الونۋشكانىڭ ەرتەگىلەرى
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە...
الونۋشكانىڭ (اۆتوردىڭ قىزى – اۋد.) ءبىر كوزى ۇيقىدا، ال ەكىنشىسى وياۋ؛
الونۋشكانىڭ ءبىر قۇلاعى ۇيقىدا، ال ەكىنشىسى تىڭداپ جاتىر.
ۇيىقتاي عوي، الونۋشكا، بالاپانىم، اكەڭ ساعان ەرتەگى ايتىپ بەرەدى.
ءبارى وسىندا سياقتى عوي: ءسىبىر مىسىعى ۆاسكا، سابالاق توبەت پوستويكو، قاپ تەسەر سۇر تىشقان، پەش تۇبىندەگى قارا شەگىرتكە، تورداعى الا تورعاي جانە سوتقار اتەش.
ۇيىقتاي عوي، الونۋشكا، ءقازىر ەرتەگى باستالادى. انە، تەرەزەدە تولعان اي دا قاراپ تۇر، قىلي قويان ۇياسىنا جاسىرىندى، قاسقىرلاردىڭ كوزى وتتاي جاندى، مايماق ايۋ تابانىن جالاپ جاتىر. تەرەزەگە كارى قارعا ۇشىپ كەلىپ، تۇمسىعىمەن تەرەزەنى تاقىلداتىپ جاتىر. «قاشان باستالادى؟» دەيدى. ءبارى وسىندا جينالعان ەكەن. ەندى الونۋشكانىڭ ەرتەگىسىن كۇتىپ وتىر.
الونۋشكانىڭ ءبىر كوزى ۇيقىدا، ال ەكىنشىسى وياۋ؛
الونۋشكانىڭ ءبىر قۇلاعى ۇيقىدا، ال ەكىنشىسى تىڭداپ جاتىر.
ۇيىقتاي عوي، قىزىم، ۇيىقتاي عوي.
******
ۇزىن قۇلاق، قىلي كوز، قىسقا قۇيرىق باتىل قويان جايلى ەرتەگى
ورماندا ءبىر قويان دۇنيەگە كەلدى. ءوزى سونداي قورقاق. اياق استىنداعى بۇتا سىنىپ كەتسە دە، قۇس ۇشسا دا، اعاشتاعى قار قۇلاپ كەتسە دە جۇرەگى تاس توبەسىنەن شىعادى. وسىلايشا كۇندە، اپتا سايىن، ءبىر جىل بويى قورقىپ ءجۇرىپ قويان ۇلكەن بولىپ ءوستى. ول ەندى ۇنەمى قورقىپ جۇرۋدەن جالىعا باستادى.
— بولدى، مەن ەشكىمنەن قورىقپايمىن! – دەپ ورماندى باسىنا كوتەرە ايقايلادى. – مەن ەشكىمنەن قورىقپايمىن!
كارى قوياندار جينالىپ، كوجەكتەر جۇگىرىسىپ كەلدى، قويان انالار قۇلاقتارىن تۇرە قالدى. ءبارى ۇزىن قۇلاق، قىلي كوز، قىسقا قۇيرىق قوياننىڭ قالاي ماقتانىپ جاتقانىن ەستىپ، ءوز قۇلاقتارىنا وزدەرى سەنە الار ەمەس. بۇرىن سوڭدى ەشكىمنەن قورىقپاعان قوياندى كورگەن جان بولعان ەمەس.
— ءاي، قويان، سەن ءتىپتى قاسقىردان دا قورىقپايسىڭ با؟
— ءيا، قاسقىردان دا، تۇلكىدەن دە، ءتىپتى ايۋدان دا قورىقپايمىن. مەن ەشكىمنەن قورىقپايمىن!
مۇنىسى ەندى تىم كۇلكىلى شىقتى. جاس قوياندار الدىڭعى اياقتارىمەن تۇمسىقتارىن جاۋىپ الىپ كۇلىپ جاتتى، قويان انالاردىڭ ءوزى كۇلكىلەرىن تىيا المادى. تۇلكىدەن سىتىلىپ شىعىپ، قاسقىردىڭ ءتىسى باتقان كارى قويانداردىڭ ءوزى ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. بۇل ءوزى كۇلكىلى قويان ەكەن! نە دەگەن كۇلكىلى! ءبارى قىران-توپىران كۇلكىگە قارىق بولدى. ءبىر-بىرىن تۇرتكىلەپ، سەكىرىپ، قۋالاسىپ اپىر-توپىر بولدى دا قالدى.
— وندا تۇرعان نە بار ەكەن! – دەپ ايقايلادى باتىلدانعان قويان سەنىمدى تۇردە. – ءقازىر قاسقىر كەلسە، ونى ءوزىم-اق جەپ قويامىن.
— قانداي كۇلكىلى قويان! نە دەگەن اقىماق ەدى!
ونىڭ قانداي اقىماق، ءارى كۇلكىلى ەكەنىن كورىپ، ءبارى كۇلىپ جاتتى. كىمدى ايتساڭ، سول كەلەدى. «قاسقىر» دەگەن ءسوزدى اۋزىنا الىپ ەدى، ساپ ەتىپ قاسقىردىڭ ءوزى جەتىپ كەلدى. ورماندا ارى-بەرى جۇرگەن قاسقىردىڭ دا «ءدامدى ءبىر قويان بولسا!» - دەپ ويلاعانى سول ەدى، جاقىن ماڭدا قويانداردىڭ شۋلاپ جاتقان داۋىستارىن ەستىپ قالدى. وزدەرى قاسقىردى ەسكە الىپ جاتقان سياقتى. ول قالت تۇرا قالىپ، اۋانى يىسكەلەپ، جەر باۋىرلاپ كەلىپ، اڭدي باستادى. قاسقىر اسىر سالىپ جۇرگەن قوياندارعا تىم جاقىن باردى. ولار ءوزىن مازاقتاپ جاتىر ەكەن! بارىنەن دە انا قىلي كوز، ۇزىن قۇلاق، قىسقا قۇيرىق قويان ءتىپتى باتىلدانىپ كەتىپتى. «قاپ، ءقازىر سەنى جەپ قويماسام با!» - دەپ ويلادى سۇر قاسقىر. ول بارىنەن باتىل سويلەپ تۇرعان قوياندى اڭدي باستادى. قوياندار ەشنارسە بايقار ەمەس، بۇرىنعىداي ءماز مەيرام. ماقتانشاق قويان توماردىڭ ۇستىنە شىعىپ، ارتقى اياقتارىمەن وتىردى دا، بىلاي دەدى:
— تىڭداڭدار، قورقاقتار! ءبارىڭ ماعان قاراڭدار. ءقازىر سەندەرگە بىرنارسە كورسەتەمىن. مەن...مەن...مەن..
وسى ساتتە ماقتانشاقتىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى. قويان وزىنە قاراپ تۇرعان قاسقىردى كوردى. ال قالعاندارى ءتىپتى بايقار ەمەس. قاتتى قورىققان قويان سويلەي الماي قالدى. ءارى قاراي، ەشكىم كۇتپەگەن جاعداي ورىن الدى. ماقتانشاق قويان دوپ سياقتى جوعارىعا سەكىرىپ بارىپ، قىرسىق شالعاندا تۇپ-تۋرا قاسقىردىڭ توبەسىنە قۇلاپ، تاپىراڭداپ قاسقىردىڭ جون اراسىنان جۇگىرىپ ءوتتى دە تاعى دا سەكىرىپ قاشا جونەلدى. ۇزاق جۇگىردى بايعۇس قويان. ابدەن شارشاپ، بولدىردى. قاسقىر ارتىنان وكشەلەپ قۋىپ كەلە جاتقان سياقتى. ءسال كىدىرسە، قاسقىردىڭ تىسىنە ىلىگەتىندەي كورىندى. اقىرى ال-دارمەنى بىتكەن قويان كوزىن جۇمدى دا، بۇتالاردىڭ اراسىنا قۇلاي كەتتى. ال بۇل كەزدە قاسقىر باسقا جاققا قاشىپ بارا جاتقان. قويان وزىنە قۇلاعان ساتتە، ول وزىنە وق اتىلعانداي كورىندى. قاتتى قورىققان قاسقىر الدى-ارتىنا قاراماي قاشا جونەلگەن ەدى. ورماندا تالاي قوياندى كەزدەستىرگەن. ءبىراق، ءدال مۇنداي اشۋلى قوياندى ەشقاشان كورمەپتى. باسقا قوياندار دا ۇزاق ۋاقىت بويى وزدەرىنە كەلە المادى. بىرەۋى بۇتالاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ، بىرەۋلەرى توماردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. كەيبىرەۋى ءتىپتى شۇڭقىرعا ءتۇسىپ كەتتى. ۇزاق جاسىرىنعان ولار ءبىر كەزدە ابدەن جالىقتى. اقىرىن-اقىرىن، باتىلدانىپ باستارىن شىعارا باستادى.
— الگى قاسقىردى ءبىزدىڭ قويان جاقسىلاپ قورقىتقان سياقتى! – دەستى ءبارى. – ەگەر ول بولماعاندا ءبىزدىڭ امان قالۋىمىز ەكىتالاي ەدى....ول ءوزى قايدا؟ ءبىزدىڭ باتىل قويان قايدا؟
ءبارى قوياندى ىزدەي باستادى. ارى ىزدەدى، بەرى ىزدەدى. باتىل قويان ەش جەردە جوق. الدە ونى باسقا قاسقىر جەپ كەتتى مە؟ اقىرى تاپتى-اۋ. بۇتانىڭ اراسىندا قورىققاننان ەسىن جيا الماي جاتىر ەكەن.
— جارايسىڭ، قىلي! – دەدى بارلىق قويان ايقايلاپ. – جارايسىڭ، قىلي! كارى قاسقىردى جاقسىلاپ تۇرىپ قورقىتتىڭ. راحمەت ساعان. ءبىز بولساق سەنى بەكەرگە ماقتانىپ تۇر دەپ ويلاساق.
باتىل قويان تەز ەسىن جيىپ الدى. شۇڭقىردان شىعىپ، ءۇستى-باسىن سىلكىپ، كوزىن سىعىرايتىپ:
— ال سەندەر قالاي ويلاعان ەدىڭدەر؟ ءاي قورقاقتار-اي – دەپ تۇمسىعىن كوتەردى. سول كۇننەن باستاپ باتىل قويان شىنىمەن دە ءوزىنىڭ ەشكىمنەن قورىقپايتىنىنا سەنە باستاپتى.
ءتاتتى ۇيقىعا جاتا عوي، قۇلىنىم.
بارىنەن دە اقىلدى
I
كۇركەتاۋىق ادەتتەگىدەي بارىنەن ەرتە وياندى. تاڭ بوزارىپ اتپاستان ايەلىن وياتىپ، بىلاي دەدى:
— مەن بارىنەن اقىلدى ەمەسپىن بە؟ سولاي ما؟
ايەلى ۇزاق كۇركىلدەدى دە، جاۋاپ بەردى:
— ارينە اقىلدىسىڭ... ءوحو-وحو...مۇنى كىم بىلمەيدى دەيسىڭ؟ ءوحو...
— جوق، سەن دۇرىستاپ ايت. مەن بارىنەن دە اقىلدىمىن با؟ اقىلدى قۇستار كوپ قوي. ءبىراق، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلدىسى تەك مەن عانا.
— بارىنەن اقىلدىسىڭ...ءوحو! بارىنەن اقىلدى...ءوحو-وحو-وحو.
— مىنە سولاي!
كۇركەتاۋىق ازداپ رەنجىپ قالعانداي بولدى. بارلىق قۇستار ەستىسىن دەگەن ويمەن داۋىستاپ:
— بىلەسىڭ بە، مۇندا مەنى ەشكىم دۇرىستاپ سىيلامايتىن سياقتى. ءتىپتى، مۇلدەم سىيلامايدى.
— جو-جوق، ساعان سولاي كورىنەتىن شىعار...ءوحو-وحو.. – دەپ جۇباتتى ونى جۇبايى كۇركىلىن ارەڭ تيىپ. – ساعان سولاي كورىنگەن عوي. سەنەن اسقان اقىلدى قۇستى كورمەپپىن. ءوحو-وحو...
— ال، اتا قاز شە؟ مەن ءبارىن تۇسىنەمىن...بەتىمە ەشنارسە ايتپاسا دا، ءبارىن سەزەمىن. ول مەنى ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق سىيلامايدى.
— ال سەن وعان ءمان بەرمە. اتا قازدىڭ اقىماقتاۋ ەكەنىن ءوزىڭ دە بايقاعان شىعارسىڭ؟
— ونى كىم بىلمەيدى دەيسىڭ؟ ونىڭ اقىماق ەكەنى بەتىندە جازىلىپ تۇرعان جوق پا؟ ءيا...اتا قازدى قويشى، اقىماق قۇسقا بولا سونشا رەنجۋگە بولا ما ەكەن؟ انا اتەشتى ايتساڭشى، كادىمگى اتەش شە...الدىڭعى كۇنى ول مەن تۋرالى نە دەپ ايقايلاپ ەدى؟ كورشىلەردىڭ ءبارى ەستىدى. ول مەنى ناعىز اقىماق دەپ اتاعان سياقتى...ءيا، وسىعان ۇقساس بىرنارسە ايتتى.
— سەن ءوزى قانداي قۇسسىڭ؟ – دەپ تاڭ قالدى كۇركەتاۋىقتىڭ ايەلى. – سەن نە، ونىڭ نە ءۇشىن ايقايلايتىنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟
— نە ءۇشىن ايقايلايدى ەكەن؟
— ءوحو-وحو-وحو...ونى ءبارى بىلەدى عوي. سەن دە قورازسىڭ، ول دا قوراز. تەك ول وتە قاراپايىم قوراز. ال سەن سوناۋ تەڭىز جاعالاۋىنان كەلگەن كۇركەتاۋىقسىڭ! مىنە، سول سەبەپتى ول قىزعانىشتان ايقايلايدى. بارلىعى كۇركەتاۋىق بولعىسى كەلەتىنى انىق. ءوحو-وحو-وحو...
بۇلارى بولا قويماس...حا-حا-حا! قاراي گور ارماندارىن. قايداعى ءبىر قاراپايىم قوراز اياق استىنان كۇركەتاۋىق بولعىسى كەلە قالىپتى. جوق، باۋىرىم، بۇل ويىڭ بولا قويماس. ول ەشقاشان دا كۇركەتاۋىق بولا المايدى!
كۇركەتاۋىقتىڭ مەكيەنى وتە قاراپايىم، مەيىرىمدى قۇس بولاتىن. ونى كۇركەتاۋىقتىڭ ۇنەمى باسقا قۇستارمەن داۋلاسا بەرەتىنى قاتتى قىنجىلتاتىن. مىنە، بۇگىن دە باستادى. تاڭ اتپاستان بۇگىن كىممەن جانجالداسىپ، شەكىسەتىنىن ويلاپ جاتىر. بۇل ءوزى اشۋلى بولماسا دا سونداي مازاسىز قۇس. مەكيەن باسقا قۇستار كۇركەتاۋىقتى سىرتىنان ءسوزۋار، مىلجىڭ، ماقتانشاق دەپ اتاعاندارى ءۇشىن ازداپ رەنجىپ قالاتىن. جارايدى، ولار دۇرىس ايتتى دەلىك. ءبىراق، كەمشىلىكسىز قۇس بولا ما ەكەن؟ مىنە، ماسەلە وسىندا! ونداي قۇستى ىزدەسەڭ دە تابا المايسىڭ. ءتىپتى، كەيدە ءبىر قۇستىڭ بويىنان كىشكەنتاي بولسا دا كەمشىلىگىن بايقاپ قالساڭ، قۋانىپ كەتۋىڭ دە مۇمكىن. ويانعان قۇستار قورادان شىعىپ، اۋلاعا جينالا سالىسىمەن ايقاي-شۋ باستالىپ كەتتى. اسىرەسە، تاۋىقتار قاتتى شۋلادى. اۋلادا ارى-بەرى جۇگىرىپ، اس ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە شىعىپ، ۇزدىكسىز ايقايلاي بەردى:
— قىت-قىت-قىت! قىت-قىت-قىت...قارنىمىز اشتى. ماترەنا قايدا كەتكەن؟ ءبىزدى اشتان ولتىرمەك پە...
— مىرزالار، سابىر ساقتاڭىزدار، - دەپ ەسكەرتۋ جاسادى ءبىر اياقپەن تۇرعان اتا قاز. – ماعان قاراڭدارشى، مەنىڭ دە قارنىم اشىپ تۇر. ءبىراق سەندەر سياقتى ايقايلامايمىن. ەگەر مەن بار داۋسىممەن ايقايلاسام...قاڭق-قاڭق! نەمەسە قااڭق-قااڭق-قا-قاااق..
اتا قازدىڭ قاتتى قاڭقىلداعانى سونشا، ماترەنانىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى.
— وعان سابىر تۋرالى ايتۋ وڭاي، - دەپ مىڭگىرلەدى ۇيرەك، - موينىن قاراشى، قۇبىر سياقتى. ەگەر مەنىڭ دە وسىنداي ۇزىن موينىم، مىقتى تۇمسىعىم بولسا، مەن دە سابىر ساقتار ەدىم. ونىڭ سابىرىن بىلەمىز عوي...
ۇيرەكتىڭ ءسوزىن اتەش تە قوستاي كەتتى.
— ءيا، اتا قازعا سابىر تۋرالى ايتۋعا وڭاي. كەشە مەنىڭ ەڭ ادەمى ەكى قاۋىرسىنىمدى جۇلىپ العان كىم؟ باس سالىپ، قۇيرىققا جارماسۋ ۇلكەن ادەپسىزدىك. ماسەلەن، ءبىز سوزگە كەلىپ قالىپ، مەن اتا قازدى شوقىپ العىم كەلسە، مويىندايمىن، ونداي وي بولعان، ول ءۇشىن قاۋىرسىندارىم ەمەس، ءوزىم كىنالى بولامىن عوي. مەنىڭ ايتقانىم دۇرىس پا، مىرزالار؟
قارنى اشقان قۇستار اشۋلانا باستاعان سياقتى.
II
تاكاپپار كۇركەتاۋىق ەشقاشان دا باسقا قۇستار سياقتى جەمگە تالاسپايتىن. ماترەنا اشقاراق قۇستاردى قۋىپ جىبەرىپ، ءوزىن شاقىرعانشا سابىر ساقتاپ كۇتىپ تۇراتىن. بۇگىن دە سولاي بولدى. كۇركەتاۋىق قورشاۋدىڭ جانىندا، مىنا جانجالدىڭ ىشىنەن بىرنارسە ىزدەپ جۇرگەن سىڭاي تانىتىپ، ارى-بەرى ءجۇردى.
— ءوحو-وحو...قارنىم اشتى! – دەپ شاعىمدانا باستادى كۇركەتاۋىقتىڭ ارتىندا جۇرگەن مەكينە. – انە، ماترەنا س ۇلى بەرىپ جاتىر. كەشەگى بوتقادان قالعان بولار. ءوحو-وحو..بوتقانى قالاي جاقسى كورەم دەسەڭشى. ماعان سالسا، ءومىر بويى بوتقا جەۋمەن وتەر ەدىم. كەيدە ءتىپتى ونى تۇسىمدە كورەمىن...
مەكيەن قارنى اشقان كەزدە شاعىمدانعاندى ۇناتاتىن. كۇركەتاۋىقتىڭ وزىنە جانى اشىعانىن قالايتىن. ول ۇنەمى كۇركىلدەپ جۇرەتىن، اياعىن سىلتىپ باساتىن، قۇستاردىڭ اراسىنداعى ەڭ كارىسى بولاتىن.
— ءيا، بوتقا جەگەن جاقسى-اق، - دەپ ونىڭ سوزىمەن كەلىستى كۇركەتاۋىق، - ءبىراق، اقىلدى قۇس ەشقاشان دا تاماققا تارپا باس سالمايدى. سولاي ما؟ ەگەر قوجايىن مەنى تاماقتاندىرماسا، وندا مەن اشتان ءولىپ قالامىن. سوندا ول مەن سياقتى اقىلدى كۇركەتاۋىقتى قايدان تابادى ەكەن؟
— سەن سياقتى كۇركەتاۋىق الەمدە جوق...
— مىنە، سولاي! ال بوتقا دەگەن نە ءتايىر. ءيا...ماسەلە بوتقادا ەمەس، ماترەنادا. قالاي، دۇرىس پا؟ ماترەنا بولسا، بوتقا دا بولادى. ءبارى ماترەناعا بايلانىستى. ول قالاسا س ۇلى دا، بوتقا دا، جارما دا، ءتىپتى ناننىڭ قوقىمى دا بولادى.
وسى ءپالساپاسىنا قاراماستان كۇركەتاۋىقتىڭ قارنى شۇرىلداي باستادى. ءتىپتى، قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. بارلىق قۇستار جەمساۋلارىن تولتىرىپ السا دا، ماترەنا مۇنى شاقىرا قويمادى. ال ول مۇنى ۇمىتىپ كەتكەن بولسا شە؟ وندا، بۇل ازىلدەيتىن جاعداي ەمەس...كەنەت، كۇركەتاۋىقتىڭ قارنىنىڭ اشقانىن ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىندەي ءبىر جاعداي بولدى. ءبارى قورانىڭ ماڭىندا سەرۋەندەپ جۇرگەن جاس تاۋىقتىڭ ايقايىنان باستالدى:
— قىت-قىت!
اۋلاداعى بارلىق تاۋىق وعان قوسىلىپ، اۋلانى باستارىن كوتەردى «قىت-قىت، قىت-قىت...». بارىنەن قاتتى ارينە قوراز ايقايلادى:
— كومەكتەسىڭدەر! مۇندا كىم بار؟
ايقايعا جيناعان قۇستار ەرەكشە ءبىر زاتتى كوردى. قورانىڭ ىشىندەگى شۇقىردا سۇپ-سۇر، دوپ-دومالاق، ءۇستىن ينە قاپتاعان بىرنارسە جاتىر.
— بۇل كادىمگى تاس قوي، - دەدى ءبىرى.
— ول قوزعالادى، - دەپ ءتۇسىندىردى تاۋىق- مەن دە تاس ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ، جانىنا جاقىنداسام، ول قوزعالادى ەكەن. ءتىپتى، ماعان ونىڭ كوزى بار سياقتى كورىندى. ال تاستا كوز بولمايدى.
— قورىققانعا قوس كورىنەدى دەگەن، - دەدى كۇركەتاۋىق – مۇمكىن بۇل...بۇل..
— ءيا! بۇل ساڭىراۋقۇلاق قوي،- دەپ ايقايلاپ جىبەردى اتا قاز. –مەن ءدال وسىنداي ساڭىىراۋقۇلاق كورگەنمىن. تەك، ونىڭ ينەلەرى بولماعان.
ءبارى اتا قازدىڭ ءسوزىن كۇلكىگە اينالدىردى.
— بۇل قالپاققا ۇقسايدى ەكەن،- دەپ جورامالداعان ءبىر قۇس تا كۇلكىگە قالدى.
— قالپاقتا كوز بولۋشى ما ەدى، مىرزالار؟
— بوس ءسوزدى قايتەمىز، ارەكەتكە كوشۋ كەرەك،- دەپ ءبارى ءۇشىن شەشىم قابىلدادى اتەش. – ءاي سەن، ينە قاپتاعان زات. قانە، كىم ەكەنىڭدى ايت. مەن ازىلدەگەندى ۇناتپايمىن. ەستىدىڭ بە...
ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. وعان قاتتى اشۋلانعان اتەش بەلگىسىز جانۋارعا تۇرا ۇمتىلدى. ءبىر رەت شوقىماق بولىپ ەدى، قالبالاقتاپ ۇشىپ كەتتى.
— بۇل...بۇل بار بولعانى وشاعاننىڭ ۇلكەن بۇرشىگى. باسقا ەشنارسە دە ەمەس، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.
— ءوزى ءدامدى سياقتى. ەشقايسىڭ ونى جەپ كورگىلەرىڭ كەلمەي مە؟
ءبارى ويلارىنا كەلگەن بولجامدارىن ايتا باستادى. ءتىپتى، وسىنىڭ اقىرى بولمايتىنداي كورىندى. تەك كۇركەتاۋىق قانا ءۇنسىز تۇردى. باسقالارى ايتارلارىن ايتا بەرسىن، ول تەك قۇستاردىڭ اقىلعا سيىمسىز سوزدەرىن ەستىپ تۇرا بەرەدى. قۇستار كەنەت بىرەۋى ايقاي سالعانعا دەيىن داۋلاسا بەردى:
— مىرزالار، ءبىز نەگە بوسقا داۋرىعىپ تۇرمىز. بىزدە كۇركەتاۋىق بار ەمەس پە! ول ءبارىن بىلەدى عوي...
— ارينە بىلەمىن،- دەدى كۇركەتاۋىق قاناتىن جايىپ، تۇمسىعىن دەلديتىپ.
— بىلسەڭ، وندا بىزگە دە ايتساڭشى.
— ايتقىم كەلمەسە شە؟ ايتقىم كەلمەيدى، بولدى.
ءبارى كۇركەتاۋىقتان جالىنىپ سۇراي باستادى.
— سەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى ەڭ اقىلدى قۇسسىڭ عوي. وتىنەمىز، ايتشى...ايتا سالساڭ نەڭ كەتەدى؟
كۇركەتاۋىق ۇزاق ءبالسىندى. اقىرى ايتتى-اۋ.
— جارايدى، ايتسام ايتايىن. تەك اۋەلى ماعان مىنانى ايتىڭدار. سەندەر مەن تۋرالى نە ويلايسىڭدار؟
— سەنىڭ ەڭ اقىلدى قۇس ەكەنىڭدى كىم بىلمەيدى، - دەدى ءبارى شۋىلداپ. – اقىلدى بولساڭ كۇركەتاۋىقتاي بول دەگەن ءسوز بار.
— دەمەك، سەندەر مەنى قۇرمەتتەيسىڭدەر عوي؟
— قۇرمەتتەيمىز! ءبارىمىز قۇرمەتتەيمىز!.
كۇركەتاۋىق تاعى ءبىراز ءبالسىنىپ تۇردى دا، قاناتىن كەڭ جايىپ، تۇمسىعىن دەلديتىپ، بەلگىسىز جانۋاردى ءۇش رەت اينالىپ بىلاي دەدى:
— بۇل...مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلگىلەرىڭ كەلە مە؟
— ارينە! وتىنەمىز، سابىرىمىزدى تاۋىسپاي تەزىرەك ايتشى.
— بۇل ءبىر جاققا بارا جاتقان بىرنارسە...
ءبارى دۋ كۇلگىسى كەلگەن. بىرەۋلەرى شيقىلداي باستاپ ەدى، جىڭىشكە ءبىر داۋىس ەستىلدى:
— ەڭ اقىلدى قۇستارىڭ وسى ما؟ حي-حي..
ينەلەردىڭ استىنان كىشكەنتاي قارا تۇمسىق پەن ەكى كوز شىعىپ اۋانى يىسكەلەدى دە:
— امانسىزدار ما، مىرزالار. سىزدەر نە، مەنى، مىنا كىرپىنى تانىماي قالدىڭىزدار ما؟ مىنا كۇركەتاۋىقتارىڭىز نە دەگەن كۇلكىلى ەدى. كەشىرىڭىزدەر...قالاي ايتسام بولار ەكەن...ءيا، اقىماق كۇركەتاۋىق...
III
كىرپىنىڭ كۇركەتاۋىقتى تابالاپ كەتكەنى ءبىرتۇرلى قورقىنىش ۇيالتقانداي بولدى. ارينە، كۇركەتاۋىق اقىلعا سىيمايتىن ءسوز ايتتى. ءبىراق، بۇل دەگەن كىرپىنىڭ ونى مازاققا اينالدىرۋىنا بولادى دەگەن ءسوز ەمەس. ءتىپتى، مۇنىسى سىپايىلىققا جاتپايدى. بىرەۋدىڭ ۇيىنە كەلىپ، قوجايىنىن تىلدەپ كەتۋگە بولا ما ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا، كۇركەتاۋىق ءۇي قۇستارىنىڭ ىشىندەگى تورەسى، ول قايداعى ءبىر كىرپىنىڭ تەڭى ەمەس. سول ساتتە ءبارى كۇركەتاۋىقتى جاقتاپ، الاڭ ايقاۋ-شۋعا تولىپ كەتتى.
— مۇمكىن، كىرپى ءبارىمىزدى اقىماققا سانايتىن شىعار! –دەپ ايقاي سالدى اتەش قاناتىن قاققىلاپ.
— ول بارىمىزگە ءتىل تيگىزدى!
— ەگەر اقىماق بىرەۋ بولسا، ول كىرپىنىڭ تاپ ءوزى! – دەپ مالىمدەدى اتا قاز موينىن سوزىپ. – مەن ونى بىردەن بايقادىم. ءيا!
— ساڭىراۋقۇلاقتار اقىماق بولۋشى ما ەدى؟ – دەدى كىرپى.
— مىرزالار، وعان نەگە ءسوزىمىزدى بوسقا شىعىنداپ تۇرمىز؟ – دەپ ايقاي سالدى اتەش. – ول ءبارىبىر ەشنارسە تۇسىنبەيدى. مەنىڭشە، ءبىز ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ تۇرعان سياقتىمىز. ەگەر ءسىز، اتا قاز، ونىڭ تىكەنىن مىقتى تۇمسىعىڭىزبەن ءبىر جاعىنان ۇستاساڭىز، ال ءبىز كۇركەتاۋىق ەكەۋمىز ەكىنشى جاعىنان تىستەسەك، كىمنىڭ اقىلدى ەكەنىن كورەتىن بولامىز. اقىل دەگەندى مىنا تىكەنەكتەردىڭ استىنا جاسىرا المايسىڭ عوي.
— جارايدى، كەلىسەمىن.. – دەدى اتا قاز. – ەگەر مەن ونىڭ تىكەندەرىن ارتقى جاعىنان ۇستاپ، ال ءسىز ، اتەش تۇمسىعىن شوقىساڭىز ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. ال، مىرزالار، ءقازىر كىمنىڭ اقىلدى ەكەنىن كورەتىن بولاسىزدار.
بۇل كەزدە كۇركەتاۋىق ءۇنسىز تۇرعان. اۋەلدە ول كىرپىنىڭ دورەكىلىگىنە ساسقالاقتاپ قالىپ، جاۋاپ بەرە الماي قالعان بولاتىن. سودان كەيىن كۇركەتاۋىق قاتتى رەنجىپ قالدى. رەنجىگەنى سونشا، قاتتى اشۋلاندى. ول سول ساتتە ءوزىنىڭ قانداي ماڭعاز ءارى قاتال كۇركەتاۋىق ەكەنىن بارىنە كورسەتكىسى كەلىپ، دورەكى كىرپىنى تارپا باس سالىپ، سازايىن بەرمەك بولعان. ول ءتىپتى كىرپىگە بىرنەشە قادام جاقىنداعان ەدى. اشۋدان جارىلا جازداپ، تاپ بەرمەك بولعانى سول ەدى، ءبارى شۋلاپ، كىرپىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتتى. اتەش كىرپىنى تىكەنىنەن ۇستاپ، جان-جاققا تارتقىلاۋدى ۇسىنعان كەزدە، كۇركەتاۋىق ونى توقتاتىپ:
— مىرزالار، مىرزالار. بالكىم، ءبىز بۇل ءىستى بەيبىت جولمەن شەشەرمىز. مەنىڭشە، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنبەي قالدىق. مىرزالار، بۇل ءىستى ماعان تاپسىرىڭىزدار...
— جارايدى، كۇتە تۇرايىق، - دەپ كىرپىمەن تەزىرەك توبەلەسكىسى كەلىپ تۇرعان اتەش كوڭىلسىز كەلىستى. – مۇنىڭنان ءبارىبىر ەشنارسە شىقپايدى.
— ول ەندى مەنىڭ شارۋام، -دەپ سابىرلى تۇردە جاۋاپ قاتتى كۇركەتاۋىق. – ەندى مەنىڭ قالاي سويلەسەتىنىمدى تىڭداڭدار.
بارلىعى كىرپىنى اينالا قورشا، كۇتىپ تۇردى. كۇركەتاۋىق ونى ءبىر اينالدى دا، كۇركىلدەپ الدى. سودان كەيىن بىلاي دەدى:
— تىڭداڭىزشى، كىرپى مىرزا. جاقسىلاپ سويلەسەيىك. مەن نەگىزى ۇيدەگى كەلەڭسىز جاعدايلاردى ۇناتپايمىن.
«قۇدايىم-اۋ، ول نە دەگەن اقىلدى ەدى!..»-دەپ ويلادى كۇركەتاۋىقتى ءۇنسىز تامسانا تىڭداپ تۇرعان مەكيەنى.
— ءسىز اۋەلى ءدال ءقازىر ءتارتىپتى، تاربيەلى قاۋىمنىڭ ورتاسىندا تۇرعانىڭىزدى ۇعىنىڭىز،- دەپ جالعاستىردى كۇركەتاۋىق.- بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ءبىزدىڭ اۋلامىزعا كەلۋدى كوپتەگەن جانۋارلار مارتەبە كورەدى. الايدا، بۇل كەز-كەلگەنگە بۇيىراتىن ب ا ق ەمەس.
— دۇرىس! دۇرىس!- دەگەن داۋىستار ەستىلىپ جاتتى.
— ارينە، ءبىز ءوز ارامىزدا وسىندايمىز. ءبىراق، ەڭ باستىسى ول ەمەس...– دەپ جالعاستىردى ءسوزىن كۇركەتاۋىق. – ءيا، ەڭ باستىسى...ءسىز نە، ءبىز كىرپىنىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەيدى دەپ ويلادىڭىز با؟ ءسىزدى ساڭىراۋقۇلاق ەكەن دەپ قالعان اتا قازدىڭ بۇل ءازىلى ەكەنىن سەنىمدىمىن. اتەش تە، باسقاسى دا تەك ازىلدەگەن. سولاي ەمەس پە، مىرزالار؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، كۇركەتاۋىق!- دەپ قاتتى ايقايلاعاندارى سونشا كىرپى قورىققاننان تۇمسىعىن تىعىپ الدى. «ول نە دەگەن اقىلدى ەدى!»- دەپ ويلادى ءىستىڭ ءمانىسىن ەندى ءتۇسىنىپ كەلە جاتقان مەكيەن
— ءوزىڭىز كورىپ تۇرعانداي، كىرپى مىرزا، ءبىز ازىلدەسكەندى ۇناتامىز،-دەپ جالعاستىردى ءسوزىن كۇركەتاۋىق. – مەن ءوزىمدى ايتىپ تۇرعانىم جوق. ءبىراق، نەگە ازىلدەسپەسكە؟ مەنىڭشە، كىرپى مىرزا، ءسىز دە ازىلدەن قۇر الاقان ەمەس سياقتىسىز.
— دۇرىس تاپتىڭىز،- دەپ مويىندادى كىرپى تۇمسىعىن شىعارىپ. – مەن سونداي كوڭىلدى جانۋارمىن. ءتىپتى، تۇندە دە ۇيىقتاي المايمىن. كوپشىلىگى بۇعان شىداي المايدى. ال مەن تەز زەرىگىپ كەتەمىن.
— مىنە، كوردىڭىز عوي. ءسىز ءبىزدىڭ تۇنىمەن تاماعى قارلىققانشا شاقىراتىن اتەش مىرزاعا ۇقسايدى ەكەنسىز.
ءبارى اياق استىنان كوڭىلدەنىپ كەتتى. ولار ءتىپتى كىرپىنى دە جاتىرقامادى. كىرپى ءوزىن اقىماق دەپ اتاپ، بەتىنە كۇلە قاراعان كەلەڭسىز جاعدايدان شىعۋدىڭ وڭاي جولىن تاۋىپ كەتكەن كۇركەتاۋىقتىڭ مارتەبەسى ءبىر اسقاقتاپ قالدى.
— ايتپاقشى، كىرپى مىرزا، مىنانى ايتىڭىزشى، - دەپ قايتادان ءسوز باستادى كۇركەتاۋىق كوزىن قىسىپ. – ءسىز مەنى...مەنى اقىلسىز قۇس دەپ اتاعان كەزدە جاي عانا ازىلدەدىڭىز عوي. سولاي ما؟
— ارينە ول ءازىلىم بولاتىن! – دەدى سەنىمدى تۇردە كىرپى. –مەنىڭ مىنەزىم سونداي. كوڭىلدى جۇرەمىن!
— ءيا، ءيا. ونىڭ ءازىل ەكەنىنە مەن دە سەنىمدى بولعانمىن. ەستىدىڭىزدەر مە، مىرزالار؟- دەپ سۇرادى كۇركەتاۋىق بارىنەن.
— ەستىدىك! وعان ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق!
كۇركەتاۋىق ەڭكەيىپ، كىرپىنىڭ قۇلاعىنا ۇلكەن ءبىر قۇپيانى سىبىرلادى:
— مەن سىزگە ۇلكەن ءبىر قۇپيانى اشپاقپىن. تەك ءبىر شارتىم بار. ول تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارماڭىز. شىنىمدى ايتسام، ءوزىم تۋرالى سىزگە ايتۋعا ازداپ قىسىلامىن. ءبىراق، ەڭ اقىلدى قۇس بولسام، باسقا امالىم بار ما؟ كەيدە سول اقىلىمنان ءوزىم دە ۇيالامىن. ءبىراق، الماس قىلىش قاپ تۇبىندە جاتپايدى ەكەن...وتىنەم، تەك بۇل تۋرالى ەشكىمگە ايتىپ قويماڭىز!...
مامين-سيبيرياك
ورىس تىلىنەن اۋدارعان: ميرا سەمباي قىزى
You Might Also Like
-
الماتى قالاسى اۋەزوۆ اۋدانى جببم №42 2 "ۆ" سىنىپ وقۋشىسى دۋكەنبايەۆا كارينا ميرات قىزى جەتەكشىسى؛ ءوزىن-وزى تانۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى سالتانمۋراتوۆا ە.ح
-
ع.اقتايەۆ اتىنداعى №6 ورتا مەكتەپتىڭ 1«ا» كلاسس وقۋشىسى ايتبەنبەت تەمىرلان جەتەكشىسى تابىلدينا باگلان
