اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
حيميا ءپانى ءمۇعالىمى باگدات جالگاسباي ۇلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
سىنىبى: 10 «ا»
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى جونىندەگى بىلىمدەرىن جۇيەلەپ، تەرەڭدەتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: ءوز بەتتەرىمەن ەسەپ شىعارا بىلۋگە سونىمەن قوسا شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە جانە ءوز ءبىلىمىن تەكسەرۋگە باۋلۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ
ب) تاربيەلىلىك: توپپەن جۇمىس جاساي بىلۋگە، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ،.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اشىق ساباق.
وقىتۋدىڭ ءادىسى: سىني تۇرعىسىنان ويلاۋ، تىرەك - سىزبالار.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، بەينەروليك، سىزبانۇسقا.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، بيولوگيا، فيزيكا.
ساباقتان كۇتىلەتىن ناتيجە:
ا) اليۋمينيي قوسىلىسىنىڭ اشىلۋ تاريحىن اجىراتا بىلەدى.
ءا) ءاليۋمينييدىڭ ءوندىرۋ تەحنولوگياسىن سيپاتتاي الادى.
ب) فيزيكالىق، حيميالىق قاسيەتتەرىن جازادى.
I. ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى وقۋشىلاردىڭ ساباق باستالار الدىنداعى پسيحولوگيالىق دايىندىعى. (مەنىڭ بۇگىنگى ساباقتاعى كوڭىل - كۇيىم)
2. ساباقتىڭ ۇرانى: «ىزدەسەڭ - تاباسىڭ، تالاپتانساڭ – جەتەسىڭ، زەيىن سالساڭ – ۇعاسىڭ» دەگەن ۇرانمەن بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ جوسپارى قۇرىلادى. (ءتوس بەلگى رەتىندە وقۋشىلارعا تاعىپ قويۋ)
II. وتكەن تاقىرىپقا شولۋ. (بەينە سۇراق) وقۋشىلار وتكەن ساباقتاردا ءبىز حيميا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى S - ەلەمەنتتەر اتتى ۇلكەن قاريا مەن تانىسقان بولاتىنبىز. ول كىسىنىڭ ءۇش ۇلى بار. ۇلكەن ۇلى ناتريي، ەكىنشى ۇلى كالسيي، جانە كەنجە ۇلى كەرمەك سۋ. وتكەن تاقىرىبىمىزدا ءبىز كەنجە ۇلى كەرمەك سۋ مەن تانىسقان بولاتىنبىز. ەندەشە سول كەرمەك سۋدى ءبىر ەسكە الىپ جىبەرەيىك. وقۋشىلارعا بەينە سۇراق قويىلادى.
نە ءبىلۋىمىز كەرەك؟ (قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ )
(بەس شۋماق ولەڭ جولدارىمەن)
«اليۋمينيي – قاناتتى مەتالى» سيپاتتالادى.
بولماسا دا ايتارلىقتاي سالماعىم
كوپ مەتالدان ارداقتىمىن الدامىن
ۇشاق بولىپ اسپانعا ۇشىپ، قالىقتاپ،
جەردىڭ ءجۇزىن، كوك اسپاندى شارلادىم.... بۇل قانداي ەلەمەنت قانەكەي كىم جاۋاپ بەرەت؟ (اليۋمينيي) دەمەك ءبىزدىڭ بۇگىنگى اشىق ساباعىمىز تاقىرىبى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى. وقۋشىلارعا ينسەرت كەستەسىن تولتىرۋعا بەرىلەدى.
III. ا) جاڭا ساباق (جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا وقۋشىلارمەن رولدىك ويىن وينايمىز ياعني 4 كەيىپكەر ولار حيميك، فيزيك، بيولوگ، گەوگراف ) حيميك: اشىلۋ تاريحى
V. نە بىلەمىز؟ ماعىنانى اشۋ.
(فيزيك،، گەوگرف، بيولوگ، حيميك)
1. فيزيك. اليۋمينيي – كۇمىس ءتۇستى، اق، جەڭىل مەتالل، تىعىزدىعى – 2، 7 گ/سم³ بالقۋ تەمپەراتۋراسى 660، 4°س، قايناۋ تەمپەراتۋراسى 2467°س. وتە ءيىلىمدى، ودان جىڭىشكە سىم جاساۋعا جانە فولگاعا اينالدىرىپ تاپتاۋعا دا بولادى. ەلەكتر وتكىزگىشتىگى كۇمىس جانە مىستان كەيىنگى دەڭگەيدە.
2. گەوگراف. اليۋمينيي كەندەرىنىڭ باي قورلارى قازاقستاندا، ورالدا، حيبين تاۋلارىندا، باشكيريادا، سىبىردە كەزدەسەدى. بوكسيت – Al ₂O ₃- nH ₂O قازاقستاندا بوكسيتتەردىڭ بەلگىلى كەن ورىندارى بار. ولار قوستاناي جانە اقتوبە وبلىستارىندا ورنالاسقان. پاۆلودار اليۋمينيي زاۋىتىندا مەتالل كۇيىندەگى اليۋمينيي وندىرىلەدى.
3. بيولوگ. ەرەسەك ادام كۇنىنە ءاليۋمينييدىڭ 30 - 50 مگ قاجەت ەتەدى. كۇندەلىكتى ومىردە ونى نان ونىمدەرىنەن الامىز. شايدىڭ قۇرامىندا سۋعا قاراعاندا 20 - 200 ەسە كوپ بولادى. اليۋمينيي سۋدىڭ، اۋانىڭ، دارىلىك پرەپاراتتىڭ، ءيىس سۋلاردىڭ، اليۋمينييدەن جاسالعان ىدىستاردا بولادى. اليۋمينيي زات الماسۋعا، جۇيكە جۇيەسىنىڭ قىزمەتىنە، جاسۋشانىڭ كوبەيۋى مەن وسۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار اعزاداعى كوپ مولشەرى قوزعالىس بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندەۋىنە، ەسىنەن تانۋىنا دا اسەر ەتەدى. كەيبىر زەرتتەۋلەردە اليۋمينيي ميدىڭ زاقىمدانۋىنا دا اسەر ەتەدى. اليۋمينيي تۇزدارىنىڭ كوپ بولۋى اعزاداعى كالسييدى تومەندەتەدى، فاسفوردىڭ ادسوربسيالانۋىن ازايتادى، سۇيەكتەگى، باۋىرداعى، ميداعى ءاليۋمينييدىڭ قۇرامىن 10 - 20 ەسەگە ارتتىرادى.
4. حيميك:
IV. ساباقتى بەكىتۋ:
a) فۋتبول ويىنى: بىلە بىلسەڭىزدەر ەلىمىزدە فۋتبول ايتارلىقتاي دامىدى دەپ ايتا المايمىز. مۇمكىن ءبىزدىڭ ساباعىمىزدا فۋتبول ويىنى دامىپ كەتەر ەندەشە ويناپ كورەلىك: «مەنەن جىلدام سۇراق، سىزدەن جىلدام جاۋاپ».
1. ءاليۋمينييدىڭ جەر قىرتىسىندا الاتىن ماسسالىق ۇلەسى؟
2. ءاليۋمينييدىڭ توتىعۋ دارەجەسى؟
3. بوكسيتتىڭ حيميالىق فورمۋلاسى؟
4. ەلەكتروليز ادىسىمەن ءاليۋمينييدى الاتىن ونەركاسىپ ورنى؟
5. ماگنالييدى قايدا قولدانادى؟
6. AL + Si قۇيمالارىنىڭ اتالۋى؟
ءا) سايكەستىكتى تاپ:
ب ) كىم جىلدام؟( توپتىق جۇمىس:)
1 - توپ. 1 مول اليۋمينيي جانعاندا نەشە مول اليۋمينيي وكسيدى ءتۇزىلدى؟
2 - توپ. Na ₃AlF ₆– كريوليتتىڭ قۇرامىنداعى ءاليۋمينييدىڭ ماسسالىق ۇلەسىن تاپ؟
3 - توپ. 15گ اليۋمينيي سۋمەن ارەكەتتەسكەندە قانشا گرام اليۋمينيي گيدروكسيدى ءتۇزىلدى؟
VI. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
«قايدا قاراساق تا، قايدا كوز جىبەرسەك تە كورەتىنىمىز حيميا عاجايىپتارى» دەپ لومونوسوۆ ايتقانداي، 10 كلاسس وقۋشىلارىنا الداعى حيميا كۋرسىندا كەزدەسەتىن قىزىقتارىنا ساتتىلىك تىلەيمىن. بۇگىنگى ساباعىمىزدى اياقتاي وتىرىپ ينسەرت كەستەسىن تولتىرايىق.
VII. باعالاۋ.
ساباققا قاتىسىمىنا قاراي باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما
«حيميا 10 سىنىپ» وقۋلىعى
(ن. نۇراحمەتوۆ، ك. سارمانوۆا، ك. جەكسەمبينا، ن. زاگرانيچنايا، ءا. تەمىربولاتوۆا)
§ 38، 1 - 5 سۇراق
رەاكسيا تەندەۋىن جۇزەگە اسىر:
Al ₂O ₃→ (وكسيدتىن نەگىزگى قاسيەتىن سيپاتتايتىن رەاكسيا)
Al→AlBr₃→Al(OH) ₃→Al(NO ₃) ₃
Al ₂O ₃→ (وكسيدتىن قىشقىلدىق قاسيەتىن سيپاتتايتىن رەاكسيا )
VII. قوسىمشا
1. اليۋمينيي قوسىلىستاردا نەشە ۆالەنتتى؟
ا) 2؛ ءا) 3؛ ب) 4؛ ۆ) 5
2. اليۋمينييمەن بارلىعى ارەكەتتەسەتىن زاتتار توبى:
ا) HNO3، Nاسl، KOH
ءا) H ₂و، سuسl2¸NاOH
ب) Hسl، SO2¸KOH
3. قازاقستاندا اليۋمينيي زاۋىتى قاي جىلدان
باستاپ جۇمىس جاسايدى؟
ا) 2000؛ ءا) 1998؛ ب) 2007؛ ۆ) 1992
4. ءاليۋمينييدى ونەركاسىپتە الۋ ءادىسى:
ا) بوكسيتتەردەن ەلەكتروحيميالىق ادىسپەن
ءا) اليۋمينيي تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىسىن بەيتاراپتاۋ
ب) Al ₂O ₃ سۋتەگىمەن توتىقسىزداندىرۋ
5. اليۋمينوتەرميا ادىسىمەن الۋعا بولاتىن مەتالدار توبى:
ا) Nا¸Mn¸Al
ءا) Ni¸Cr¸Zn
ب) Cu¸Nا¸سr
1 - ءا، 2 - ءا، 3 - ب، 4 - ا، 5 - ءا
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
سىنىبى: 10 «ا»
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى جونىندەگى بىلىمدەرىن جۇيەلەپ، تەرەڭدەتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: ءوز بەتتەرىمەن ەسەپ شىعارا بىلۋگە سونىمەن قوسا شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە جانە ءوز ءبىلىمىن تەكسەرۋگە باۋلۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ
ب) تاربيەلىلىك: توپپەن جۇمىس جاساي بىلۋگە، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ،.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اشىق ساباق.
وقىتۋدىڭ ءادىسى: سىني تۇرعىسىنان ويلاۋ، تىرەك - سىزبالار.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، بەينەروليك، سىزبانۇسقا.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، بيولوگيا، فيزيكا.
ساباقتان كۇتىلەتىن ناتيجە:
ا) اليۋمينيي قوسىلىسىنىڭ اشىلۋ تاريحىن اجىراتا بىلەدى.
ءا) ءاليۋمينييدىڭ ءوندىرۋ تەحنولوگياسىن سيپاتتاي الادى.
ب) فيزيكالىق، حيميالىق قاسيەتتەرىن جازادى.
I. ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى وقۋشىلاردىڭ ساباق باستالار الدىنداعى پسيحولوگيالىق دايىندىعى. (مەنىڭ بۇگىنگى ساباقتاعى كوڭىل - كۇيىم)
2. ساباقتىڭ ۇرانى: «ىزدەسەڭ - تاباسىڭ، تالاپتانساڭ – جەتەسىڭ، زەيىن سالساڭ – ۇعاسىڭ» دەگەن ۇرانمەن بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ جوسپارى قۇرىلادى. (ءتوس بەلگى رەتىندە وقۋشىلارعا تاعىپ قويۋ)
II. وتكەن تاقىرىپقا شولۋ. (بەينە سۇراق) وقۋشىلار وتكەن ساباقتاردا ءبىز حيميا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى S - ەلەمەنتتەر اتتى ۇلكەن قاريا مەن تانىسقان بولاتىنبىز. ول كىسىنىڭ ءۇش ۇلى بار. ۇلكەن ۇلى ناتريي، ەكىنشى ۇلى كالسيي، جانە كەنجە ۇلى كەرمەك سۋ. وتكەن تاقىرىبىمىزدا ءبىز كەنجە ۇلى كەرمەك سۋ مەن تانىسقان بولاتىنبىز. ەندەشە سول كەرمەك سۋدى ءبىر ەسكە الىپ جىبەرەيىك. وقۋشىلارعا بەينە سۇراق قويىلادى.
نە ءبىلۋىمىز كەرەك؟ (قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ )
(بەس شۋماق ولەڭ جولدارىمەن)
«اليۋمينيي – قاناتتى مەتالى» سيپاتتالادى.
بولماسا دا ايتارلىقتاي سالماعىم
كوپ مەتالدان ارداقتىمىن الدامىن
ۇشاق بولىپ اسپانعا ۇشىپ، قالىقتاپ،
جەردىڭ ءجۇزىن، كوك اسپاندى شارلادىم.... بۇل قانداي ەلەمەنت قانەكەي كىم جاۋاپ بەرەت؟ (اليۋمينيي) دەمەك ءبىزدىڭ بۇگىنگى اشىق ساباعىمىز تاقىرىبى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى. وقۋشىلارعا ينسەرت كەستەسىن تولتىرۋعا بەرىلەدى.
III. ا) جاڭا ساباق (جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا وقۋشىلارمەن رولدىك ويىن وينايمىز ياعني 4 كەيىپكەر ولار حيميك، فيزيك، بيولوگ، گەوگراف ) حيميك: اشىلۋ تاريحى
V. نە بىلەمىز؟ ماعىنانى اشۋ.
(فيزيك،، گەوگرف، بيولوگ، حيميك)
1. فيزيك. اليۋمينيي – كۇمىس ءتۇستى، اق، جەڭىل مەتالل، تىعىزدىعى – 2، 7 گ/سم³ بالقۋ تەمپەراتۋراسى 660، 4°س، قايناۋ تەمپەراتۋراسى 2467°س. وتە ءيىلىمدى، ودان جىڭىشكە سىم جاساۋعا جانە فولگاعا اينالدىرىپ تاپتاۋعا دا بولادى. ەلەكتر وتكىزگىشتىگى كۇمىس جانە مىستان كەيىنگى دەڭگەيدە.
2. گەوگراف. اليۋمينيي كەندەرىنىڭ باي قورلارى قازاقستاندا، ورالدا، حيبين تاۋلارىندا، باشكيريادا، سىبىردە كەزدەسەدى. بوكسيت – Al ₂O ₃- nH ₂O قازاقستاندا بوكسيتتەردىڭ بەلگىلى كەن ورىندارى بار. ولار قوستاناي جانە اقتوبە وبلىستارىندا ورنالاسقان. پاۆلودار اليۋمينيي زاۋىتىندا مەتالل كۇيىندەگى اليۋمينيي وندىرىلەدى.
3. بيولوگ. ەرەسەك ادام كۇنىنە ءاليۋمينييدىڭ 30 - 50 مگ قاجەت ەتەدى. كۇندەلىكتى ومىردە ونى نان ونىمدەرىنەن الامىز. شايدىڭ قۇرامىندا سۋعا قاراعاندا 20 - 200 ەسە كوپ بولادى. اليۋمينيي سۋدىڭ، اۋانىڭ، دارىلىك پرەپاراتتىڭ، ءيىس سۋلاردىڭ، اليۋمينييدەن جاسالعان ىدىستاردا بولادى. اليۋمينيي زات الماسۋعا، جۇيكە جۇيەسىنىڭ قىزمەتىنە، جاسۋشانىڭ كوبەيۋى مەن وسۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار اعزاداعى كوپ مولشەرى قوزعالىس بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندەۋىنە، ەسىنەن تانۋىنا دا اسەر ەتەدى. كەيبىر زەرتتەۋلەردە اليۋمينيي ميدىڭ زاقىمدانۋىنا دا اسەر ەتەدى. اليۋمينيي تۇزدارىنىڭ كوپ بولۋى اعزاداعى كالسييدى تومەندەتەدى، فاسفوردىڭ ادسوربسيالانۋىن ازايتادى، سۇيەكتەگى، باۋىرداعى، ميداعى ءاليۋمينييدىڭ قۇرامىن 10 - 20 ەسەگە ارتتىرادى.
4. حيميك:
IV. ساباقتى بەكىتۋ:
a) فۋتبول ويىنى: بىلە بىلسەڭىزدەر ەلىمىزدە فۋتبول ايتارلىقتاي دامىدى دەپ ايتا المايمىز. مۇمكىن ءبىزدىڭ ساباعىمىزدا فۋتبول ويىنى دامىپ كەتەر ەندەشە ويناپ كورەلىك: «مەنەن جىلدام سۇراق، سىزدەن جىلدام جاۋاپ».
1. ءاليۋمينييدىڭ جەر قىرتىسىندا الاتىن ماسسالىق ۇلەسى؟
2. ءاليۋمينييدىڭ توتىعۋ دارەجەسى؟
3. بوكسيتتىڭ حيميالىق فورمۋلاسى؟
4. ەلەكتروليز ادىسىمەن ءاليۋمينييدى الاتىن ونەركاسىپ ورنى؟
5. ماگنالييدى قايدا قولدانادى؟
6. AL + Si قۇيمالارىنىڭ اتالۋى؟
ءا) سايكەستىكتى تاپ:
ب ) كىم جىلدام؟( توپتىق جۇمىس:)
1 - توپ. 1 مول اليۋمينيي جانعاندا نەشە مول اليۋمينيي وكسيدى ءتۇزىلدى؟
2 - توپ. Na ₃AlF ₆– كريوليتتىڭ قۇرامىنداعى ءاليۋمينييدىڭ ماسسالىق ۇلەسىن تاپ؟
3 - توپ. 15گ اليۋمينيي سۋمەن ارەكەتتەسكەندە قانشا گرام اليۋمينيي گيدروكسيدى ءتۇزىلدى؟
VI. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
«قايدا قاراساق تا، قايدا كوز جىبەرسەك تە كورەتىنىمىز حيميا عاجايىپتارى» دەپ لومونوسوۆ ايتقانداي، 10 كلاسس وقۋشىلارىنا الداعى حيميا كۋرسىندا كەزدەسەتىن قىزىقتارىنا ساتتىلىك تىلەيمىن. بۇگىنگى ساباعىمىزدى اياقتاي وتىرىپ ينسەرت كەستەسىن تولتىرايىق.
VII. باعالاۋ.
ساباققا قاتىسىمىنا قاراي باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما
«حيميا 10 سىنىپ» وقۋلىعى
(ن. نۇراحمەتوۆ، ك. سارمانوۆا، ك. جەكسەمبينا، ن. زاگرانيچنايا، ءا. تەمىربولاتوۆا)
§ 38، 1 - 5 سۇراق
رەاكسيا تەندەۋىن جۇزەگە اسىر:
Al ₂O ₃→ (وكسيدتىن نەگىزگى قاسيەتىن سيپاتتايتىن رەاكسيا)
Al→AlBr₃→Al(OH) ₃→Al(NO ₃) ₃
Al ₂O ₃→ (وكسيدتىن قىشقىلدىق قاسيەتىن سيپاتتايتىن رەاكسيا )
VII. قوسىمشا
1. اليۋمينيي قوسىلىستاردا نەشە ۆالەنتتى؟
ا) 2؛ ءا) 3؛ ب) 4؛ ۆ) 5
2. اليۋمينييمەن بارلىعى ارەكەتتەسەتىن زاتتار توبى:
ا) HNO3، Nاسl، KOH
ءا) H ₂و، سuسl2¸NاOH
ب) Hسl، SO2¸KOH
3. قازاقستاندا اليۋمينيي زاۋىتى قاي جىلدان
باستاپ جۇمىس جاسايدى؟
ا) 2000؛ ءا) 1998؛ ب) 2007؛ ۆ) 1992
4. ءاليۋمينييدى ونەركاسىپتە الۋ ءادىسى:
ا) بوكسيتتەردەن ەلەكتروحيميالىق ادىسپەن
ءا) اليۋمينيي تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىسىن بەيتاراپتاۋ
ب) Al ₂O ₃ سۋتەگىمەن توتىقسىزداندىرۋ
5. اليۋمينوتەرميا ادىسىمەن الۋعا بولاتىن مەتالدار توبى:
ا) Nا¸Mn¸Al
ءا) Ni¸Cr¸Zn
ب) Cu¸Nا¸سr
1 - ءا، 2 - ءا، 3 - ب، 4 - ا، 5 - ءا
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
