اسان قايعى - دالا دانىشپانى
اسان قايعى - دالا دانىشپانى.
تابيعات – بۇكىل الەم. ادام تابيعاتتا ءومىر سۇرەدى، ونىمەن تۇراقتى قاتىناستا بولادى. ادام، ونىڭ دەنەسى مەن رۋحاني ءومىرى تابيعاتپەن تىكەلەي بايلانىستى. ودان شىعاتىن قورىتىندى - ادام تابيعاتىنىڭ ءبىر بولىگى.[1]قازاق تاريحىندا سىر ءوڭىرى تاريحىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. ەجەلگى زاماننان باستاپ سىر ءوڭىرى سان مىڭ ۇرپاققا قۇتتى قونىس، جايلى مەكەن بولعانى بەلگىلى. بۇل توپىراقتا ەستە جوق ەسكى كەزەڭدەردەن - اق باعى جەتىپ، بازارى قىزعان قىرىققا جۋىق كونە قالالار مەن جارتى عالامدى جالعاستىرعان جىبەك جولىنىڭ ارنالى اباعى سايراپ جاتىر. سويلەتە بىلسەڭ ونىڭ ءار ۋىس توپىراعى، ءار بۇتاسى، ءار تاسى الۋان ءتۇرلى عيبراتتى شەجىرە شەرتەر ەدى.[2]
سىر بويى سىرعا باي. وندا سان عاسىرلاردان بەرگى اتى الەمگە ءماشھۇر ءىرى تۇلعالار عۇمىر كەشكەن، اتاساق ساناپ تاۋىسا الماسپىز. ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلمەگەندەرى قانشاما دەسەڭشى.
بۇل جادىگەردىڭ ەڭ اسەم ءارى كورنەكتىسى – اسان اتا مازارى. راس، كەيبىر ادەبي زەرتتەۋلەردە اسان قايعىنىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر بار. ءبىراق، ونىڭ مازارى سىر بويىندا، دالىرەك ايتقاندا وسى وقشى اتا قورىمىندا (قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى - 1994، №3، 4 - 5 ب) جەرلەنگەن. اسان اتا كەسەنەسى 1992 ج مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان. [3]
«دالا دانىشپانى» رەتىندە تانىلعان اسان قايعىنىڭ رۋحاني مۇرالارى حالىق ساناسىندا ساقتالعان. اسان قايعى جونىندەگى اڭىز - اڭگىمەلەر مەن ءار ءتۇرلى الۋان دەرەكتەردى ءبىرشاما قالىپقا ءتۇسىرىپ، قۇندى پىكىرلەر جازعان اكادەميك - جازۋشى م. اۋەزوۆ بولدى. « بۇل تاريحتا بولعان ادام. ءبىراق، تىرلىك ەتكەن زامانى جانىبەك حاننىڭ تۇسى دەگەنى بولماسا، ءدالدى كىم ەدى، قاي ورتادان شىعىپ ەدى، قاندايلىق ەڭبەك، ارەكەت ەتىپ، قانداي ءومىر شەگىپ ءوتىپ ەدى. بۇل جايىنان ەشقايسىنان ءدال دەرەك جوق». [4] اسان قايعىنىڭ ساياسي ءىس - ارەكەتتەرى توڭىرەگىندە قالام تارتقان اكادەميك ءا. مارعۇلان بولدى. عىلىم، « اسان قايعى» دەپ اتالۋى – حالىقتىڭ قامىن كوپ ويلانعان ەكەندىگىن ايتادى. قازاقستان تاريحىنا ارنالعان كەيبىر ەڭبەكتەردە اسان قايعى حV - حVI ع. ع ءومىر سۇرگەن. اسان قايعى – حIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى دا ەدىل بويىندا دۇنيەگە كەلگەن اقىن، فيلوسوف، اڭىز كەيىپكەرى، ۇنەمى حالىق قامىن، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ جۇرگەندىكتەن، زامانداستارى ونى اسان اتانى « قايعى» دەگەن ءسوز قوسىپ، اسان قايعى اتاپ كەتكەن. [5]
شوقان ءۋاليحانوۆ اسان قايعىنى «دالا دانىشپانى» دەدى. الكەي مارعۇلان «اسان اتا حV عاسىردا قازاق ۇلىسىن بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قولىنا العان دالانىڭ ويشىل داناسى» دەپ باعالادى. اسان قايعى – كوپتەگەن ناقىل سوزدەردىڭ، افوريزم، فيلوسوفيالىق تولعاۋلاردىڭ اۆتورى.
اسان قايعى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەگەن «تاريحتا بولعان ادامداردىڭ ىشىندە ءومىر سورابى، ءىس ەڭبەگى حالىقتىڭ ناعىز ەرتەگى بولىپ، تەك سول قالىپتا عانا وي جادىندا ساقتاعان ادامنىڭ ءبىرى وسى اسان قايعى».
اسان قايعى – بارشا دالا دانالىعىن بويىنا سىيدىرعان جانە سايىن سايحارادا عالامات عۇمىر كەشكەن تاماشا تۇلعا.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي جىلىندا اسان ەسىمىن وكتەمدىككە قارسىلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدىرعان. [6]
قىدىرىپ جەلمايامەن دۇنيە ءجۇزىن،
اساننىڭ جۇرت بىلەدى ايتقان ءسوزىن.
جاتقىزباي ويىنداعى قالىڭ ارمان،
اتانىپ اسان قايعى سودان قالعان.
اسان قايعى - دالا دانىشپانى جۇكتەۋ
اسان قايعى - جىراۋ، دانىشپان ويشىل. جۇكتەۋ
تابيعات – بۇكىل الەم. ادام تابيعاتتا ءومىر سۇرەدى، ونىمەن تۇراقتى قاتىناستا بولادى. ادام، ونىڭ دەنەسى مەن رۋحاني ءومىرى تابيعاتپەن تىكەلەي بايلانىستى. ودان شىعاتىن قورىتىندى - ادام تابيعاتىنىڭ ءبىر بولىگى.[1]قازاق تاريحىندا سىر ءوڭىرى تاريحىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. ەجەلگى زاماننان باستاپ سىر ءوڭىرى سان مىڭ ۇرپاققا قۇتتى قونىس، جايلى مەكەن بولعانى بەلگىلى. بۇل توپىراقتا ەستە جوق ەسكى كەزەڭدەردەن - اق باعى جەتىپ، بازارى قىزعان قىرىققا جۋىق كونە قالالار مەن جارتى عالامدى جالعاستىرعان جىبەك جولىنىڭ ارنالى اباعى سايراپ جاتىر. سويلەتە بىلسەڭ ونىڭ ءار ۋىس توپىراعى، ءار بۇتاسى، ءار تاسى الۋان ءتۇرلى عيبراتتى شەجىرە شەرتەر ەدى.[2]
سىر بويى سىرعا باي. وندا سان عاسىرلاردان بەرگى اتى الەمگە ءماشھۇر ءىرى تۇلعالار عۇمىر كەشكەن، اتاساق ساناپ تاۋىسا الماسپىز. ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلمەگەندەرى قانشاما دەسەڭشى.
بۇل جادىگەردىڭ ەڭ اسەم ءارى كورنەكتىسى – اسان اتا مازارى. راس، كەيبىر ادەبي زەرتتەۋلەردە اسان قايعىنىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر بار. ءبىراق، ونىڭ مازارى سىر بويىندا، دالىرەك ايتقاندا وسى وقشى اتا قورىمىندا (قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى - 1994، №3، 4 - 5 ب) جەرلەنگەن. اسان اتا كەسەنەسى 1992 ج مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان. [3]
«دالا دانىشپانى» رەتىندە تانىلعان اسان قايعىنىڭ رۋحاني مۇرالارى حالىق ساناسىندا ساقتالعان. اسان قايعى جونىندەگى اڭىز - اڭگىمەلەر مەن ءار ءتۇرلى الۋان دەرەكتەردى ءبىرشاما قالىپقا ءتۇسىرىپ، قۇندى پىكىرلەر جازعان اكادەميك - جازۋشى م. اۋەزوۆ بولدى. « بۇل تاريحتا بولعان ادام. ءبىراق، تىرلىك ەتكەن زامانى جانىبەك حاننىڭ تۇسى دەگەنى بولماسا، ءدالدى كىم ەدى، قاي ورتادان شىعىپ ەدى، قاندايلىق ەڭبەك، ارەكەت ەتىپ، قانداي ءومىر شەگىپ ءوتىپ ەدى. بۇل جايىنان ەشقايسىنان ءدال دەرەك جوق». [4] اسان قايعىنىڭ ساياسي ءىس - ارەكەتتەرى توڭىرەگىندە قالام تارتقان اكادەميك ءا. مارعۇلان بولدى. عىلىم، « اسان قايعى» دەپ اتالۋى – حالىقتىڭ قامىن كوپ ويلانعان ەكەندىگىن ايتادى. قازاقستان تاريحىنا ارنالعان كەيبىر ەڭبەكتەردە اسان قايعى حV - حVI ع. ع ءومىر سۇرگەن. اسان قايعى – حIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى دا ەدىل بويىندا دۇنيەگە كەلگەن اقىن، فيلوسوف، اڭىز كەيىپكەرى، ۇنەمى حالىق قامىن، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ جۇرگەندىكتەن، زامانداستارى ونى اسان اتانى « قايعى» دەگەن ءسوز قوسىپ، اسان قايعى اتاپ كەتكەن. [5]
شوقان ءۋاليحانوۆ اسان قايعىنى «دالا دانىشپانى» دەدى. الكەي مارعۇلان «اسان اتا حV عاسىردا قازاق ۇلىسىن بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قولىنا العان دالانىڭ ويشىل داناسى» دەپ باعالادى. اسان قايعى – كوپتەگەن ناقىل سوزدەردىڭ، افوريزم، فيلوسوفيالىق تولعاۋلاردىڭ اۆتورى.
اسان قايعى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەگەن «تاريحتا بولعان ادامداردىڭ ىشىندە ءومىر سورابى، ءىس ەڭبەگى حالىقتىڭ ناعىز ەرتەگى بولىپ، تەك سول قالىپتا عانا وي جادىندا ساقتاعان ادامنىڭ ءبىرى وسى اسان قايعى».
اسان قايعى – بارشا دالا دانالىعىن بويىنا سىيدىرعان جانە سايىن سايحارادا عالامات عۇمىر كەشكەن تاماشا تۇلعا.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي جىلىندا اسان ەسىمىن وكتەمدىككە قارسىلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدىرعان. [6]
قىدىرىپ جەلمايامەن دۇنيە ءجۇزىن،
اساننىڭ جۇرت بىلەدى ايتقان ءسوزىن.
جاتقىزباي ويىنداعى قالىڭ ارمان،
اتانىپ اسان قايعى سودان قالعان.
اسان قايعى - دالا دانىشپانى جۇكتەۋ
اسان قايعى - جىراۋ، دانىشپان ويشىل. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«مەنىڭ قازاقستانىم» اتتى اسفالتتا سۋرەت سالۋ بايقاۋى
