سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 3 كۇن بۇرىن)
اس قورىتۋ جۇيەسى
اتىراۋ وبلىسى، كۋدرياشوۆ سەلوسى،
ن. ۆ. گوگول ورتا مەكتەپتىڭ بيولوگيا ءپان ءمۇعالىمى
سابىرعالييەۆا شۇعا سوسيال قىزى

ساباقتىڭ تاقىرىبى: اس قورىتۋ جۇيەسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. اس قورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى جانە قىزمەتى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ تالداۋ، سالىستىرۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تاراتپا ماتەريالدارى.

ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ. سىنىپتا جاعىمدى احۋال قالىپتاستىرۋ.
توپتاستىرۋ ءادىسى. وقۋشىلارعا قيما قاعازدار تاراتىلىپ بەرىلەدى. مۇندا مۇشەلەردىڭ اتاۋلارى جازىلعان. وسى مۇشەلەر بويىنشا مۇشەلەر جۇيەسىن قۇراپ توپتاستىرۋ. كەيىن وقۋشىلاردى قيما قاعازدار ارقىلى 3 توپقا بولىنەدى.

ءىى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. ۆيدەوفيلم «اسقورىتۋ جۇيەسى.»
- بالالار ادام اعزاسىنداعى بۇل قاي مۇشەلەر جۇيەسىنىڭ جۇمىسى دەپ ويلايسىڭدار؟
ياعني بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: اسقورىتۋ جۇيەسى.
ادامنىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىمەن تانىسپاس بۇرىن مىنا تاقتاداعى قۇستاردىڭ، كۇيىس قايىراتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكە تۇسىرسەك. سالىستىرمالى تۇردە ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ينتەراكتيۆتى تاقتادان قۇستاردىڭ، سۇتقورەكتىلەردىڭ اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ سۋرەتتەرى شىعارىلىپ، وقۋشىلار تاقتاعا اعزالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جازۋ.

ءىىى. ماعىنانى تانۋ. اسقورىتۋ جۇيەسى تۋرالى ەلەكتروندى وقۋلىقتاعى مالىمەتپەن تانىسايىق.
اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرلىسى، اتقاراتىن قىزمەتىمەن تانىسۋ ءۇشىن ا3 فورماتتاعى اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ ءتۇسسىز سۋرەتىنە تاپسىرمالار بويىنشا انىقتاپ، ءتۇسسىز سۋرەتتى بوياپ، مۇشەلەردى ورنالاستىرىپ قورعاۋ كەرەك. ءار توپقا ءار ءتۇرلى كونۆەرتتەر بەرىلەدى: قىزىل - اۋىز قۋىسى، اسقازان، سىلەكەي بەزدەرى، كوك - جۇتقىنشاق، اش شەك، باۋىر، جاسىل - وڭەش، توك ىشەك، ۇيقى بەزى.

اسقورىتۋ مۇشەلەرى مەن اسقورىتۋ بەزدەرى قوسىلىپ اسقورىتۋ جۇيەسىن قۇرايدى. اسقورىتۋ جۇيەسىندە تاعام ءار ءتۇرلى مەحانيكالىق جانە حيميالىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. تاعام قۇرامىنداعى ءنارۋىزدار، مايلار، كومىرسۋلار سۋدا ەرىمەيدى. سوندىقتان ولار قان مەن ليمفاعا وتە المايدى. اسقورىتۋ مۇشەلەرىندە تاعامنىڭ شاينالىپ ۇساقتالۋى مەحانيكالىق وڭدەۋ دەلىنەدى. اسقورىتۋ بەزدەرىنەن بولىنگەن ءسولدىڭ اسەرىنەن ىدىراۋى حيميالىق وزگەرىستەرگە جاتادى.
اسقورىتۋ مۇشەلەرىنە اۋىز قۋىسى، جۇتقىنشاق، وڭەش، قارىن، اش ىشەك جانە توق ىشەك جاتادى. اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قابىرعاسى نەگىزىنەن ءۇش قاباتتان تۇرادى: سىرتقى قابات – دانەكەر ۇلپادان تۇراتىن ءسىرقابات. ورتاڭعىسى – بۇلشىقەت قاباتى، ىشكى قاباتى – ەپيتەليي ۇلپاسىنان تۇزىلگەن.
اۋىز قۋىسى. استىڭ وڭدەلۋى اۋىز قۋىسىنان باستالادى. ول ەكى بولىمنەن قۇرالادى. ولار: اۋىز كىرەبەرىسى جانە ناعىز اۋىز قۋىسى دەپ اتالادى. ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاقسۇيەكتەردى اشپاي، تىستەنىپ تۇرعاندا، اۋىز كىرەبەرىسى ايقىن كورىنەدى. اۋىزدىڭ ءسال اشىلۋى اۋىز ساڭىلاۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. اۋىز كىرەبەرىسى سىرت جاعىنان – ەرىندەر جانە ۇرتپەن، ىشكى جاعىنان تىستەر جانە قىزىليەكپەن شەكتەلەدى. ۇرتتىڭ سىرتقى جاعىن بۇلشىقەتتەر قاپتايدى جانە ۇرت ەرىندەرمەن ۇلاسادى.
اۋىز قۋىسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى قاتتى تاڭداي سۇيەگى جۇمساق تاڭدايعا جالعاسىپ، تاڭداي مەن جۇمساق تاڭداي اۋىز قۋىسىن كەڭسىرىكتەن (مۇرىن قۋىسىنان) ءبولىپ تۇرادى.
اۋىز قۋىسىنا 3 جۇپ سىلەكەي بەزدەرىنىڭ وزەكتەرى اشىلادى. تاعام الدىمەن اۋىز قۋىسىندا شاينالىپ ۇساقتالادى ءارى سىلەكەيمەن ارالاسىپ، جۇتىلادى. تاماقتى جۇتۋ كۇردەلى فيزيولوگيالىق ۇدەرىس.
ناعىز اۋىز قۋىسىندا ءتىل ورنالاسقان. ول كولدەنەڭجولاقتا بۇلشىقەت ۇلپاسىنان تۇرادى. تىلدەگى بۇلشىقەت تالشىقتارىنىڭ كەيبىر توبى – ۇزىنا بويى، ەكىنشى توبى – كولدەنەڭ، ءۇشىنشىسى – تىك باعىتتا جاتادى. وسىعان بايلانىستى ءتىل – وتە قوزعالمالى مۇشە. ءتىلدىڭ ءتۇبى، دەنەسى جانە ۇشى بولادى.
جۇتقىنشاق – تۇتىك ءپىشىندى قۋىس، بۇلشىقەتتى مۇشە، كولدەنەڭجولاقتى بۇلشىقەت ۇلپاسىنان تۇرادى. جۇتقىنشاق مويىن ومىرتقالاردىڭ الدىڭعى جاعىندا ورنالاسقان. ەرەسەك ادامدا ونىڭ ۇزىندىعى، شامامەن 11 - 13 سم. جۇتقىنشاقتىڭ تومەنگى بولىگى ءارى وڭەشپەن، ءارى كومەكەيمەن بايلانىسادى. جۇتقىنشاقتىڭ اۋىز قۋىسىنا جالعاسقان جەرىندە بوزعىلت - قىزىل ءتۇستى 6 بادامشا بەزدەر (ميندالينا) ورنالاسقان. ولار ءىرى ليمفا تۇيىندەرىنەن ءتۇزىلىپ، قورعانىشتىق قىزمەت اتقارادى.
وڭەش – ۇزىندىعى 25 سانتيمەتردەي ءىشى قۋىس بۇلشىقەتتى مۇشە. ونىڭ جوعارعى ءبولىمى جۇتقىنشاقپەن، تومەنگى ءبولىمى قارىنمەن جالعاسادى. وڭەش كوكەتتىڭ ورتاسىنداعى تەسىكتەن ءوتىپ، قۇرساق قۋىسىنداعى قارىنمەن جالعاسادى.
قارىن – قۇرساق قۋىسىنىڭ جوعارى ءبولىمىنىڭ سول جاعىندا، كوكەتتىڭ استىندا ورنالاسقان اسقورىتۋ جولىنىڭ كەڭەيگەن مۇشەسى. قارىن – ءىشى قۋىس قالىڭ بۇلشىقەتتى مۇشە. ول جوعارعى جاعىنان وڭەشپەن، تومەنگى جاعىنان اش ىشەكتىڭ باستالار جەرى ۇلتابارمەن جالعاسادى. قارىننىڭ ىشكى جاعىن استارلاپ جاتقان قاتپارلى سىلەمەيلى (شىرىشتى) قابىقشاسى ونىڭ كولەمىن ۇلكەيتەدى.
اش ىشەك – قارىن مەن توق ىشەكتى جالعاستىراتىن تۇتىك ءپىشىندى بۇلشىقەتتى مۇشە. ونىڭ ۇزىندىعى ەرەسەك ادامداردا 5، 5 - 6 مەتردەي. اش ىشەكتىڭ قارىننان باستالعان 25 - 30 سانتيمەتردەي ءبولىمى – ۇلتابار (ون ەكى ەلى ىشەك) دەپ اتالادى. ۇلتابارعا باۋىردان كەلەتىن ءوت قابىنىڭ وزەگى جانە ۇيقىبەزدىڭ دە وزەگى اشىلادى. اش ىشەك يرەلەڭدەپ ورنالاسقان. ونىڭ ىشكى قابىرعاسىندا كوپتەگەن ساقينا ءپىشىندى قاتپارلار بار. سونىمەن بىرگە اش ىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىندا تۇيىق وسكىن تۇرىندەگى بۇرلەر وتە كوپ. مۇنداي بۇرلەر تەك اش ىشەككە عانا ءتان.
توق ىشەكتىڭ ۇزىندىعى 1، 5 - 2 مەتردەي، اش ىشەكتەن ەكى ەسەدەي جۋان. توق ىشەكتىڭ اش ىشەكتەن باستالعان جەرى – بۇيەن دەپ اتالادى. ول وڭ جاقتاعى مىقىن تۇسىندا ورنالاسقان. بۇيەننىڭ تومەنگى شەتىندە ۇزىندىعى 7 - 8 سم - دەي قۇرت ءپىشىندى تۇيىق وسكەن سوقىرىشەك (اپپەنديكس) بولادى. ونى اپپەنديكس (لاتىنشا «appendix» - قوسالقى دەپ اتايدى. ول ليمفا جۇيەسىنە جاتاتىن مۇشە. ونىڭ قابىنۋىنان بولاتىن اۋرۋ – سوقىرىشەك (اپپەنديسيت) دەپ اتالادى. توق ىشەكتىڭ سوڭعى ءبولىمى – تىك ىشەك.
سەرگىتۋ ءساتى 2مين.

ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. كەستە تولتىرۋ.

2. پوليگلوت. اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قازاقشا، ورىسشا جانە اعىلشىنشا اتاۋلارىن اكت پايدالانا وتىرىپ، جاۋاپ جازۋ، كەلەسى توپتار ءوزارا تەكسەرۋ

V. رەفلەكسيا ساباقتان العان اسەرلەرىن ءبىلدىرۋ
VI. ۇيگە تاپسىرما.
اسقورىتۋ مۇشەلەرى.

نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما