اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى
ءى. تاقىرىبى: «اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى»
ءىى. ماقساتى:
بىلىمدىلىك – اسان قايعى باعا بەرگەن جەرلەر تاريحىنا كەڭىرەك توقتالىپ، جالپى قازاق جەرىن اڭگىمەلەۋ ارقىلى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ.
دامىتۋشىلىق - ءوز تۋعان جەرلەرىنە ويتولعاۋ تۇرىندە باعا بەرگىزۋ ارقىلى لوگيكاسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك – تۋعان جەر تابيعاتىمەن، ەل تاريحىمەن تانىستىرۋ ارقىلى وتانسۇيگىشتىككە، ءوز ەلى مەن جەرىن قۇرمەتتەۋگە، ءقادىر تۇتۋعا تاربيەلەۋ.
ءىىى. قولدانىلاتىن ادىستەر: ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ، سالىستىرۋ، سۇراق - جاۋاپ ادىستەرى.
IV. ساباق ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق.
V. كورنەكىلىگى: «ادەبيەت» وقۋلىعى 5 - سىنىپ، يلليۋستراسيا - پلاكاتتار، گرافوپروەكتور.
VI. ساباق بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. وتكەن ساباقتار بويىنشا سۇراقتار مەن تاپسىرمالار.
«قىرىق وتىرىك» اتتى اڭگىمەنىڭ تۋۋىنا سەبەپشى بولعان وقيعانى باياندا.
وتىرىك اڭگىمەدەن تۇتاستاي قاراعاندا قانداي قۇندىلىقتار اڭعارۋعا بولادى (تاپقىرلىق، تۇرمىس دانالىعى، بايقامپازدىق، پايىمدىلىق ت. ب.)؟
ەرتەگىنىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋىندا وزدەرىڭ بۇرىن وقىعان ەرتەگىلەرمەن ۇقساستىق بار ما؟
كىتاپتاعى وسى ەرتەگى بويىنشا بەرىلگەن سۋرەتكە نازار اۋدارىڭىزدار، ونداعى ادامداردىڭ كەيپى نە تۋرالى ايتادى؟ 88 - بەت.
جاڭا ساباق: اڭىز اڭگىمەلەر. «اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى»
اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر الۋان سالاسى - اڭىز. اڭىز بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ اتىنا، ءىس - ارەكەتىنە بايلانىستى تۋادى.
اسان قايعى تۋرالى مالىمەت: اسان قايعى (شىن اتى - ءجونى حاسان ءسابيت ۇلى XIV ع/ڭ 2 - جارتىسىندا، ەدىل بويى – ت. ءو. ج. بەلگىسىز) – قازاق جىراۋى. التىن وردانىڭ ىدىراۋى داۋىرىندە ءومىر كەشكەن. اسان قايعى ىلكىدە سارايدا، ءبىراز جىلداردان كەيىن قازانداعى ۇلىع - مۇحاممەد حاننىڭ جانىندا بولعان. XV ع/ڭ 50 - جىلدارىندا دەشتى قىپشاققا قايتا ورالىپ، كەرەي، جانىبەك باستاعان قازاق حاندىعىنىڭ اقىلشى ءبيى بولدى. تولعاۋلارىنا قاراعاندا ەلدىڭ ەدىل، جايىق، جەم وڭىرىنە قونىس تەبۋىن قالاعانى بايقالادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ اسان قايعىنى «كوشپەندى قازاق، نوعاي ۇلىسىنىڭ فيلوسوفى» دەپ اتاعان. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا دا اسان قايعى حالقىنىڭ قامىن ويلاپ كۇڭىرەنگەن ابىز - جىراۋ رەتىندە تانىلادى. ول مالى مەن جانى كەمتارلىق كورمەي «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» جايلى قونىس ىزدەيدى. ەلىنىڭ تىنىش، بەيبىت، باقىتتى بولۋىن كوكسەيدى. دۇنيەدەگى سونداي «جەرۇيىقتى» ىزدەپ، اسان قايعى جەلدەن جۇيرىك جەلمايامەن جەردىڭ جەتى بۇرىشىن كەزەدى. بولعان، كورگەن مەكەندەرىنىڭ بارىنە دە باعا بەرىپ، پايدالى جانە جاعىمسىز جاعىن سارالاپ ايتىپ وتىرادى. «جەرۇيىقتى» تابا الماي، ابدەن قالجىراپ، ۇلىتاۋعا جەتكەندە دۇنيە سالادى.
تىرەك - سىزبا.
اسان قايعى:
«تۇبىندە مال باققان شارۋاعا ماڭعىستاۋدان جاقسى جەر بولماس»،
«مىناۋ جەتىسۋدىڭ اعاشىنىڭ ءار بۇتاعى جەمىس ەكەن، شارۋاعا جاقسى قونىس»،
«ەي، اسپارا، كورشىڭمەن تاتۋ بول، شوبىڭە سۋىڭ جەتەر»،
«بايانعا جايماي، قوي سەمىرمەس»،
«جەرىڭ سەمىز، ءشوبىڭ شۇيگىن، قارىڭ مول، توپىراعىڭ ماي ەكەن، ءقادىرىڭدى ەگىن سالعان ەل بىلەر»،
«اينالاڭ جاپان ءتۇز ەكەن، تاۋىڭنىڭ استى جەز ەكەن. جۇرتىڭ اشىقپاس»،
«جىلقىنىڭ ءوزى وسكەن جوق. شىڭعىرلاۋ، سەن قۇت بولعان ەكەنسىڭ، سەن وسىرگەن ەكەنسىڭ!» - دەپتى.
جاراتىلىستانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە ءسوز بەرىلەدى.
/اسان قايعىنىڭ بارعان، باعا بەرگەن جەرلەرىنە گەوگرافيالىق تۇرعىدان سيپاتتاما بەرەدى./
1. كاسپيي تەڭىزىنە سۇعىنا ورنالاسقان ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە ماڭعىستاۋ تاۋلارى جاتىر. الاسا جاس تاۋلار قاتارىنا جاتادى. ەڭ بيىك تاۋ جوتاسى - قاراتاۋ، بيىك نۇكتەسى بەسشوقى - 556م. ماڭعىستاۋ تاۋلارى قۇم، كريستالدى تاقتا تاستاردان تۇرادى. قارا اكتاستان قاراتاۋ، اق اكتاستاردان اقتاۋ تۇزىلگەن. ماڭعىستاۋ تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىگىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن ورنالاسقان تەرەڭ ويىس قاراقيا ويىسى بار - 132 م. تومەن. ماڭعىستاۋدا مۇناي مەن گاز وندىرىلەدى، مول قورى بار. تۇبەكتە اقتاۋ قالاسى اكتاستان سالىنعان.
2. جايىق وزەنىنىڭ سول جاق سالاسى شىڭعىرلاۋ وزەنى بولىپ تابىلادى. وزەن قار، جاۋىن سۋىمەن قورەكتەنەدى. شىڭعىرلاۋ اۋدانى، اقساي قالاسىنىڭ ماڭىمەن اعىپ وتەدى، كەيدە جايىققا جەتپەي قالادى.
3. ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالار الدىندا 12 كومىر شاحتاسى جۇمىس ىستەپ، ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ ءىرى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى قارساقباي كەن ورنى پايدا بولدى. ورتالىق قازاقستانداعى جەزقازعان كەن ورنى «قازاقستان ماگنيتكاسى» دەپ اتالادى. قارساقباي كەن ورنى ءتۇستى مەتالعا باي.
4. قىرعىز تاۋ جوتاسىنان باستالاتىن اسپارا وزەنى اعىپ وتەدى. مەركە جەرىندە ەجەلگى اسپارا قالاسى بولعان. اسپارا وزەنى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان. اسپارا وزەنىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا ماڭىزى زور. مال جايىلىمىنا قولايلى.
5. باياناۋىل - سارىارقانىڭ سولتۇستىك - شىعىس بولىگىندەگى تاۋلى ولكە. باتىستان شىعىسقا قاراي 40 - 50 كم، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 20 - 25 كم سوزىلىپ جاتىر. تاۋدىڭ بيىكتىگى 600 م - 1000م دەيىن. ەڭ بيىك تاۋى – اقبەت 1026 م.
كيەلى جەرىم مەنىڭ باياناۋىل،
تاۋ - تاسى، وزەن - كولى ءبارى اسىل،
وسىنداي جەر جانناتتا تۋىپ وسكەن
باقىتتى عوي، شىركىن بارشا قاۋىم.
6. سارىارقانىڭ وڭتۇستىك - باتىسىندا ۇلىتاۋ جۇيەسى ورنالاسقان. ۇلىتاۋ قۇمتاستان، ارالاس جىنىستاردان، كريستالدى تاقتاتاستان، گرانيتتەن تۇرادى.
ۇلىتاۋدىڭ بيىكتىگى - 1134م. ۇلىتاۋ قۋاڭشىلىق كليماتىمەن كوزگە تۇسەدى. جىلدىق جاۋىن - شاشىن مولشەرى 180 - 230مم. شوق - شوق قاراعاي وسەدى. جۋسان، بەتەگە، بوز، كودە، ەركەكشوپ، سوراڭ وسەدى.
7. اۋليەاتانىڭ باتىسىنداعى جۋالى جامبىل وبلىسىنداعى ايماقتا ورنالاسقان. اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. جۋالى تەمىرجول ستانسياسى بار، ءىرى جول تورابىنىڭ ءبىرى.
8. جوڭعار الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك - شىعىسىنداعى سوزىلىپ جاتقان جەتىسۋ تاۋ سىلەمى الاكول ويىسىنىڭ وڭتۇستىك - باتىس جاعىنداعى ەندىك باعىتتا سوزىلىپ جاتىر. بيىكتىگى - 2605م. قىزىل قوڭىر توپىراعىندا ءار ءتۇرلى استىق تۇقىمداستى شوپتەر وسەدى. شىرشالى ورمان وسەدى. جەتىسۋ حالىق شارۋاشىلىعىندا مال جايىلىمىنا قولايلى.
جەتىسۋ
ساندىق تاۋ، ساندال بەلىم،
شوقتىعى ءوسىپ، جان ءبىتىپ،
جانداندى ەلىڭ،
جەر تاپپان جەرگە جەتەر جەتىسۋىم،
كۇركىلدەك، كوكسۋ، لەپسى، ىلە، شۋىم،
بولەنگەن بۇلتقا ماڭگى مەڭىرەۋ قۇز
نۋ توعاي، قوعالى كول، قوڭىر قۇمىم،-
دەپ اقىن جىرلاعان جەر جانناتى - جەتىسۋ.
9. جەتىسۋ الاتاۋى، جوڭعار الاتاۋى - قازاقستانداعى ءىرى، ءارى قۇرىلىمى جاعىنان كۇردەلى تاۋ جۇيەسى. سولتۇستىگىندە بالقاش - الاكول ويىسى، وڭتۇستىگىندە ىلە اڭعارى ارالىعىندا باتىستان شىعىسقا قاراي 450 كم - گە، باتىستا ەنى 100 كم، شىعىسىندا 250 كم - گە جەتەدى.
/جاراتىلىستانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە العىسىمىزدى ءبىلدىرىپ، ساباعىمىزدى ودان ءارى جالعاستىرامىز/
سوزدىكپەن جۇمىس:
جەلمايا – تۇيە.
جيھان - دۇنيە، جەر - جاھان
جەرۇيىق – جايلى قونىس.
ءتۇز - دالا، ميداي دالا.
ءى توپ (قاتار)
ۆەنن دياگرامماسى
ەرتەگى ------------
اڭىز اڭگىمە--------
ورتاق------------
ءىى توپ (قاتار)
توپتاستىرۋ
تەست.
1. كەندەباي مىنگەن تۇلپاردى اتا.
ا) كەرقۇلا ب) كەربەستى ۆ) شالقۇيىق
2. «ەر توستىك» ەرتەگىسىندەگى كەيىپكەرلەردى اتا.
ا) تازشا بالا ب) جالماۋىز كەمپىر ۆ) كەندەباي
3. جامان ادامنىڭ حان بولعان كەزدەگى اتى.
ا) ەرنازار ب) مادان ۆ) اياز بي
4. «ەر توستىك» ەرتەگىسىندەگى جالماۋىز كەمپىردىڭ قىزىنىڭ اتى.
ا) بەكتورى ب) كۇڭكە ۆ) كەنجەكەي
5. قىرىق ءۋازىر قاي ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەر؟
ا) «ەر توستىك» ب) اياز بي ۆ) قىرىق وتىرىك
6. «اياز بي» ەرتەگىسىندەگى قۇستىڭ جامانىن بەلگىلە
ا) قىرعاۋىل ب) شەڭگەل ۆ) ساۋىسقان
7. قاي شىعارما اڭىز اڭگىمەگە جاتادى؟
ا) اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى
ب) «اياز بي»
ۆ) قىرىق وتىرىك
تىرەك سوزدەردىڭ ءمانىن اش.
كەنجەكەي، شەڭگەل، اسان قايعى، جىگىتتىڭ سىرتتانى، ويسىلقارا، شەكشەك اتا، اۋىز ادەبيەتى.
كۇلاش احمەتوۆا
«قازاعىم مەنىڭ»
... ويلار تولىپ كوپتەگەن،
ورنەگىن قانشا توكتى ولەڭ.
ۇرپاقتى ساقتاپ قالساق دەپ،
قايدا دا، قايدا كەتپەگەن؟!
ءبارى دە تانىس جايت ماعان،
ادىلەت بولماس ايتپاعان.
اقىرى التىن بەسىككە
سابىلىپ قايدان قايتپاعان؟!
... ساعىنىپ قايدان قايتپاعان؟!
شىعارماشىلىق جۇمىس.
تاپسىرما: ءوزىڭنىڭ تۋعان جەرىڭە اسان قايعىشا باعا بەرىپ كور.
(ءار قاتار جازعان تۇجىرىمدامالارىن ءوزارا تەكسەرىپ، اۆتور ورىندىعىنا بىرەۋىن ۇسىنادى.)
رەفەرات تىڭدالادى. «جانىبەك پەن كەرەي حان»
YII بەكىتۋ. تومەندەگى بەلگىلەر بويىنشا اڭگىمەلەۋ.
ا) اسان ءسابيت ۇلىنىڭ تاريحتا بولعانى؛
ءا) جەرۇيىقتى ىزدەۋدەگى ماقساتى، ارمانى؛
ب) كورگەن جەرىنىڭ بارىنە قونىمدى باعا بەرۋىنىڭ ءمانى، ونىڭ شىڭدىققا قاتىسى؛
ۆ) اركىمنىڭ تۋعان جەرى – جەرۇيىق. مۇمكىن سەندەردىڭ تۋعان جەرلەرىڭە دە اسان اتالارىڭ كەلگەن شىعار؟
YIII. ۇيگە تاپسىرما: سىزبانى تولتىرۋ. اتاۋى: اسان قايعى. جەرۇيىق.
بۇگىنگى ساباقتان قانداي قوسىمشا دەرەك الدىڭدار، سونى مىنا تومەندەگى سىزباعا ۇيدەن تۇسىرىڭدەر. تىرەك سوزدەر جازۋ.
ۇلگى:
ادەبيەت جاراتىلىستانۋ تاريح
جەلمايا، جەرۇيىق ماڭعىستاۋ، جەتىسۋ XV ع/ڭ 50 - جىلدارى ت. ب.
IX. باعالاۋ
ءىى. ماقساتى:
بىلىمدىلىك – اسان قايعى باعا بەرگەن جەرلەر تاريحىنا كەڭىرەك توقتالىپ، جالپى قازاق جەرىن اڭگىمەلەۋ ارقىلى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ.
دامىتۋشىلىق - ءوز تۋعان جەرلەرىنە ويتولعاۋ تۇرىندە باعا بەرگىزۋ ارقىلى لوگيكاسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك – تۋعان جەر تابيعاتىمەن، ەل تاريحىمەن تانىستىرۋ ارقىلى وتانسۇيگىشتىككە، ءوز ەلى مەن جەرىن قۇرمەتتەۋگە، ءقادىر تۇتۋعا تاربيەلەۋ.
ءىىى. قولدانىلاتىن ادىستەر: ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ، سالىستىرۋ، سۇراق - جاۋاپ ادىستەرى.
IV. ساباق ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق.
V. كورنەكىلىگى: «ادەبيەت» وقۋلىعى 5 - سىنىپ، يلليۋستراسيا - پلاكاتتار، گرافوپروەكتور.
VI. ساباق بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. وتكەن ساباقتار بويىنشا سۇراقتار مەن تاپسىرمالار.
«قىرىق وتىرىك» اتتى اڭگىمەنىڭ تۋۋىنا سەبەپشى بولعان وقيعانى باياندا.
وتىرىك اڭگىمەدەن تۇتاستاي قاراعاندا قانداي قۇندىلىقتار اڭعارۋعا بولادى (تاپقىرلىق، تۇرمىس دانالىعى، بايقامپازدىق، پايىمدىلىق ت. ب.)؟
ەرتەگىنىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋىندا وزدەرىڭ بۇرىن وقىعان ەرتەگىلەرمەن ۇقساستىق بار ما؟
كىتاپتاعى وسى ەرتەگى بويىنشا بەرىلگەن سۋرەتكە نازار اۋدارىڭىزدار، ونداعى ادامداردىڭ كەيپى نە تۋرالى ايتادى؟ 88 - بەت.
جاڭا ساباق: اڭىز اڭگىمەلەر. «اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى»
اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر الۋان سالاسى - اڭىز. اڭىز بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ اتىنا، ءىس - ارەكەتىنە بايلانىستى تۋادى.
اسان قايعى تۋرالى مالىمەت: اسان قايعى (شىن اتى - ءجونى حاسان ءسابيت ۇلى XIV ع/ڭ 2 - جارتىسىندا، ەدىل بويى – ت. ءو. ج. بەلگىسىز) – قازاق جىراۋى. التىن وردانىڭ ىدىراۋى داۋىرىندە ءومىر كەشكەن. اسان قايعى ىلكىدە سارايدا، ءبىراز جىلداردان كەيىن قازانداعى ۇلىع - مۇحاممەد حاننىڭ جانىندا بولعان. XV ع/ڭ 50 - جىلدارىندا دەشتى قىپشاققا قايتا ورالىپ، كەرەي، جانىبەك باستاعان قازاق حاندىعىنىڭ اقىلشى ءبيى بولدى. تولعاۋلارىنا قاراعاندا ەلدىڭ ەدىل، جايىق، جەم وڭىرىنە قونىس تەبۋىن قالاعانى بايقالادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ اسان قايعىنى «كوشپەندى قازاق، نوعاي ۇلىسىنىڭ فيلوسوفى» دەپ اتاعان. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا دا اسان قايعى حالقىنىڭ قامىن ويلاپ كۇڭىرەنگەن ابىز - جىراۋ رەتىندە تانىلادى. ول مالى مەن جانى كەمتارلىق كورمەي «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» جايلى قونىس ىزدەيدى. ەلىنىڭ تىنىش، بەيبىت، باقىتتى بولۋىن كوكسەيدى. دۇنيەدەگى سونداي «جەرۇيىقتى» ىزدەپ، اسان قايعى جەلدەن جۇيرىك جەلمايامەن جەردىڭ جەتى بۇرىشىن كەزەدى. بولعان، كورگەن مەكەندەرىنىڭ بارىنە دە باعا بەرىپ، پايدالى جانە جاعىمسىز جاعىن سارالاپ ايتىپ وتىرادى. «جەرۇيىقتى» تابا الماي، ابدەن قالجىراپ، ۇلىتاۋعا جەتكەندە دۇنيە سالادى.
تىرەك - سىزبا.
اسان قايعى:
«تۇبىندە مال باققان شارۋاعا ماڭعىستاۋدان جاقسى جەر بولماس»،
«مىناۋ جەتىسۋدىڭ اعاشىنىڭ ءار بۇتاعى جەمىس ەكەن، شارۋاعا جاقسى قونىس»،
«ەي، اسپارا، كورشىڭمەن تاتۋ بول، شوبىڭە سۋىڭ جەتەر»،
«بايانعا جايماي، قوي سەمىرمەس»،
«جەرىڭ سەمىز، ءشوبىڭ شۇيگىن، قارىڭ مول، توپىراعىڭ ماي ەكەن، ءقادىرىڭدى ەگىن سالعان ەل بىلەر»،
«اينالاڭ جاپان ءتۇز ەكەن، تاۋىڭنىڭ استى جەز ەكەن. جۇرتىڭ اشىقپاس»،
«جىلقىنىڭ ءوزى وسكەن جوق. شىڭعىرلاۋ، سەن قۇت بولعان ەكەنسىڭ، سەن وسىرگەن ەكەنسىڭ!» - دەپتى.
جاراتىلىستانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە ءسوز بەرىلەدى.
/اسان قايعىنىڭ بارعان، باعا بەرگەن جەرلەرىنە گەوگرافيالىق تۇرعىدان سيپاتتاما بەرەدى./
1. كاسپيي تەڭىزىنە سۇعىنا ورنالاسقان ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە ماڭعىستاۋ تاۋلارى جاتىر. الاسا جاس تاۋلار قاتارىنا جاتادى. ەڭ بيىك تاۋ جوتاسى - قاراتاۋ، بيىك نۇكتەسى بەسشوقى - 556م. ماڭعىستاۋ تاۋلارى قۇم، كريستالدى تاقتا تاستاردان تۇرادى. قارا اكتاستان قاراتاۋ، اق اكتاستاردان اقتاۋ تۇزىلگەن. ماڭعىستاۋ تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىگىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن ورنالاسقان تەرەڭ ويىس قاراقيا ويىسى بار - 132 م. تومەن. ماڭعىستاۋدا مۇناي مەن گاز وندىرىلەدى، مول قورى بار. تۇبەكتە اقتاۋ قالاسى اكتاستان سالىنعان.
2. جايىق وزەنىنىڭ سول جاق سالاسى شىڭعىرلاۋ وزەنى بولىپ تابىلادى. وزەن قار، جاۋىن سۋىمەن قورەكتەنەدى. شىڭعىرلاۋ اۋدانى، اقساي قالاسىنىڭ ماڭىمەن اعىپ وتەدى، كەيدە جايىققا جەتپەي قالادى.
3. ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالار الدىندا 12 كومىر شاحتاسى جۇمىس ىستەپ، ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ ءىرى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى قارساقباي كەن ورنى پايدا بولدى. ورتالىق قازاقستانداعى جەزقازعان كەن ورنى «قازاقستان ماگنيتكاسى» دەپ اتالادى. قارساقباي كەن ورنى ءتۇستى مەتالعا باي.
4. قىرعىز تاۋ جوتاسىنان باستالاتىن اسپارا وزەنى اعىپ وتەدى. مەركە جەرىندە ەجەلگى اسپارا قالاسى بولعان. اسپارا وزەنى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان. اسپارا وزەنىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا ماڭىزى زور. مال جايىلىمىنا قولايلى.
5. باياناۋىل - سارىارقانىڭ سولتۇستىك - شىعىس بولىگىندەگى تاۋلى ولكە. باتىستان شىعىسقا قاراي 40 - 50 كم، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 20 - 25 كم سوزىلىپ جاتىر. تاۋدىڭ بيىكتىگى 600 م - 1000م دەيىن. ەڭ بيىك تاۋى – اقبەت 1026 م.
كيەلى جەرىم مەنىڭ باياناۋىل،
تاۋ - تاسى، وزەن - كولى ءبارى اسىل،
وسىنداي جەر جانناتتا تۋىپ وسكەن
باقىتتى عوي، شىركىن بارشا قاۋىم.
6. سارىارقانىڭ وڭتۇستىك - باتىسىندا ۇلىتاۋ جۇيەسى ورنالاسقان. ۇلىتاۋ قۇمتاستان، ارالاس جىنىستاردان، كريستالدى تاقتاتاستان، گرانيتتەن تۇرادى.
ۇلىتاۋدىڭ بيىكتىگى - 1134م. ۇلىتاۋ قۋاڭشىلىق كليماتىمەن كوزگە تۇسەدى. جىلدىق جاۋىن - شاشىن مولشەرى 180 - 230مم. شوق - شوق قاراعاي وسەدى. جۋسان، بەتەگە، بوز، كودە، ەركەكشوپ، سوراڭ وسەدى.
7. اۋليەاتانىڭ باتىسىنداعى جۋالى جامبىل وبلىسىنداعى ايماقتا ورنالاسقان. اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. جۋالى تەمىرجول ستانسياسى بار، ءىرى جول تورابىنىڭ ءبىرى.
8. جوڭعار الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك - شىعىسىنداعى سوزىلىپ جاتقان جەتىسۋ تاۋ سىلەمى الاكول ويىسىنىڭ وڭتۇستىك - باتىس جاعىنداعى ەندىك باعىتتا سوزىلىپ جاتىر. بيىكتىگى - 2605م. قىزىل قوڭىر توپىراعىندا ءار ءتۇرلى استىق تۇقىمداستى شوپتەر وسەدى. شىرشالى ورمان وسەدى. جەتىسۋ حالىق شارۋاشىلىعىندا مال جايىلىمىنا قولايلى.
جەتىسۋ
ساندىق تاۋ، ساندال بەلىم،
شوقتىعى ءوسىپ، جان ءبىتىپ،
جانداندى ەلىڭ،
جەر تاپپان جەرگە جەتەر جەتىسۋىم،
كۇركىلدەك، كوكسۋ، لەپسى، ىلە، شۋىم،
بولەنگەن بۇلتقا ماڭگى مەڭىرەۋ قۇز
نۋ توعاي، قوعالى كول، قوڭىر قۇمىم،-
دەپ اقىن جىرلاعان جەر جانناتى - جەتىسۋ.
9. جەتىسۋ الاتاۋى، جوڭعار الاتاۋى - قازاقستانداعى ءىرى، ءارى قۇرىلىمى جاعىنان كۇردەلى تاۋ جۇيەسى. سولتۇستىگىندە بالقاش - الاكول ويىسى، وڭتۇستىگىندە ىلە اڭعارى ارالىعىندا باتىستان شىعىسقا قاراي 450 كم - گە، باتىستا ەنى 100 كم، شىعىسىندا 250 كم - گە جەتەدى.
/جاراتىلىستانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە العىسىمىزدى ءبىلدىرىپ، ساباعىمىزدى ودان ءارى جالعاستىرامىز/
سوزدىكپەن جۇمىس:
جەلمايا – تۇيە.
جيھان - دۇنيە، جەر - جاھان
جەرۇيىق – جايلى قونىس.
ءتۇز - دالا، ميداي دالا.
ءى توپ (قاتار)
ۆەنن دياگرامماسى
ەرتەگى ------------
اڭىز اڭگىمە--------
ورتاق------------
ءىى توپ (قاتار)
توپتاستىرۋ
تەست.
1. كەندەباي مىنگەن تۇلپاردى اتا.
ا) كەرقۇلا ب) كەربەستى ۆ) شالقۇيىق
2. «ەر توستىك» ەرتەگىسىندەگى كەيىپكەرلەردى اتا.
ا) تازشا بالا ب) جالماۋىز كەمپىر ۆ) كەندەباي
3. جامان ادامنىڭ حان بولعان كەزدەگى اتى.
ا) ەرنازار ب) مادان ۆ) اياز بي
4. «ەر توستىك» ەرتەگىسىندەگى جالماۋىز كەمپىردىڭ قىزىنىڭ اتى.
ا) بەكتورى ب) كۇڭكە ۆ) كەنجەكەي
5. قىرىق ءۋازىر قاي ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەر؟
ا) «ەر توستىك» ب) اياز بي ۆ) قىرىق وتىرىك
6. «اياز بي» ەرتەگىسىندەگى قۇستىڭ جامانىن بەلگىلە
ا) قىرعاۋىل ب) شەڭگەل ۆ) ساۋىسقان
7. قاي شىعارما اڭىز اڭگىمەگە جاتادى؟
ا) اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەنى
ب) «اياز بي»
ۆ) قىرىق وتىرىك
تىرەك سوزدەردىڭ ءمانىن اش.
كەنجەكەي، شەڭگەل، اسان قايعى، جىگىتتىڭ سىرتتانى، ويسىلقارا، شەكشەك اتا، اۋىز ادەبيەتى.
كۇلاش احمەتوۆا
«قازاعىم مەنىڭ»
... ويلار تولىپ كوپتەگەن،
ورنەگىن قانشا توكتى ولەڭ.
ۇرپاقتى ساقتاپ قالساق دەپ،
قايدا دا، قايدا كەتپەگەن؟!
ءبارى دە تانىس جايت ماعان،
ادىلەت بولماس ايتپاعان.
اقىرى التىن بەسىككە
سابىلىپ قايدان قايتپاعان؟!
... ساعىنىپ قايدان قايتپاعان؟!
شىعارماشىلىق جۇمىس.
تاپسىرما: ءوزىڭنىڭ تۋعان جەرىڭە اسان قايعىشا باعا بەرىپ كور.
(ءار قاتار جازعان تۇجىرىمدامالارىن ءوزارا تەكسەرىپ، اۆتور ورىندىعىنا بىرەۋىن ۇسىنادى.)
رەفەرات تىڭدالادى. «جانىبەك پەن كەرەي حان»
YII بەكىتۋ. تومەندەگى بەلگىلەر بويىنشا اڭگىمەلەۋ.
ا) اسان ءسابيت ۇلىنىڭ تاريحتا بولعانى؛
ءا) جەرۇيىقتى ىزدەۋدەگى ماقساتى، ارمانى؛
ب) كورگەن جەرىنىڭ بارىنە قونىمدى باعا بەرۋىنىڭ ءمانى، ونىڭ شىڭدىققا قاتىسى؛
ۆ) اركىمنىڭ تۋعان جەرى – جەرۇيىق. مۇمكىن سەندەردىڭ تۋعان جەرلەرىڭە دە اسان اتالارىڭ كەلگەن شىعار؟
YIII. ۇيگە تاپسىرما: سىزبانى تولتىرۋ. اتاۋى: اسان قايعى. جەرۇيىق.
بۇگىنگى ساباقتان قانداي قوسىمشا دەرەك الدىڭدار، سونى مىنا تومەندەگى سىزباعا ۇيدەن تۇسىرىڭدەر. تىرەك سوزدەر جازۋ.
ۇلگى:
ادەبيەت جاراتىلىستانۋ تاريح
جەلمايا، جەرۇيىق ماڭعىستاۋ، جەتىسۋ XV ع/ڭ 50 - جىلدارى ت. ب.
IX. باعالاۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
