارۋعا كىرىسىپ، «اسسالاۋاتي جانازا» دەگەنىن جۇرت انىق ەستىپ ەدى، ودان ارعىسى مۇرنىنان مىڭگىرلەپ كەتتى. شالا-پۇلا دىننەن حابارى بار، ەسكى وقۋى بار جاناتاي شال جانازا ساپىنان شىعىپ كەتتى:

— الدامشى، وتىرىك مىڭگىرلەيدى. و، حالايىق، مىناۋ وتىرىك سويلەپ تۇر. كەزەپ قوي مىناۋ، — دەپ دابىستاپ جىبەردى. جانازاعا قاتىسپاعان ەكى شال ونى قولتىقتاپ الا ءجۇردى. سويتسە مۇنىڭ مولدا دا، اۋليە-انبيە دە ەمەس ەكەنىن ەكى شال ونىڭ دارەت العانىنان-اق بايقاپ، كەش بولىپ قالعان سوڭ، امال جوق، ءولىم تورتەۋىن بۇزبايىق دەپ ۇندەمەي، بارماقتارىن تىستەگەن ەكەن. جاناتايدى ەكى شال جالىنىپ-جالمايىپ زورعا باستى. ارتيست شويناقوز ءبىر كەزدە جانتىقتى ويناعانمەن، بۇل جولى مولدا ءرولىن ءمىنسىز ويناپ شىعا المادى. بۇل ءۇش شالدىڭ بار بىتىرگەنى، بىرەۋدەن ۇيلەرىنە بەتتەدى...

ولىك وسىلاي جونەلتىلدى. اۋىلداعى سوۆەت، پارتيا ورىندارى بۇل ىستەن شەت قالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولار ءولىم جونەلتۋدى مولدالاردىڭ، شالداردىڭ ءىسى دەپ قارادى. كوڭىل ايتقان بولىپ كەيبىرى كىرىپ شىققانمەن، بۇل جايدان بويىن اۋلاق سالدى. سوندىقتان دا ەلىكتى كاسىپتىڭ ءبىر كەزىنە اينالدىرىپ العان ءتۇرلى قاڭعىباستار كەۋ-كەۋلەپ كەتە بەردى.

تۇستەن كەيىن جۇرت تاران بارا جاتتى. تورى بايتال تاڭەرتەڭنەن-اق ءالي سوقىردىڭ ەسىگى الدىندا بايلاۋلى تۇردى. جانازا «شىعارعان» شويناقوۆتان اقشاسىن بەرىپ قوڭىر تانانى دا ءالي سوقىر الىپ قالىپتى دەگەن سىپسىڭ سوزدەر ازعانتاي اۋىلدى ارالاپ كەتتى. قاميلانىڭ تۇلكى ىشىگىن ءالي سوقىردىڭ كەمپىرى سامال ەلىكتىڭ باسىن ۇستادىم دەپ قولتىعىنا قىستى. ءالي سوقىر ەندەي بەرىلگەن شاپاندى الىپ، ءجۇز سومدى بارماعىنا باستى. ءىس وسىمەن بىتكەندەي ەدى.

ءبىراق كەشكى تۇردى ءالي سوقىر مەن مولدا بولاتاي ۇيىنە قايتا ورالدى. بولاتايدىڭ ۇيىندە الىبەك ونىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ وتىر ەدى. ءالي سوقىر كىرە سويلەدى:

— قاميلا مارقۇمنىڭ ارمانى جوق، جاقسى جونەلتتىڭ. ەندى ىستەلمەگەن ءبىر نارسە قالدى. مىناۋ مولدا كۇندە قولعا تۇسە بەرمەيدى، باسقا قالادان كەلىپ وتىر. شەشەڭە قۇران اۋدارتۋىڭ كەرەك. كەشە قارا سيىردى قاميلانىڭ قوناقاسىنا سويدىڭ. جۇرت ريزا بولىپ جاتىر. ال اناۋ قاسقا بۇزاۋ مەڭىرەپ جەتىم قالدى. جەتىم بۇزاۋدى مالدانىپ قايتەسىڭ. ودان دا ونى مولداعا بەرىپ، قۇلاق اۋدارتا سال. مولدەكە، قالاي دەيسىز؟ — ءالي سوققىر الاڭ ەتىپ، شەگىر كوزىن مولداعا قاداي قالدى. مولدا ءرولىن دۇرىس ويدان شىعا الماعانمەن قۇداي بەرىپ، قۇلاپ تۇرعاننان ول ءتىرى ايرىلسىن با، باسىن شۇلعي بەردى:

— ساۋاپ بولادى، قۇران اۋدارتۋ ساۋاپ بولادى!

— ال وندا كەلىستىك. قاسقا بۇزاۋدى نوقتالاپ جەلىندەر. مولدەكەڭ ءبىزدىڭ ۇيدە عوي.

وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، جانى كۇيىپ وتىرعان الىبەك:

— مولدەكە، ءالي سوقىرعا تىرىدەي قۇران اۋدارتىپ قويسام قالاي بولادى؟ — دەپ ەدى. مولدا:

— ساۋاپ بولادى، ساۋاپ بولادى، — دەپ ۇيرەنشىكتى سەزىن ايتىپ قالىپ، ساسىپ-سالبىراپ، — استاپىراللا، استاپىراللا! — دەپ سوڭعى ەكى ءسوزدى ۇستى-ۇستىنە ايتتى.

— مولدانىڭ ءرولىن دە دۇرىس ويناي المادىڭىز! — مولدا ءتىلى كەلمەيتىن ءسوزدى تاعى دا جالپاق قازاقشالاپ:

— استاپىراللا، استاپىراللا! — دەي بەردى. ءالي سوقىر مۇنى ەستىسە دە ەستىمەگەن بولىپ، جەتىم قالعان قاسقا بۇزاۋدى جەتەلەي جونەلدى. شەشەسى ءولىپ، شەرلى بولىپ وتىرعان بولاتايدىڭ بار مالىن ءبىر-اق كۇندە جيىپ العان ءالي سوقىرعا جۇرت:

— مىناعان قۇداي جوق ەكەن، — دەستى. دەستى دە قويدى...

1987

---