اقىل - جاستان، اسىل - تاستان
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اقىل - جاستان، اسىل - تاستان
ساباقتىڭ ماقساتى:
• اقىلدىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرۋ؛
• اقىلىن ومىردە قولدانا ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛
• بالالار ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ
ءادىسى: اڭگىمەلەسۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، ساحنالاۋ، ت. ب.
كورنەكىلىگى: ءۇنتاسپا، داپتەر، وقۋلىق، «دانالىق كىتابى».
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
I شاتتىق شەڭبەرى
ءمۇعالىم بالالارمەن بىرگە شەڭبەر قۇرىپ تۇرادى، بارلىعى ءبىر - بىرىمەن سالەمدەسىپ تۇرادى شىعادى:
- قايىرلى كۇن، بالالار!
قايىرلى كۇن، دوستارىم!
- مەن سەندەردى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن!
وقۋشىلار ءبارى بىرگە قوسىلىپ اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «بەس نارسەگە اسىل بول!» اتتى ولەڭىن ايتادى.
بەس نارسەگە اسىق بول!
قاناعات، راقىم، تەرەڭ وي، بەس اسىل ءىس بۇل ارلى،
تالاپ، ەڭبەك – وركەن - ءدى، ۇلگى بولعان عاسىردان.
ءبارى ماعان كەرەك قوي، قاستەر تۇتىپ بۇلاردى،
ۇلى ءومىرىم - ەرتەڭگى. ارداقتاپ وسەم جاسىمنان.
ءمۇعالىم جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىمەن تانىستىرادى:
- وتكەن ساباقتا ونەر تۋرالى ايتقانىمىزدا اقىلدى ونەرمەن جەتكىزۋدىڭ ءوزى ونەر دەپ ايتقان بولاتىنبىز. ال بۇگىن اقىل، اقىلدىق، سونداي - اق بالا كەزدەن اقىلدى بولۋ كەرەكتىگى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
II اڭگىمەلەسۋ
v اقىلدى بولۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
v سەندەردىڭ اقىلعا جۇگىنىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداعان كەزدەرىڭ بولدى ما؟ دەگەن ساۋال بويىنشا اڭگىمەلەسەدى؟
III ماتىنمەن جۇمىس
جيرەنشە شەشەن مەن قاراشاش سۇلۋ
جيرەنشە بىردە ساپارعا شىعادى. كۇن باتۋعا تايانعاندا، ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىندا كوپ بالاعا كەزدەسە بەرگەندە جاڭبىر جاۋىپ كەتەدى.
سوندا بالالار تەرگەن تەزەكتەرى بار، ايداعان بۇزاۋلارى بار جاڭبىردان قورقىپ، بۇزاۋلارىن قويا بەرەدى دە، تەزەكتەرىن توگىپ، قابىن جامىلىپ قالا بەرەدى.
جيرەنشە شەشەن مىنا بالانىڭ ءبىر قاسيەتى بارلىعىن سەزىپ، جاقىنداپ كەلىپ:
- قالقام، سەن وتىرىپ قالدىڭ، انا بالالار بولسا بۇزاۋلارىن قويا بەرىپ، تەزەكتەرىن توگىپ كەتىپ قالدى، ونىڭ سەبەبى نە؟ – دەپ سۇراعاندا، قىز بالا: - «بۇل بالالار – اقىلسىز. ءۇستى - باسى سۋ بولدى، ءارى بۇزاۋلارى جامىراپ كەتتى. مەن كەشكە مىنا قۇرعاق تەزەكپەن جىلىنىپ، راقاتتانام، بۇزاۋدى جىبەرمەدىم، ەندى سۇتكە تويام جانە ءۇستى - باسىم سۋ بولعان جوق،»- دەيدى.
قىز ءوزىن عانا ەمەس، بايدىڭ مالىن باعاتىن اكەسىن دە ويلاعان ەدى. ويتكەنى ول ءارى اش، ءارى ءۇستى سۋ بولىپ كەلەدى عوي...
شەشەن جىگىت قىزدىڭ اقىلىنا قايران قالىپتى.
سۇراقتار:
● قاراشاشتىڭ اقىلدىلىعى قاي ارەكەتىنەن بايقالادى؟
● باسقا بالالاردىڭ ءىس - ارەكەتتەرىنە كوزقاراستارىڭ قانداي؟
● «اقىماق جاۋىندى كۇنى سۋعا تۇسەر» دەگەن حالىق ماقالىنان نەنى تۇسىنۋگە بولادى؟
● قىزدىڭ بويىنان تاعى قانداي اسىل قاسيەتتەردى بايقادىڭدار؟
● سەندەردىڭ دا اقىلدىلىقتارىڭدى كورسەتكەن كەزدەرىڭ بولدى ما؟ ەستەرىڭە ءتۇسىرىپ ايتىپ بەرىڭدەر.
- دۇرىس ايتاسىڭدار. اقىلدى ادام بارلىق ۋاقىتتا ويلاپ سويلەيدى، جان - جاعىن بايىپتاپ بارىپ ارەكەت ەتەدى. ونداي ادامدار ءوزىنىڭ بايسالدىلىعىن، قاراپايىمدىلىعىن، كىشىپەيىلدىلىگىن، ىزەتتىلىگىن ۇمىتپايدى. قاراشاش ءوزىن عانا ويلاعان جوق، اكەسىنىڭ دە قامىن ويلادى. قىزدىڭ بويىنان اكەسىنە دەگەن مەيىرىمدىلىگى اڭعارىلادى.
IV ساحنالاۋ
بايلىق، باقىت، اقىل. /ەرتەگى/
اۆتور:
ەرتە زاماندا بايلىق، باقىت، اقىل ۇشەۋى باس قوسادى. ولار ءوزارا وتكەن - كەتكەن اڭگىمەلەردى ايتىسادى. ءسوز كەزەگىندە ۇشەۋى ادام بالاسىنا تيگىزەتىن پايداسى جايىندا تالاسىپ قالادى. الدىمەن بايلىق ءسوز الادى.
بايلىق (كەۋدەسىن قاعىپ):
- مەنىڭ ارقامدا عانا ادام بالاسىنىڭ ءتورت تۇلىگى ساي، ءۇيى دۇنيە - مۇلىككە باي، ءىشىپ - جەمى مول بولادى. سوندىقتان ماعان تەڭ كەلەر ەشتەڭە جوق.
اۆتور:
- سوندا باقىت بىلاي دەدى:
باقىت:
- مەن باقپىن. كىمنىڭ باسىنا قونسام، سونىڭ اتاق - داڭقىن شىعارامىن، مانسابىن اسپانعا كوتەرەمىن، دوكەي ەتەمىن. قارسى كەلگەن دۇشپاندى جەر ەتەمىن.
اقىل (سابىرلى تۇردە):
- و، دوستارىم، مەن سەندەردىڭ تالاستارىڭا قوسىلمايمىن. ۇشەۋىمىز تەڭ تۋدىق. ءبىراق مەن بىرەر يت جەيدەنى سەندەردەن بۇرىن توزدىردىم. ايتىستارىڭ كوڭىلىمە قونبايدى. مەن – اقىلمىن. سوندىقتان بەكەر داۋرىعىپ، مەنمەنسىنىپ سويلەگەندى جاقتىرمايمىن. ۇشەۋىمىز دە ادام بالاسىنا قاجەتپىز. كوڭىلدەرىڭە كەلسە دە، ايتاتىن، ەكەۋىڭ دە ماعان باعىنىشتىسىڭدار. ادام بالاسى مەنسىز ءومىر سۇرە المايدى. كەلىسپەسەڭدەر دانىشپانعا جۇگىنەيىك. تورەلىگىن سول ايتسىن.
اۆتور:
- ءسويتىپ ۇشەۋى دانىشپانعا كەلەدى. ۇشەۋىنىڭ تالاسىن تىڭداپ العان دانىشپان بىلاي دەيدى:
دانىشپان:
- ءومىردىڭ ءوزى ساباق: «بايلىق بايانسىز». اقىل بار جەردە عانا بايلىق تا، باقىت تا، بىرلىك تە، ىنتىماق تا تۇگەل. اقىلمەن ءبارىن ويداعىداي باسقارۋعا، اتقارۋعا، تىندىرۋعا بولادى. اقىلدىڭ ەڭبەك دەگەن سۇيەنىشى، تىرەۋى، تۇتقاسى بار. ونىڭ المايتىن قامالى، قولى جەتپەيتىن ىرعىزى جوق. سوندىقتان اقىلدى بولىپ ەڭبەك ەتە بىلگەن ادام بالاسى بايلىققا دا، باقىتقا دا كەنەلىپ، ءماندى دە ءساندى ءومىر سۇرە الادى.
سۇراقتار:
Ø باقىت، بايلىق، اقىلدىڭ ارتىقشىلىعى نەدە ەكەن؟
Ø دانىشپان قانداي وي تۇيىندەدى؟
Ø دانىشپاننىڭ ورنىندا وزدەرىڭ بولساڭدار، قانداي تورەلىك ايتار ەدىڭدەر؟
Ø اقىلدى بولۋ ءۇشىن نە قاجەت دەپ ويلايسىڭدار؟
V دايەكسوز
تاقتادا جازۋلى تۇرعان ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «ادام بويىنداعى ەڭ تاماشا نارسە – ءبىلىم مەن اقىل» دەگەن دانالىعىنىڭ ءمانى اشىلادى:
- بالالار، سەندەر ءبىلىم مەن اقىلدىڭ ادام ومىرىندەگى قاجەتتىلىگىن، ماڭىزدىلىعىن بىلىسىڭدەر. ادام بالاسى قانشالىقتى ءبىلىمدى بولعانىمەن، اقىلعا جۇگىنبەسە، ومىردەن دۇرىس جول تابۋ قيىنعا سوعادى. سوندىقتان ادامنىڭ بىلىمىنە اقىلى ساي بولۋى ءتيىس.
وقۋشىلار دايەكسوزدى داپتەرلەرىنە جازىپ الادى.
VI تاپسىرما
تاپسىرما بويىنشا وقۋشىلار ماقال - ماتەلدەردەگى كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا اقىل ءسوزىن قوسىپ وقيدى. ماقالداردى ەستەرىنە ساقتاپ الادى.
1. اقىلدى ادام ەرىنبەيدى.
2. اشۋ – دۇشپان، اقىل - دوس،
اقىلىڭا اقىل قوس.
3. اقىلدان جاقىن دوس بار ما؟
4. اقىل ازبايدى، ءبىلىم توزبايدى.
VII ويىن - جاتتىعۋ
وقۋشىلار شەڭبەر قۇرىپ وتىرادى. دانىشپان اتايدىڭ «دانالىق كىتابىن» قولدارىنا كەزەك - كەزەك ۇستاپ تۇرىپ، «مەن اقىلدى بالامىن، ويتكەنى.....» دەپ جالعاستىرادى. شەڭبەردى اينالدىرا ءبارى وسى تۋرالى ءوز ويلارىن ايتىپ شىعادى. مىسالى، «مەن اقىلدى بالامىن، ويتكەنى ويلانىپ سويلەيمىن»، «مەن اقىلدى بالامىن، وتكەنى اشۋلانبايمىن»، «مەن اقىلدى بالامىن، وتكەنى بولماشىعا رەنجىمەيمىن» جانە ت.ب.
اقىل - جاستان، اسىل - تاستان. جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
• اقىلدىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرۋ؛
• اقىلىن ومىردە قولدانا ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛
• بالالار ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ
ءادىسى: اڭگىمەلەسۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، ساحنالاۋ، ت. ب.
كورنەكىلىگى: ءۇنتاسپا، داپتەر، وقۋلىق، «دانالىق كىتابى».
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
I شاتتىق شەڭبەرى
ءمۇعالىم بالالارمەن بىرگە شەڭبەر قۇرىپ تۇرادى، بارلىعى ءبىر - بىرىمەن سالەمدەسىپ تۇرادى شىعادى:
- قايىرلى كۇن، بالالار!
قايىرلى كۇن، دوستارىم!
- مەن سەندەردى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن!
وقۋشىلار ءبارى بىرگە قوسىلىپ اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «بەس نارسەگە اسىل بول!» اتتى ولەڭىن ايتادى.
بەس نارسەگە اسىق بول!
قاناعات، راقىم، تەرەڭ وي، بەس اسىل ءىس بۇل ارلى،
تالاپ، ەڭبەك – وركەن - ءدى، ۇلگى بولعان عاسىردان.
ءبارى ماعان كەرەك قوي، قاستەر تۇتىپ بۇلاردى،
ۇلى ءومىرىم - ەرتەڭگى. ارداقتاپ وسەم جاسىمنان.
ءمۇعالىم جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىمەن تانىستىرادى:
- وتكەن ساباقتا ونەر تۋرالى ايتقانىمىزدا اقىلدى ونەرمەن جەتكىزۋدىڭ ءوزى ونەر دەپ ايتقان بولاتىنبىز. ال بۇگىن اقىل، اقىلدىق، سونداي - اق بالا كەزدەن اقىلدى بولۋ كەرەكتىگى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
II اڭگىمەلەسۋ
v اقىلدى بولۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
v سەندەردىڭ اقىلعا جۇگىنىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداعان كەزدەرىڭ بولدى ما؟ دەگەن ساۋال بويىنشا اڭگىمەلەسەدى؟
III ماتىنمەن جۇمىس
جيرەنشە شەشەن مەن قاراشاش سۇلۋ
جيرەنشە بىردە ساپارعا شىعادى. كۇن باتۋعا تايانعاندا، ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىندا كوپ بالاعا كەزدەسە بەرگەندە جاڭبىر جاۋىپ كەتەدى.
سوندا بالالار تەرگەن تەزەكتەرى بار، ايداعان بۇزاۋلارى بار جاڭبىردان قورقىپ، بۇزاۋلارىن قويا بەرەدى دە، تەزەكتەرىن توگىپ، قابىن جامىلىپ قالا بەرەدى.
جيرەنشە شەشەن مىنا بالانىڭ ءبىر قاسيەتى بارلىعىن سەزىپ، جاقىنداپ كەلىپ:
- قالقام، سەن وتىرىپ قالدىڭ، انا بالالار بولسا بۇزاۋلارىن قويا بەرىپ، تەزەكتەرىن توگىپ كەتىپ قالدى، ونىڭ سەبەبى نە؟ – دەپ سۇراعاندا، قىز بالا: - «بۇل بالالار – اقىلسىز. ءۇستى - باسى سۋ بولدى، ءارى بۇزاۋلارى جامىراپ كەتتى. مەن كەشكە مىنا قۇرعاق تەزەكپەن جىلىنىپ، راقاتتانام، بۇزاۋدى جىبەرمەدىم، ەندى سۇتكە تويام جانە ءۇستى - باسىم سۋ بولعان جوق،»- دەيدى.
قىز ءوزىن عانا ەمەس، بايدىڭ مالىن باعاتىن اكەسىن دە ويلاعان ەدى. ويتكەنى ول ءارى اش، ءارى ءۇستى سۋ بولىپ كەلەدى عوي...
شەشەن جىگىت قىزدىڭ اقىلىنا قايران قالىپتى.
سۇراقتار:
● قاراشاشتىڭ اقىلدىلىعى قاي ارەكەتىنەن بايقالادى؟
● باسقا بالالاردىڭ ءىس - ارەكەتتەرىنە كوزقاراستارىڭ قانداي؟
● «اقىماق جاۋىندى كۇنى سۋعا تۇسەر» دەگەن حالىق ماقالىنان نەنى تۇسىنۋگە بولادى؟
● قىزدىڭ بويىنان تاعى قانداي اسىل قاسيەتتەردى بايقادىڭدار؟
● سەندەردىڭ دا اقىلدىلىقتارىڭدى كورسەتكەن كەزدەرىڭ بولدى ما؟ ەستەرىڭە ءتۇسىرىپ ايتىپ بەرىڭدەر.
- دۇرىس ايتاسىڭدار. اقىلدى ادام بارلىق ۋاقىتتا ويلاپ سويلەيدى، جان - جاعىن بايىپتاپ بارىپ ارەكەت ەتەدى. ونداي ادامدار ءوزىنىڭ بايسالدىلىعىن، قاراپايىمدىلىعىن، كىشىپەيىلدىلىگىن، ىزەتتىلىگىن ۇمىتپايدى. قاراشاش ءوزىن عانا ويلاعان جوق، اكەسىنىڭ دە قامىن ويلادى. قىزدىڭ بويىنان اكەسىنە دەگەن مەيىرىمدىلىگى اڭعارىلادى.
IV ساحنالاۋ
بايلىق، باقىت، اقىل. /ەرتەگى/
اۆتور:
ەرتە زاماندا بايلىق، باقىت، اقىل ۇشەۋى باس قوسادى. ولار ءوزارا وتكەن - كەتكەن اڭگىمەلەردى ايتىسادى. ءسوز كەزەگىندە ۇشەۋى ادام بالاسىنا تيگىزەتىن پايداسى جايىندا تالاسىپ قالادى. الدىمەن بايلىق ءسوز الادى.
بايلىق (كەۋدەسىن قاعىپ):
- مەنىڭ ارقامدا عانا ادام بالاسىنىڭ ءتورت تۇلىگى ساي، ءۇيى دۇنيە - مۇلىككە باي، ءىشىپ - جەمى مول بولادى. سوندىقتان ماعان تەڭ كەلەر ەشتەڭە جوق.
اۆتور:
- سوندا باقىت بىلاي دەدى:
باقىت:
- مەن باقپىن. كىمنىڭ باسىنا قونسام، سونىڭ اتاق - داڭقىن شىعارامىن، مانسابىن اسپانعا كوتەرەمىن، دوكەي ەتەمىن. قارسى كەلگەن دۇشپاندى جەر ەتەمىن.
اقىل (سابىرلى تۇردە):
- و، دوستارىم، مەن سەندەردىڭ تالاستارىڭا قوسىلمايمىن. ۇشەۋىمىز تەڭ تۋدىق. ءبىراق مەن بىرەر يت جەيدەنى سەندەردەن بۇرىن توزدىردىم. ايتىستارىڭ كوڭىلىمە قونبايدى. مەن – اقىلمىن. سوندىقتان بەكەر داۋرىعىپ، مەنمەنسىنىپ سويلەگەندى جاقتىرمايمىن. ۇشەۋىمىز دە ادام بالاسىنا قاجەتپىز. كوڭىلدەرىڭە كەلسە دە، ايتاتىن، ەكەۋىڭ دە ماعان باعىنىشتىسىڭدار. ادام بالاسى مەنسىز ءومىر سۇرە المايدى. كەلىسپەسەڭدەر دانىشپانعا جۇگىنەيىك. تورەلىگىن سول ايتسىن.
اۆتور:
- ءسويتىپ ۇشەۋى دانىشپانعا كەلەدى. ۇشەۋىنىڭ تالاسىن تىڭداپ العان دانىشپان بىلاي دەيدى:
دانىشپان:
- ءومىردىڭ ءوزى ساباق: «بايلىق بايانسىز». اقىل بار جەردە عانا بايلىق تا، باقىت تا، بىرلىك تە، ىنتىماق تا تۇگەل. اقىلمەن ءبارىن ويداعىداي باسقارۋعا، اتقارۋعا، تىندىرۋعا بولادى. اقىلدىڭ ەڭبەك دەگەن سۇيەنىشى، تىرەۋى، تۇتقاسى بار. ونىڭ المايتىن قامالى، قولى جەتپەيتىن ىرعىزى جوق. سوندىقتان اقىلدى بولىپ ەڭبەك ەتە بىلگەن ادام بالاسى بايلىققا دا، باقىتقا دا كەنەلىپ، ءماندى دە ءساندى ءومىر سۇرە الادى.
سۇراقتار:
Ø باقىت، بايلىق، اقىلدىڭ ارتىقشىلىعى نەدە ەكەن؟
Ø دانىشپان قانداي وي تۇيىندەدى؟
Ø دانىشپاننىڭ ورنىندا وزدەرىڭ بولساڭدار، قانداي تورەلىك ايتار ەدىڭدەر؟
Ø اقىلدى بولۋ ءۇشىن نە قاجەت دەپ ويلايسىڭدار؟
V دايەكسوز
تاقتادا جازۋلى تۇرعان ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «ادام بويىنداعى ەڭ تاماشا نارسە – ءبىلىم مەن اقىل» دەگەن دانالىعىنىڭ ءمانى اشىلادى:
- بالالار، سەندەر ءبىلىم مەن اقىلدىڭ ادام ومىرىندەگى قاجەتتىلىگىن، ماڭىزدىلىعىن بىلىسىڭدەر. ادام بالاسى قانشالىقتى ءبىلىمدى بولعانىمەن، اقىلعا جۇگىنبەسە، ومىردەن دۇرىس جول تابۋ قيىنعا سوعادى. سوندىقتان ادامنىڭ بىلىمىنە اقىلى ساي بولۋى ءتيىس.
وقۋشىلار دايەكسوزدى داپتەرلەرىنە جازىپ الادى.
VI تاپسىرما
تاپسىرما بويىنشا وقۋشىلار ماقال - ماتەلدەردەگى كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا اقىل ءسوزىن قوسىپ وقيدى. ماقالداردى ەستەرىنە ساقتاپ الادى.
1. اقىلدى ادام ەرىنبەيدى.
2. اشۋ – دۇشپان، اقىل - دوس،
اقىلىڭا اقىل قوس.
3. اقىلدان جاقىن دوس بار ما؟
4. اقىل ازبايدى، ءبىلىم توزبايدى.
VII ويىن - جاتتىعۋ
وقۋشىلار شەڭبەر قۇرىپ وتىرادى. دانىشپان اتايدىڭ «دانالىق كىتابىن» قولدارىنا كەزەك - كەزەك ۇستاپ تۇرىپ، «مەن اقىلدى بالامىن، ويتكەنى.....» دەپ جالعاستىرادى. شەڭبەردى اينالدىرا ءبارى وسى تۋرالى ءوز ويلارىن ايتىپ شىعادى. مىسالى، «مەن اقىلدى بالامىن، ويتكەنى ويلانىپ سويلەيمىن»، «مەن اقىلدى بالامىن، وتكەنى اشۋلانبايمىن»، «مەن اقىلدى بالامىن، وتكەنى بولماشىعا رەنجىمەيمىن» جانە ت.ب.
اقىل - جاستان، اسىل - تاستان. جۇكتەۋ
You Might Also Like
